ULUSLARARARASI
SiLVAN SEMPOZYUMU KiTABI
THE BOOK OF INTERNATIONAL
SYMPOSIUM OF SILVAN
Editorler:
M. Edip ~CMAR
- Veysel GDRHAN - Ercan GDMO$
25-27 NiSAN/APRIL 2008
\I
I
MEZOPOTAMYADAKi YERLERiN,
iSiM VE KOKLERiNiN TESBiTiNDEKi
ZORLUKLAR VE SiLVAN iSMi UZERiNDEKi
TARI~ML
A R ORNEGi
Cuma KARAN*
THE DIFFICULTIES IN DETERMINATION OF THE NAMES
AND ROOTS OF PLACES IN MESOPOTAMIA AND THE
EXAMPLE OF DEBATES ON NAME SILVAN
ABSTRACf:
We have tried to dealt in this paper, named "The difficulties in Determination
of the Names and Roots of Places in Mesopotamia and the Example of Debates on Name Silvan", with the general criteria considered in naming the places in Mesopotamia and Silvan's present name, determination of the roots of its ancient names and with which civilization and nations these names are belong to.
We see the settlements in the region are generally named with the following
one or more criteria: the denominations referring to fust founder; the denominations referring to following real or imaginary owners who again made arrangements on it; the denominations due to its geographical or physical aspects; the
denominations in accordance with a famous river, soil colour or a plant name in
that region. We also see that the religious or denominational life and motifs have been effective in the denomination of those places. Furthermore, it is seen that
some places are named with the names of tribes or dans inhabiting there.
Beside the natural difficulties in determining the name roots of the settlements in the region, these studies are getting difficult by arising other factors.
We also examined such names as, which are known as the old names of Silvan, Meyyafarikin, Martyropolis, Mipherket, Muharkin, Madur-sala and especially
Tigranokerta on which Armenians have different considerations. We tried to
explain how "Silvan" evolved into its present name referring to "Silleywani"
Kurdish tribe which began to outspread here beginning from fifteenth century.
* lslam Tarihi uzmaru, Vaiz, DiB, Nev~hir
11 Miiftiili.igii/ NEV~
E HiR.
686 •
Uluslararas1 Silvan Sempozyumu
OZET:
"Mezopotamya'daki Yerlerin, isim Ve Koklerinin Tespitindeki Zorluklar Ve Silvan ismi iizerindeki Tarh?malar Ornegi" isimli bu makalemizde, Mezopotamya' daki yerlerin adlandmlmasmda ongoriilen genel kriterlerle beraber Silvan'm ~u andaki ismiyle eski tarihlerinden itibaren aln~
olduklar1 isimlerin
kokenlerinin tespit ve bunlarm hangi medeniyet ve milletlere ait oldugu hususu iizerinde durmaya <;ah~k
.
Bu bolgedeki yerl~im
yerlerinin genelde
landirmaya gittiklerini gormekteyiz:
~u
bir veya birka<; kriterle ad-
0 yerin ilk yap1aS1, ilk banisine atfen yaplian adlandrrmalar, Sonradan
onu bir daha diizenleyen hakiki veya hayali sahiplerine binaen yaptlan adlandirmalar, o yerin cografi veya fiziki ozelligiyle sebebiyle yaptlan adlandumalar, o yerde me~hur
olan bir akarsu, toprak rengi veya bir bitki ismine
bagh olarak yaplian adlandumalar, dinsel veya mezhepsel ya~nb
ve motiflerin o yerlerin adlandmlmasmda etkili olduklar1 gibi, orada ya~n
kabile
oldugunu omekleriyle gormekteveya boy aruyla da 0 yerin adlnrumi~
yiz.
Bolgedeki yerl~im
yerlerin isim koklerinin tespitindeki do gal zorluklarm
yam srra ba~k
faktOrlerin devreye girmesiyle, bu tespitlerin daha da zorla~
bklanru gormekteyiz.
Aynca Silvan'm eski isimleri olarak bilinen; Meyyafarikin, Martyropolis,
Mipherket, Muharkin, Madur-sala gibi ismlerle beraber ozellikle de Ermeni"Tigranokerta" ismi iizeler tarafmdan farkh anlamlar yiiklenmeye <;al1~In
rinde durup, bugiinkii ismi olan "Silvan" adirun buarya 15. yiizylidan itibaren buraya yerl~m
ba~lyn
"Siileywani" kfut a~iretn
buraya yaismine atfen burarun bu a~iret
aruyla anilip,
ylimaslyla zamanla bu a~iret
anlatmaya <;ah~k.
"Silvan" a nasli doni~tgu
GiR~:
$ehir veya bolgelerin adlarmm tespiti, en az bu §ehir veya bolgenin tarihi
kadar oneinli ve biro kadar zordur. Hele hele bu ~ehir
veya bolve kurl~
ge Mezopotamya gibi tarihi arka plaru zengin ve engin olan bir geni~
bir havza ise bu daha da zorla~mktd.
Bu zorluklar dogal sebeplerle beraber sonradan ba~k
farkh faktorlerin de
devreye sokulmas1yla daha da zorla~hnmt.
Bu hususta <;ah~m
yapacak
online sa£ tarihi beige ve bilginin kltllgt yarunda,
olan bir ar~tmun
farkll faktorler dedigimiz etniksel, mezhepsel, dinsel ve kiiltiirel bakl~
acuan; ar~tmun
online ta <;ah~mn
ba~mdn
itibaren ciddi bir slklnb olarak kendini gosterir. Bu sebeple objektif olmayt gerektiren bilimsel bir <;al~
marun onlindeki ve buna benzer engelleri a~mk
veya en azmda farkmda ol-
Cuma Kara11 • 687
mak, yapacaguruz veya yapi.lrru§ bir ~ahmyt
lamcuruza vesile olacagt kanaatindeyim.
daha saghkh bir ~ekild
al&-
Genelde ~ehir
ve bolgelerin adlandmlmasmdaki baz1 kriBu ~ahmrz;
terler, Ozellikle de Mezopotamya'daki yerlerin adlandmnadaki dogal zorluklar, sonradan farkh sebeplerle objektiflikten uzak baz1 gayeler ugruna o
ile
yer i9Jl getirilen ac;lklamalar, bu a9dan Silvan ismi iizerindeki tarn~ml
i~eryo.
