Ortacag Yenicağ Avrupa Tarihi

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2727 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1689 ORTAÇAĞ-YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ Yazarlar Prof.Dr. Yusuf AYÖNÜ (Ünite 1) Prof.Dr. Mehmet ERSAN (Ünite 2) Prof.Dr. Levent KAYAPINAR (Ünite 3) Prof.Dr. Ayşe KAYAPINAR (Ünite 4) Prof.Dr. Erhan AFYONCU (Ünite 5, 6 ) Doç.Dr. Uğur DEMİR (Ünite 7, 8) Editörler Prof.Dr. Levent KAYAPINAR Prof.Dr. Erhan AFYONCU ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Prof.Dr. Müjgan Yazıcı Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. İrem Erdem Aydın Öğretim Tasarımcısı Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Nursel Bozkartal Görer Kitap Koordinasyon Birimi Öğr.Gör. Nermin Özgür Kapak Düzeni Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi ISBN 978-975-06-1392-0 Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Basımevinde basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ekim 2019 2441-0-0-0-1209-V01 İçindekiler iii İçindekiler Önsöz .................................................................................................................. viii Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) ....................... 2 ROMA İMPARATORLUĞU VE CERMEN KAVİMLERİ ..................................... Roma İmparatorluğu’nun Bölünmesi ve Batı Roma İmparatorluğu’nun Yıkılışı .......................................................................................... Vizigotlar (Batı Gotları) ........................................................................................ Ostrogotlar (Doğu Gotları)................................................................................... Vandallar ................................................................................................................. Lombardlar ............................................................................................................ ERKEN ORTAÇAĞ AVRUPASI’NDA ORTA ASYALI KAVİMLER .................... Avrupa Hunları............................................................................................................. Avarlar ........................................................................................................................... MERKEZİ AVRUPA .................................................................................................... Merovenjler ................................................................................................................... Şarlman (Charlemagne/Charles The Great) ve Ardılları ....................................... İspanya’da Müslüman Hâkimiyeti .............................................................................. KUZEY, BATI VE DOĞU AVRUPA ......................................................................... Anglo-Sakson İngiltere ................................................................................................ Vikingler ........................................................................................................................ Slavlar ............................................................................................................................ Rusya ............................................................................................................................. Polonya ......................................................................................................................... Özet ............................................................................................................... ................ Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 3 3 4 6 7 8 9 9 11 12 12 13 15 16 16 17 17 18 19 21 22 23 24 25 Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) ............... 26 ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA FRANSA, ALMANYA VE İNGİLTERE (11.-13. YÜZYIL) ...................................................... Fransa ve Capet Hanedanı .......................................................................................... Kutsal Roma İmparatorluğu ve Almanya .................................................................. Normanlar ve İngiltere ................................................................................................ I. William’ın Ardılları............................................................................................. I. Richard (Aslan Yürekli) (1189-1199) ............................................................... John (Yurtsuz John) (1199-1216) ve Magna Carta (1215)................................ III. Henry (1216-1272) ve I. Edward (1272-1307) ............................................. ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA İTALYA VE İSPANYA (11.-13.YÜZYIL) .......................................................................................................... İtalya ve Cermen Nüfuzunun Başlaması (951-1026)............................................... Norman Hanedanı (1030-1194) ........................................................................... Hohenstaufen Hanedanı ....................................................................................... İspanya ..................................................................................................................... ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA ÜRETİM, ZİRAAT TEKNİKLERİNDEKİ DEĞİŞİM VE DİNİ HAREKETLER (11.-13.YÜZYIL) ... 1. ÜNİTE 27 27 28 28 29 30 30 32 33 33 33 34 35 37 2. ÜNİTE iv İçindekiler Üretim ve Ziraat Tekniklerindeki Değişimler .......................................................... Dini Hareketler ............................................................................................................. ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA FEODALİTE VE HAÇLI SEFERLERİ (11.-13.YÜZYIL) .................................................................................... Feodalite ........................................................................................................................ Haçlı Seferleri................................................................................................................ Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 3. ÜNİTE 40 40 42 46 48 49 49 50 Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) ........................ 52 GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ’DA (1300-1453) BATI AVRUPA ................................ İngiltere, Fransa ve Burgonya .................................................................................... Almanya......................................................................................................................... İtalya ............................................................................................................................... GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ’DA (1300-1453) DOĞU AVRUPA............................. Bizans ve Latin Devletleri............................................................................................ Osmanlı Devleti............................................................................................................ Bulgaristan .................................................................................................................... Sırbistan ......................................................................................................................... Macaristan ..................................................................................................................... Polonya ve Litvanya ..................................................................................................... Rusya .............................................................................................................................. GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPA’SINDA YENİLİKLER ................................. Kentler, Ticaret ve Ekonomi ....................................................................................... Demografik Değişiklikler ............................................................................................ Daimi Ordu ................................................................................................................... Devlet Örgütlenmesi ve Teknik Yenilikler ................................................................ Üniversiteler .................................................................................................................. GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPA’SINDA PAPALIK VE HUKUK ................. Babil Esareti .................................................................................................................. Büyük Parçalanma ve Konsiller Dönemi .................................................................. Cermen ve Roma Hukuku .......................................................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 4. ÜNİTE 37 38 53 53 56 57 58 58 59 60 61 62 64 65 66 66 68 68 68 69 70 71 71 72 73 74 75 75 76 İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) ........................................................... 78 İSTANBUL’UN FETHİNDEN SONRA AVRUPA’NIN GENEL DURUMU ....... Fransa ............................................................................................................................. İngiltere.......................................................................................................................... İspanya ........................................................................................................................... Portekiz .......................................................................................................................... İtalya ............................................................................................................................... Almanya......................................................................................................................... 79 79 80 80 81 81 81 İçindekiler Danimarka, Norveç ve İsveç ....................................................................................... Doğu Avrupa................................................................................................................. YENİÇAĞIN BAŞINDA AVRUPA EKONOMİSİ VE BÜYÜK COĞRAFİ KEŞİFLER...................................................................................................................... Yeniçağın Başında Avrupa Ekonomisi ve Sosyal Durum ...................................... Büyük Coğrafî Keşifler ................................................................................................ AVRUPA’DA RÖNESANS KÜLTÜRÜ VE RÖNESANS SAVAŞLARI................. Rönesans ........................................................................................................................ Rönesans Savaşları ....................................................................................................... İtalya Savaşları (1494-1516) .................................................................................. Valoa (Valois)-Habsburg Savaşları (1521-1559) ................................................ REFORM ....................................................................................................................... Luthercilik ..................................................................................................................... Kalvincilik ..................................................................................................................... Anglikanizm.................................................................................................................. Katolik Reformu ........................................................................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 82 82 83 83 84 86 86 89 89 90 91 91 94 95 96 98 100 101 101 102 Reform’un Zaferi (1555-1648) ..................................................... 104 İNGİLTERE’NİN YÜKSELİŞİ ................................................................................... Kraliçe Elizabeth Dönemi .......................................................................................... Barut Komplosu ........................................................................................................... 1627-1629 İngiliz-Fransız Savaşı ............................................................................... İngiliz İç Savaşı (1641-1652) ...................................................................................... İngilizler Amerika’da ................................................................................................... FRANSA’DA MEZHEP SAVAŞLARI ........................................................................ Katolik-Kalvinist Çekişmesi ...................................................................................... Saint Barthélemy Katliamı ......................................................................................... IV. Henri’nin Fransası ................................................................................................. Fransa Kralı’nın Yeni Avrupa Projesi ........................................................................ Kardinal Richelieu Dönemi ....................................................................................... HABSBURGLAR’IN ALTIN ÇAĞI .......................................................................... Avusturya ..................................................................................................................... İspanya .......................................................................................................................... İspanya Hakimiyeti Altındaki Portekiz .................................................................... HOLLANDA’NIN (FELEMENK) DOĞUŞU .......................................................... KUZEY AVRUPA DEVLETLERİ ............................................................................. OTUZ YIL SAVAŞLARI ............................................................................................. Vestfalya Antlaşması ................................................................................................... AVRUPA TARİHİNDE DEĞİŞİM VE GELİŞMELER ........................................... Avrupa’da Askerî Devrim ........................................................................................... Karşı Reform (Katolik Reformu) ............................................................................... Papa XIII. Gregorius ve Takvim ................................................................................ Avrupa’da Değişen Nüfus Oranları (1550-1650) .................................................... Özet ............................................................................................................... ................ Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. v 105 105 106 107 107 109 110 110 111 112 113 113 114 114 114 115 116 117 118 120 121 121 122 123 123 125 126 5. ÜNİTE vi İçindekiler Okuma Parçası ........................................................................................... .................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 6. ÜNİTE Güneş Kral Çağı (1648-1697) ....................................................... 130 AVRUPA’NIN HAKEMİ: FRANSA ........................................................................... Fronde İsyanları (1648-1653) ..................................................................................... Güneş Kralın Mutlakiyetçi İktidarı ............................................................................ Fransa’yı Avrupa’nın Hakemi Yapan Savaşları .......................................................... Fransa’da Nantes Fermanı’nın Kaldırılması .............................................................. Papalık ve XIV. Louis ................................................................................................... XIV. Louis’nin İktidarının Son Yılları ........................................................................ PARLAMENTO-KRAL MÜCADELESİ: İNGİLTERE ........................................... II. Charles’ın İktidara Gelişi ........................................................................................ Şanlı Devrim (Glorious Revolution) ......................................................................... 17. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA İSKANDİNAVYA........................................ Büyük Kıtlık .................................................................................................................. Lex Regia’nın Kabulü ................................................................................................... 17. YÜZYILDA İTALYA ............................................................................................. HABSBURGLAR: İSPANYA VE AVUSTURYA ...................................................... Fransa-İspanya Mücadelesi (1648-1659) ................................................................. Yükselen Güç: Avusturya ............................................................................................ AVRUPA’DA GÜÇ DENGELERİNİ DEĞİŞTİREN MÜCADELE: DOKUZ YIL SAVAŞLARI ........................................................................................................... BİLİMSEL GELİŞMELER ........................................................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Okuma Parçası .............................................................................................................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 7. ÜNİTE 127 127 128 129 131 131 132 133 136 136 137 138 138 138 139 140 140 141 142 142 143 144 146 149 150 151 151 151 152 Kuzeyin Yükselişi (1697-1748) ..................................................... 154 İSPANYA VERASET SAVAŞLARI (1702-1714) ...................................................... İspanya’yı Taksim Antlaşmaları ................................................................................. Savaşın Başlaması ......................................................................................................... Barış Görüşmeleri ........................................................................................................ Utrecht Antlaşması ...................................................................................................... RUSYA’NIN BİR AVRUPA GÜCÜ HÂLİNE GELMESİ ........................................ Kuzey Savaşları (1700-1721) ....................................................................................... Poltava Savaşı (1709).................................................................................................... Nystad Antlaşması ....................................................................................................... Büyük Petro’nun Reformları ....................................................................................... Rusya’nın Doğuda Güçlenmesi................................................................................... AVRUPA’DA GEÇİCİ SÜKÛNET VE BARIŞ DÖNEMİ (1715-1730)................. DENGELERİN BOZULMASI VE YENİ SAVAŞLAR DÖNEMİ .......................... İspanya - Avusturya Antlaşması (1725) .................................................................... Lehistan Veraset Savaşları ........................................................................................... İttifak Arayışları ............................................................................................................ 155 155 156 157 158 159 159 161 162 163 165 166 167 167 168 170 İçindekiler Özet ............................................................................................................... ................ Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. Okuma Parçası ........................................................................................... .................. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 175 176 177 177 177 178 Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789)............................................................................. ...... 180 AVRUPA’DA BARIŞ VE DİPLOMATİK ARAYIŞ DÖNEMİ (1748-1755) ......... Fransa ve İngiltere ....................................................................................................... Rusya .............................................................................................................................. Avusturya ve Prusya..................................................................................................... DİPLOMATİK DEVRİM (1755-1756) ..................................................................... İngiltere-Rusya İttifak Antlaşması ............................................................................ Westminster Antlaşması ............................................................................................. Birinci Versay Antlaşması .......................................................................................... İLK “DÜNYA SAVAŞI”: YEDİ YIL SAVAŞLARI (1756-1763) ............................. Savaşın Başlaması ........................................................................................................ 1757-1761 Yıllarındaki Mücadeleler ve Barış Görüşmeleri ................................... “Büyük Mucize” ve Yedi Yıl Savaşları’nı Sonlandıran Gelişmeler ......................... DOĞU AVRUPA KUZEY SİSTEMİ ......................................................................... LEHİSTAN’IN BİRİNCİ VE İKİNCİ TAKSİMİ (1763-1793) ............................... 1763-1764 Tarihleri Arasındaki Gelişmeler ............................................................. 1766-1770 Tarihleri Arasındaki Gelişmeler ............................................................. 1770-1774 Tarihleri Arasındaki Gelişmeler ............................................................. Lehistan’ın İkinci Taksimi (1792-1793) .................................................................... 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA NÜFUS HAREKETLERİ ...................................... 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA TARIMDA MODERNLEŞME ............................. 18. YÜZYIL AVRUPA SANAYİİ: LONCALARDAN FABRİKALARA, SU GÜCÜNDEN BUHARLI MAKİNELERE ......................................................... AYDINLANMA YÜZYILI ......................................................................................... Özet ............................................................................................................... ................ Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. Okuma Parçası 1........................................................................................... ................ Okuma Parçası 2........................................................................................... ................ Okuma Parçası 3........................................................................................... ................ Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ vii 181 181 182 182 183 183 183 184 184 184 185 186 187 188 188 188 189 190 191 191 192 193 196 197 198 198 199 200 200 201 8. ÜNİTE viii Önsöz Önsöz Günümüz dünya’sının pek çok değeri Batı medeniyeti’nin bir ürünüdür. Batı medeniyetinin ortaya çıktığı, geliştiği ve yayılma alanı bulduğu zemin ise Avrupa kıtası olmuştur. Bundan dolayı Avrupa tarihini bilmek demek dünya tarihinin pek çok önemli olaylarıyla da aşina olmak anlamına gelir. Avrupa uygarlığı, kendi değerlerini geri kalan dünyaya dayatma konusunda ısrarcı olmuştur. O zaman Avrupa bu gücünü nereden alıyor? Nasıl diğer kültürlere baskın olabiliyor? Bu soruların cevabını vermek ve Avrupa’yı anlayabilmek şüphesiz Avrupa tarihini bilmekten geçmektedir. Genelde tarihçiler tarafından Avrupa kültürünü oluşturan dört temel özelliğin var olduğu kabul edilir. Bunlar, Antik Yunan kültürü, Roma devlet geleneği, Hıristiyanlık ve Cermen unsurudur. Ancak Avrupa, her zaman yeni değerler üretmeye de hazır bir toplum olduğunu tarihi boyunca göstermiştir. Roma İmparatorluğunun batı bölümü 476 yılında tarih sahnesinden silinmiş olmasına rağmen Roma devlet geleneği ve Roma hukuku, Avrupa kıtasını istila eden Cermen kavimleri tarafından benimsendi. Yeni Roma’yı kurmak için önce Franklar, Roma-Cermen İmparatorluğunu oluşturdular. 843 yılında Frank İmparatorluğu parçalanınca bu görev Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu adı altında Almanlar tarafından devralındı. Cermen kabileleri, Avrupa’ya savaşçı kültürlerini taşırken geldikleri bu yeni topraklarda da Hıristiyan dini ile tanıştılar. Ortaçağın büyük bir bölümünde Hıristiyanlık, Avrupa’nın birleştiricisi ve en büyük paydası oldu. Avrupa, 8. yüzyılda İspanya’nın Emeviler tarafından fethi ile başlayan İslam dünyası ile olan münasebetlerinde Hristiyanlık değerlerini ön plana çıkaran politikalar takip etti. Hıristiyanlığa geçmiş olan Cermen kabileleri, savaşçı ruhlarını Müslümanlara karşı Haçlı Seferleri ile Avrupa dışına taşıdılar. Kilise, dini ve siyasi gücünü kullanarak 13. yüzyıla kadar Avrupa’nın şekillenmesinde önemli rol oynadı. Ancak kilise, değerlerini her zaman hoşgörü ile yerleştirmedi. Kendisi gibi düşünmeyenleri aforoz etti. Engizisyon mahkemelerinde yargıladı. Sapkın olarak nitelendirdiği kendi dindaşlarına karşı Haçlı Seferleri düzenleyerek binlercesini öldürmekten çekinmedi. Ortaçağın karanlığı tabiri bu uygulamalar için kullanıldı. Halbuki aynı yüzyıllarda Avrupa kıtasında yer alan Müslüman İspanya’da ise ortaçağın aydınlığı yaşanıyordu. 14. yüzyıla Katolik kilisesi iki ayrı şehirde iki ayrı papanın varlığı ile girdi. Her bir papa diğerini ve takipçilerini Hristiyanlığa ihanet etmekle suçluyor ve aforoz ediyordu. Böylece Avrupa’da yaşayan her Katolik, teorik olarak aforoz edilmiş inançsız durumuna düştü. Osmanlılar, Avrupa’yı bir arada tutan Katolik kilisesinin bu parçalanmışlığından ve akıl dışı uygulamalarından çok iyi yararlandı. Osmanlılar, 1354’den 1453 yılına kadarki bir asırlık dönemde Balkanların tamamına yakın bölümünü ve İstanbul’u fethetmeyi başardılar. Osmanlıların başarısı ve Katolik kilisenin adaletten ve akıldan yoksun ortaçağ karanlığı içinde kalmış uygulamaları, Hristiyanlık dini içinde Reform hareketini gündeme getirdi. Reform hareketinin sonucunda, Hıristiyanlık içinde Katolik mezhebinin yanı sıra Protestanlık mezhebi de ortaya çıktı. Önsöz Reform hareketi ve Rönesans akımı birbirini tetikledi. Avrupa, Ortaçağ boyunca unutmuş olduğu Roma ve Yunan kültürünü Rönesans hareketiyle tekrar hatırladı. Antik Yunan ve Roma dönemini «klasik» yani en iyi dönem olarak nitelendirdi. Rasyonalizm ve aklı esas alarak sanata ve bilime yöneldi. Kısa sürede Avrupa, sanat ve bilim alanında teknik yeniliklerin sistemli olarak kayda geçirildiği ve üniversiteler kanalıyla bu bilgilerin yeni nesillere aktarıldığı ve yeni bilgilerin üretildiği bir kıtaya dönüştü. İspanya ve Portekiz gibi Atlantik Okyanusunda kıyısı olan ülkeler yeni coğrafi keşifleri ile Avrupa kültürünü Amerika, Afrika ve Uzak Doğuya kadar taşıdılar. Buraları acımsazca sömürgeleştirerek zenginliklerini Avrupa kıtasına akıttılar. Fransa ve İngiltere gibi parlamentoları ile desteklenen güçlü monarşik devletler, Avrupa’nın yeni siyasi güçleri olarak yükseldiler. Doğuda Rusya onları takip etti. Orta ve Yeniçağ boyunca İtalya ve Almanya ise siyasi birlikten yoksun, şehir devletlerinin hakim olduğu ülkeler olarak kaldılar. 18.yüzyılda Avrupa’da görülen Aydınlanma düşüncesiyle yönetim şekilleri ve idareciler sorgulandı. Bilimin gücüne inanan insanlar, bireyin devletle olan ilişkisini yeniden gözden geçirdi. Avrupa’ya hakim olan monarşik devlet yapılarına 1789 Fransız İhtilali ile alternatif rejim oluşturuldu. Bu alternatif yönetimin adı Cumhuriyetti ve Avrupa’da Yakınçağın başlamasına sebep oldu. Bu kitap yukarıda anahatlarıyla bahsedilen Avrupa tarihini, Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000), Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1000-1300), Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453), İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555), Reform’un Zaferi (1555-1648), Güneş Kral Çağı (16481697); Kuzey’in Yükselişi (1697-1748), Aydınlanma ve Antik Rejim’in Sonu (1748-1789), başlıklı sekiz ünitede anlatmaktadır. Her bir ünite kendi alanlarında uzman akademisyenlerce kaleme alınmıştır. Eseri okuyan öğrenciler, Avrupa tarihinin ana hatlarını bu kitapta bulabileceklerdir. Öğrencilerin bu çalışmadan edindiği bilgiler, onlara sadece Avrupa tarihini değil Osmanlı ve Dünya tarihini de daha iyi anlamalarına imkan sunacaktır. Üniversite düzeyinde öğretilecek Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi dersine yönelik olarak hazırlanan bu çalışmanın, günümüzde Türkçe yazılmış bir Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi ders kitabı ihtiyacını önemli ölçüde karşılayacağı inancındayız. Editörler Prof.Dr. Levent KAYAPINAR Prof.Dr. Erhan AFYONCU ix ORTAÇAĞ-YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ 1 Amaçlarımız     Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Roma İmparatorluğu ve Cermen kavimleri arasındaki ilişkileri yorumlayabilecek; Erken Ortaçağ Avrupası’nda Orta Asyalı kavimlerin etkisini irdeleyebilecek; Erken Ortaçağ Avrupası’nda Merkezi Avrupa’yı tartışabilecek; Erken Ortaçağ Avrupası’nda Kuzey, Batı ve Doğu Avrupa’nın durumunu açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Roma İmparatorluğu • Cermen Kabileler: Gotlar, Vandallar, Lombardlar • Asyalı Kavimler: Avrupalı Hunlar, Avarlar • • • • • Merovenjler Şarlman Endülüs Emevi Devleti Anglo-Saksonlar, Vikingler Slavlar, Rusya ve Polony İçindekiler Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) • ROMA İMPARATORLUĞU VE CERMEN KAVİMLERİ • ERKEN ORTAÇAĞ AVRUPASI’NDA ORTA ASYALI KAVİMLER • MERKEZİ AVRUPA • KUZEY, BATI VE DOĞU AVRUPA Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) ROMA İMPARATORLUĞU VE CERMEN KAVİMLERİ Roma İmparatorluğu’nun bölünmeden önceki son imparatoru I. Teodosios’un (379-395) ölümünün ardından 395 yılında imparatorluk, oğulları Arkadius ve Honorius arasında ikiye bölünür. Babaları öldüğünde Arkadius 17, Honorius ise 11 yaşındaydı. I. Teodosios ölmeden kısa bir süre önce siyasî ve askerî konularda tecrübeli devlet adamlarından Rufinus’u Arkadius’a, Stilicho’yu da Honorius’a danışman olarak atar (Gregory 2008, s.104). Arkadius İstanbul merkez olmak üzere imparatorluğun doğusuna hükmederken, kendisine başkent olarak önce Milano ardından da Ravenna’yı seçen Honorius imparatorluğun batısını yönetir. İdarî bölünmenin ardından yaşanan gelişmeler kopuşu hızlandırır ve imparatorluğun kaderi artık iki farklı mecrada akmaya başlar. Sonradan Bizans İmparatorluğu olarak adlandırılacak olan Doğu Roma İmparatorluğu 1453 yılında İstanbul’un Türkler tarafından fethedilmesine kadar bin yıldan fazla bir süre ayakta kalırken, Batı Roma İmparatorluğu yüzyıl dahi varlığını sürdüremez. Batı Roma’nın tarih sahnesinden silinmesinde en etkili rolü oynayan unsurlardan birisi Cermen halklarının Batı Roma topraklarına karşı giriştikleri saldırılardır. Cermenler Hint - Ari dil grubuna mensupturlar ve yoğun olarak İskandinavya’dan aşağı Tuna bölgesine kadar olan Avrupa topraklarında yaşamışlardır. Cermen halkları arasında; Gotları, Vandalları, Lombardları, Frankları, Almanları, Anglo-Saksonları, Flamanlar ve Norveç, Danimarka, İsveç gibi İskandinavları sayabiliriz. Pek çoğu pagan inancına mensup olan ve Roma tarafından barbar olarak nitelendirilen Cermen kavimleri Roma İmparatorluğu’nu yıkmış olmalarına rağmen daha sonra Roma devlet geleneğine sahip çıkmışlar, Ortaçağ boyunca Kutsal-Roma Cermen İmparatorluğu adı altında Roma’yı yeniden diriltmeye çalışmışlardır. Roma İmparatorluğu’nun Bölünmesi ve Batı Roma İmparatorluğu’nun Yıkılışı 395 yılından başlayarak Batı Roma İmparatorluğu’nda devletin yönetimini gerçekte ellerinde tutanlar imparatorlar değil, Flavius Stilicho (395-408), Flavius Iulius Constantius (411-421), Flavius Aetius (433-454) ve Flavius Ricimer (457-472) gibi ordu başkomutanları (Magister Militum’lar)’dır. I. Teodosios’un (379-395) ölümü, onun antlaşma yaparak imparatorluk arazilerine yerleştirdiği Cermen kökenli Vizigotların yeniden sorun çıkartmalarına sebep olur. Genç imparatorların tecrübesizliğini fırsat bilen Vizigot kralı I. Alarik 4 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi (395-410), tüm Trakya’yı talan ederek İstanbul önlerine gelir. Her ne kadar güçlü surlar arkasındaki şehri almayı başaramasa da sur dışındaki mahalleleri yakıp yıkar. Doğu ordusunun Milano’da olması dolayısıyla çaresizlik içinde kıvranan Arkadius yüklü miktarda bir haraç ödemek suretiyle Alarik ile anlaşır. İstanbul önlerinden ayrılan Alarik, Balkanlarda Makedonya ve Yunanistan sahasına yönelir ve 396 yılında Atina’ya kadar ilerler. Korintos, Sparta ve Argos gibi Mora Yarımadası’nın önemli şehirleri Vizigot kralının gazabından nasibini alır (Ostrogorsky 1991, s.50). Balkanlarda kuvvetle yerleşen Alarik 401 yazında ordusuyla İtalya’yı istilaya girişir. Ancak 6 Nisan 402 tarihinde günümüzde Kuzey İtalya’da yer alan Polenza’da Stilicho karşısında mağlup olunca Adriyatik Denizi boyunca Balkanlardaki toprakları içeren İllyria bölgesine dönmek zorunda kalır. 