Türk Basınında Etik ve Özdenetim

TÜRK BASININDA ETİK ve ÖZDENETİM İbrahim Sena Arvas İstanbul, 2014 ÖNSÖZ Basın, toplumu etkilemedeki gücü, yöneten erki denetleme görevi, toplumsal çıkarları savunma özellikleri ile bilimsel çalışmalarda sürekli inceleme konusu olmuştur. Gelişmiş çağdaş toplumlarda çok önemli bir role sahip olan basının günümüzde hedef kitlesine, devlete ve temsil ettiği gazetecilik mesleğine karşı çeşitli sorumlulukları bulunmaktadır. Çalışmamızın amacı da, basının söz konusu sorumluluklarını belirlemek, bunların yerine getirilebilmesi için gerekli olan özdenetim olgusunu tanımlayarak özdenetim uygulamalarının dünyadaki ve Türkiye’deki gelişimini araştırmak, bu çerçevede ülkemizdeki tek özdenetim mekanizması olan Basın Konseyi’nin tarihini, işleyişini ve çalışmalarını incelemektir. Bu amaçlar doğrultusunda çalışmanın, geçmişte söz konusu konularla ilgili yapılan araştırmaları toparlayıcı bir özellik taşıması ve gelecekteki örneklerine kaynak teşkil etmesi benim için gurur kaynağı olacaktır. Bu çalışma 2010 yılında İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı Doktora Programı bünyesinde tarafımdan savunulan “Cumhuriyet Döneminde Basında Etik Bağlamda Ortaya Konulan Uygulamalar ve Bir Meslek Örgütü: Basın Konseyi” başlıklı tezden güncellenerek uyarlanmıştır. Çalışmamın oluşmasında; konunun seçimi aşamasından kaynaklara ulaşmamda, yazım dilimin ve şeklinin düzeltilmesinden imla hatalarımın belirlenmesine kadar, her aşamada yakın ilgisini hiçbir zaman esirgemeyen değerli hocam sayın Prof. Dr. Murat Özgen’e şükranlarımı sunarım. IV Son olarak tüm yaşamım boyunca her konuda bana sabırla destek olan ve inanan sevgili annem Vildan ve babam Mehmet Sıddık Arvas’a, en içten minnet ve şükranlarımı sunarım. İbrahim Sena ARVAS Maltepe, Temmuz 2013 İÇİNDEKİLER Önsöz................................................................................................. Tablolar............................................................................................. Kısaltmalar ....................................................................................... GİRİŞ ................................................................................................ 1. BASINDA ÖZDENETİMİN OLUŞMASI VE KURUMSALLAŞMASI ............................................................ 1.1. Mesleki Etik ve Basın Özgürlüğü....................................... 1.1.1. Temel Kuramlar Bağlamında Basın Özgürlüğü............................................................... 1.1.1.1. Otoriter Kuram........................................ 1.1.1.2. Liberal Kuram......................................... 1.1.1.3. Sovyet Sosyalist Kuram .......................... 1.1.1.4. 1.2. Sosyal (Toplumsal) Sorumluluk Kuramı .................................................... 1.1.1.4.1. Hutchins Komisyonu Raporu................................ 1.1.1.4.2. Sosyal Sorumluk Anlayışı ve Özdenetim Kavramı ...... Basında Özdenetimin Kurumsallaşması............................. 1.2.1. Yapıları Bakımından Basında Denetim Mekanizmaları........................................................ 1.2.1.1. Yasal Temele Dayanan Denetim Uygulamaları .......................................... VI 1.2.1.2. Gönüllülük Temelli Denetim (Özdenetim) Uygulamaları ..................... 1.2.1.2.1. Ulusal ve Uluslararası Boyutta Basın Ahlak Kuralları ............................. 1.2.1.2.2. Konseyler ........................... 1.2.1.2.3. Kurumsal Özdenetim (Kurum İçi Denetim).......... 1.2.1.2.4. Okur Temsilcisi (Ombudsman) .................... 1.2.1.2.5. Yurttaş Gazeteciliği............ 2. CUMHURİYET DÖNEMİNDE TÜRKİYE’DEKİ SİYASAL DEĞİŞİMLER BAĞLAMINDA BASINDA DENETİM VE ÖZDENETİM ................................................. 2.1. Tek Partili Dönemde Basın Rejimi ve Denetimi ................ 