ilgili ba~hkln
A) Yerlerin adlandtnlmasmdaki baz1 kriterler:
tnke ve bolgelerin yerl~im
alanlanyla ilgilenen eski cografyaalar, o yerin adlandmlmasrm genelde, ~u kriterlerden biri veya birileriyle adlandrrmaya gittiklerini gormekteyiz:
Birincisi: 0 yerin ilk yaptctst, ilk banisitte atfen adlandmnalarda bu.lunmu.§lardtr. Mesela Silvan'm da bagh oldugu Diyar-1 Bekr bolgesinin merkezlerinden biri ve bugiin Diyarbaku olarak bilinen Amid ismi, oray1 ilk ~a
eden Hz. ibrahim'in torunlarmdan olan Biilent oglu Amid' e dayandmlarak2
ula~biyorz.
isminin men~i
Buna benzer ba~k
bir omek ise, Dogu illerimizden Bitlis'in iskender tarafmdan "Bedlis" admdaki komutanma burada bir kalenin ~a
ettirmesiyle
o komutanm ismiyle arulrugtru kaynaklanmiZda rastlamaktaytz.3
Ya da Bugiin "Cizre" olarak bilinen yerin ilk ismi, Ceziretuibniomer' dir.
Rivayete gore Miladi 864 tarihinde Taglibogullarmdan Hasan b. Orner b.
Soruadan burast;
Hattab tarafmdan yaplirugtndan bu adla adln!rim~tu.4
~u
anda da "Cizre" olarak adlnm1~hr.
"Ceziretu'l Omer"e doni~t.
ikincisi: Sonradan onu. bir daha diizenleyen hakiki veya hayali sahipleriyle adlandtrmt§lardtr.5 Mesela Silvan'mda i9Jlde yer aldtSJ "Diyar-z Bekr"
bolgesi islam fetihlerinden sonra buraya goc; eden Araplarm kabilelerinden
Rabi'a 'nm bir kolu olan Vail oglu Bekr kolunun buralara yerl~msi
zamanla bu geni~
bolgenin bu kabilenin aruyla adlanrururugtru goriiyoruz.6
U~incs:
0 yerin cografi veya fiziki ozelligiyle adlandtrmt§lardtr. Bolyerlerinden bir olan ve bugiin ~anhurf
ilimize bagh
genin onemli yerl~im
Siverek ilc;esinin eski ismi, cografi yap1smdan dolayt Ermenice' de siyah ta~
hk anlamma gelen "Sewawerek" ismiyle beraber Arapc;ada ayru anlama gelen
"Su.veyda" ismi kulanim~t?
Dordiincii: 0 yerde me§hu.r olan bir akarsu., toprak rengi veya bir bitki ismiyle adlandtrmt§lardtr. Bun en iyi omek bugiin ~anhurf
ilimize bagh Bozova il~esn,
Arapc;a ~ilS!
olan "Ardu'l Beyda" olarak gec;er.s Veya yine
ayru ilimizin Birecik ilc;esi, Frrat nehrinin kenannda yer almas1yla ondan
688 •
Wuslararasz Silvan Sempozyumu
esinlenerek "bire" ya da "Biretu'lftrat" olarak adlnmu~hr.9
Be~incs:
Dinsel veya mezhepsel ya~nt
ve motifleri o yerlerin adlandtrtlmastnda etkili olmu~ardt.
Bu sebeple $ehirler toplumlarm ortak degerlerini yans1tan kompleks bir mozaylktu.lO isimler de bunun tipik bir karuhdrr.
Bazen bir din veya mezhep onderinin ya da o halk i<;in kahraman kabul edilen birinin ismi zamanla oras1 i<;in bir ad olma yoluna gidilebilmektedir. Mesela Mardin ismine getirilen farkh livayetlerden birisi de; Din admdaki bir
zahidin o kaleye yerle$ip, zamanla $6hreti etrafa yaylhnca Heraklius'un gonderdigi bir komutan tarafmdan olduriilmesiyle, "Din oldii" anlamma gelen
Arap<;a kar~nhgt
olan "Mate-Din"in zamanla "Mardin"e donii$mesi sadece
kii<;iik bir ornektir.ll
Altmctst: Orada ya§ayan kabile veya boy adtyla o yer adlandmlmt§yelinde bunun omegini bulmak mumttr:Mezopotamya'mn bir<;ok yerl~im
kiindfu. Mesala; tarihte $emseddin Sami'nin o donemde Dersim (Tunceli)
sancagma bagh ve Harput'un 40 km kuzeyindeki il<;e merkezi kii<;iik bir kasaba diye tarumlac.:ilgt "<::emizkezek"12Akkoyunlar (1453) doneminde bir
kfud a$iretinin oraya yerl~msi
sonradan bu adla arulmaya ba$lac.:ilgrm
goruyoruz.I3
insan topluluklanrun kiiltiiKlsacas1 yer isimleri uzerinde orada yerl~n
rel yapiSnun yanrnda bolgenin tabii bitki ortiisu ve iizerinde ya$ayan canlilarm ekonomik, kultiirel ve siyasi etkilelin izlelini de ta$rmaktadrr.l4
Butiin bunlarla beraber zamanla degi$mi$ olan yer isimlerini tespit etmek
her zaman kolay olmamaktadrr. Bir taklm koyler merkezleri degi$tigi i<;in mi
ortadan kalm~r,
yoksa sadece bir isim degi$ikliginden otfuu mu onarhn
sonraki isimleri tespit edilememektedir.IS
B) Yer adlarmm tespitindeki dogal zorluklar:
Dogal zorluklar dedigimiz ashnda sadece tarih biliminin kar$Ila$hgl zorluklar degil, her bilim dalrmn kendi alaru i<;inde kar$11a$abildigi zorluklardrr.