408 yılı Ağustos ayında ihanet suçuyla yargılanan Stilicho’nun idam edilmesinin ardından Alarik ordusuyla tekrar Roma üzerine yürür. Şehri kuşatan Vizigot kralı yüklü miktarda altın ve gümüş karşılığında kuşatmayı kaldırarak kuzeye çekilir. Ancak aynı yıl bir kez daha Roma üzerine yürür. Amacı Vizigotların Dalmaçya ve günümüzde Avusturya ve Slovenya topraklarını içeren Noricum eyaletine yerleşme taleplerini cevapsız bırakan Batı Roma imparatoru Honorius’u tahttan indirmektir. Ravenna: Roma’nın Şehirdekilerle anlaşan Alarik, 409 yılında Roma’ya girer. Bu sırada Ravenna’da kuzeyinde Venedik’in güneyinde ve Adriyatik Denizi bulunan Honorius, yeğeni Bizans imparatoru II. Teodosios’tan (408-450) yardım kıyılarında kurulmuş olan talep eder. İstanbul’dan deniz yolu ile kalabalık bir kuvvetin Roma’ya gönderilRavenna şehri 402 yılından 476 senesine kadar Batı diğini haber alan Alarik şehirden ayrılır. 410 yılında üçüncü defa Roma üzerine Roma İmparatorluğu’nun başkentliğini yapmıştır. Şehir yürüyen Alarik ele geçirdiği şehri üç gün boyunca ordusuna yağmalatır. Fakat daha sonra 6 yüzyılın ortasına Vizigotlar şehirde kalmazlar. Alarik’in yeni hedefi Kuzey Afrika’daki Roma Valisi kadar Ostrogot Krallığı’nın Heraklianus’tur. Fakat sefer sırasında aniden rahatsızlanan Vizigot kralı ölür ve bu merkezi olur. 540 yılında amacını gerçekleştiremez (Dikici 2007, s.82 vd.). Bizans İmparatorluğu şehri tekrar ele geçirir ve İtalya’da 410 yılında Roma’nın Vizigotlar tarafından yağmalanması Batı Roma İmparaoluşturduğu idari birimin merkezi yapar. Ravenna şehri torluğu açısından sonun başlangıcıdır. Bu tarihten sonra imparatorluk 476 yılına 751 yılında Frankların eline kadar varlığını şeklen devam ettirir. 476 yılı Eylül ayında son imparator Romulus geçinceye kadar özellikle Agustulus’un (475-476) Cermen asıllı komutan Odoaker tarafından tahttan inikonoklazm dönemi Bizans kültürünün Batı Avrupa’daki dirilmesi ile Batı Roma İmparatorluğu tarihe karışır. Böylece ilkçağ sona erer ve en önemli temsil yerlerinden ortaçağ başlar (Gerberding 2008, s.25; Öztuna 1996, C.III, s.404). birisi olur. Vizigotlar (Batı Gotları) Vizigotlar, Cermen kavmi olan Gotların iki ana kolundan birisini teşkil etmektedir. Tarihî kaynaklarda Gotlardan, Roma İmparatoru II. Claudius (M.S. 268270) ve Diokletianus (284-305) ile birlikte müşterek imparator olarak görev yapan Maximianus (286-305) döneminde imparatorluğun barbar müttefikleri sıfatıyla bahsedilmektedir. II. yüzyılın ortalarında Gotlar, Don ve Tuna nehirleri arasındaki bölgelerden Vistül Nehri kıyılarına kadar olan sahaya yerleşir. III. yüzyılın ortalarında Ostrogotların Dinyester Nehri’nin doğusunda Vizigotların ise söz konusu nehrin batısında yaşadıkları görülmektedir. 375 yılında Orta Asya’dan Avrupa’ya hareket eden Hunlar, Ostrogotları batıya doğru itince bu durum Vizigotları ve dolayısıyla da Roma İmparatorluğu’nu etkiler. Hun baskısı sonucu topraklarını terk etmek zorunda kalan Vizigotların tecrübeli lideri Athanarik (369-382), halkıyla birlikte Trakya’ya yerleşmek için İmparator Valens’e (364-378) başvurur. Athanarik’in isteğini kabul eden Valens, Trakya’daki imparatorluk yöneticilerine Vizigotlara yerleşmeleri için yer göstermeleri emrini verir. Ancak kendilerini aşağılayan Romalı idarecilerin kötü muamelesi üzerine Ostrogotlarla birleşen Vizigotlar, Roma şehirlerine saldırıp 5 1. Ünite - Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) üzerlerine gelen Roma kuvvetlerini mağlup ederler. Bu durum karşısında İmparator Valens büyük bir ordu ile Gotlar üzerine yürür. Ancak 9 Ağustos 378’de Edirne yakınlarındaki savaşta Roma ordusu ağır bir bozguna uğradığı gibi Valens de savaş meydanında ölür. Galip gelen Gotlar, İstanbul üzerine yürüseler de kuşatma aletleri olmadığından bir süre sonra geri çekilmek zorunda kalırlar (Wolfram 1992, s.117 vd.; Gregory 2008, s.91). I. Teodosios tahta oturduğunda ilk çözmesi gereken mesele Gotlardır. Zira Edirne Savaşı’nda Roma ordusunu neredeyse tamamen yok eden Gotlar geri çekilmek niyetinde değillerdir. Aslında toprakları Hunlar tarafından istila edildiğinden bu imkânsızdır. Usta bir siyasetçi olan I. Teodosios meseleyi barış yoluyla çözer. 382 yılında Gotlar ile anlaşma yapılır ve Vizigotlar Pannonia, Ostrogotların bir kısmı Trakya bir kısmı da Anadolu’ya yerleştirilir. Bununla birlikte I. Teodosios’un 395 yılında ölümünün hemen ardından I. Alarik idaresindeki Vizigotlar imparatorluğun başına yeniden dert olurlar (Gregory 2008, s.91). Vizigot kabilelerinin tümünü idaresi altında birleştirmeyi başaran efsanevî kralları I. Alarik 408 yılından itibaren üç sefer düzenlediği Roma’yı nihayet 410 yılında ele geçirir. Roma’da kalmayan Alarik, Kuzey Afrika’ya geçmek için İtalya’nın güneyine doğru ilerler. Ancak Kalabria’da aniden hastalanarak ölür. Alarik’in ölümünün ardından Vizigotların başına Ataulf (410-415) geçer. Ataulf döneminde İtalya’dan ayrılan Vizigotlar, Güney Galya’ya çekilirler. 414 yılı başında Batı Roma İmparatoru Honorius’un kız kardeşi Placidia ile evlenen Ataulf, Roma ile barış görüşmelerinin devam ettiği sırada Barselona’da öldürülür. Ataulf ’tan sonra kral olan Sigerik (415-418) döneminde Vizigotlar, İspanya’yı işgal eden Vandallar, Alanlar ve tarihi kayıtlarda varlıkları M.Ö.58 yılına kadar uzanan Cermen kökenli halklardan biri olan Süevlere karşı Roma’nın yanında mücadele ederler. Bu dönemde İmparator Honorios müttefiki olan Vizigotlara, Akitanya Bölgesi’nde (Fransa’nın Güneybatısı’nda) geniş araziler tahsis eder (Wolfram 1992, s.150 vd). Otuz yıldan fazla bir süre Viziotlara krallık yapan I. Theodorik (418-451) döneminde, başkenti Toulouse şehri olan Vizigot Krallığı’nın sınırları bir hayli genişler. Vizigot kralı I. Alarik’in gayrimeşru oğlu olan I. Theodorik, iktidarının ilk yıllarında Roma İmparatorluğu ile sürekli olarak mücadele içinde olsa da daha sonra Hun hükümdarı Attila’ya karşı Roma ile ittifak yapar. 451 yılındaki Chalons Savaş’ında Vizigotlar, Romalılar ve Alanlarla birlikte Hunlar ve Ostrogotlara karşı aynı saflarda yer alırlar. Her iki tarafın da ağır kayıplar verdiği bu savaşta Vizigot kralı Theodorik hayatını kaybeder. I. Theodorik’in oğlu Eurik (466-484) döneminde Vizigot krallığının sınırları Güney ve Orta Galya ile hemen hemen bütün İspanya’yı kapsamaktadır. Vizigot Krallığı’nı Roma İmparatorluğu’nun yıkıntıları üzerinde kurulan en büyük siyasî güç haline getiren Eurik döneminde, Vizigotların ilk kapsamlı yazılı yasaları oluşturulur. Eurik’in yerini alan oğlu II. Alarik (484-507) döneminde Vizigotların karşısına amansız bir rakip olarak Franklar çıkar. 507 yazında II.Alarik’in de öldüğü Vouillé Savaşı’nda Vizigotlar, Franklar karşısında ağır bir yenilgiye uğrarlar ve başkent Toulouse da olmak üzere tüm Akitanya’yı kaybederler (Wolfram 1992, s.192-193). Bu yenilgiden sonra İspanya’ya çekilen Vizigotlar bir süre Ostrogotların egemenliği altına girerler. Ostrogot kralı Büyük Theodorik, küçük yaştaki torunu Vizigot kralı Amalarik büyüyünceye kadar onun adına Vizigotların idaresini üzerine alır (511-526). Böylece Frankların Vizigot ülkesini tamamen işgal etmesi engellenecektir. Bir süre sonra yönetimi devralan Amalarik (526-531), Franklarla dostane Pannonia: Günümüzde Avusturya, Macaristan, Slovenya, Hırvatistan, Sırbistan ve Bosna Hersek’in bir bölümünü içine alan Dalmaçya kıyılarından Tuna nehrine kadar uzanan Roma eyalet bölgesidir. Alanlar: İran kökenli olan ve I.yüzyıldan itibaren savaşçı süvari birlikleri olarak tarihi kayıtlarda yer alan Alanlar, Got, Hun ve Vandal federasyonları içinde yer almışlardır. Bunun sonucu olarak önceleri Kafkasya bölgesinde görünürken göç yoluyla İtalya, İspanya ve Kuzey Afrika’ya kadar yayılmışlardır. 6 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Aryanizm: Libya kökenli olan Arius, Mısır’daki İskenderiye piskoposu olduktan sonra Hz. İsa’nın doğası ve onun Tanrı ile ilişkisi üzerine yeni yorumlar getirdi. Özellikle onun teslis inancını sorgulayan yaklaşımı daha sonra adına izafeten Aryanizm mezhebinin ortaya çıkmasına neden oldu. Ancak bu mezhep 320 yılında Ortodoks resmi kilisesi tarafından sapkın sayıldı. Ancak Arius’a inanan misyonerler bu inancı Bizans İmparatorluğu’nun doğusunda ve Cermenler arasında yaymayı başardılar. ilişkiler kurmaya çalışır, hatta Frank kralı I. Clovis’in kızı Khrotilde ile evlenir. Ancak Vizigotlar ve Franklar arasındaki mücadele devam eder. 531 yılında Amalarik, Fransa’nın Güney Batısı’nda Gallia Narbonensis’de Franklara mağlup olur. Bu dönemde Vizigotların başkenti Barselona’dır. Vizigotlar, VI. yüzyılın sonuna kadar Frank, Süev ve Bizans saldırılarına karşı topraklarını korumaya çalışırlar. 580 yılında Liuvigild (569-586), krallığın merkezini Toledo’ya taşır. Liuvigild’in oğlu I. Rekarred (586-601) döneminde önemli bir gelişme yaşanır ve Aryanist Hıristiyan olan Vizigotlar Katolikliğe geçerler (O’Callaghan 1983, s.41 vd.). 600’den 700’e kadar olan yüzyıllık dönem Vizigotların gerileme ve çöküş dönemini simgeler. Nihayet 711 yılında Vizigot kralı Roderik (710-711/712), hayatını da kaybettiği Guadalete Savaşı (Kadiks Savaşı)’nda Tarık bin Ziyad komutasındaki Arap ordusuna mağlup olur. 718 yılına gelindiğinde artık bütün yarımada Emevilerin hâkimiyetine geçmiştir. Bunun üzerine Vizigotlar kuzeydeki Frank Krallığı’na sığınırlar (O’Callaghan 1983, s.92). Gepidler: Doğu Cermen kabilelerinden ve Gotların akrabaları olan Gepidlerden ilk defa 117-284 yılları arasında bilgi veren Roma kaynağı Historia Augusta da bahsedilir. 4.yüzyılda Dacia olarak adlandırılan Kuzey Romanya’ya yerleşen Gepidler, Hun federasyonu içerisinde yer alır. Hun lideri Attila’nın 453 yılındaki ölümünden sonra Gepidler, Sava nehrinin kollarından birisi olan Nedao’da 454 yılında Hunları yenerek müstakil hareket etmeye başlarlar. Osrogotlara karşı Bizans’ın desteğini alan Gepidler, Tuna nehrinin güneyindeki düzlükleri ele geçirirler. 6.yüzyılın ortasında Sigidinum (Belgrad) ve Sirmium (Sremska Mitrovica) Gepidlerin eline geçer. Bizans imparatoru I. Iustinianos (527-565), Lombardlara karşı Gepidlere destek verir. Lombardlar ise Avarlarla ittifak kurarak 567/68 yılında Gepidleri kesin bir yenilgiye uğratırlar. Bu yenilgiden sonra Gepidlerden bahseden herhangi bir tarihi kaynağa rastlanmaz. Ostrogotlar (Doğu Gotları) Ostrogotlar da Vizigotlar gibi Gotların iki ana kolundan birisini oluştururlar. Vizigotlar, 454 yılında Gepidlerle birlikte Hunlara karşı kazandıkları Nedao Savaşı’ndan sonra Avrupa Hun İmparatorluğu’nun parçalanmasının ardından bağımsızlıklarını kazanırlar. Ancak Don ve Tuna nehirleri arasındaki sahaları kapsayan eski yurtları Hunlar tarafından işgal edildiğinden buralara geri dönme imkânları yoktur. Doğu Roma imparatoru Markianos (450-457) ile yapılan anlaşmanın ardından Ostrogotlar, Pannonia’ya yerleşirler. İmparatorluk ordusunda yüksek askerî makamlarda görev yapan Ostrogot liderleri zaman zaman anlaşmazlığa düştükleri yönetime başkaldırıp imparatorluk arazilerini yağmalarlar (Ostrogorsky, 1991, s.58; Heather 2003, s.86 vd.). 476 yılında Romulus Agustulus’u tahttan indirerek Batı Roma İmparatorluğu’na son veren Odoaker çok geçmeden Doğu Roma imparatoru Zenon (474-475/476491) açısından tehlikeli bir rakip haline gelir. Zenon, 488’de Ostrogot kralı Büyük Theodorik’i (471-526) İtalya’yı Odoaker’den geri alması için ikna eder. Theodorik ile Odoaker arasındaki mücadele rakibini bizzat elleriyle öldüren Theodorik’in zaferiyle son bulur (493). Ravenna’yı kendisine merkez yapan Theodorik önderliğinde Sicilya ve Dalmaçya da dâhil olmak üzere tüm İtalya’da Ostrogot hâkimiyeti başlar. Kısa süreliğine de olsa Theodorik küçük yaştaki torunu Vizigot kralı Amalarik’in hamisi sıfatıyla İspanya’da da hüküm sürer (Moorhead 2008, s.142143; Heather 2003, s.102 vd.; Heather 2004, s.216 vd.) Theodorik’in 526 yılındaki ölümünün ardından Ostrogotlar eski güçlerini yitirirler. Kısa aralıklarla iktidara geçen ardılları döneminde Ostrogotların İtalya’daki hâkimiyeti zayıflar. Roma İmparatorluğu’nun tüm eski toprakları üzerinde egemenlik kurmak isteyen Doğu Roma imparatoru I. Iustinianos (527-565), Kuzey Afrika’da Vandallara boyun eğdiren meşhur generali Belisarios’u 535 yılında İtalya’daki Ostrogotlar üzerine gönderir. Sicilya’yı hemen zapteden Belisarios, 536’da Napoli ve Roma’yı, ardından kuzeye doğru ilerleyerek Milano’yu ve nihayet 540 yılında Ostrogotların başkenti Ravenna’yı ele geçirir. Ostrogotlar yaklaşık yirmi yıl kadar daha inatla direnip, Belisarios’a karşı bazı zaferler kazansalar da Bizanslı diplomat Narsis’in uyguladığı ustaca strateji sayesinde son mukavemetleri de kırılır ve İtalya tamamıyla imparatorluğun hâkimiyetine girer (565) (Burns 1991, s.204 vd.; Ostrogordsky 1991, s.65). 1. Ünite - Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) Vandallar Doğu Cermen kavimlerinden olan Vandallar M.S. II. yüzyılın sonlarında Silingi ve Hastingi olarak iki boya ayrılırlar. Her iki boy da IV. yüzyılın başlarından itibaren sık sık Roma İmparatorluğu ile askerî temaslarda bulunur. Vandallar yaklaşık bir asır boyunca imparatorluk için tehlike oluşturmazlar. Ancak daha sonra durum bir anda değişir ve ciddi bir tehdit haline gelirler. 401 yılında orta ve doğu Alpleri içeren Raetia eyaletini yağmalayan Vandallar, Roma İmparaoru I. Teodosios’un yeğeni ile evli olan ve yarı Vandal asıllı olan general Stilicho tarafından geri püskürtülür. 406 yılının sonlarında müttefikleri Alan ve Cermen kökenli Süev toplulukları ile donmuş Ren Nehri’ni geçen Vandallar Galya’ya girerler. Kuzeybatı sınır eyaletlerini talan ettikten sonra ilerleyişlerini sürdürerek günümüzde İspanya ile Fransa arasında yer alan Pireneler sıra dağlarına kadar tüm Galya’yı yakıp yıkarlar. Vandalların bu korkunç yıkımı karşısında Roma birlikleri hiçbir şey yapamaz. (Liebeschuetz 2003, s.61-64). 409 yılında Pireneleri aşarak günümüzde Portekiz ve İspanya’nın yer aldığı İber Yarımadası’na giren Vandallar ve müttefikleri farklı bölgelere dağılırlar. Hastingi, Gallaecia’da (Kuzeybatı İberya’da); Silingi, Baetica’da (Güney İberya’da); Alanlar, Lusitania (Batı İberya’da) ile Carthaginiensis’te; Süevler, Gallaecia’da geniş topraklara sahip olurlar. 418 yılında Vizigotlar, Hastingi ve Alanları bozguna uğratsa da tamamen yok edemezler (Liebeschuetz 2003, s.65-66). 429 yılında Geiserik (428-477) idaresindeki Vandal ve Alan bakiyeleri, aileleri ile birlikte Cebel-i Tarık üzerinden Kuzey Afrika’ya geçerler. Burada bir krallık kuran Vandallar yüzyıl boyunca bölgede hüküm sürerler. Bu süre içerisinde Akdeniz’in neredeyse tüm sahil kentleri Vandal donanması tarafından yağmalanır. Bizanslı tarihçi Prokopius’a göre 80000 kişilik bu topluluğun Kuzey Afrika’ya geçmesi Bizans’ın bölgedeki valisi Bonifakius’un davetiyle olur. Bonifakius’un niyeti Vandalların askerî gücünden faydalanmaktır. Ancak Geiserik bölgeye tamamen hâkim olmayı düşünmektedir. 430’da Bonifakius’u mağlup eden Vandallar, 435 yılında Romalılar ile antlaşma yaparlar. Antlaşmaya göre Kartaca ve çevresi imparatorluğun kontrolünde kalırken diğer bölgeler Vandalların denetiminde olacaktır. 439 yılında anlaşmayı bozarak Kartaca’yı ele geçiren Geiserik böylece Kuzey Afrika’nın tamamına hâkim olur. 455 yılında Geiserik, Batı Roma imparatoru III. Valentinianus’un dul eşi Licinia Eudoksia’nın çağrısı üzerine Roma’ya girer ve şehri yağmalar. İki hafta kadar Roma’da kalan Geiserik geri dönerken Eudoksia ve kızı Placidia’yı da beraberinde götürür (Liebeschuetz 2003, s.72). Doğu Roma imparatoru I. Iustinianos, 533 yılında Kuzey Afrika’nın yeniden denetim altına alınması için muzaffer komutanı Belisarios’u bölgeye gönderir. Kartaca şehrinin 16 km güneyindeki Akdeniz kıyılarındaki Ad Decimum Savaşı’nda Vandalları mağlup eden Belisarios Kartaca’yı ele geçirir. Aynı yılın sonlarında Kartaca yakınlarındaki Tricamarum Savaşı’nda bir kez daha Belisarus’a mağlup olan Vandal kralı Gelimer’in (530-534) 534 yılı başında teslim olmasıyla Kuzey Afrika’daki Vandal hâkimiyeti son bulur. 