2.1.1. İstanbul Matbuat Cemiyeti ..................................... 2.1.2. Türk Gazeteciler Birliği.......................................... 2.1.3. Birinci Türk Basın Kurultayı.................................. 2.1.4. Türk Basın Birliği................................................... 2.2. Çok Partili Dönemde Basın Rejimi ve Özdenetim............. 2.2.1. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti ve 1946–1960 Dönemi ................................................................... 2.2.2. Basın Ahlak Yasası, Basın Şeref Divanı (1960– 1980 Dönemi) ............................................. 2.2.3. 1968 İstanbul Toplantısı ......................................... 2.2.4. 1971 Ankara Toplantısı ve 12 Mart 1971 Muhtırası ................................................................ 2.2.5. Basın ve Basının Karşılaştığı Sorunlar Semineri ve Gazetecilerin Basın Ahlak Kuralları Belgesi..... VII 2.2.6. İkinci Türk Basın Kongresi .................................... 2.3. 1980’li Yıllarda Basın Rejimi ve Özdenetim ..................... 2.3.1. Dünyada Basının Kendi Kendini Kontrol Sistemleri ve Uygulamaları Semineri..................... 2.3.2. Türk Basınının Sorunları Sempozyumu................. 2.3.3. Basın Konseyi ve Basının Sorunları Oturumu ....... 2.4. 1990 Sonrası Basın Rejimi ve Özdenetim.......................... 2.4.1. Basın İlan Kurumu Basın Ahlak Esasları............... 2.4.2. Um:ag (Uğur Mumcu Araştırmacı Gazetecilik Vakfı) ..................................................................... 2.4.3. Gazeteciler Meclisi Girişimi .................................. 2.4.4. Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi ................................................................ 2.4.5. Bazı Tematik Basın Meslek Örgütlerinin ve Basın Kuruluşlarının Özdenetim Çabaları (Kurumsal Ahlak Kuralları) ................................... 3. ÖZDENETİM MEKANİZMASI OLARAK BASIN KONSEYİ ................................................................................... 3.1. Basın Konseyi’nin Kuruluşuna Zemin Hazırlayan Olaylar ve Kuruluş Çalışmaları .......................................... 3.1.1. Basın Konseyi’nin Kuruluşu .................................. 3.2. Basın Meslek İlkeleri.......................................................... 3.3. Basın Konseyi’nin Amaçları .............................................. 3.4. Basın Konseyi’nin Yapısı ................................................... 3.5. Basın Konseyi’ne Üyelik.................................................... 3.6. Basın Konseyi’ne Başvuru (Şikayet Etme) Yöntemleri..... 3.7. Basın Konseyi Kararları ..................................................... 3.7.1. Konseyin 1988-20012 Kararları ve Son Dönem Gelişmeler .............................................................. VIII 3.7.1.1. Basın Konseyi 2009 Yılı Kararları ......... 3.7.1.2. Basın Konseyi 2010 Yılı Kararları ......... 3.7.1.3. Basın Konseyi 2011 Yılı Kararları ......... 3.7.1.4. Basın Konseyi 2012 Yılı Kararları ......... 3.7.1.5. 2009 Yılı Sonrası Basın Konseyi’nde Yaşanan Gelişmeler ................................ 3.8. Basın Konseyi’nin Diğer Faaliyetleri ................................. 3.8.1. Türk Basınında Uzlaşma Deklarasyonu ................. 3.8.2. Basın Konseyi ve WAPC ........................................ SONUÇ.............................................................................................. EKLER.............................................................................................. TABLOLAR Tablo I : Basının Dört Teorisi .......................................................... Tablo II : 1988-2009 Yılları Arasında Basın Konseyi Kararları....... Tablo III : Basın Konseyi 2009 Yılı Kararları.................................... Tablo IV : Basın Konseyi 2010 Yılı Kararları.................................... Tablo V : Basın Konseyi 2011 Yılı Kararları.................................... Tablo VI : Basın Konseyi 2012 Yılı Kararları.................................... KISALTMALAR a.e. : aynı eser a.g.e. : adı geçen eser a.g.m. : adı geçen makale a.m. : aynı makale ASNE : American Society of Newspaper Editors BBC : British Broadcasting Corporation BKÜK : Basın Konseyi Üyeler Kurulu BKYK : Basın Konseyi Yüksek Kurulu Bkz. : Bakınız BM : Birleşmiş Milletler CAJ : Confederation of Asean Journalists Çev. : Çeviren Der. : Derleyen DMG : Doğan Medya Grubu EMD : Ekonomi Muhabirleri Derneği FAJ : Federation of Arab Journalists IFJ : International Federation of Journalists IOJ : International Organization of Journalists IPI : International Press Institute XII IUPA : International Union of Press Associations MBK : Milli Birlik Komitesi ONO : Organization of News Ombudsmen RTÜK : Radyo ve Televizyon Üst Kurulu SPJ : The Society of Professional Journalists SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği TGC : Türkiye Gazeteciler Cemiyeti UAJ : Union of African Journalists UCIP : International Catholic Union of the Press UNESCO : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization WAPC : World Association of Press Councils YEHİD : Yeni Evrensel Habercilik ve İletişim Düzeni 101 GİRİŞ Sürekli değişen ve gelişen iletişim olgusu, temel görevi halkın bilgi edinmesini sağlamak olan gazetelere çeşitli sorumluluklar yüklemektedir. Yeni dünya düzeninde gazetelerin okuyucularına yani kamuoyuna, devlete ve temsil ettikleri mesleğe karşı çeşitli sorumlulukları bulunmaktadır. Çalışmamızın amacı da, basının söz konusu sorumluluklarını belirlemek, bunların yerine getirilebilmesi için gerekli olan özdenetim olgusunu tanımlayarak, özdenetim uygulamalarının dünyadaki ve Türkiye’deki gelişimini araştırmak, bu çerçevede ülkemizdeki tek özdenetim mekanizması olan Basın Konseyi’nin tarihini, işleyişini ve çalışmalarını incelemektir. Çalışmanın amacını oluşturan varsayımlardan en önemlisi; sosyal anlamda demokratik bir yapının oluşturulabilmesi için basındaki özdenetim mekanizmasını işleten kuruluşların gerekli olduğudur. Bu doğrultuda Basın Konseyi çalışmaları ve yapısı bakımından Türkiye’deki demokratik yapının işleyişinde önemli bir boşluğu doldurmak amacıyla kurulmuştur. Ancak 2009 yılı itibariyle Basın Konseyi’nin saygınlığı ve kabul edilirliği hızla azalmaktadır. Çalışmanın hareket noktasını oluşturan bir diğer varsayım ise, basın alanında “denetim” ile “özdenetim”in birbirlerinden farklı özelliklere sahip iki ayrı kavram olduğudur. Bu düşün- 2 ceden hareketle basında özdenetim, gazeteleri ve gazetecileri denetim uygulamalarından korumak amacıyla geliştirilmiş bir reflekstir. Bu varsayımlar doğrultusunda basında özdenetimi gerçekleştirmek amacıyla başvurulan üç farklı uygulama olduğu tespit edilmiştir. Bunlardan birincisi; basın alanında meslek ahlak kurallarının belirlenmesi ve bu kuralların gazetecilik mesleğinde eksiksiz bir şekilde uygulanmasını amaçlayan girişimlerdir. (Basın meslek örgütlerince düzenlenen seminerler, yayımlanan kitapçıklar, basın kuruluşlarınca verilen meslek içi eğitimleri gibi…) Bunlar, özdenetime hizmet eden uygulamalardır. İkincisi, kurum içinde işletilen denetim mekanizmaları yoluyla gerçekleştirilen özdenetim uygulamalarıdır. (Ombudsmanlık, kurumsal ahlak kurallarının uygulanması, bazı durumlarda da eşik bekçiliği gibi…) Üçüncü ve son uygulama ise, yapısı, işleyişi ve uygulamaları bakımından basında özdenetimi gerçekleştiren mekanizmalardır. (Basın Konseyleri) Bunlar da; “Özdenetim mekanizmalarıdır.” Gelişmiş çağdaş toplumlarda çok önemli bir role sahip olan basın, özellikleri itibariyle birçok bilimsel araştırmaya konu olmuştur. Toplumu etkilemedeki gücü, yöneten erki denetleme görevi, toplumsal çıkarları