Bunlar tarih ilmi a<;lSlnda konumuzla ilgili olan klSmrna bakngrrruzda genelde kar$Il~n
zorluklardan birka<; tanesini $6yle srralamak miimkiindur:
veya heniiz
1. 0 yer hakkmda yeterli tarihi beige ve bilgilerin olmay1~
onlara tam ula~Imt
olmast: Bu husus tarihin en onemli <;ah$ma alanrm
ve
olu$turur. Zira bundan dolaJldrr ki tarih ilmi hep ara$hran, soru~tan
yeni yeni bilge ve belgeler pe~ind
ko$an bir ozelligi adeta kendisiyle 6zde~
tirmi$tir. Bu sebeple elimizde olan ve nerde ise kesinliginde $iiphe duymadigrrruz baz1 malumatlar, elde ettigimiz yeni bilgi ve belgelerle bir anda sarsllabilmektedir. Bu husus ashnda ihtiyat pay1 olarak her bilim adammm zihninde olmas1 gereken bir durumdur.
C11ma Karan • 689
Kitaplarda veya ar§ivlerde kar§tla§bgumz bilgiler yetersiz olabilir. Onun
i9n o yerleri bizzat gezmek gerekir.16
2.0 yerin kimler tarafmda kuruldugunun bilinmemesi: isimlerinden
yola 9-karak kimlerin yapbguu bulamamak.la beraber, kimin yapbguu bilismine hazen ula§mak miimkiin olabilmektedir. Bazen
mekle orarun ger~k
d,e bunun tam tersine kimin kurdugunu bilememekle farkh farkh §ah!slara
dayandrrmak suretiyle o yerin ismi hakkmda birden fazla yorumlara gidilebilmektedir. Mezopotamya bolgesindeki bir~ok
yerle§im yerinin adlar1 buna
omektir. Zira birden fazla isim iizerinde tarb§malarm devam etmesinin sebeplerinden biri de bu olsa gerek.
3.Sonradan o yerlerde kurulan medeniyetlerin oralara kendi damgalanru vurmas1 ve bunun ondan oncekilerin izleriyle kan§tmlmas1:
birka~
Mezopotamya gibi diinya medeniyetlerine be§iklik yapml§ diinyarun en
eski bir cografyasmda, say1S1Z medeniyet ve milletlerin ugra& haline gelmi§
bir yerdir. Boylesi bir yerle§im yerinde bu medeniyetlerin izlerinin aidiyetlerini net bir §ekilde ifade etmek elbette zor olsa gerek.
Mesela Diyarbakrr surlarmda Bizans izlerini gormekle beraber ayru surun
ta§ iistiinde de islam medeniyetinin izlerini okumak bugiin bile sur
olarak kar§liDlZda durmaktadrr.
4. Baz1 belgelerin yanh§ okunmas1 veya bir netlik ifade etmemesi: boleskiler dayandlgmdan yetegedeki yerle§im yerlerinin tarihi arka plaru ~ok
rince yaZlh veya tarihi kalmbrun olmayt§l bir yana, olan malzemenin de net
olmayt§l veya yeterli a9khkta olmayt§l da o yerin ismine a9khk getirilmesinde dogal engellerin ba§mda gelir.
5. Dilsel ve §ivesel farkbhklar: Bazen yabana bir yer ismi i~n
oraya keneli dilinde veya §ivesinde ses yoniinde benzeyen ba§ka bir isim verilebilir.
Boylece kelimenin anlam1 degi§mi§ oluverir. Bu yabana bir isme gosterilen
bir nefreti gostermez. Bilakis bu dogrudan dogruya kelime hazinesinin oteki
unsurlarmda da goriilen ve kendiligmden geli§en bir dil olaytdrr.17 Mesela;
Harput sancagt'nda 1518'de halkl gayrimiislim olan ve Norsis §eklinde yaztlan mahalle ismi, 1566'da NurslZ (Nursuz) §eklinde yaztlml§br. Halbuki
bir anlam ifade etmez iken, Nursuz'm Tirk~e
dilinde bir anNursis Tirk~e
~ehir
anlamma gelen" Gali Poli'nin
lam! vardrr.18 Veya Yunan dilinde "kad~rg
Tirk~e
dil uyumuna uygun olarak "Gelibolu" olarak yer ald1guu gormekteyiz.19 Bugiin bile ayru slkmttlarla kar§tla§mak miimkiindiir.
Mesela yakm zamanda bir su-1 kast sonucu hayabru kaybeden Pakistan'm
eski ba§bakanlarmdan Benazir Butto'nm ismi Latince veya medyada telaffuz
edilen §ekliyle bize anlam itibariyle fazla bir §ey ifade etmiyor. Hatta Urduca yabana dil deyip merak bile etmeyiz. Ancak bunun Arap alfabesiyle yaztldiSI §ekil olan ''b1- nazir" diye okundugunu bilsek bunun "e§siz" anlam1-
690 • Uluslamras1 Silvan Sempozyumu
na geldigini, Osmanltca da goriiyoruz.
6.isimlerin losalttlarak telaffuz edilmesiyle de~iklg
ugramast: bu
durum ozellikle de ge9JU§te bir dilin ve lehr;enin konU§uldugu bu b<:Hge r;okr;a rastlamak milinkiindiir. Mesela r;ok eskiye gitmeden 16. yiizylida Ergani
sancagmda 1518' de Viran, 1530ve 1566' da mezr a olarak ge9ffiekte olan "Gok~e Viran" ismi zam anla h alk agzmda "Gog9i" olarak kolayca telaffuz edilecek
§ekle d o ni ~ i vermi§fu.20
7.Mezopotamya cografyasmdaki bazt isimlerin kokeni olii diller ait olmasmdaki zorluklar. Bu husus ozellikle de Mezopotamya gibi insanltgm ilk
yerle§im yeri olarak kabul edilen bu yerler nice kavimler tarihe ~
makl
a
beraber onlarm arkalarmda brrakttklan bir9ok ad ve isim devam ede gelmi§tir. Bu sebeple olii dillerden saylian baz1 isimlerin zoraki yorumlarla bir yerler r;ekmenin bu zengin cogra.fya i9fl her hangi bir anlam ifade etmemektedir. Ve hususta 1srarll olmanm da tarihi gerr;ekler a915mda herhangi bir deger
ifade etmem ektedir.