7 Galya: Ren ırmağının batısında kalan ve günümüzde Almanya, Hollanda ile Kuzey İtalya’nın bir bölümü ile beraber İsviçre, Lüksemburg, Belçika ve Fransa’yı içine alan batı Avrupa’nın ilkçağ ve ortaçağlar boyuncaki adıdır. 8 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Harita 1.1 528 Yılında Avrupa Haritası Kaynak: Bu harita, Colin McEvedy, Ortaçağ Tarih Atlası, çev. Ayşen Anadol, İstanbul 2004, s.19’dan alınmıştır. Lombardlar VII. ve VIII. yüzyıl kaynaklarının verdiği bilgilere göre İskandinav kökenli bir kavim olan Lombardlar (Langobardlar) IV. yüzyılın ikinci yarısında anavatanlarından ayrılarak günümüzde Çek Cumhuriyeti ile Almanya’dan geçerek Kuzey Denizi’ne dökülen Elbe Nehri’nin doğu kıyılarına yerleşirler. İlk kralları Agilmund zamanında Polonya’dan geçerek Baltık Denizi’ne dökülen Yukarı Oder nehri taraflarına gelen Lombardlar buradan da Avusturya’nın güneyine inerler (Jarnut 2003, s.411vd.). Lombard kralı Audoin (546-560) döneminde Pannonia bölgesine gelerek imparator I. Iustinianos ile antlaşma imzalayan Lombardlar, imparatorluğun müttefiki olarak İtalya’da Ostrogotlarla mücadele eden Narsis komutasındaki Bizans ordusuna yardımcı kuvvetler göndermişlerdir. Audion’un ardından başa geçen oğlu Alboin (560-572) döneminde Lombardların göçü son bulur ve artık kalıcı olarak İtalya’ya yerleşirler. Enerjik bir kral olan Alboin ilk olarak 565 yılında Gepidlere saldırır. Kazandığı kesin zaferin ardından Gepidler, Lombardların tebaası haline gelirler. 568 yılında Avarların baskısı sonucu Pannonia bölgesini terk etmek zorunda kalan diğer Cermen kavimleri ve Bulgarlarla birlikte Alpleri aşarak Kuzey İtalya’ya girerler. İlk olarak İtalya’nın kuzeydoğusundaki Firuli bölgesini ele geçiren Lombardlar, Alboin’in 572 yılındaki ölümüne kadar geçen dört yıl içinde Vicenza, Verona, Brescia, Milano şehirleri ile Liguria ve Venetia bölgelerinin iç kesimlerini ele geçirirler. İtalya’da günümüze kadar devam eden Lombardia ismini bu bölgeye verirler. Ancak Lombardlar hiçbir zaman Ostrogotlar gibi İtalya’nın tamamını ele geçiremezler. Örneğin Roma ve Napoli gibi güney şehirleri hâkimiyet alanlarının dışındadır (Moorhead 2008, s.152-153). 572 yılında Alboin’in Verona’da öldürülmesinin ardından tahta oturan Cleph de bir buçuk yıllık iktidarının ardından 574’te öldürülür. Onun ölümünün ardından “kralsızlık dönemi” başlar. 36 dukalığa bölünmüş olan ülkede Lombard kralı, her biri kendi hâkimiyet bölgesinde hüküm süren soylular tarafından seçilir. Seçilen Kral bütün dukalıklar üzerinde hüküm sürer ve ülkeyi gastaldi denilen temsilcileri 9 1. Ünite - Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) aracılığıyla yönetir. Cleph’in ölümünden sonra bir uzlaşma sağlanamadığından on yıl boyunca bir kral seçilemez. 584’te Frank tehdidi karşısında uzlaşmak zorunda kalan soylular tarafından Cleph’in oğlu Authari (584-590) kral seçilir (Moorhead 2008, s.153-154; Jarnut 2003, s.415). Ancak bu çok başlılık ve merkezî yönetim ile dukalıklar arasındaki rekabet krallığın yıkılışına kadar devam eder. 774 yılında Frank kralı Şarlman, Verona’ya girerek son kral Desiderius’u tahttan indirir ve kendisi “Lombard kralı” unvanını alır. İtalya’ya geldiklerinde Lombardların büyük bir çoğunluğu hâlâ eski pagan inançlarını koruyordu. Pannonia bölgesinde iken Hıristiyanlıkla tanışan Lombardlar arasında Aryanizmi benimseyenler olsa da bu azınlıktaydı. Kuzey İtalya’daki hâkimiyetleri boyunca özellikle Alboin’in ölümünden sonraki dönemde dinî anlaşmazlıklar bir mücadele kaynağı olur. VII. yüzyıldan sonra ise Papalığın çabası ve zorlaması ile Katolikliği benimserler (Jarnut 2003, s.420-421). Roma İmparatorluğu’nun parçalanmasının ardından Avrupa’daki gelişmeleri siyasî açıdan değerlendiriniz. ERKEN ORTAÇAĞ AVRUPASI’NDA ORTA ASYALI KAVİMLER Avrupa Hunları Avrupa Hunları ile Çin kaynaklarında Hiung-nu diye anılan Asya Hunlarının aynı kavme mensup oldukları bilinen bir gerçektir (Kurat 1992, s.13). Orta Asya’dan ayrılarak batıya gelen ilk Türk kavmi olarak kabul edilen Hunlar, Avrupa’nın demografik yapısının büyük ölçüde değişmesine sebep olmuşlardır. Kavimler Göçü’nü başlatan Hunlar, Cermen kavimlerinin batıya doğru hareketine sebep olmuş, Doğu ve Batı Roma imparatorluklarının kaderini belirlemişlerdir (Baştav 2002, s.854). M.S. 350 yılı civarında Orta Asya’dan batıya doğru harekete geçen Hunlar, ilk olarak Aral Gölü ve Don Nehri arasındaki sahalarda yaşayan Alanları mağlup ederler. Ardından o sırada Dinyester Nehri’nin sol yakasında yaşayan Ostrogotları yurtlarından sürerler. Bir yandan Karadeniz’in kuzeyinden batıya doğru ilerleyen Hunlar diğer yandan Kafkaslar üzerinden Anadolu’ya girerek Antakya ve Urfa’ya kadar ilerlerler (Rasonyi 1993, s.69; Kurat 1992, s.17). Hunların önünden kaçarak Roma İmparatorluğu’nun Trakya’daki arazilerine yerleşen Gotların sebep olduğu karışıklık yüzünden imparator Valens’in çıktığı sefer hezimetle son bulur. 378 yılı yazında Edirne yakınlarındaki savaşta imparator hayatını kaybeder. I. Teodosios döneminde Got ve Alan birlikleri ile beraber Hun kıtaları da ordu hizmetine alınarak imparatorluğun değişik bölgelerine yerleştirilir. Hunların 380’lerde Pannonia’da bulunduklarını bilmekteyiz. Nitekim Viyana civarındaki arkeolojik kazılarda Hunlara ait kafatasları ve silah kalıntıları ortaya çıkarılmıştır (Rasonyi 1993, s.69). Uldin döneminde Hunlar, Karpatları aşarak bugünkü Macaristan sahasını zapt ederler. Bu devirde Hunlar bir yandan Doğu Roma İmparatorluğu’nu baskı altında tutmaya çalışırken diğer yandan kendilerinin de rakibi durumunda olan barbar kavimlere karşı Batı Roma İmparatorluğu ile ittifak yapma yolunu seçerler. Nitekim Batı Roma İmparatorluğu’nun yardım talebi üzerine gönderilen Hun kuvvetleri sayesinde general Stilicho 406 yılında Floransa yakınındaki Fiesole’de Gotları bozguna uğratır (Baştav 2002, s.857). 1 10 Margus: Günümüzde Sırbistan’da Castra Constantinia’nın karşısında Morava ve Tuna’nın birleştiği noktada bulunan kent Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Attila (434-453) döneminde, çeşitli boylar halinde kendi liderlerinin idaresinde faaliyette bulunan bütün boylar birleştirilerek, sınırları Danimarka’dan İran’a kadar uzanan merkezî bir imparatorluk vücuda getirilir (Kurat 1992, s.20-21; Rasonyi 1993, s.69). 434 yılındaki Margus Antlaşmasıyla Doğu Roma İmparatorluğu’nu haraca bağlayan Attila, 440-442 ve 447-448 yıllarındaki Balkan Seferleri sonrasında II. Teodosios’u (408-450) barışın temini için ödenen vergiyi birkaç kat daha arttırmak zorunda bırakır (Ahmetbeyoğlu 2002, s.903, 905-906). II. Teodosios’un halefi Markianos (450-457), Hun liderinin Batı üzerine gitme niyetinde olduğunu bildiğinden imparatorluk için ağır bir yük oluşturan yıllık vergiyi artık ödemeyeceğini ilan eder (Baştav 2002, s.866 vd.; Lemerle 1995, s.51). Gerçekten de Attila’nın gözü batıdadır. Kendisine evlilik teklifinde bulunan Batı Roma imparatoru III. Valentinianus’un kızkardeşi Honorius’un teklifini kabul eden Hun başbuğu, çeyiz olarak imparatorluk arazilerinin yarısını talep eder ve bu isteği reddedilince sefer hazırlıklarına başlar. 451 yılı yazında Alan ve Vizigot kuvvetleri ile desteklenen Aetius komutasındaki Batı Roma ordusu ile Ostrogot ve diğer bazı kabilelerin desteklediği Attila idaresindeki Hun ordusu kuzeydoğu Fransa’da yer alan Champagne bölgesindeki Chalons Savaşı’nda karşı karşıya gelir. Her iki tarafın yaklaşık iki yüz bin kişilik kuvvetlerle katıldığı bu savaşta kazanan olmaz (Ahmetbeyoğlu 2002, s.911 vd.). Ertesi yıl Alpleri aşarak İtalya’ya giren Attila karşısında, müttefiklerinin desteğinden yoksun Roma ordusu hiçbir şey yapamaz. Roma önlerine gelen Attila, 410 yılında Vizigotların yaptığı ve 455 yılında Vandalların yapacağı gibi şehri ele geçirip yağmalamak yerine kendisinden barış ricasında bulunan Papa I. Leo (Büyük Leo) (440-461) başkanlığındaki Roma heyeti ile yaptığı görüşmelerin ardından bir antlaşma yaparak geri döner (Baştav 2002, s.872; Rasonyi 1993, s.71; Ahmetbeyoğlu 2002, s.914-915). Macaristan’daki merkezine dönen Attila, ilk iş olarak geciken haracın gönderilmesi için Doğu Roma imparatoru Markianos’a elçiler gönderir. Hun elçileri liderlerinin talep ettiği haracın ödenmemesi halinde bedelinin ağır olacağını bildirirler. Ancak Markianos’u Attila’nın gazabından kurtaran bir gelişme olur. 453 yılında güzelliğiyle meşhur Ildiko adlı bir kadınla evlenen Attila gerdek gecesi şiddetli bir burun kanaması sonucu ölür (Baştav 2002, s.872; Ahmetbeyoğlu 2002, s.915). Attila’nın ölümünün hemen ardından Hun İmparatorluğu parçalanır. Büyük Hun kağanının ölümü, devlete bağlı Cermen kavimlerinin harekete geçmelerine sebep olur. Attila’dan sonra en büyük oğlu olması dolayısıyla tahta oturan Ellak’ın hayatını kaybettiği Nedao Savaşı’nda Hunlar, Gepid kralı Ardarik karşısında mağlup olurlar. Bu yenilginin ardından Hunlar, Attila’nın geride kalan iki oğlu Dengizik ve İrnek idaresinde Karpatları aşarak Karadeniz’in kuzeyindeki sahalara yerleşirler. Doğu Roma İmparatorluğu’na barış teklifinde bulunan iki kardeşin bu talepleri ciddiye alınmaz. Bu saygısızlığa karşı imparatorluk arazilerine akın düzenleyen Dengizik, 468 yılında Doğu Roma İmparatorluğu ile yapılan savaşta esir edilerek İstanbul’a götürülür ve orada idam edilir. Avarların yurtlarından çıkardığı Sabirlerin saldırısına uğrayan Ogurların arazilerine girmesi üzerine İrnek idaresindeki Hunlar, Tuna’nın sağ sahilindeki imparatorluk arazisine sığınırlar. Doğudan Ogurlar tarafından sıkıştırılan Hunların İstanbul yönetimi ile uzlaşmak dışında bir seçenekleri yoktur. Dobruca’nın kuzeyine yerleştirilen Hunlar artık imparatorluğun tebaası haline gelirler. (Baştav 2002, s.873-874). 1. Ünite - Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) 11 VI. yüzyıldan IX. yüzyıla kadar Doğu Avrupa tarihinde önemli rol oynayan Avarların etnik kökeni meselesi bugün dahi bilim çevrelerince tartışılan bir konudur. Çin kaynaklarında Juan- Juan, Rouran veya Cücen diye geçen kavim ile bağlantıları ispatlanamadığı gibi, Türk kavmi oldukları yönünde ileri sürülen fikirler de kesin olarak kabul görmüş değildir. Orta Asya kökenli Avarlar yönetici sınıfı Türk olmakla birlikte muhtemelen etnik açıdan homojen bir yapıya sahip değillerdi (Pohl, 2003, s.574-578; Hersak 2002, s.641 vd.). Juan-Juan Devleti’nin Bumin ve İstemi Kağan tarafından 552 yılında ortadan kaldırılmasından sonra Gök Türklerin idaresi altında kalmak istemeyen Avarlar yaşadıkları bölgelerden ayrılarak Aral Gölü ile İtil Irmağı arasındaki sahaya yerleşirler. Kuzey Kafkasya’da ilk olarak Alanlarla karşılaşan Avarlar, onların arabuluculuğu sayesinde Doğu Roma İmparatorluğu ile temasa geçerler. 558 yılında İstanbul’a gelen Avar elçilik heyeti ile imparator I. Iustinianos arasındaki görüşmeler sonucunda yıllık belli bir miktar ücret karşılığında Avarlar, Bizans imparatorluğunun düşmanlarına karşı savaşmayı kabul ederler (Kurat 2011, s.82-83; Pohl, 2003, s.573). Slav ve Bulgar topluluklarını hâkimiyetleri altına alan Avarlar, kısa süre içinde Karadeniz’in kuzeyindeki bölgeleri tamamen denetim altına almayı başarırlar. 561 yılında liderleri Bayan Han idaresinde Pannonia’ya kadar ilerlerler. Bayan, 562 yılında İstanbul’a gönderdiği elçilik heyeti aracılığıyla Bizans imparatorundan yerleşebilecekleri toprak talebinde bulunur. Ancak imparator I. Iustinianos böyle tehlikeli bir topluluğun Tuna’nın güneyine inmesini istemediğinden bu teklifi reddeder. 565 yılında I. Iustinianos ölünce Avarlar, II. Iustinos ile görüşmek üzere İstanbul’a başka bir elçilik heyeti gönderirler. Ancak imparator, onların bu isteklerini hiç dikkate almadığı gibi daha önce kendilerine gönderilen yıllık ücretin de bundan sonra ödenmeyeceğini bildirir. Bunun üzerine kuzeybatıya yönelen Bayan Han idaresindeki Avarlar, Franklara saldırırlar. 566 yılında Avarlar karşısında mağlup olan Frank kralı Sigibert (561-575) esir düşer. Yüklü miktarda fidye ödeyerek özgürlüğüne kavuşan Sigibert, Avarlarla barış imzalar. Böylece Avarlar, batıda günümüzde orta Almanya’da yer alan Thüringia’dan doğuda Don Nehri’ne, güneyde Tuna’dan kuzeyde Baltık Denizi’ne kadar olan bölgelere yayılmış olurlar. 567’de Aşağı Pannonia bölgesinde Gepidlerle mücadele eden Lombardlar ile ebedi antlaşma yapan Avarlar, Gepidlerin hâkim oldukları bölgeleri ele geçirirler. 584’de bugünkü Belgrad’ı zapt ederler (Kurat 2011, s.84 vd.; Hersak, s.644-645). 626 yılında Sasani hükümdarı II. Hüsrev’in orduları İstanbul’un Anadolu yakasındaki Kadıköy’de kamp kurarken müttefiki Avar ve Slavlar eş zamanlı olarak Avrupa yakasından Bizans başkentini kuşatma altına alırlar. Ancak yaklaşık on gün süren kuşatma başarısızlıkla sonuçlanır (Kurat 2011, s.86 vd., 104 vd.; Hersak, 645 vd.). Başarısız İstanbul kuşatmasının ardından Avar gücünün hızla gerilediği görülmektedir. Ancak bu durum seferin başarısızlığından ziyade VII. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Karadeniz’in kuzeyindeki sahaları aşama aşama ele geçirerek Avarların batıya doğru çekilmelerine sebep olan Bulgar Krallığı’nın yeni bir güç olarak ortaya çıkması ile ilgilidir. 791 yılında Avarlar ve Franklar arasında savaş başlar. 796’da Avarların merkezi düşer. 805 yılında Avar kağanı din değiştirerek Hıristiyanlığı kabul eder. Son üç Avar kağanı Franklar tarafından tayin edilir. Avar Kağanlığı’nın 811 yılında son bulduğu kabul edilse de Avarların X. yüzyıla kadar Avrupa’da çeşitli topluluklar arasında varlıklarını devam ettirdiğine dair bulgular vardır (Kurat 2011, s.108-109; Hersak, 653 vd.). Avarlar: 557-805 yılları arasında Avrupa tarihinde önemli yeri olan Avarların menşei uzun süre tartışmalara neden olmuştur. Hala bir Türk kavmi olup olmadığı tartışılan bir konu olmasına rağmen son dönemde yapılan araştırmalar bunların Türk kökenli oldukları konusunu kuvvetlendirmektedir. Bizans tarihçisi Teofilaktos Simokates “Hakiki Avarlar” ve “Sahte Avarlar” diye iki Avar topluluğundan bahsetmektedir. “Sahte Avar” Türk kökenli olup Avrupa Avarları olarak adlandırılmaktadır. Bizans kaynaklarında “Hakiki Avar” olarak geçenler ise köken itibarıyla Moğol asıllı JuanJuanlara dayanmakta ve Asya Avarları olarak bilinmektedir. Avarlar 12 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi 2 Orta Asya’dan gelen Hun ve Avar kavimlerinin Ortaçağ Avrupası’nın siyasî yapısı üzerindeki etkilerini değerlendiriniz. MERKEZİ AVRUPA Merovenjler Ren Nehri’nin bugünkü Almanya’dan geçtiği hattın kuzeyinden, Baltık Denizi kıyılarına kadarki bölgede yaşayan bir Cermen kavmi olan Franklar, M.S. III. yüzyılda Asıl Franklar ve Elbe Nehri’nin bir kolu olan Saale’ye atfen Salian Frankları (Francs Saliens) olarak iki ana kola ayrılmış durumdaydılar. Galya’yı ele geçirerek Frank Krallığı’nı kuran Merovenj kralları Salian Franklarının soyundandır. Hanedana ismini veren Merovech (Meroveé), yarı efsanevî bir kişiliktir. Hayatı ve faaliyetleri hakkında pek fazla bilgi bulunmayan Merovech asıl Frank Krallığı’nın kurucusu I. Clovis’in (481-511) dedesidir (Öztuna 1996, C.V, s.27-28). M.S. 260’larda Ren Nehri’ni geçen Frankların Galya üzerine ilk seferleri başarısızlıkla sonuçlanır. Roma İmparatorluğu’nun yüksek hâkimiyetini tanıyan Frankların, Roma imparatorluk ordusunda ücretli asker olarak görev yaptıkları görülmektedir. Frankların Galya’ya yerleşmeleri 454 yılından sonra olur. Önce Belçika’yı ele geçiren Merovenj hanedanı kralları ardından Kuzey Fransa’yı ve I. Clovis döneminde Güney Fransa’yı zapt ederler (Öztuna, 1996, C.V, s.30). Merovech’in oğlu I. Childerik (458-481) döneminde hanedanın merkezi Belçika’nın güneybatısında bulunan Tournai kentidir. Childerik, Roma İmparatorluğu’nun müttefiki sıfatıyla 463 yılında Orléans yakınında Roma generali Aegidius’un yanında Vizigotlara karşı savaşır. 