savunma özelliği ile basın, bilimsel çalışmalarda sürekli inceleme konusu olmuştur. Basının toplum ve yönetim üzerindeki etkisini konu alan araştırmalar, zaman zaman kuramlar, modeller, çıkarımlar ve sınıflandırmalar geliştirmiştir. Sonuç olarak basın, üzerine bilimsel araştırmalar yapılan, yeni teoriler üretilen bir disiplin haline gelmiş ve akademik 3 alanda kendisine geniş bir yer bulmuştur. Bu gelişmelere dayanarak basınla ilgili herhangi bir çalışma yaparken, söz konusu çalışmaya ilişkin daha önce bilimsel anlamda ortaya konmuş ve genel olarak kabul görmüş eserlerden yararlanılması gerekmektedir. Yukarıdaki esaslar itibariyle çalışmamızın tüm bölümleri ve başlıkları içerisinde yer alan belirlemeler, konuyla ilgili daha önce yapılmış birçok bilimsel araştırma referans alınarak oluşturulmuş, bu bağlamda veri toplama tekniği olarak, kaynak tarama ve görüşme yöntemleri kullanılmıştır. Dolayısıyla çalışmamız, gerek basında özdenetim kavramı, gerekse bu kavramın dünyada ve Türkiye’deki uygulanışı üzerine yapılmış çeşitli araştırmaları toparlayıcı bir niteliğe sahiptir. Söz konusu amaç ve varsayımlara dayanan çalışmamız üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; basın alanında özdenetimin oluşma ve kurumsallaşma süreci araştırılmıştır. Bu bağlamda önce bir mesleki etik tanımı yapılmış ve meslek etiğinin basın alanındaki özgürlük kavramı ile etkileşiminden söz edilmiştir. Daha sonra söz konusu özgürlüklerin, farklı siyasal rejimlerdeki pratiklerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda, basın rejiminin siyasal sistemler içerisinde aldığı farklı biçimleri ortaya koyan dört kuram referans alınmıştır. Kuramlar otoriter, liberal, Sovyet sosyalist ve sosyal sorumluluk başlıkları ile, kronolojik olarak sıralanmış ve açıklanmıştır. Birinci bölümün ana başlığında yer alan “özdenetim” kavramına ise, söz konusu kuramlardan sonuncusu olan “sosyal sorumluluk kuramı” çerçevesinde değinilmiştir. Böylece birinci bölümün ana başlığında yer alan “basında özdenetimin oluşması” süreci ortaya konmuştur. Bunun ardından, özdenetimin kurumsallaşması sü- 4 recinde yer alan gelişmeler ve özdenetimi bizzat gerçekleştiren mekanizmalar ile özdenetimin sağlanmasına yardımcı olan uygulamalar sıralanmıştır. Söz konusu sıralama yapılırken, dünyadaki özdenetim uygulamaları ve mekanizmalarından çeşitli örnekler verilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde ise, özdenetim olgusunun Türkiye’deki gelişimine değinilmiştir. Dolayısıyla özdenetimin tarihsel süreç içerisinde, Türkiye’deki siyasal gelişmelerin etkisi ile oluşan “denetim” uygulamalarından kurtularak, hangi şartlarda ve nasıl ortaya çıktığı anlatılmaya çalışılmıştır. Burada karşımıza çıkan denetimden özdenetime geçiş süreci, Türkiye’nin siyasal yapısındaki köklü değişikler bağlamında incelenmiştir. Söz konusu süreç araştırılırken, Türkiye’de özdenetime hizmet eden uygulamaların ve oluşumların da belirlenmesine çalışılmıştır. Üçüncü ve son bölümde, ikinci bölümde söz edilen özdenetim uygulamalarının en önemli temsilcisi ve Türkiye’deki tek özdenetim mekanizması olma özelliğini elinde bulunduran Türk Basın Konseyi ele alınmıştır. Basın Konseyi, oluşumuna zemin hazırlayan gelişmelerden, tarihçesi, amaçları ve yapısına kadar birçok özelliğiyle incelenmiştir. Bütün bunlara ek olarak Konseyin kuruluşu itibariyle verdiği kararlara genel olarak, son beş yıla ve özellikle 2009, 2010, 2011 ve 2012 yılına ait kararlarına ise detaylı olarak yer verilmiştir. Bu bölümde Basın Konseyi, zaman zaman dünyadaki örnekleri ile karşılaştırılmış, bununla birlikte bir özdenetim mekanizmasının sahip olması gereken özellikleri taşıyıp taşımadığı da belirlenmeye çalışılmıştır. Sonuç başlığı altında bulunan son kısımda ise, çalışmada yer alan konular hakkında değerlendirmelerimiz ve düşüncelerimiz yer almaktadır. 5