8. Sonradan farklt sebeplerle objektiflikten uzak bazt gayelerle o yer
getirilen apklamalar: Bu sorunu maalesefbilimle bagda§m ayan, objektiflikten u zak, sadece siibjekti£, tarafu baz1 hesaplar ugnma, bilimin gayelerle kurban ed i li~
olarak goriiyoruz . Bu sorun sadece belli bolgelerin degil,
bolgeleri kii9\ik hesaplanna alet ede n, tarihin biiyiikliigunii kavramaktan
aciz kii9\ik insanlarm! Sorunu o lm u~ tur .
i~n
D)Bu a
~ tdan
Silvan ismi iizerindeki tarh§malar:
Bugiinkii ismiyle Silvan, eski cogra.fya kitaplarlmlZda; antik bir yerle§im
bolgesi olup Cezire ile Ermenistan arasmda yer alan, suyu ve ye~ilkr
iy le
me~hur
bir yerl~im
yeri olarak ger;er.21
Bugiin ise Diyarbekir'm kuzeydogusunda yer alan ve Diyarbekir'e 84 km.
uzakllkta bulunan Diyarbekir'm ilr;elerinden biridir.22
Bunlar Silvan §ehri ir;in belli olan h ususlardrr. Ancak Silvan ir;in net olmayan veya heniiz netle§emeyen husus, degi~k
adlar alan bu §ehrin bu adlan
kesin olarak ne zaman ve nasli aldlgtdrr.
ele ge~n
ta"Herne kadar son ytllarda Mezopotamya arkeolojisine dair ne~riyat,
rihi malzeme11in i~le1ms
suretiyle bolge ve mevki adlan hususwtdaki bilgilerimiz
artzyorsa da" 23 bugiin Silvan ve buna benzer Mezopotamya'run birc;ok ~ehri
ir;in bunlardan bahsetmek erken olacakbr. Meselenin bir de tam tersi durumu vardrr. Yani tarihi kaynaklarda isim mevcut oldugu halde o ismin kar~l
llgmm bugiin neresi oldugunun bilirlmemesidir. Mesela; Ostroene'in 451' deki Kadlkoy Okumenlik konsiline onbir Peskoposlukla katlidlgt bilinmekle
beraber, bunlardan ismi ger;en; Himeria ile Markopolis'm bugiin neresi oldugu mer;huldfu.24
Cuma Karan • 691
beraber fethedilen ve
Meyyafarikin (Silvan), Amid (Diyarbekir) ~ehriyl
fethedildigi giinden beri bugi.inki.i Diyarbekir' e bagh onemli yerl~im
yerlerinden biri olmu~tr
. Buras1 ayru zamanda tarihi kalesiyle de me~hurd.
B) ismi:
Meyyafarikin, dort bohimden olu~an
Cezire, Mezopotamya kltasmm "Diyarbekir" bolgesine bagh en onemli dort merkezden birisidir.25
tarihi kendiMeyyafarikin"in ismi i.izerinde farkh yorum ve tam~lr
si gibi ta eski tarihlere dayanmaktadrr. Bu isimler arasmda en c;ok tam~lin
isim, $iiphesiz ki baz1 Ermeni tarihc;ilerin de savuna geldikleri; Tigranakert
ismidir.
Biz bu tarb~mh
ismi sonlara dogru brraklp, Silvan ic;in tarihte slk slk kullarulan belirgin baz1 isimler ~oyle
bir goz atal!m:
1-Meyyafarikin: Meyyafarikin islami kaynaklarda "Mafarkin, Farkin,
Meyyafarikin" diye gec;er. Bu ismin islam fethinden sonra ozellikle de Mi.isliiman cografyaalar tarafmdan kullanlimaya ba~lnm1
olmas1, bu ismin
Miisliimanlar tarafmdan buraya verilm~
bir ad oldugunu soyleyebiliriz.
Sonradan bu ismin klsaltliarak 'jarkin" diye ta yakm zamana kadar kullarulrugrm gormekteyiz.
Meyyafarkin ismi Arapc;ada, "may" su anlammdadrr. "Farkin" kelimesinin Ermenilerce kullarulan "Muharkin" isminden Arapc;a telafuza kolayca
uyarlnm1
~ olarak di~nsek
"farkin suyu" anlamma gelir ki bu da Silvan'm
yaklnmda gec;en ve tarih kitaplarmda bolca bahsedilen nehire atfen kullaruldigrm soylesek acaba tekelliifli.i bir yorum mu olmu~
olur? Ki Tarih kitaplarlffilz Silvan'm etrafmda birc;ok c;aydan bahseder.
Kuzeyindeki tepelerden dogan kiic;iik Farkin suyu buradan gec;erek 25
km. kadar giineyde Batman c;ayma kan~mtru.26
Bu da yukarda getirdigimiz yorumu destekleyen onemli bir ayrmbdrr.
2-Martyropolis: Yunanca dilinde buras1 "Martt;ropolis" olarak adlandmlBu ad 4. yi.izylidan itibaren ortaya c;lkrm§trr. Muhtemelen bu isim Ht.ristiyanl!gm oraya hllim olmasmdan once kullarulan ismin yerini alrm~t.27
4.yy' dan once bu isme rastlanlimamas1 bu bilgiyi onemli kllmaktadrr. Martyropolis ile ilgili olarak Yakut bir efsaneyi de zikreder. Bu efsaneye gore buraYI Maru~
in~a
etmi~fu.28
rm~t.
3-Mipherket", Suryanice' de "Mipherket"tir. Marquart, Kafkas dillerine ait
on eklerin yarrurmyla te~kil
olundugunu farz ettigi "M-ipher-ket ve Ma-mu~
el(i)" adlarmda yerli dillere ait unsurlar bulundugunu tahmin etmektedir.
Horugmann, Meyyafarkin aillrun Marquart' biitiin idealarma ragmen, Si.iryani men~li
olduguna inanmaktadu.29 Markwart da Meyyafarikin aillrun
692 • Uluslararasr Silvan Sempozy111nu
Siiryani kokenli oldugu hususunda 1srarhdtr.30
4-Muharkin: Ermenice'de "Muharkin, Mupharkin"dir. Kaynaklarda bu isAncak Ermenice ba~k
bir ismin de kullaruhyor olmas1 farkh zaman ve farkh ki~lern
adlandtrmas1 olarak ac;lklamak
mi.i.mkiindiir. Bu isimlerin hangisinin tam olarak hangi tarihlerde kullaruldlgrm soylemek de zordur.
min Ermenice oldugu ~eklindr.