469’da Roma saflarında bir kez daha Vizigotlara karşı savaşan Childerik, Kuzeybatı Fransa’daki Angers’e saldıran Anglo-Sakson korsanları bozguna uğrattığı gibi İtalya’yı yağmalamayı düşünen Alamanni: Başta Süevler Alamannilere karşı da zafer kazanır. olmak üzere pekçok küçük Childerik’in ardından yerini alan oğlu I. Clovis (481-511), Frank Krallığı’nın Cermen kabilelerinin gerçek kurucusudur. Tüm Frank kabilelerini tek yönetim altında toplayan Clovis karışımından oluşan Alamanniler, 3.yüzyılda Galya’yı tamamen ele geçirir. Karısı Clotilde’nin etkisi ile Hıristiyanlığı kabul eden Yukarı Tuna ve Aşağı Ren Clovis, Avrupa’nın ilk Katolik kralıdır. Hıristiyanlığı kabul etmesi ona Vizigot, Irmakları arasında yoğun olarak yerleşirler. Bizans Ostrogot ve Vandal gibi diğer Cermen kavimlerinin krallarından daha ayrıcalıklı tarihçileri Prokopios ve bir statü kazandırır. Kendisi ile birlikte halkının büyük bir kısmı da eski pagan Agatias da Alamannilerin Cermenlerle akraba inançlarını terk ederek Hıristiyanlığı kabul eder (Goetz 2003, s.331 vd). olduklarını düşünmektedirler. 486 yılında I. Clovis, Kuzey Galya’daki son Roma görevlisi Syagrius’u mağlup Romalılarla iyi ilişkiler içinde olmayan Alamanniler, ederek Loire’nin kuzeyindeki bölgelerin büyük kısmına egemen olur. 491’de diğer 457 yılında İtalya’yı işgal bir Cermen kavmi Thuringianları yener. 496 yılında günümüzde Almanya sınırlaederler. Frank kralı I. Clovis’e rı içinde kalan Köln şehrine yakın bölgedeki Tolbiac Savaşı’nda kazandığı zaferle yenilen Franklardan bazıları kaçarak günümüzde İsviçre, Alamannileri hâkimiyeti altına alır. 506 yılında günümüzde Batı Fransa sınırları Avusturya ve Almanya içinde yer alan Vouillé Savaşı’nda II. Alarik’i tam anlamıyla bozguna uğratan Closınırında yer alan Konstanz Gölü bölgesine yerleşirler. vis, Akitanya’yı ele geçirir. Bu zaferin ardından Vizigotlar İspanya’ya çekilirken 6.yüzyılın sonuna kadar Pagan inancını koruyan Alamanniler Güneybatı Fransa Frankların denetimi altına girer (Goetz 2003, s.319 vd.) tedricen Frank krallığı 511 yılında I. Clovis’in ölümünün ardından krallık oğulları arasında bölüşülür. içinde erimişlerdir. Arapça, Yüzyıl boyunca iktidar farklı bölgelerde hüküm süren krallar arasında paylaşılır. Farsça ve Türkçe dillerinde Almanlar ve Almanya Ancak bu dönemde Burgundy ve Provença, Frank krallığın sınırlarına katılır (Gokelimeleri Alamannilere atfen etz 2003, s.321). II. Chlotar (613-629) döneminde birlik yeniden sağlanır ve yönekullanılmaktadır. tim tek elde toplanır. Merovenj hanedanının son güçlü kralı II. Chlotar’ın oğlu I. Dagobert’tir (629-639). Onun ardından birden fazla krallık dönemi yeniden başlar. 13 1. Ünite - Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) 679 yılından Merovenj hanedanının son bulduğu 751/752 yılına kadar geçen 73 yıllık dönem boyunca iktidarda tek Merovenj kralı bulunmaktadır. Ancak bu krallar sonradan Karolenj hanedanının kurucuları olan Saray Nazırları’nın (Major Domus’lar) kuklası durumundadır. Son Merovenj kralı III. Childerik’in 752’de Papa Zachary (741-752) tarafından azl edilip Kısa Peppin’in Frankların kralı olarak taç giydirilmesinin ardından Merovenj hanedanı sona erer ve Karolenj hanedanının hâkimiyeti başlar. Şarlman (Charlemagne/Charles The Great) ve Ardılları Papa Zachary’nin 751’de Merovenj hanedanının son kralı III. Childeric’in yerine Saray Nazırı olan Pépin’i, Frankların kralı olarak ilan etmesiyle, adını hanedanın en büyük temsilcisi Şarlman’dan alan Karolenj hanedanı dönemi başlar. Hanedanın meşruluğunun Papa tarafından onaylanması çok önemlidir ki, taraflar arasındaki bu uyum ve işbirliği sonra da devam edecek ve nihayet 800 yılında Şarlman, Papa III. Leo’nun elinden giydiği taç ile Kutsal Roma imparatoru ilan edilecektir. Frankların koruması altına giren Katolik Papalık, İstanbul Ortodoks Kilisesi’nin rakibi olurken, Papa’nın desteğini alan Şarlman, kendisini tek ve meşru imparator olarak gören Doğu Roma imparatorunun alternatifi olarak ortaya çıkar. 768 yılında Kısa Pépin öldüğünde oğulları Şarlman (768-814) ve Carloman’a (768-771) büyük ve güçlü bir krallığı miras bırakır. 771 yılında kardeşi Carloman’ın ölümünün ardından krallığın tek hâkimi durumuna gelen Şarlman iktidarı boyunca düzenlediği 50’den fazla seferle ortaçağın en büyük imparatorluklarından birisini meydana getirmeyi başarır (Kerr, 2011, s.14-15). Harita 1.2 771 Yılında Avrupa Haritası Kaynak:Bu harita, Colin McEvedy, Ortaçağ Tarih Atlası, çev. Ayşen Anadol, İstanbul 2004, s.41’den alınmıştır. Şarlman tahta oturduğunda Frank Krallığı, bugünkü Fransa, Belçika, Hollanda, İsviçre ve Almanya’nın büyük bir kısmını kapsıyordu. Bütün bu topraklarla yetinmeyen Şarlman, günümüzde Almanya sınırları içinde yer alan Kuzey Saksonya (774) ve Bavyera (788) ile Prag’ın içinde yer aldığı Bohemya, Avusturya, Macaristan’ın bir kısmı, Orta ve Kuzey İtalya ve İspanya’nın kuzeydoğusunu ele geçirir (Öztuna 1996, C.V, s.37). 14 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Papa Adrian’ın (772-795) Lombardlara karşı kendisinden yardım istemesi üzerine düzenlediği sefer ile 774 yılında Lombardlara son veren Şarlman, 799’da Roma’daki düşmanlarının elinden güçlükle kurtularak kendisine sığınan Papa III. Leo’nun (795-816) yardım talebi üzerine meseleyi halletmek için Papa ile birlikte Roma’ya gider. Papa’nın otoritesini kesin olarak sağlayan Şarlman, 25 Aralık 800’de Vatikan’daki St. Peter (Petrus) Bazilikası’nda Papa III. Leo tarafından taç giydirilerek “Roma imparatoru” ilan edilir (Gelfand 2003, s.12-14). Bu olay 476 yılında Batı Roma İmparatorluğu’nun son bulmasının ardından kendisini Roma İmparatorluğu’nun yegâne temsilcisi olarak gören Bizans İmparatorluğu açısından kabul edilemez bir gelişmedir. Böylece uzun zamandır doğu ve batı arasında var olan dinî ayrılık şimdi siyasî açıdan da kendini göstermiş olur. Ancak ilginç olan Şarlman’ın Bizans İmparatorluğu’na alternatif olarak ikinci bir imparatorluk kurması değil, tek imparator ve tek kilise düşüncesi ile kurduğu imparatorluğun Bizans’ın yerini almasını amaçlıyor olmasıdır. Nitekim bu dönemde Bizans tahtında imparatoriçe İrini’nin (797-802) bulunmasını fırsat olarak gören Şarlman, 802 yılında içinde Papa’nın temsilcilerinin de olduğu bir elçilik heyetini İstanbul’a gönderir. Elçilik heyeti, Doğu ve Batı imparatorluklarının yeniden birleşmesi için imparatorlarının evlilik teklifini imparatoriçeye iletirler. Bu girişim nasıl sonuçlanırdı bilinmez. Ancak elçilik heyetinin İstanbul’a gelmesiden kısa bir süre sonra yapılan saray darbesi ile İrini tahttan indirilir ve Bizans tahtına I. Nikiforos (802811) oturur (Ostrogorsky 1991, s.172-173). Şarlman tahta çıktığında Frank Krallığı’nın bir merkezi yoktur. Aachen’i kendisine merkez olarak seçen Şarlman burada gösterişli bir saray inşa ettirir. Meraklı bir kişiliğe sahip olan imparator sarayını eğitim merkezi haline getirir. Hocası York’lu Alcuin (735-804) sarayın en seçkin âlimi olarak pek çok öğrenci yetiştirir ve eserler kaleme alır. Yine dilbilimci Pisalı Peter (744-799) ve dinbilimci Lyonlu Agobard (769-840) dönemin seçkin entellektüellerindendirler (Kerr 2011, s.15-16). Frankça’nın dışında Latince de konuşabilen ve Yunanca’yı anlayan Şarlman, ağırlık ve uzunluk ölçülerinde reformlar yapar ve Avrupa’da uzun süre geçerliliğini koruyan bir para sistemini geliştirir. Onun iktidarı, eğitim, mimari, idare sistemi, ekonomi, hukuk ve dinî alanlarda reformların yaşandığı “Karolenj Rönesansı”nın başladığı dönemdir. Şarlman’ın kurduğu büyük imparatorluğun başarısı onun hayatı ile sınırlı kalır. 28 Ocak 814 yılındaki ölümünden kısa bir süre sonra Karolenj İmparatorluğu halefleri arasında bölüşülür. 843 yılında imzalanan Verdun Antlaşması ile imparatorluk Şarlman’ın üç torunu arasında paylaştırılır. Batı Frankia olarak anılan Rhône Nehri’nin batısındaki Gaskonya, Septimania ve Akitanya’ayı içine alan kesim Kel Charles’a (840-877), Orta Frankia olarak anılan Rhôn ve Ren nehirleri arasındaki bölgeler ve İtalya Krallığı’nı içine alan kesim Lothair’e (840-877) ve son olarak Doğu Frankia olarak anılan şimdiki Almanya ve diğer doğu bölgelerini içine alan kesim Louis’e (840-876) bırakılır. Şarlman’ın mirası üzerinde ortaya çıkan bu üç krallığın kaderi farklı mecralarda akar. 987 yılında Batı Franklarının son Karolenj imparatoru V. Louis ölünce Parisli bir kontun oğlu olan Hugh Capet kral seçilir ve böylece Paris merkezli ve 987-1328 yılları arasında iktidarda kalacak Kapet hanedanın hâkimiyeti başlar. Batı Frankia’nın geri kalan topraklarında ise bağımsız hareket eden derebeylikler ortaya çıkar (Kerr 2011, s.25-26). Şarlman’ın büyük ülküsünü yeniden dirilten kişi 936 yılında Aachen’de “Alman kralı” ilan edilen I. Otto’dur (936-973). X. yüzyıl başlarında Doğu Frank Krallığı’nın toprakları Macarlar tarafından yağmalanırken Alman soyluları arasındaki rekabet bu tehlikeye karşı etkili bir direnişi imkânsız hale getirmektedir. Nihayet 919 yılında Saksonyalı Avcı Henry (919-936), düklerin uzlaşması ile kral seçilir ve “Sakson 1. Ünite - Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) imparatorları” diye anılan bu sülale 1024 yılına kadar Doğu Franklarını yönetir. İlk olarak derebeylerini itaat altına almayı başaran Henry, ardından Batı Frank Krallığı’nın hâkimiyetinde bulunan günümüzdeki Almanya-Fransa sınırında yer alan Lotharingia bölgesini ele geçirir. Son olarak Macarları mağlup etmeyi başarır. 936’da Henry ölünce yerine geçen oğlu I. Otto, babasının başlattığı işleri devam ettirir. 955 yılında Macarları Almanya’nın Augsburg şehri yakınlarında bulunan Lechfeld’de büyük bir bozguna uğratır. Bu tarihten sonra Macarlar tehlike olmaktan çıkar. Papa XII. John’un İtalya kralı II. Berengar’a (950-962) karşı kendisinden yardım talep etmesi üzerine Roma’ya giden Otto, bu yardımı karşılığında 2 Şubat 962’de Papa tarafından taç giydirilerek Kutsal Roma-Cermen imparatoru ilan edilir. Çeşitli adlar ve hanedanlar yönetiminde ve bazı kesintilerle I. Otto tarafından yeniden canlandırılan imparatorluk 1806 yılındaki Napolyon Savaşlarına kadar yaklaşık dokuz asır varlığını sürdürür (Roberts 2011, s.170). I. Otto her ne kadar imparatorluğu canlandırmayı başarsa da Şarlman gibi geniş bir coğrafyaya hükmedemez ve Papalık üzerinde onun kadar etkin bir kontrol sağlayamaz. Sakson hanedanının son temsilcisi II. Henry (1014-1024) iktidarı boyunca İtalya’ya üç sefer düzenlemesine rağmen batıda pek etkili olamaz ve daha çok Almanya’daki iç çekişmeler ve sınırlarını tehdit eden Slavlarla meşgul olur. İspanya’da Müslüman Hâkimiyeti Müslümanların İspanya’yı fethi 711 yılında Emevi komutanı Tarık bin Ziyad komutasındaki İslâm ordusunun kendi adıyla anılan Cebel-i Tarık boğazını geçerek İber Yarımadası’na çıkmasıyla başlar. Emevilerin günümüzdeki Kuzey Afraka sahillerini içine alan İfrikıyye’nin Valisi Musa bin Nusayr’ın Tanca valiliğine tayin ettiği Tarık bin Ziyad, Vizigot Krallığı’nın Sebte valisi Julianus’un teşviki ile İspanya’ya sefer düzenlemeye karar verir. Vizigot kralı Roderik ile arası açık olan Julianus’tan İspanya’daki durum hakkında bilgi alan Tarık bin Ziyad, Musa bin Nusayr’dan düzenleyeceği sefer için izin aldıktan sonra on iki bin kişilik bir kuvvetle Sebte Limanı’ndan yola çıkar. Julianus’un sahip olduğu ticaret gemileri ile ordusunu İber Yarımadası’na geçiren Tarık bin Ziyad, İberya yarımadasının güneyinde Guadalete Savaşı’nda Vizigot kralı Roderik’i mağlup eder. Roderik’in hayatını kaybettiği bu savaşın ardından Müslümanlar Cordoba (Kurtuba) ve Vizigot Krallığı’nın başkenti Toledo’yu (Tuleytula) ele geçirir (Özdemir 1995, s. 211; Özkuyumcu 2007, s.184-185). Bir yıl sonra İspanya’nın fethini sonuçlandırmak için on sekiz bin kişilik bir ordu ile bizzat İspanya’ya gelen Musa bin Nusayr, Sidonia (Şuzûne, Medina), Carmona (Karmûne), Sevilla (İşbiliyye), Merida (Maride), Reyyo, Gırnata, Murcia (Mursiya)’yı ele geçirir. Güney kesimlerinin fethi tamamlandıktan sonra Toledo’da birleşen iki ordu 713 yılında kuzeye yönelir. Bu harekât sırasında Beşkens, Barselona (Barşelûne), Saragosta (Zaragoza) Müslümanların hâkimiyeti altına girer. Böylece birkaç yıl içinde İslam orduları Güney Fransa’ya kadar ilerlerler (Özdemir 1995, s. 212; Halid es-Sufi 1988a, s.48 vd.). 714 yılında Emevi Halifesi I. Velîd bin Abdülmelik (705-715), Musa bin Nusayr’ı Şam’a geri çağırır. Musa bin Nusayr, İspanya’dan ayrılırken bölgenin idaresini oğlu Abdulaziz’e bırakır. Bu tarihten sonra Endülüs Emevi Devleti kurulana kadar yönetim Şam’daki Emevi hilafetine bağlı valilerin elindedir (Özdemir 1995, s. 212; Halid es-Sufi 1988a, s.63 vd.). Valiler döneminde fetihler devam eder. Pireneleri aşarak Fransa’ya giren İslâm orduları, 726 senesinde Paris yakınlarına kadar ilerler. 732 yılında Vali Abdurrahman el-Gafikî büyük bir ordu ile harekete geçerek Bordeaux (Bordo) şehrini ele geçirir. Ardından Tours (Tur) şehri üzerine gider. 15 16 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Britanya: Kuzey İrlanda, İskoçya, Galler ve İngiltere’nin bir araya gelmesinden dolayı Birleşik Krallık olarak da adlandırılan Britanya’nın oldukça heterojen bir yapısı ve tarihi vardır. Gerçekte bir ada olan Britanya’nın tarihi M.Ö. 3.yüzyıla kadar iner. Adanın otokton halkı Keltlerdir. Bu halkın isminden alan ve CelticSeltik diye adlandırılan adada olduğu kadar kıta Avrupasının kuzeybatısında da pek çok şehir günümüze ulaşmıştır. İrlandalılar, İskoçyalılar, Gallerliler ve Britanya adasına ismini veren Bretonlar, Kelt dili konuşan adanın yerli halklarıdır. Roma imparatoru Jül Sezar’ın M.Ö. Ancak 732 yılı Ekim ayında Poitiers (Puvatya) Ovası’nda Şarlman’ın dedesi olan Charles Martel komutasındaki Frank ordusu karşısında mağlup olur. Bu yenilgi Avrupa’nın kaderini tayin eder. Bu savaşın ardından Müslümanlar bir daha Pirene dağlarının kuzeyine geçemezler. Bu durum aslında yenilgiden çok Endülüs’teki iç karışıklıklarla alakalıdır (Özdemir 1995, s. 212; Halid es-Sufi 1988a, s.74 vd.). 750 yılında Şam’daki Emevi hilâfetinin son bulmasının ardından, onuncu Emevi halifesi Hişam’ın (724-743) torunu Abdurrahman bin Muaviye, sülalesinin neredeyse tamamını kılıçtan geçiren Abbasilerin elinden güçlükle kurtularak önce Tunus’ta bulunan Kayrevan’a, oradan da Endülüs’e kaçar. Endülüs Valisi Yusuf el-Fihrî’yi mağlup ettikten sonra Kurtuba’ya giren Abdurrahman, emirliğini ilan eder (756). III. Abdurrahman’ın 929 yılında Şii Fatımî halifesine karşı “Emirü’l Müminin” unvanı almasıyla bu tarihe kadar Kurtuba Emirliği olarak geçen devlet bundan sonra Endülüs Emevi Hilâfeti adını alır ve 1031’de III. Hişam’ın tahttan indirilmesiyle son bulur. Bununla birlikte İspanya’daki Müslüman varlığı 1492’ye kadar devam eder (Brockelmann 2002, s.149 vd.). 3 55 yılında adayı işgali ile M.S. 409 yılına kadar devam eden Roma egemenliği Britanya’da kurulur. Bu tarihten sonra Almanya’nın kuzeyinde ve Danimarka’da yaşayan Cermen kabileleri olan Anglus, Saksonlar ve Jütiler Britanya’yı işgal etmişler ve adanın yerli halkı olan Kelt kabilelerini batıya doğru uzaklaştırmışlardır. Normandiyalılar, İngiltere adını pagan olan bu Cermen kabilelerinden birisi olan Angluslardan alacak ve adada da Anglo-Sakson geleneği oluşacaktır. 400 ile 699 yılları arasındaki 3 asırlık dönemde Hristiyanlık Britanya’da yayılacaktır. 8 ve 9. yüzyıllarda Dan diye adlandırılan Vikingler, Britanya’yı Romalılar ve AngloSaksonlardan sonra üçüncü kez işgal ederler. Adanın son defa işgali 1066 yılında Norveç kökenli Normanlar tarafından gerçekleştirildi. Bu tarihten 100 yıl önce Fransız krallığını yağmalamalarına son vermek şartıyla Kuzey Fransa’nın Normandiya bölgesine yerleştirilen ve bundan dolayı Normandiyalılar adını alan bu Norveçliler Fransızca konuşuyorlardı. İngiltereyi işgal ettikleri zaman Fransızca yönetici elit sınıf arasında yerleşti. Böylece İngilizceye Kelt, Cermen kökenli İskandinav dillerinin yanı sıra Fransızcadan da pek çok kelime yerleşti. 