5-Madur-sala: Yakut'a gore ~ehrin
ce' de "Din Kurbanlari"31 demektir.
eski adl, "Madur-sala"dt.r. Bu Ermeni-
Yaygm rivayete gore, Piskopos Mar-Marusa iran Hiikiimdar1 I.YezdiSonradan, Bizans ile Sasaniler
girt' ten miisaade alarak buray1 kurm~t.
arasmda bir~ok
kez el degi§trm~.
Nitekim Ebu'l-Farac Meyyafarikln'in
ele ge9ril~
hakkmda ~u bilgileri vermektedir; "Bu Strada (M.$.589) Nisibis'de
bulunan iranlzlar Maiperkat'taki muhaftzlan sahte adlarla aldattzlar ve bunlardan
$ehri aldtktan sonra buradaki Romalllarm ~ogun
imha ettiler. Bu yiizden Philip ile
Romalzlar derhal Antakya'dan Maiperkat'a gittiler, $ehre hiicum ederek aldtlar ve
buradaki iranlzlan oldiirdiiler''32 Boylece Bizans ile iranhlar arasmda sava§larm devam etmesi suretiyle islam fetihlerine kadar bolgede Hlristiyanhgm
merkezi olma konumunu hep koruya gelmi§tir.
ibnu"l-Ezak el-Faruki ise; Meyyafaikin" deki Melki kilisesinde bulunan
Siiryanice bir kitapta meccud bilgilere dayanarak, Meyyafarikin"in, dikenve kami~hlr
kaph bir arazide Sasani imparatoru I.Yezdilik, ~ahk
cerd"ten izin alan piskopos Marusa tarafmdan kuruldugunu ve onu
iran" dan -§ehre adlru veren- Hristiyan din §ehitlerinin naa§larrm buraya
naklettigini soyler.33
6-Tigranakert: Silvan'm ozellikle de Ermeniler tarafmdan son Yillarda
adeta politize edilerek dile getirilen bir ba§ka ismi. ise; "Tigranakert" tu. Bu
isim Ermeniler arasmda once bir ina~
temeliyle ba§lami§ daha sonra da bu
siyasi boyuta ta§mml§tlr.
Bu ismin baz1 Ermeni kaynaklarda Amid i9ll de kullaruldlgrm gormekle
beraber, genelde Silvan i9n kullandlklarrm ve hatta baz1 Ermeni tarih~en
bu hususta ISrarh olduklarrm gormekteyiz.34
beraber y(l§a"Bu durum tarih boyunca Jarklz devletler hakimiyetinde ve go~ler
yan Ermeni halkt arasmda ozlem ve hasretle birle$erek bir tutku, bir sahiplenme destegiyle gi~l
bir ina~
haline gelmi§tir.
Tikranakert isimlendirmesinin.Ermeniler arasmda ~ok
me$hur ve biiyiik lakaplt
bir Ermeni hiikiimdanna Tikran'a ait oldugunu mitolojik Ermeni tarihi sayfalarmdan almaktaytz.
Buna gore milattan once VI. Yiizytlda bu $ehir Tikran taraftndan kurulmu$ ve
kendi adma izafeten Tikranakert ismi verilmi$tir. Bu bilgiyi me$hur Ermeni Tarih~
si Horenli Movses'de gormekteyiz. Fakat giiniimiiz yerle$im yerlerinden hangisine
Cuma Karan • 693
tekabiil ettigi anl~tmk
beraber ar~tlmc
taraftndan Silvan oldugu belirtilm~r.35
Ermeni tarihfisi Movses36 ve Cografya bilimcisi Strabon37 bu husustaki
gori~lend
tsrarltdtrlar.
Strabona gore, Ermenia Krah Ttkranes Kapadokya'YI ald.Jktan sonra buradaki halh stkmhya soktu. Onlan Mezopotamya'ya goc;e zorlad1. Ve boylece
bunlarrn niifus c;ogunluguyla da Kendi ismiyle Tikranakert'i olan bugiinkii
etti.38
Silvan'1 ~a
Ttkranakert'in Amid, bugiinkii ismiyle Diyarbaklr oldugunu39 soyleyenlere kar~n,
Said Pa~
bu ismin Diyarbaklr'dan farkll bir yer olup, bugiin hala harabeleri olan ve yerine "$ikeftan" ismiyle bir koyiin kuruldugunu soyler.40
Diyarbaklr iizerindeki ar~hml1y
bilinen $evket Beysanoglu, Tigranakert'in bugiinkii Tur-Abdin ile Meyyafarikin'in yerinde olabilecegini soyler.41
Tigranakert''nin eski ismiyli Amid diye bildigimiz bugiinkii Diyarbailk kaynak, 11-12 yiizyillarda Kilikya
klr''rn ismi olduguna clair ula~hgrmtz
Ermenilerinin tarihini anlatan me~hur
Urfah Mateos"un Vekayinamesi"nde
gormekteyiz.42
Sonraki donemlerde bolgeyi ziyaret eden Hristiyan Ermeni Seyyahlarrn
Amid"i gordiiklerinde biiyiik bir heyecanla "i~te
Tigranakert"in surlart" diye
aktardlklar1n1 goriiyoruz.43
sayKonuyu ozetle degmen Tarihc;i $evket Beysanoglu bu konuda ~unla
ler: "Klasik miiellifler, Tigranokerta'nm Nuseybin'in kuzeybattsmda ve Mardin
yakmlarmda bulunan Tur-Abidin tepesi eteginde oldugunu kabul etmi~lrd.
E.Sacheau isimli ara§ttrmacz Tigranokerta'mn Mardin'in giineybatzstndaki Tel-Arman deniZen hiiyok oldugunu savunur. Theodere Reinach ise buranm Midyat olmast gerektigi gori~nde.
Lahman-Haupt'un Silvan kalesi yerinde yapttgz arQ§hrmadan sonra Tigranokerta'nm Silvan'm oldugu ihtimalinin daha gii9lii oldugu goriilmekte ve tarajstz tarih9ilerden bir9ogu bu gori~ted."4
Tigranakert''in buralardan daha farkll bir yeri oldugunu soyleyen Siinkitay, Tigranakert; bugiinkii Siverek Kazasrnrn bahsrnda ve Bucak nahiyesi dahilinde ytklldlgt zamandan beri bir daha yaplimamak iizer harap bir halde
mevcut oldugunu soyler.45
"Silvan"rn veya Diyarbakrr"rn Ermeniler arasrnda Tigranakert ~eklind
isimlen dirilmesine XL Yiizyu ve sonras1 eserlerde rastlamakta)'IZ. Bu donemde Diyarbakrr ve c;evresinden Kilikya bolgesine dogru siiriilen veya goc;
eden Ermeniler arasrnda ~ehr
kar~1
bir tutkunun geli~msn
saglayacak zemin olu~mas1
pek muhtemel goriinmektedir."46
Aynca Ermenilerin bu husustaki heyecaru bura)'l onlara kazanduamaya-
694 •
Uluslarnrnsr Silvan Sempozyumu
kabul etmekle de buracagi gibi bizim de bu rivayetleri faraza ger~klin
nm elimizden ~lkacgi
korkusuna kaplimayalrm. Bu tiir heyecan ve korkular
yerine sagduyu ve akil hakim olsa, bu ihtilafu rivayetler buraya yapuan meve ~ah
deniyetlerin birer kaths1 olarak alg:J.lanacak ve bu kathlar, ayn~m
ma degil, anl~m
ve kayn~m
vesilesi olacakhr. Tarih, kayganm degil, ban~m
hara olarak kullarulsa gelecekte sarslimayan ve ~arptmyn
''Yurta
Sulh cihanda sulh" hedefiyle yogrulm~
nesillerin habercisi olacaktlr.
bu adla arulmaya ba~ldigru
go7-Silvan: Cumhuriyet donemiyle ~ehrin
ve kullarulmastyla ilgili olarak bu hususta en
ri.iyoruz. Silvan isminin me~i
geni~
bilgiyi Minorski'nin yazdigi Meyyafarikin maddesinde buluyoruz.
~ehrin
tarihi siirecini ele alan yazar islam devriyle devam edip, Hamdanilerin, Bi.iveyogullanrun, Mervanilerinin ta Osmanhlanrun, ondan sonrada Si.ileymani Ki.irdlerinin hakimiyetlerinden ayn ayn geni$~
bahseder. Ozetle
1415 yapuan Ko~hisa
r sava$1yla buras1 Safevi valisi Karahan' dan almu. Bu(Hatta buraYI1838 tarihinde ziyaret eden Porterasi Osmanlmm eline ge~r.
kizli bir cizvitin burasmm(yapuan sav~lrm
etkisiyle olsa gerek) harabeye
dondi.iguni.i, ama hala Yunanca ibarelere rastladigiru soyler.)
arhgmt 15.yy. sonlarma dogru buraZamanla yerli Ki.ird ni.ifusun gitk~e
nm Si.ileymani Ki.irtlerinin hakimiyetine girdigini ve Osmanhya bagll bu hakimiyetin, ta 20.yy ba~ln
kadar devam ettigini soyler.
Burada idari yer adlan listesinden eski isim olan Meyyafarikin isminin ~1karilip onun yerine kaim olan Silvan ismi, (eskiden Silvani), Si.ileymani; Si.ileywani kelimesinden ba~k
bir ~ey
degildir.47 Diyerek Cumhuriyetle bu il~ey
ad olru·ak kullanJ.lmaya ba$layan Silvan isminin men~i
boyle a~Iklr.
1869-1905 ylllan kapsayan be~
ciltlik Diyarbaklr Salnamelerinde Silvan
isminin $11 andaki Silvan ~evrsi
ic;in kullanJ.ldigiru, Meyyafarikin"m ise, ~u
andaki eski tarihi kalmtJ.lar1 da i~ern
il~e
merkezi i~
kullanJ.ldigiru gori.iyoruz. Konuya a~
getirir diye salnamede "Diyarbaktr Sancagma bagh tarialhnda yer alan orijinal ifadeyi aynen aktanyorum;
hi eserler'' ba~hgi
"Silvan kazasznda kaymakamlzk makam bulunan Meyyafarikin kasabaszmn etraftndaki sur harap ve duhulu kasabada baki bazz ebniya dahi asan atikadandzr. kasabayz mezkure tarihlerde ahvalz mezkur olan Meyyafarikin muluku salifesinin makam oldugu halde mktlabah zamanla yzkzla yzktla bir kil~
karye §eklinde tenezziil ettirmi§tir."48
SONU<;:
Tarih sayfalart; isimlerinin men$eini bulmakta zorlandlgmuz yerler kade yerini bulmakta zorlandlguruz nice mekanlarla dodar, ismi tarihte ge~p
ludur. Hele tarihe konu olan bu yerler eger binlerce yJ.l, binlerce kavim ve
yi.izlerce inanca be~ikl
etmi~
bir Mezopotamya cografyast ise, arhk onun
Cuma Karan •
695
zorlugunu vann siz dii§U.niin.!
"Sumer-Akad metinlerinde ogrendigimize gore, Milattan onceki u~nc
binde
bugu.n Cezire denilen Dicle-Fzrat trmaklan arasmdaki bolgede bir9ok oymaklar oturuyorlardz"49 i~te
bizler boyle bir bolgede yer isimlerini tespit etme bir yana,
ar~
ugr~m
zorluguyla kar~1
kar~1ytz.
o isimlerin m~ein
Bu bolgede yer alan yer adlarmm farkh zamanlarda farkh dillerle zaman
zaman ayru yerin degi~k
adlarla adlandrrrugrm goriiyoruz. Bu sebeple bir
yerin birden fazla ve birbirinden ayn adlarla adlnm1~r.
Yapacagtnuz ~malrd
bu noktaya dikkate edersek dogru bilgiye daha yakmla§rm~
oluruz.
Silvan isminin tarihi siirec; ic;inde bilinen adlanyla klsaca degmdikten sonra, ozellikle adeta i1mi boyuttan uzakl~tmhp
adeta siyasi bir malzeme konusu olarak Tigranakert ismiyle ilgili olup biten tar~my
bir tarah olma
kriterlerine uygun olarak mevcut bilgi ve belgelP.r ile bunlar
yerine tarih~
iizerine yapuan farkh yorumlan, bu ~e merakl olanlarm dikkatlerine arz ettik.