11.yüzyılın sonunda Vikingler, Anglo-Saksonlar, Normanlar ve Kelt halklarının karışımından İngiliz diye adlandırılan topluluk ortaya çıktı. Merovenj ve Karolenj Hanedanları döneminde Avrupa’nın siyasî yapısındaki değişimler nelerdir? Açıklayınız. KUZEY, BATI VE DOĞU AVRUPA Anglo-Sakson İngiltere Anglo-Sakson tabiri V. yüzyılın ilk yarsından itibaren Britanya’nın doğu ve güney kesimlerini istila eden Cermen kavimlerini ifade etmek için kullanılan bir terimdir. M.S. 500’den 1066 yılındaki Norman istilasına kadar olan devir Anglo-Sakson dönemi olarak adlandırılır. Bugünkü Almanya ve Hollanda’nın kuzey kesimleri ve Güney İskandinavya’dan göç eden Anglus, Sakson ve Jütiler Britanya’nın güney ve doğu sahillerinden karaya çıkarak bu ülkeye yerleşirler (Cross 1920, s.18 vd.; Yorke 2003, s.385 vd.). Anglo-Saksonların, Hıristiyanlığı kabul etmeleri VI. yüzyılın sonlarında olur. VII. yüzyılda Roma-Britanya soyundan gelen Britonların bir kısmı yeni gelen bu topluluklarla bir arada yaşamaya devam ederken çoğunluğu Galler ve İskoçya’nın dağlık bölgelerine sürülürler. Adadaki siyasi oluşumları temsil eden ve ortak yönetim manasındaki heterarşi’yi oluşturan yedi krallıktan (Wessex, Essex, Sussex, Doğu Anglia, Kent, Mercia ve Northumbria) hiçbirisi IX. yüzyılın ortasından itibaren başlayan Dan akınlarına karşı koyamaz ve ülkenin yarısından fazlası istila edilir. Nihayet 871’de Danları mağlup etmeyi başaran Wessex kralı Büyük Alfred tüm Güney İngiltere’nin kralı olur. 878 yılında Alfred ile anlaşmak zorunda kalan Danlar, Wessex’ten çekilmeyi kabul ederler. Londra’yı alan Alfred’in 900/901’de ölmesinin ardından onun soyundan gelen krallar, Danları birleşik bir krallığın idaresi altına almayı başarırlar. Ancak yeni bir Viking saldırısıyla felakete uğrayan Anglo-Sakson Krallığı bir süre daha ödediği yüklü miktardaki yıllık vergi ile varlığını sürdürür. Bu durum Danimarka kralı Sveyn Forkbeard’ın (986-1014), İngiliz kralını iktidardan indirmesine kadar devam eder. Onun ölümünden sonra yerini alan Knud (1016-1035) döneminde İngiltere, kısa bir süreliğine de olsa Danimarka Krallığı’nın bir parçası haline gelir. Nihayet 1066 yılında Fransa’nın kuzeyinde hüküm süren Normanların lideri Fatih William’ın Hasting Savaşı’nda Anglo-Saksonlara karşı kazandığı zaferle İngiltere’de Norman hâkimiyeti başlar (Roberts 2011, s.178-179). 1. Ünite - Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) Vikingler Açık denizlerde ve sığ nehirlerde kullanabilecekleri teknelerin dışında uzun süreler erzak temini yapmadan denizlerde seyahat edebilecekleri büyük gemilere de sahip olan Vikingler, henüz kesin olarak bilinmeyen bir sebeple VIII. yüzyıldan itibaren anavatanlarından ayrılarak iki yüzyıl boyunca Avrupa’dan Asya’ya kadar çok geniş bir sahada faaliyetlerde bulunmuşlardır. Daha çok Norveçli olarak bilinen ancak İsveç ve Danimarka gibi yerlerden de gelen İskandinavya’nın savaşçı, tüccar ve korsan halkı olan Vikingler, yerleştikleri ülkelerin elit tabakası arasına karışarak etkin bir rol oynamışlardır (Roberts 2010, s.175-176). İrlanda, İskoçya, İngiltere ve Fransa’daki manastırlarda yaşayan rahiplerin yazdıkları eserlerde 750 yılından 1100 yılına kadar buraları acımasızca yağmalayan vahşi Vikingler hakkında bilgiler bulmak mümkündür. Varanglar olarak tanınan İsveçliler, Baltık kıyılarından Rusya’nın kuzeybatısındaki Velikiy Novgorod’a kadar inmişlerdir. Hatta Karadeniz üzerinden İstanbul önlerine kadar gelmişlerdir. Batı Avrupa’ya akın eden Danlar ve Norveçliler ise İrlanda, İngiltere, Almanya, Fransa ve İspanya kıyılarına kadar olan geniş coğrafyada dehşet salmışlardır (Kerr 2011, s.17-18). 793 yılında İngiltere’nin kuzeydoğu açıklarındaki aynı adı taşıyan adadaki Lindisfarne Manastırı’na saldıran Vikingler, manastırın hazinesine el koydukları gibi pek çok keşişi öldürüp geri kalanını da esir ederek yanlarında götürürler. Elbette Pagan olan Vikingler için bu tür yerlerin bir kutsallığı yoktur. İki yıl sonra İrlanda ve İskoçya’ya saldırırlar. Viking saldırıları bir seferle kalmaz ve yağmaladıkları bu bölgelere daha sonra defalarca tekrar gelirler. IX. yüzyılın başlarında Hollanda ve Almanya’nın Kuzey Denizi kıyılarına saldırmaya başlayan Vikingler daha sonra Fransa kıyılarına yönelirler. 842’de Nantes ve 847’de Bordeaux şehirleri, Viking dehşetini yaşar. Vikingleri durdurmanın tek yolu yüklü miktarda fidye ödemektir. Ancak bu bile onların akınlarını durdurmak için yeterli gelmez. Üstelik yalnızca kıyı bölgeleri değil Paris, Limoges, Orléans ve Tours gibi iç kesimlerdeki şehirler de Viking saldırılarından kurtulamaz. İspanya kıyılarına yönelen Vikingler, 844 yılında Sevilla’yı yakıp yıkarlar. Nihayet 859 yılında Pisa da onlar tarafından yağmalanır (Roberts 2011, s.177). 911 yılında çıkacak Viking lideri Rollo ile anlaşan Fransa kralı Basit Charles (893-922), soydaşlarının saldırılarına karşı koruması koşuluyla bu bölgeleri ona bırakır. Onun soyundan gelen William (1066-1087) 1066 yılında Hasting Savaşı’nda Anglo-Sakson kralı II. Harold’ı mağlup etmeyi başararak İngiltere kralı olur (Kerr 2011, s.19). Slavlar Hint-Avrupa ailesine mensup olan Slavların tespit edilen ilk vatanları Vistül Vadisi ve Karpatların kuzey yamaçlarındaki bölgelerdir. Dinyeper Nehri boyunca Karadeniz ve Tuna’ya doğru yayılan Slavlar daha sonra Tuna’yı da aşarlar. Avar istilası sırasında Dinyeper’in doğusuna geçen kabileler ise izleyen yıllarda Rus İmparatorluğu’nu vücuda getirmişlerdir. Bugün Avrupa’daki en kalabalık etnik grubu oluşturan Slavların, Avrupa tarihinde etkin rol oynamaları çok daha geç tarihlerde olur. Zaman içerisinde Ortodoksluğu, Katolikliği, Protestanlığı ve Müslümanlığı kabul eden Slav halkları genel olarak Doğu Slavları (Ruslar, Ukraynalılar, Belaruslar), Batı Slavları (Polonyalılar, Çekler, Slovaklar) ve Güney Slavları (Sırplar, Hırvatlar, Slovenler vd.) olarak üç gruba ayrılır (Dvornik 1962, s.1; Riasanovsky- Steinberg, 2011, s.16.). 17 18 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi V. ve VI. yüzyılda Cermen kabilelerinin Baltık kıyılarından güneye doğru inmeleri üzerine bazı Slav kabileleri Vistül ve Oder nehirlerini geçerek Elbe Nehri’ne kadar olan sahalara yerleşirler. Ancak asıl Slav göçleri, Avarların hâkimiyeti döneminde vuku bulur. Göktürk Devleti’nin kurulmasının ardından İtil Nehri’ni geçerek batıya gelen Avarlar, Slav topluluklarını idareleri altına alırlar. Özellikle Bayan Han döneminde sınır güvenliğini sağlamaları amacıyla kalabalık Slav kitleleri Orta ve Güney Almanya, Pannonia, İllirya, Dalmaçya ve Doğu Balkanlara göç ettirilmişlerdir. Avar ordusunda görev yapan Slav birliklerinin Bizans arazilerine akınlar düzenledikleri ve 626 yılındaki İstanbul kuşatmasına iştirak ettikleri bilinmektedir (Kurat 1992, s.99 vd). Avar hâkimiyetinin son bulmasının ardından Doğu Slavları VII. yüzyıl ile X. yüzyıllar arasında Karadeniz’in kuzeyindeki bölgelere egemen olan Hazar Devleti’ne tâbi hale gelirler. Bu iki Türk kavminin Slavların siyasî, ekonomik, kültürel ve sosyal gelişimleri üzerinde büyük tesiri olur. Şarlman döneminde, Frank Krallığı’nın kuzeydoğu ve güneydoğu sınırlarındaki Slav kabileleri üzerine düzenlenen seferler sırasında esir edilen pek çok Slav Fransa’ya götürülür. Avrupa’da Slavlar tarafından oluşturulan ilk siyasî teşekkül Orta Avrupa’da yer alan Büyük Moravia’dır. Doğu Frank kralı Louis’in vassalı olan Moravia Dükü Rastislav (846-870), Bulgarlarla ittifak kurarak Frank topraklarına saldırır ve bağımsızlığını ilan eder. 855 yılında Frank kralı Louis’in Dük Rastislav’a karşı Moravia üzerine düzenlediği sefer başarısızlıkla sonuçlanır. Rastislav, Franklara karşı on yıldan fazla bir süre direnir. Ancak sonunda tüm Moravia, Franklar tarafından talan edildiği gibi kendisi de esir düşer ve esaret altında ölür. Elbe ve Oder nehirleri arasındaki Slav toprakları, Alman kralları I. Henry (919-936) ve II. Otto (936-973) zamanında tamamen ele geçirildikten sonra bölgedeki Slav toplulukları da Alman kilisesinin etkisi altına girer (Dvornik 1962, s.3-4). Rusya Rus tarihi bir ulus-devlet tarihi değildir. Farklı etnik unsurların birleşmesi ile ortaya çıkmış ve daha sonra büyük bir imparatorluk halini almıştır (Riasanovsky, s.9). Bununla birlikte değişik dönemlerde Moğol, Türk, Fin ve İskandinav kavimleri ile karışmış olsalar da Rus Devleti’ni meydana getiren temel halk, Doğu Slavlarıdır. III. yüzyıldan itibaren Baltık kıyıları, Don Nehri, Karadeniz ve Tuna arasında faaliyetlerde bulunan Slav kabileleri, VIII. ve IX. yüzyıllarda kuzeyden gelen İskandinavların idaresi altında birleşirler. 750 yılında Güney Rusya’ya inen İsveçliler, burada daha sonra devlete ve halka adını verecek olan Ruslarla karşılaşırlar. Ortaçağda bütün Doğu Slavlarının genel adı haline gelen Rus teriminin menşei ve anlamı ile ilgili olarak değişik fikirler ileri sürülmektedir. İlk olarak, Rus kelimesinin, Finlilerin, İsveçlilere verdikleri ve kayıkçılar-kürekçiler anlamına gelen Ruotsi’den türediği ileri sürülmektedir. Diğer bir görüşe göreyse Rus adı İranî bir kavim olan Alanların, Roxalan kabilesi ile ilgilidir. Son olarak bazı araştırmacılar Rus adını topografik açıdan izah etmeye çalışırlar (Kurat 1993, s.16-17; Vernadsky 2009, s.48; Riasanovsky 2011, s.22 vd.) Etnik kökenleri üzerinde tartışmaların hâlâ devam ettiği Ruslar da bölgeye gelen İskandinavlar gibi zaman içerisinde Slavlaşmışlardır (Vernadsky 2009, s.s.48). Yoğun bir ticarî faaliyet içerisinde olan Rusya’daki İsveç-Rus kolonileri, 839 yılından itibaren Bizans İmparatorluğu ile temasa geçerler. Ancak başlangıçta ilişkilerin pek dostane olduğu söylenemez. Nitekim 840’da Karadeniz’in güney kıyısındaki Bizans şehri Amastris (Amasra), Rusların saldırısına uğrar (Vernandsky 2009, s.49-50). 1. Ünite - Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) Rus tarihinin başlangıcı İskandinav kökenli Vareglerin Başbuğu Rurik’in 856 yılında Kuzey Rusya’daki İskandinav kolonilerinde düzeni sağlamak için önce Ladoga Gölü civarına sonra da Velikiy Novgorod’a yerleşmesi olarak kabul edilmektedir. Kaynaklardaki bilgilere göre Varegler, kendi aralarında sürtüşme içerisinde olan Slav kabileleri tarafından kendilerini yönetmeleri için davet edilmiştir (Riasonovsky 2011, s.20-21; Kurat 1993, s.19-20). Rurik döneminde de Bizans İmparatorluğu ile olan ilişkiler henüz yumuşamamıştır. 860 yılında Karadeniz’i aşarak İstanbul Boğazı’na giren bir Rus filosu, İstanbul’un sur dışındaki sahil bölgelerini yağmalar (Norwich 1993, s.66.). 873 yılında Rurik öldüğünde yerini Norveç kökenli Oleg alır. Dikkatini güneye yönelten Oleg, yaklaşık beş yıl sonra İsveç Ruslarının elindeki Kiev’i ele geçirir. Burasını kendisine merkez olarak seçip bağımsızlığını ilan eder. Onun devrinde biri 911 diğeri 944 yıllarında olmak üzere Bizans İmparatorluğu ile iki ticaret antlaşması yapılır (Vernandsky 2009, s.52). Kiev Knezliği’nin Svyatoslav döneminde büyük güç kazandığı görülür. Babası Igor öldüğünde küçük yaşlarda bulunan Svyatoslav gerçek manada devletin yönetimini eline alıncaya kadar annesi Olga ona vekâlet eder. 957’de Bizans sarayını ziyaret eden Olga’nın Ortodoksluğu kabul etmesiyle Bizans İmparatorluğu’nun Rusya sahasındaki etkisi başlamış olur. Svyatoslav’ın iktidarı, hâkimiyet sahalarını genişletmek amacıyla yaptığı seferlerle geçer. 965’te Hazarlar ve 967 senesinde Bizans’ın yardım talebi üzerine Tuna Bulgarlara karşı düzenlediği seferlerde başarılı olur (Vernandsky 2009, s.52-53). 969’da Svyatoslav’ın yokluğunu değerlendirmek isteyen Türk kökenli Peçenekler Kiev’i kuşatır. Bunu öğrenen Svyatoslav, Tuna bölgesinden hızla geri dönerek başkentini kurtarır. Bulgarları mağlup eden Svyatoslav’ın Tuna bölgelerinde ele geçirdiği yerleri terk etmek istememesi Bizans İmparatorluğu ile arasını açar. 971 yılında Bizans imparatoru Ioannis Cimiskis (969-976) tarafından mağlup edilen Svyatoslav, ülkesine dönmek zorunda kalır. Ancak geri dönüş sırasında Peçeneklerin saldırısına uğrayarak ordusundaki pek çok askerle birlikte hayatını kaybeder. Svyatoslav’ın ölümünden sonra Rusya sahasında çeşitli knezlikler (prenslikler) ortaya çıkar ve bunlar 150 yıldan fazla bir süre çoğunlukla mağlup oldukları Peçeneklerle mücadele ederler (Vernandsky 2009, s.54 vd.). Polonya Ortaçağ Avrupası’nda Slavlar tarafından kurulan bir diğer siyasî organizasyon, Slavların anayurtları olarak kabul edilen sahada (Vistül ve Oder nehirleri arasındaki bölge) Batı Slavları tarafından kurulan Polonya Krallığı’dır. Polonya tarihinin resmi olarak başlangıcı Piast hanedanının kurucusu Mieszko’nun (962-992) 966 yılında Hıristiyanlığı benimsemesi olarak kabul edilmektedir. Bu davranışı ile o, sınırlarını doğu yönünde genişletmek niyetinde olan Kutsal Roma-Cermen imparatoru I. Otto’nun (936-973) kendi hâkimiyet bölgelerine bir saldırı düzenlemesini engellemeyi düşünür. Roma kilisesi ile yakın ilişki içinde olan Mieszko, 968 senesinde Poznan’da piskoposluk kurar. Uzun iktidarı boyunca Baltık Denizi’nin güney sahillerinde yer alan Pamerania ve Aşağı Oder bölgesini hâkimiyeti altına almak için pek çok sefer düzenleyen Mieszko, 972’de Saksonya ve Avusturya’nın bir bölümünü içine alan Ostmark Dükü I. Odo’yu mağlup eder. 979’da Odo’nun yardımına gelen imparator II. Otto’yu yenmeyi başarır. 983 yılında III. Otto ile ittifak kuran Mieszko, Paris’te yaşayan Lutetianlar ve Çeklere karşı imparatorun yanında yer alır. Ayrıca damadı olan Danimarka 19 20 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi kralı Sweyn Forkbeard’a İngiltere seferleri sırasında destek verir. Mieszko’nun ölümünün ardından yerine geçen oğlu I. Boleslaw (992-1025), ilk Polonya kralı olarak kabul edilir. Yetenekli bir devlet adamı ve cesur bir asker olan bu şahıs 996’da Krakow’u zapt eder. En meşhur seferi 1018 yılında Kiev’i ele geçirdiği seferdir. III. Otto (983-1002) döneminde Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu ile iyi ilişkiler içinde olunsa da onun ölümünden sonra durum bir anda değişir. Otto’nun halefi II. Henry (1002-1024) ile I. Boleslaw arasındaki savaş 1018 yılında Almanya’nın doğusunda bulunan Bautzen’de imzalan barış antlaşmasına kadar aralıksız devam eder (Halecki 1978, s.11 vd.). I. Boleslaw’ın oğlu II. Mieszko (1025-1031-1032-1034), 1031 yılında II. Conrad (1027-1039) ve Kiev knezi Yaroslav karşısında uğradığı büyük yenilginin ardından topraklarının büyük kısmını kaybeder. Ancak II. Mieszko’nun oğlu Casimir (1039-1058) ve torunu II. Boleslaw (1058-1076 arasında Polonya dükü; 1076-1079 arasında Polonya kralı) döneminde Polonya eski gücüne kavuşur ve özellikle II. Boleslaw, Kutsal Roma Cermen imparatoru IV. Heinrich’e (1084-1105) karşı başarıyla mücadele eder (Halecki 1978, s.52 vd.) 1138’de Polonya Krallığı’nın toprakları III. Boleslaw’ın (1107-1138) beş oğlu arasında paylaşılır ve bu tarihten sonra uzun süre kardeşler arasında mücadeleler yaşanır. Erken Ortaçağ’da Kuzey, Batı ve Doğu Avrupa’daki siyasî durumu değerlendiriniz 4 1. Ünite - Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) 21 Özet 1 2 Roma İmparatorluğu ile Cermen kavimleri arasındaki ilişkileri açıklayabilmek M.S. 395 yılında I. Teodosios’un (379-395) ölümünün ardından Roma İmparatorluğu, Doğu ve Batı olmak üzere ikiye bölünür. Sonradan Bizans İmparatorluğu olarak adlandırılacak olan Doğu Roma İmparatorluğu, 1453 yılında İstanbul’un Türkler tarafından fethedilmesine kadar bin yıldan fazla bir süre ayakta kalırken, Batı Roma İmparatorluğu yüzyıl dahi varlığını devam ettiremez. Roma İmparatorluğu’nun idarî yapısındaki bölünmüşlük Hun baskısıyla batıya göç ederek imparatorluk arazilerine yerleşen Cermen kavimlerini harekete geçirir. Vizigotlar Güney ve Orta Galya ile İspanya’yı, Ostrogotlar İtalya’yı, Vandallar Kuzey Afrika’yı ve Lombardlar Kuzey İtalya’yı ele geçirir. Orta Asyalı kavimlerin Erken Ortaçağ Avrupası’nın siyasî yapısı üzerindeki etkilerini tartışabilmek Orta Asya’dan ayrılarak batıya gelen ilk Türk kavmi olarak kabul edilen Hunlar, Avrupa’nın demografik yapısını kökünden değiştirmişlerdir. Kavimler Göçü’nü başlatan Hunlar, Cermen kavimlerinin Batı Avrupa’ya hareket etmelerine sebep olmuş, Doğu ve Batı Roma imparatorluklarının kaderini belirlemişlerdir. Attila (434-453) döneminde, çeşitli boylar halinde kendi liderlerinin idaresinde faaliyette bulunan bütün boylar birleştirilerek, sınırları Danimarka’dan İran’a kadar uzanan merkezî bir imparatorluk vücuda getirilir. Ancak Attila’nın 453 yılında ölümünün hemen ardından Hun İmparatorluğu parçalanır. Erken Ortaçağ Avrupa tarihinde etkin bir rol oynayan diğer Orta Asyalı bir kavim olan Avarlar, Göktürk Devleti’nin kurulmasının ardından batıya doğru göç ederek Slav ve Bulgar topluluklarını hâkimiyetleri almıştır. Kısa süre içinde Avarlar Karadeniz’in kuzeyindeki bölgeleri tamamen denetim altına almayı başarmışlardır. Bayan Kağan döneminde Avrupa içlerine kadar ilerleyen Avarların, başkenti 796 yılında Frankların eline geçer. Avar Kağanlığı’nın 811 yılında son bulduğu kabul edilse de Avarların X. yüzyıla kadar Avrupa’da çeşitli topluluklar arasında varlıklarını devam ettirdiğine dair bulgular vardır. 