Bu sebeple bolgenin ozelliginden kaynaklanan yukarda deginmeye ~ah
hgtm1z dogal engellerle beraber konuya anlama c;ah~tp,
gec;mi§in tarihi mirasmm, gelecek nesillerimizin onlerine nasu1~lk
tutacagtm1za bakmamiZ layaphgt tarafu yorumlara, aksi yorum ve gayzrm. Yoksa biz de ba~klrm
retler sergilemekle zaman harcasak,. klsa bir donem ic;in kendimizce iyi yaphgrmtzm kanaatine varabiliriz. Ancak unutmayahm ki tarih ve medeniyetimiz, giindelik menfaatimizin malzemesi degil, gelecegimizin gurur ve onur
tablosu olmahdrr. Bunun ic;in de ba~klrm
di~tgu
hataya di~mez
gerekir. Biitiin hazirunu saygtyla selarnhyorum.
KAYNAKLAR:
1.Abu'l Farac, Gregory(Bar Hebroeus): "Abu'/ Farac Tarihi," ~ev:
Orner Rlza Dogrul, 1TK
Ankara 1945
2.Ahmet Demir, "islam'm Anadolu'ya Geli§i," Kent yay. 2004
3.Ahmet Savran, "Meyyafarildn", D iA, Ankara 2004
4.Basri Giinkut, "Diyarbekir Tarihi", 1937
S.Besim Darkot, "MeiJYafarikin" i.A :MEB Yay. istanbul1965
6.Canan Seyfeli, "Diyarbakzr valiligi1.Uluslararast Oguzlardan Osmanltya Diyarbaktr Sempozyumu Bildirileri", 2004 Diyarbak.lr.
7.Cuma Karan, "Diyar-1 Bekir ve Miislamanlarca Fethi" Dicle Oniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitiisi.i, (Basllm.allU§ Yiiksek Lisans Tezi) 2003 Diyarbak.lr
S."Diyarbalar Salnameleri", Diyarbak.lr Biiyiik§ehir Belediyesi yay. istanbul1999
9.Do~anAks,
"Birka{ Tirk~e
Yer Adt ve Bunlarm Dilbilimi Baktmmda Onem"
A.U.DTCFD, C. XXVI. sayt: 1-2 yll: 1968
M.Remaud, Beyrut 1988
10.Ebu'l Fida, "Takvimu'l Buldan," ~v:
696 • Wuslararas1 Si/van Stmpozyumu
ll.El- Hemedani, "kitabu'l Buldan", Beyrut 1996
12.Fevzi Kurtoglu, "XVI Yiizyllm ilk yansmda Gelibolu" Tiirkiye Mecmuast, saYJ: 5, YJI:
1935
13. Fikret I~ltan,
"Urfa BOlgesi Tarihi", tstanbul Universitesi Edebiyat Fak. Yaymlan 1960
Giirkan Selemen, 1stanbul1991
14.Gilliizar Haydar, "$ehirlerin Ruhu", ~ev:
15.Hasen $emisani, "Medinetu'l Mardin", Beyrut 1987
16. lbn.Havkal, Siireta'l-Arz, Beyrut 1938,
17.1stahri, "el-Memalik ve'l-Memalik", Beyrut 1927
adll makalesi, "Tiirkmen Akkoyun18.John E. Woods, "Akkoyunlu Konfedere A~iretl"
lu imparatorlugu" (hazrrlayan: Necip Aygi.in Akkoyunlu- Adil $en) Ankara 2003
19.M.J. Saint-Martin, "Ermeni Hakkmda Tarihsel ve Cograji Hatrralar", Kraliyet matbaast
$efik Korkmaz, Seyahatnamelerde Diyarbek.ir, Kent yay. !stanbul
1818 Paris (n~r:
2005.
20.Mehmet Salih Erpolat, "Sosyal Bilimler Ara~tm
Dergisi" Diyarbakrr 2003
Yiiksek Lisans Tezi)
21.Mehmet Salih Erpolat, "XVI Yuzylida Ergani Sancgz"(BslmJ~
Konya 1993
22.Minorski, "Meyyafarkin" l.A., MEB. Yay.
23.Movsis Horenatsi, 'Tarihu'l-Ermeni min'el-Bidayeti Hatta'l Karn'1l-Hamisi'l-Miladi ",
Nezzar Hali,Drm~k
1?99
24.Miikrimin Halil Ymanc, "Bitlis" t.A., II.
25.Nejat Goyin~,
"Diyarbekir" D.lA., IX,
26.0rd.Prof.M.$emseddin Giinaltay, "Yakm $ark Anadolu II", TTK 1987
27.Polonyah Simeon, "Seyahatname", c;ev: Hrant D. Anreasyan, lstanbul Universitesi
Edebiyat Fakilltesi yay. No: 1073, 1stanbul1964
28.Ramazan $e~n,
"Harran Tarihi", TDV. Ankara 1993
29.Said Pa~,
Diyarbekir Salnemeleri
30. Strabon, "Antik Anadolu Cografyast Kitap: XII-XIII-XIV" ~v:
Adnan Pekmen, !stanbul
2000
31.$emseddin Sami, "Kamus'ul-A'lam", 1stanbu11898
32.$evket Beysanoglu, "Amtlar ve Kitabeleriyle Diyarbekir Tarihi", Ankara 1998
33.Urfah Mateos, "Vekayiname ve Papaz Grigor"un Zet;li", c;ev; Hrant D.Andreasyan, NotJar: M.Halil Yman~,
TTK. Ankara 1987
34.Vakidi, "Futuhu' $am" Daru'l Ceyl Beyrut, trz. II,
35.Veli Necdet Siinkitay, TDK.18.11.1937.Tannli Komisyaon Tutanagz, N~r:
Beysanoglu
36.Yakut el-Hamevi, "Mu'cemu'l Buldan", Beyrut trz.