3 4 Erken Ortaçağ’da Merkezi Avrupa’nın siyasî durumunu açıklayabilmek Son Merovenj kralı III. Childerik’in 751 yılında Papa Zachary (741-752) tarafından azl edilip Kısa Peppin’in Frankların kralı olarak taç giydirilmesinin ardından Merovenj hanedanı sona erer ve adını hanedanın en büyük temsilcisi Şarlman’dan alan Karolenj hanedanı dönemi başlar. 800 yılında Şarlman, Papa III. Leo’nun elinden giydiği taç ile Kutsal Roma imparatoru ilan edilir. Şarlman’ın kurduğu büyük imparatorluğun başarısı onun hayatı ile sınırlı kalır. 843 yılında imzalanan Verdun Antlaşması ile imparatorluk Şarlman’ın üç torunu arasında paylaştırılır. Şarlman’ın büyük ülküsünü yeniden dirilten kişi 936 yılında Aachen’de “Alman kralı” ilan edilen I. Otto’dur (936-973). 2 Şubat 962’de Papa tarafından taç giydirilerek Kutsal RomaCermen imparatoru ilan edilen I. Otto tarafından yeniden canlandırılan imparatorluk, 1806 yılına kadar yaklaşık dokuz asır çeşitli hanedanlar ve adlarla varlığını sürdürür. Bu dönemdeki önemli gelişmelerden birisi de Müslümanların İspanya’yı fethidir. 711 yılında Tarık bin Ziyad komutasındaki İslâm ordusunun kendi adıyla anılan Cebel-i Tarık boğazını geçerek İber Yarımadası’na çıkmasıyla başlayan Avrupa’daki Müslüman varlığı 1492’ye kadar devam eder. Erken Ortaçağ’da Kuzey, Batı ve Doğu Avrupa’daki gelişmeleri tartışabilmek Erken Ortaçağ’da Kuzey, Batı ve Doğu Avrupa’da etkin olan kavimler M.S. 500 yılından 1066 senesindeki Norman istilasına kadar Britanya’da hâkimiyet kuran Anglo-Saksonlar; VIII. yüzyıldan itibaren anavatanlarından ayrılarak iki yüzyıl boyunca Avrupa’dan Asya’ya kadar çok geniş bir sahada faaliyetlerde bulunan İskandinavya’nın pagan, savaşçı, tüccar ve korsan halkı Vikingler ve bugün Avrupa’daki en kalabalık etnik grubu oluşturan Slavlardır. Zaman içerisinde Ortodoksluğu, Katolikliği, Protestanlığı ve Müslümanlığı kabul eden Slav halkları genel olarak Doğu Slavları (Ruslar, Ukraynalılar, Belaruslar), Batı Slavları (Polonyalılar, Çekler, Slovaklar) ve Güney Slavları (Sırplar, Hırvatlar, Slovenler vd.) olarak üç gruba ayrılır. 22 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Kavimler Göçü’nün sonucunda Roma İmparatorluğu 395 yılında imparator I.Teodosios’un oğulları Arkadius ve Honorius arasında ikiye bölünmüştür. Buna göre Kavimler Göçü’nün neden olduğu bu sonuç ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Roma İmparatorluğu’nun güçlenmesine neden olmuştur. b. Siyasi otorite güç kaybetmiştir. c. Roma İmparatorluğu’nda saltanat sistemi görülmektedir. d. Kavimler Göçü Roma İmparatorluğu’nu olumsuz etkilemiştir. e. Merkezi devlet yapısı korunamamıştır. 2. - Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılması - Feodal beyliklerin kurulması gelişmelerine bakılarak Avrupa’nın aşağıdaki alanlardan hangisinde değişime uğradığı söylenebilir? a. Sosyal b. Askeri c. Siyasi d. Ekonomik e. Kültürel 3. Hun baskısı sonucunda topraklarını terk etmek zorunda kalan Vizigotlar kısa sürede güçlendiler. İlk kapsamlı yazılı yasaları oluşturdular. Vizigot kabilelerini idaresi altında birleştirmeyi başaran kral I.Alarik, daha sonra üç sefer düzenlediği Roma’yı da ele geçirmiştir. Bu bilgilere göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a. Hukuk devleti olduğu b. Siyasi birliğin sağlandığı c. Merkezi otoritenin güçlü olduğu d. Egemenlik alanlarının genişlediği e. Roma İmparatorluğu’nun yıkıldığı 4. Vizigotlar, - Romalı idarecilerin kötü muamelesi üzerine Ostrogotlarla birleştiler. - Hun Hükümdarı Attila’ya karşı Roma ile ittifak yaptılar. Bu bilgilere göre aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? a. Vizigotlar, Hunları yenilgiye uğratmıştır. b. Ostrogotlar, Vizigotların egemenliğine girmiştir. c. Roma ile Vizigotlar arasında daimi barış sağlanmıştır. d. Siyasi çıkarlar devlerler arası ilişkileri belirlemiştir. e. Savaştan çok diplomatik ilişkilere daha çok önem vermişlerdir. 5. Aşağıdakilerden hangisinde Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkentini kuşatan iki topluluk birlikte verilmiştir? a. Hunlar - Ostrogotlar b. Slavlar - Avarlar c. Vandallar - Hunlar d. Avarlar -Vizigotlar e. Avarlar - Hunlar 6. Aşağıdaki Cermen kavimlerinden hangisi zamanında Kuzey Afrika’nın tamamı ele geçirilmiştir? a. Vizigotlar b. Vikingler c. Vandallar d. Ostrogotlar e. Lombardlar 7. Son Merovenj kralının, Papa tarafından tahttan indirilip yerine Kısa Peppin’in Frankların kralı olarak taç giydirilmesinin ardından Merovenj hanedanı sona ermiş ve Karolenj hanedanının hâkimiyeti başlamıştır. Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? a. Papa Avrupa’daki toplulukları yönetimi altında birleştirmek istemiştir. b. Frank krallığı farklı hanedanlar tarafından yönetilmiştir. c. Papa çıkarları doğrultusunda hareket etmiştir. d. Yönetimde teokratik anlayış etkilidir. e. Papa dinsel gücün yanında siyasal güce de sahiptir. 1. Ünite - Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) 23 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 8. Aşağıdakilerin hangisinde Emevilerin Batı’da ilerlemesine ve durdurulmasına neden olan savaşlar birlikte verilmiştir? a. Toledo - Saragosta b. Guadalete - Poitiers c. Poitiers - Cebel-i Tarık d. Cordoba - Gırnata e. Toledo - Guadalete 9. 476 yılı Eylül ayında son imparator Romulus Agustulus’un (475-476) aşağıdakilerden hangisi tarafından tahttan indirilmesi ile Batı Roma İmparatorluğu tarihe karışır? a. Attila b. Alarik c. Theodorik d. Athanarik e. Odoaker 10. Şarlman Vatikan’daki St. Peter Bazilikası’nda III. Leo tarafından taç giydirilerek “Roma İmparatoru” ilan edilir.Bu olay kendisini Roma İmparatoru’nun yegane temsilcisi olarak gören Bizans İmparatorluğu açısından kabul edilemez bir gelişmedir. Bu durumun aşağıdaki gelişmelerden hangisine ortam hazırlamıştır? a. Katolik ve Ortodoks kiliselerinin birleşmesine b. Papa’nın Doğu Roma Kilisesi’nin de dini lideri olmasına c. Şarlman’ın Bizans İmparatoru seçilmesine d. Batı Roma ile Doğu Roma’nın siyasi açıdan ayrılmasına e. Dinin toplum üzerindeki etkisinin azalmasına 1. a Yanıtınız yanlış ise “Roma İmparatorluğu ve Cermen Kavimleri” bölümünü yeniden okuyunuz. 2. c Yanıtınız yanlış ise “Roma İmparatorluğu’nun Bölünmesi ve Batı Roma İmparatorluğu’nun Yıkılışı” bölümünü yeniden okuyunuz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Vizigotlar (Batı Gotları)” bölümünü yeniden okuyunuz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Vizigotlar (Batı Gotları)” bölümünü yeniden okuyunuz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Avarlar” bölümünü yeniden okuyunuz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Vandallar” bölümünü yeniden okuyunuz. 7. a Yanıtınız yanlış ise “Şarlman (Charlemagne/ Charles The Great ve Ardılları” bölümünü yeniden okuyunuz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “İspanya’da Müslüman Hakimiyeti” bölümünü yeniden okuyunuz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Roma İmparatorluğu’nun Bölünmesi ve Batı Roma İmparatorluğu’nun Yıkılışı” bölümünü yeniden okuyunuz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Şarlman (Charlemagne/ Charles The Great ve Ardılları” bölümünü yeniden okuyunuz. 24 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Roma İmparatorluğu’nun bölünmeden önceki son imparatoru I. Teodosios’un (379-395) 395 yılında ölmesinin ardından imparatorluk, oğulları Arkadius ve Honorius arasında ikiye bölünür. Arkadius imparatorluğun doğusuna, Honorius ise batısına hükmeder. Siyasî parçalanmışlık ve genç imparatorların tecrübesizliği I. Teodosios döneminde imparatorluk arazilerine yerleştirilen Cermen kavimlerini harekete geçirir. Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkıntıları üzerinde kurulan en büyük siyasî güç olan Vizigotlar Güney ve Orta Galya ile İspanya’da hüküm sürerler. 476 yılında Romulus Agustulus’u tahttan indirerek Batı Roma İmparatorluğu’na son veren Odoaker’i 493 yılında mağlup ederek öldüren Theodorik önderliğinde Sicilya ve Dalmaçya da dâhil olmak üzere tüm İtalya’da Ostrogot hâkimiyeti başlar. Gotların iki kolunu oluşturan bu iki Cermen kavmi dışında Vandallar Kuzey Afrika’yı ve Lombardlar Kuzey İtalya’yı ele geçirir. Sıra Sizde 2 Orta Asya’dan ayrılarak batıya gelen ilk Türk kavmi olarak kabul edilen Hunlar, Avrupa’nın demografik yapısını derinden değiştirmişlerdir. Kavimler Göçü’nü başlatan Hunlar, Cermen kavimlerinin göçünü hızlandırmış, Doğu ve Batı Roma imparatorluklarının kaderini belirlemişlerdir. Attila (434-453) döneminde, çeşitli boylar halinde kendi liderlerinin idaresinde faaliyette bulunan bütün boylar birleştirilerek, sınırları Danimarka’dan İran’a kadar uzanan merkezî bir imparatorluk vücuda getirilir. Ancak Attila’nın 453 yılında ölümünün hemen ardından Hun İmparatorluğu parçalanır. Erken Ortaçağ Avrupa tarihinde etkin bir rol oynayan diğer Orta Asyalı bir kavim olan Avarlar, Göktürk Devleti’nin kurulmasının ardından batıya doğru göç ederek Slav ve Bulgar topluluklarını hâkimiyetleri almış ve kısa süre içinde Karadeniz’in kuzeyindeki bölgeleri tamamen denetim altına almayı başarmışlardır. Bayan Kağan döneminde Avrupa içlerine kadar ilerleyen Avarların, başkenti 796 yılında Frankların eline geçer. Avar Kağanlığı’nın 811 yılında son bulduğu kabul edilse de Avarların X. yüzyıla kadar Avrupa’da çeşitli topluluklar arasında varlıklarını devam ettirdiğine dair bulgular vardır. Sıra Sizde 3 Bu günkü Almanya’da Ren Nehri’nin kuzeyinde, Baltık kıyılarında yaşayan bir Cermen kavmi olan Frankların Galya’ya yerleşmeleri 454 yılından sonra olur. Frank Krallığı’nı kuran Merovenj kralları efsanevî bir kişilik olan Merovech’in soyundan gelmektedirler. Önce Belçika’yı ele geçiren Merovenj hanedanı kralları daha sonra Kuzey Fransa’yı ve I. Clovis döneminde Güney Fransa’yı zapt ederler. Son Merovenj kralı III. Childerik’in 751’de Papa Zachary (741-752) tarafından azl edilip Kısa Peppin’in Frankların kralı olarak taç giydirilmesinin ardından Merovenj hanedanı sona erer ve adını hanedanın en büyük temsilcisi Şarlman’dan alan Karolenj hanedanı dönemi başlar. 800 yılında Papa III. Leo’nun elinden giydiği taç ile Kutsal Roma imparatoru ilan edilen Şarlman, tahta oturduğunda Frank Krallığı bugünkü Fransa, Belçika, Hollanda, İsviçre ve Almanya’nın büyük bir kısmını kapsıyordu. Bütün bu topraklarla yetinmeyen Şarlman, Kuzey Saksonya (774), Bavyera (788), Bohemya, Avusturya, Macaristan’ın bir kısmı, Orta ve Kuzey İtalya ve İspanya’nın kuzeydoğusunu ele geçirir. Şarlman’ın kurduğu büyük imparatorluğun başarısı onun hayatı ile sınırlı kalır. Şarlman’ın 28 Ocak 814 yılındaki ölümünden kısa bir süre sonra Karolenj İmparatorluğu halefleri arasında bölüşülür. 843 yılında imzalanan Verdun Antlaşması ile imparatorluk Şarlman’ın üç torunu arasında paylaştırılır. Şarlman’ın büyük ülküsünü yeniden dirilten kişi 936 yılında Aachen’de “Alman kralı” ilan edilen I. Otto’dur (936-973). 2 Şubat 962’de Papa tarafından taç giydirilerek Kutsal Roma Cermen imparatoru ilan edilen I. Otto tarafından yeniden canlandırılan imparatorluk 1806 yılına kadar yaklaşık dokuz asır çeşitli hanedanlar ve adlarla varlığını sürdürür. Sıra Sizde 4 Erken Ortaçağ’da Kuzey, Batı ve Doğu Avrupa’nın durumuna bakıldığında siyasî gelişmelere yön veren çeşitli etnik toplulukların farklı bölgelerde tesirli oldukları görülmektedir. Britanya’da M.S. 500 yılından 1066 senesindeki Norman istilasına kadar Anglo-Saksonlar, adanın büyük kısmında hâkim güçtür. İskandinavya’nın savaşçı, tüccar ve korsan halkı Vikingler, yalnızca belirli bir coğrafyada değil Avrupa’dan Asya’ya kadar çok geniş bir sahada iki yüzyıl boyunca acımasızca yağmalarda bulunmuşlardır. Özellikle Avrupa’nın neredeyse tüm sahil kesimlerini yağmalayan bu halk, ele geçirdikleri zenginlikleri ülkelerine taşımanın yanı sıra, zaman içerisinde farklı bölgelere kalıcı olarak yerleşmişler ve buralardaki elit tabaka arasına karışarak etkin bir rol oynamışlardır. Bugün Avrupa’daki en kalabalık etnik grubu oluşturan Slavlar ise Doğu Slavları (Ruslar, Ukraynalılar, Belaruslar), Batı Slavları (Polonyalılar, Çekler, Slovaklar) ve Güney Slavları (Sırplar, Hırvatlar, Slovenler vd.) olarak üç gruba ayrılmışlar ve kıtanın hemen tamamına yayılmışlardır. 1. Ünite - Erken Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (395-1000) 25 Yararlanılan Kaynaklar Ahmetbeyoğlu, Ali, “Büyük Hun Hükümdarı Attila”, Türkler, C.I, s.902-920. Baştav, Şerif, “Avrupa Hunları”, Türkler, C.1, Ankara 2002, s.853-886. Brockelmann, Carl, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, TTk yay. Ankara 2002. Burns, Thomas, A History of the Ostrogoths, Indiana University Press, 1991. Cross, Arthur Lyon, A Shorter History of England and Greater Britain, New York Tarih, 1920. Dikici, Radi, Şu Bizim Bizans (Byzantium 330-1453), İstanbul 2007. Dvornik, Francis, The Slavs in European History and Civilisation, Rutger University Press, 1962. es-Sufî, Halid, “Endülüs Emevi Devleti”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, C.4, İstanbul 1988, s.117-308. es-Sufî, Halid, “Müslümanların Endülüs’ü Fethi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, C.4, İstanbul 1988, s.15-116. Gelfand, Dale Evva, Charlemagne, New York 2003. Gerberding, Richard, “The Later Roman Empire”, The New Cambridge Medieval History, C.1, Cambridge 2008, s.13-34. Goetz, Hans-Werner, “Gens, kings and kingdoms: the Franks”, Regna and Gentes The Relationship between Late Antique and Early Medieval Peoples and Kingdoms in the Transformation of the Roman World, edit. H.-W.Goetz, Jörg Jarnut, Walter Pohl, LeidenBoston 2003, s.307-344. Gregory, Timothy E., Bizans Tarihi, çev. Esra Ermert, YKY, İstanbul 2008. Gül, Muammer, Ortaçağ Avrupa Tarihi, 2.baskı, İstanbul 2010. Halecki, Oscar, A History of Poland, London 1978. Heather, Peter, “Gens and Regnum among the Ostrogoths”, Regna and Gentes, s.85-133. Heather, Peter, The Goths, Blackwell, 2004. Hersak, Emil, “Avarlar: Etnik Yaradılış Tarihlerine Bir Bakış”, Türkler, C.2, Ankara 2002, s.641-657. Jarnut, Jörg, “Gens, rex and regnum of the Lombards”, Regna and Gentes, s.409-427. Kerr, Gordon, Charlemagne’den Lizbon Antlaşması’na Avrupa’nın Kısa Tarihi, çev. Cumhur Atay, İstanbul 2011 Kurat, Akdes Nimet, “Avarlar”, yayına haz. Serkan Acar, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVI/1, (Temmuz 2011), s.81-110. Kurat, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1992. Lemerle, Paul, Bizans Tarihi, Türkçe çev. Galip Üstün, İletişim yay., İstanbul 2005. Liebeschuetz, J.H.W.G., “Gens into regnum: the Vandals”, Regna and Gentes, s.55-83. Moorhead, John, “Ostrogothic Italy and the Lombard Invasions”, The New Cambridge Medieval History, C.1, Cambridge 2008, s.140-161. Norwich, John Julius, Byzantium The Apogee, Penguin Books, London 1993. O’Callaghan, Joseph F., A History of Medieval Spains, Cornell University Press 1983. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Türkçe çev. Fikret Işıltan, TTK yay. Ankara 1991. Özdemir, Mehmet, “Endülüs”, TDVİA, c.11, İstanbul 1995, s. 211-225. Özkuyumcu, Nadir, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi, Manisa 2007 Öztuna, Yılmaz, Devletler ve Hanedanlar, C.III,V, Ankara 1996. Pohl, Walter, “A Non-Roman Empire in Central Europe: The Avars”, Regna and Gentes, s.571-595. Rasonyi, Laszlo, Tarihte Türklük, Ankara 1993. Riasanovsky Nicholas V.-Mark D. Steinberg, Rusya Tarihi, çev., Figen Dereli, İnkılâp yay., İstanbul 2011. Roberts, J.M., Avrupa Tarihi, çev. Aret Demirkaynak, İnkılap yay. İstanbul 2011 Vernadsky, George, Rusya Tarihi, çev. Doğukan Mızrak-Egemen Ç. Mızrak, Selenge yay., İstanbul 2009. Wolfram, Herwig, History of the Goths, University of California Press, 1992. Yorke, Barbara, “Anglo-Saxon gentes and regna”, Regna and Gentes, s.381-407. ORTAÇAĞ-YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ 2 Amaçlarımız     Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Orta Dönem Ortaçağ Avrupası’nda (11-13. yüzyıl) Fransa, Almanya ve İngiltere’nin siyasî durumunu irdeleyebilecek, Orta Dönem Ortaçağ Avrupası’nda (11-13. yüzyıl) İtalya ve İspanya’daki gelişmeleri tartışabilecek, Orta Dönem Ortaçağ Avrupası’nda (11-13. yüzyıl) Üretim, Ziraat Tekniklerindeki Değişim ile Dini Hareketleri yorumlayabilecek, Orta Dönem Ortaçağ Avrupası’nda (11-13. yüzyıl) Feodalite ve Haçlı Seferlerini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Capet Hanedanı • Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu • İngiltere’de Normanlar, I. William, I. Richard, Magna Carta, III. Henry ve I. Edward • İtalya’da Cermen ve Norman Etkisi • • • • • • • • İber Yarımadası’ndaki Krallıklar Galiçya, Leon, Kastilya, Hohenstaufen Hanedanı İspanya Tarım Teknikleri Engizisyon ve Aforoz Feodalite Haçlı Seferleri İçindekiler Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) • ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA FRANSA, ALMANYA VE İNGİLTERE (13-11. YÜZYIL) • ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA İTALYA VE İSPANYA (13-11. YÜZYIL) • ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA ÜRETİM, ZİRAAT TEKNİKLERİNDEKİ DEĞİŞİM VE DİNİ HAREKETLER (13-.11.YÜZYIL) • ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA FEODALİTE VE HAÇLI SEFERLERİ (13-11. YÜZYIL) Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA FRANSA, ALMANYA VE İNGİLTERE (11.