NOTL A R
2 Ge~
bilgi i9n bkz: Cuma Karan, "Diyar-1 Bekir ve Miisliimanlarca Fethi" Dicle Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii, (Baslm~
Yiiksek Lisans Tezi) 2003 Diyarbakrr
3 Miikrimin Halil Ymanc, "Bitlis" l.A., II. 659; Geni~
lam'm Anadolu'ya Geli$i", Kent yay. 2004, 131
bilgi i9n bkz: Ahmet Demir, "is-
Cuma Knran • 697
4 $emseddin Sami, "Kamus'ul-A'lam", istanbul1898, c.3, s.1806
5 Hasen $emisani, Medinetu'l Mardin, Beyrut 1987, s. 11
6 Nejat Goyin~,
"Diyarbekir" D .i.A., IX, 464-465; Geni~
Bilgi i~n
7 Yakut el-Hamevi, Mu' cemu'l Buldan, Beyrut trz. 1.325; Geni~
ran, a.g.e. s.97
bkz: Karan; 18
bilgi i~
bkz: Cuma Ka-
8 Demir, s. 93
9 "Kamus'ul-A'lam" c.2, s.1436
10 Gilluzar Haydar, "$ehirlerin Ruhu", ~ev:
Giirkan Selemen, 1stanbul1991, s. 22
11 Vakidi, "Futuhu' $am" Daru'l Ceyl Beyrut, trz. ll, 1'17-118; Geni~
ran, s.91
Bilgi i~n
bkz: Ka-
12 "Kamus'ul-A'lam" c.3,s.1879
13 John E. Woods, "Akkoyunlu Konfedere A{;iretleri" adlt makalesi, "Turkmen Akkoyunlu imparatorlugu",(hazu:layan: Necip Aygiin Akkoyunlu- Adil $en) Ankara 2003, 82
14 Mehmet Salih Erpolat, "Sosyal Bilimler Ara$tlrma Dergisi" Diyarbalar 2003. s.3
15 Erpolat, a.g.m. s.7
16 Erpolat, s.5
Turk~e
Yer Adt ve Bunlarm Dilbilimi Baktmmda Onemi"
17 Dogan Aksan, "Birka~
A.O.DTCFD, C. XXVI. sayt: 1-2 yli: 1968, s.84
18 Erpolat, 6
19 Fevzi Kurtoglu, "XVI Yiizytlm ilk yansmda Gelibolu" Turkiye Mecmuast, sayt: 5, yli:
1935,s.291
20 Mehmet Salih Erpolat, "XVI Yiizyuda Ergani Sancagt" (Basumt~
zi) Konya 1993, s.27
21 Ebu'l Fida, "Takvimu'l Buldan" ~v:
Yilksek Lisans Te-
M.Remaud, Beyrut 1988, 278
22 Besirn Darkot,"Meyyafarikin" i.A MEB Yay. istanbul1965, s.195
23 Fikret I~utan,
s.3
24 I~ltan,
"Urfa Bolgesi Tarihi", 1stanbul Oniversitesi Edebiyat Fak. Yaymlart 1960,
a.g.e. s.27
25 istahri, "el-Memalik ve'l-Memalik", Beyrut 1927, s.81-82; lbn.Havkal, "Siiretii'l-Arz",
Beyrut 1938, s.308-309; el- Hemedani, "kitabu'l Buldan," Beyrut 1996, s. 179; Ramazan ~en,
"Harran Tarihi," TDV.Ankara 1993, s. 9
26 Darkot, "Meyyafarkin" i.A. MEB. Yay. c.8,s.195
27 MJ. Saint-Martin, "Ermeni Hakkmda Tarihsel ve Cografi Hatrralar", Kraliyet matbaast
1818 Paris (~r:
$efi.k Korkmaz, "Seyahatnamelerde Diyarbekir", Kent yay. s.83)
28 Darkot, s.196
29 Darkot, s.196
30 Ernest Honigman Bizans Devletinin Dogu Smm, ~ev:
31 Darkot,195
Fikter I~tlan
istanbul 1970, s.S
698 •
Uluslararas1 Silvan Sempozyumu
32 Abu'! Farac, Gregory(Bar Hebroeus): Abu'l Farac Tarihi, ~v:
Ankara 1945, I, 166
Omer Rlza Dogrul, Til<
33 Ahmet Savran, Meyyafarikin, D iA, Ankara 2004,c,29,s.511
34 M.J. Saint-Martin, a.g.m
35 Canan Seyfeli, "Diyarbaklr valiligi1.Uluslararast Oguzlnrdan Osmanlzya Diyarbaktr Sempozyumu Bildirileri, Diyarba.ku 2004, s.764
36 Movsis Horenatsi, "Tarihu'l - Ermeni min'ei-Bidayeti Hatta'l Karn'zl-Hamisi'l-Miladi",
Nezzar Hali,Dun~k
1999, s.73
37 Strabon, "Atttik Anadolu Cografi;ast Kitap: XII-XIII-XN" ~ev:
2000, s.ll
Adnan Pekmen, lstanbul
38 Bkz: Strabon,a.g.e, 11
39 Basri Gtinkut, "Diyarbekir Tarihi", 1937, s.38
40 Said Pa~,
Diyarbekir Salnemeleri, c.III. s.376
41 $evket Beysanoglu, "Anttlar ve Kitabeleriyle Diyarbekir Tarihi", Ankara 1998, c.1,s.5,
Geni~
bilgi i9fl: karan, s.31
42 Urfa!J Mateos, "Vekayiname ve Papaz Grigor"un Zeyli", ~v;
Til<. Ankara 1987, s.19
lar: M.Halil Yman~,
Hrant D.Andreasyan, Not-
43 Polonya!J Simeon, "Seyahatname," ~ev:
Hrant D. Anreasyan, lstanbul Oniversitesi
Edebiyat Fakiiltesi yay. No: 1073, 1stanbul1964
44 Bu tarb~ml
i~
geni~
bilgi bkz: Beysanoglu ,s.100
45 Veli Necdet Siinkitay, TDK.18.11.1937.Tarihli Komisyaon Tuta~J,
N~r:
Beysanoglu, 15
46 Seyfeli, s. 765
47 Minorski, "Meyyafarkin", i.A., MEB. Yay. c.8, s.200
48 "Diyarbaktr Salnameleri" Diyarba.ku Biiyi.ik§ehir Belediyesi yay. lstanbul1999, c.1,s.206
49 Ord.Prof.M.$emseddin Giinaltay, "Yakm $ark Anadolu II", ITK 1987, s.263