-13. YÜZYIL) Fransa ve Capet Hanedanı Şarlman’ın 28 Ocak 814’de ölmesinin ardından oğullarından Louis, İmparatorluk tahtına oturdu. Ancak Şarlman’ın ardılları onun mirasına gerektiği gibi sahip çıkamadılar. Nitekim I. Louis’in 840 yılındaki ölümünden sonra en büyük oğlu Lothair, İmparatorluk tacını giymekle birlikte kardeşlerinin muhalefeti ile karşılaştı. Kardeşler arasındaki mücadele 843 yılında imzalanan Verdun Antlaşması ile sonuçlandı ve imparatorluk Şarlman’ın torunları arasında üç kısma bölündü. Antlaşmaya göre Doğu Frankia olarak anılan ve Ren Nehri’nin batısındaki Almanya topraklarını kapsayan kısım Louis’e, Batı Frankia olarak anılan ve Rhône Nehri’nin batısındaki Gaskonya, Septimania ve Akitanya’yı içine alan kısım Charles’a bırakılırken, imparator unvanını kullanan Lothair, Orta Frankia olarak anılan Rhôn ve Ren nehirleri arasındaki kısım ve İtalya Krallığı üzerinde hüküm sürecektir (Greer- Lewis, 2005, s.218-219.). Batı Franklarının son Karolenj İmparatoru V. Louis, 987 yılında ölünce Frank soylularından Hugh Capet (987-996) kral seçildi. Böylece yeni bir hanedanın hâkimiyeti başladı. Ancak gerek Hugh Capet gerekse ardılları II. Robert (9961031), I. Henry (1031-1060) ve I. Philip (1060-1108) hiçbir zaman tüm Fransa üzerinde kesin bir otorite kurmayı başaramadılar. Kendilerini bu makama getiren soylular onlardan daha geniş bir hâkimiyet alanına sahiptiler ve krala her istediklerini yaptırabiliyorlardı (Bradbury 2007, s.69 vd.; Kerr 2011, s.25-26). Capet Hanedanı’nın Fransa’da güç kazanması VI. Louis (1108-1137) dönemiyle başlamıştır. Paris ve çevresinde güçlü bir kontrol sağlayan VI. Louis iktidarının büyük kısmı boyunca krallık otoritesini tanımayan baronlarla mücadele etti ve pek çoğunu itaat altına almayı başardı. Oğlu ve halefi VII. Louis bu güçlü baronlardan Akitanya dükünün kızı Elanor ile evlendi. Böylece Capet Hanedanı’nın nüfuzu Fransa’nın güneyine uzanmış oldu. II. Haçlı Seferi’ne katılan VII. Louis, bu seferin başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından Fransa’ya döndü. 1152 yılında ayrıldığı eşi Elanor ile evlenen Anjou Hanedanı’ndan Normandiya Dükü Henry, Akitanya’ya hâkim oldu. 1154 yılında Henry İngiltere tahtına oturduktan sonra VII. Louis ve II. Henry arasında yirmi yıl boyunca mücadele yaşandı (Bradbury, s.129 vd.). 28 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi VII. Louis’in oğlu II. Philip (1180-1223) döneminin en önemli gelişmesi III. Haçlı Seferidir. Ancak kral, bu seferden Fransa’yı işgale kalkan İngilizleri ülkesinden çıkartmak için erken dönmek zorunda kaldı. II. Philip’in ardından tahta oturan VIII. Louis (1223-1226), ancak üç yıl tahtta kalabildi. Onun ardından yerini alan oğlu IX. Louis (1226-1270), oldukça dindar bir kraldı ve ölümünün ardından aziz ilan edildi. Yedinci ve Sekizinci Haçlı Seferlerine katılan IX. Louis, Sekizinci Haçlı Seferi sırasında 1270 yılında Tunus’ta öldü (Bradbury, s.201 vd.). Kutsal Roma İmparatorluğu ve Almanya 962’den 1806 yılına kadar varlığını devam ettiren ve Merkezî Avrupa’nın büyük kısmı ile İtalya’yı kapsayan Kutsal Roma İmparatorluğu Avrupa’nın en büyük monarşisidir. 800 yılında Papa tarafından ilk Kutsal Roma İmparatoru ilan edilen Şarlman’ın ölümünden kısa bir süre sonra Frank Krallığı, onun torunları arasında bölüşüldü. Bundan sonra Batı kısmı Frank ya da Fransa Krallığı olarak adlandırılırken Doğu kısmı Alman Krallığı olarak anıldı. I. Berengar’in 924 yılında İtalya’da ölmesinin ardından Kutsal Roma İmparatoru unvanı yaklaşık kırk yıl boyunca hiç kimse tarafından kullanılmamıştır (Bryce 1871, s.83). 936 yılında Aachen’de “Alman Kralı” ilan edilen I. Otto (936-973)’nun, 2 Şubat 962’de Papa XII. John tarafından taç giydirilerek imparator ilan edilmesi, Kutsal Roma İmparatorluğu’nun kuruluş tarihi olarak kabul edilmektedir. Ancak burada şunu da ifade etmek gerekir ki, Otto Karolenj hanedanı soyundan değil “Sakson İmparatorları” olarak adlandırılan sülaleden gelmektedir (Bryce 1871, s.87-88; Roberts 2011, s.170). 962-1254 yılları arasında Kutsal Roma İmparatorluğu iki hanedan tarafından idare edildi. Bunlar 962-1124 yılları arasında hüküm süren Sakson Hanedanı ve 1124-1254 yılları arasında hüküm süren Hohenstaufen Hanedanı’dır. Bu dönem boyunca her iki hanedana mensup imparatorların temel politikası İtalya’nın kontrol altına alınması olmuştur. Bununla birlikte bu amaçlarına tam olarak ulaşamamışlardır. Başka bir ifadeyle I. Otto tarafından yeniden canlandırılan İmparatorluk, Şarlman döneminde olduğu kadar geniş bir coğrafyada hâkimiyet kuramamıştır. Bu dönemde Papalık ile olan ilişkilere bakıldığında inişli çıkışlı bir çizgi izlediği ve İmparatorluğun Papalık üzerindeki otoritesinin baştaki imparatorların gücü ile doğru orantılı olarak zaman zaman artıp azaldığı görülür. 1254 yılında son Hohenstaufen Hanedanı İmparatoru IV. Konrad (12281254)’ın ölümünden 1438 yılında Habsburg Hanedanı’nın iktidarı ele geçirmesine kadar olan devrede merkezî otorite oldukça zayıfladı. İmparatorluğun İtalya üzerindeki etkisi neredeyse tamamen son bulduğu gibi, büyük çoğunluğu Papa tarafından taç giydirilmeyen imparatorların Almanya’daki gücü dahi azalmıştır. Normanlar ve İngiltere 8. yüzyılda anavatanlarından ayrılan Viking toplulukları iki yüzyıl boyunca Avrupa’dan Asya’ya kadar olan geniş bir sahaya yayılmışlardı. Bu dönem boyunca Avrupa’ya akın eden Danlar ve Norveçliler İngiltere, İrlanda, Almanya, Fransa ve İspanya kıyılarını talan etmişlerdir (Kerr 2011, s.17-18). 911 yılında, önce Paris’i ardından da Chartres’i kuşatan Viking liderlerinden Rollo (860-932) ile Fransa Kralı III. Charles (Basit Charles) (893-922) arasında bir antlaşma yapıldı. Bu antlaşma ile Fransa kralı, kendisine tâbi olmak ve ülkesini soydaşlarının saldırılarından korumak koşuluyla Rollo’nun maiyetindekilerle birlikte Normandiya bölgesinde yerleşmesine izin verdi. Vaftiz olarak Hıristiyanlığı kabul eden Rollo, Charles’in gayr-i 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) meşru kızı Gisela ile evlendi. Zamanla bölgeye yerleşen bu kuzeyli topluluk ile yerli Franklar karışarak Normanları oluşturdu (Crouch 2007, s.1vd.). Normanlar, bulundukları bölge itibarıyla İngiltere ile daha en baştan beri yakın ilişkiler kurmuşlardı. Bu temaslar sonucunda Normandiya Dükü II. Richard (996-1026)’ın kız kardeşi Emma ile İngiltere Kralı Aethelred’ın evlenmesiyle taraflar arasında akrabalık ilişkisi kuruldu. 1016 yılında Danimarka Kralı Knud İngiltere’yi istila ettiğinde Aethelred eşi ve çocukları ile Normandiya’ya sığındı. 25 yıllık bir sürgün hayatının ardından Aethelred’ın oğlu Edward (1041-1066), 1041 yılında İngiltere’ye döndü. Edward İngiltere’ye dönerken yanında çok sayıda Normanı da getirdi ve onları önemli mevkilere yerleştirdi. Böylece bu tarihten itibaren İngiltere’de Norman etkisi başlamış oldu (Crouch 2007, s.33 vd.). İngiltere kralı Edward, 1066 yılında geride erkek evlat bırakmadan ölünce tahta Harold Godwinson geçti. Ancak onun krallığı Normandiya Dükü William (Fatih William) tarafından tanınmadı. William, Edward’ın İngiltere tahtı için kendisini varis bıraktığını iddia ederek büyük bir donanma ile İngiltere seferine çıktı. 14 Ekim 1066 tarihinde meydana gelen ve son Anglo-Sakson Kralı Harold’ın hayatını kaybettiği Hasting savaşında William büyük bir zafer kazandı (Crouch 2007, s. 87 vd.; Kerr 2011, s.19). 1066 Noel’inde Webminister manastırında krallık tacını giyen William, İngiltere’nin ilk Norman kralıdır. İngiltere’nin yeni fatihleri Fransızca konuşurken ahali Sakson dilini konuşuyordu ve bu çift dillilik uzun süre devam etti. I. William’ın Ardılları I. William 1087 yılında ölünce oğullarından II. William (1087-1100) İngiltere tahtına otururken en büyük oğlu Robert, Normandiya dükü oldu. William’ın krallığının oğulları arasında bölünmesi, kardeşler arasında mücadele yaşanmasına sebep oldu. Aslında bu mücadeleyi ateşleyenler krallığın kanalın iki yakasındaki topraklarının birleştirilmesi düşüncesinde olan soylulardı. 1088 yılında Robert tahtı ele geçirmek için kardeşine karşı isyan başlattı, ancak başarılı olamadı. Uzun bir mücadelenin ardından William ile baş edemeyeceğini anlayan Robert, 1096’da I. Haçlı Seferi’ne katıldı. Sefer için gerekli olan finansmanı sağlaması karşılığında Normandiya’daki haklarını William’a devretti. Bununla birlikte 1100 yılında William ölünce Robert, Normandiya’ya yeniden hâkim oldu (Crouch 2007, s.130 vd.). II. William’ın 1100 yılında bir av sırasında şüpheli bir şekilde okla göğsünden vurularak ölmesinin ardından İngiltere tahtına kardeşi I. Henry (1100-1135) oturdu. I. Henry’nin ilk olarak halletmesi gereken mesele II. William’ın ölümünden sonra Normandiya’nın idaresini tekrar ele geçiren ağabeyi Robert idi. 1106 yılında I. Henry karşısında mağlup olan Robert, savaş sırasında esir düşünce bundan sonraki hayatını hapishanede geçirdi. Böylece I. Henry İngiltere ve Normandiya’yı tek idare altında birleştirmeyi başarmış oldu. I. Henry iktidarı boyunca merkezî idarede pek çok reform yapmış ve bürokrasinin gelişmesini sağlamıştır (Crouch 2007, s.167 vd.). I. Henry’nin tek meşru oğlu William daha babası hayattayken öldüğünden, Kral tahtını kızı Matilda’ya bıraktı. Bu durumda ya Matilda kraliçe olarak ülkeyi idare edecek ya da Angevin ailesine mensup kocası onun adına bu işi üslenecekti. Ancak İngiliz soyluları her iki alternatifi de kabul etmeyince I. Henry’nin 1135 yılında ölmesinin ardından Matilda’nın kuzeni Stephen’i tahta geçirdiler. Bununla birlikte Matilda kendi hakkı olan tahtı gasp eden kuzeninin hükümdarlığını tanımayarak onunla mücadele etti. 1154 yılında Stephen ölünce İngiltere tahtına Matilda’nın oğlu Henry geçti (Crouch 2007, s. 245 vd.). 29 30 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi II. Henry (1154-1189) tahta oturduktan sonra annesini sürgün eden ve Stephen döneminde iyice güçlenen baronların gücünü kırdı. Onun iktidarı dönemindeki diğer bir önemli olay Canterbury Başpiskoposu Thomas Becket’i öldürtmesidir. I. Henry döneminde yapılan reformlar ile merkezî idare karşısındaki gücü azaltılan kilisenin yeniden eski nüfuzunu kazanması için çaba sarf eden Becket güçlü bir idare kurmak isteyen II. Henry tarafından öldürtülmüştür (1170) (Barlow 1990, s.198 vd.). II. Henry iktidarı süresinde Fransa Kralı VII. Louis ile pek çok defa savaşmıştır. Ama onu asıl uğraştıran mesele ilk eşi Eleanor ve ondan olan oğulları olmuştur. Kendi iktidarına karşı ayaklanan oğulları ile defalarca karşı karşıya gelen II. Henry, nihayet 1189 yılında, Fransa Kralı II. Philip’in desteğini alan oğlu Richard’a mağlup oldu. Bu yenilgiden iki gün sonra II. Henry ölünce oğlu Richard İngiltere kralı oldu (Yonge 2010, s.38-39). I. Richard (Aslan Yürekli) (1189-1199) 3 Eylül 1189’da Webminister manastırında düzenlenen törenle resmî olarak İngiltere krallık tacını giyen Richard, Yahudilerin bu törene katılmasını yasakladı. Daha sonra Yahudi önde gelenleri yeni krala armağanlarını vermek amacıyla saraya geldiklerinde kralın emri ile tartaklanarak saraydan atılmışlardır. Bu olayların ardından Londra’da Richard’ın bütün Yahudilerin öldürülmesi emri verdiği yönünde söylentiler çıkınca şehirde Yahudi avı başlamış ve evleri yakılan, malları yağmalanan Yahudiler acımasızca katledilmişlerdir (Abbott 2009, s. 81 vd.). Eyyubî hükümdarı Selahaddin’in 1187 yılında Kudüs’ü Haçlılardan geri alması üzerine Papanın çağrısı ile düzenlenen Üçüncü Haçlı Seferine katılmaya karar veren I. Richard, 1190’da ordusuyla İngiltere’den ayrıldı. Kudüs’e deniz yoluyla giden I. Richard, önce Sicilya ardından Kıbrıs’ı zapt ettikten sonra Akka önlerinde karaya çıktı. Akka’yı Müslümanlardan geri alan Haçlı orduları şehirde katliam yaptılar. Bundan sonra I. Richard ve Selahaddin Eyyubî arasındaki Arsuf Savaşı’nda dağılan Müslüman ordusu geri çekilmek zorunda kaldı. Ancak I. Richard, tüm uğraşlarına rağmen Kudüs’ü geri almayı başaramadı. Nihayet 2 Eylül 1192’de taraflar arasında üç yıl geçerli olacak bir barış antlaşması yapıldı. Bundan sonra I. Richard ülkesine geri döndü (Demirkent, 1997, s.153 vd.). I. Richard dönüş yolculuğu sırasında Viyana yakınlarında Avusturya Dükü Leopold tarafından esir edilerek Kutsal Roma İmparatoru VI. Henry’ye teslim edildi. İngiltere kralı bu esarette çok yüksek miktarda bir fidye ödeyip Kutsal Roma imparatoruna vasallık yemini ettikten sonra özgürlüğüne kavuşarak 1194 yılı Mart ayında İngiltere’ye dönebildi. Hayatının son yıllarını Normandiya’da geçiren I. Richard, Fransa Kralı II. Philip ile yaptığı savaş sırasında kaza sonucu atılan bir okla kolundan yaralandı. Yarasının kangren olmasıyla da hayatını kaybetti (1199) (Abbott 2009, s.312 vd.). John (Yurtsuz John) (1199-1216) ve Magna Carta (1215) II. Henry’nin en küçük oğlu olan John (1199-1216), başlangıçta çok ön planda olmasa da, ağabeylerinin babalarına karşı isyan etmelerinin ardından diğer oğullarından nefret eden kral tarafından 1177’de İrlanda Lordu olarak atandı. Bununla birlikte I. Richard, babası Henry’e karşı 1189 yılında ayaklandığında John babasına karşı ağabeyini destekledi. I. Richard kral olduğunda kardeşine karşı oldukça cömert davranmış ve ona, Fransa’da Mortain kontu yapması dışında İngiltere’de de pek çok arazi verdi (Warren 1978, s.33 vd., s.38 vd.). 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) I. Richard, Üçüncü Haçlı Seferi’ne katılmak için ülkesinden ayrılırken kardeşi John’dan İngiltere’ye girmeyeceği ve yönetime müdahale etmeyeceğine dair söz almıştı. Ancak 1190 yılında I. Richard’ın, yeğeni Arthur’u veliaht tayin etmesi üzerine John İngitere’ye geldi ve I. Richard’ın yokluğunda devletin yönetimini bıraktığı William Longchamp’ın elinden idareyi aldı. Ancak gerek İngiliz soyluları gerekse halk, I. Richard’a bağlılıklarını sürdürdüler. 1194 yılı başında I. Richard İngiltere’ye dönünce, yokluğundaki davranışlarından dolayı John’u sürgüne yolladı. Fakat kısa bir süre sonra I. Richard kendisinden özür dileyen kardeşini affetti ve ona Mortrain ile İrlanda’daki mülklerini geri verdi. 1196 yılında Richard’ın veliaht tayin ettiği yeğeni Arthur’un Fransa Kralı II. Philip ile yapılan savaşta esir edilerek zindana atılmasının ardından John yeni veliaht ilan edildi (Warren, s.44 vd.). 1199 yılında I. Richard ölünce John, kral ilan edildi. Ancak Normandiya ve Anjou dükleri, onun krallığını tanımadılar ve tahtın gerçek sahibinin Fransa’da hapis tutulan Arthur olduğunu ilan ettiler. Fransa Kralı II. Philip de çıkarları doğrultusunda John’a karşı Arthur’u destekledi. Nihayet Arthur’u ele geçiren John, yeğenini öldürterek bu sorunu kökünden halletmiş oldu (1203). Ancak onun Arthur’u öldürtmesine kızan Normandiya ve Anjou dükleri, John ve II. Philip arasındaki mücadelede Fransa kralının yanında yer alınca 1204 yılında John, Fransa’daki topraklarının büyük kısmını kaybetti. Fransa’daki topraklarının elinden çıkması sonucu büyük bir prestij kaybeden John, bu toprakları geri almak için harekete geçti. Ancak sefer masraflarının karşılanması için vergi artırımına gitmesi ülke içinde huzursuzluklara sebep oldu (Warren, s.51 vd.). John, kilise ile de anlaşmazlığa düşmüştür. O, 1205 yılında Stephen Langton adlı birisinin Papa tarafından Canterbury başpiskoposluğuna atanmasına karşı çıkarak bu makama kendi belirlediği adayın getirilmesini istedi. Bunun üzerine Papa III. Innocentius vaftiz, evlilik ve cenaze gibi dinî törenlerin kilise tarafından yapılmayacağını bildirdi ve 1209 yılında İngiltere kralını aforoz ettiğini açıkladı. John ise Papa’nın bu kararına misilleme olarak kilisenin mallarına el koydu. Ancak bu sürtüşmenin galibi Kilise oldu ve 1213 yılında John, Papa’nın isteklerini kabul ederek onunla anlaştı (Warren, s.163 vd.). Papalık ile uzlaşma sağlayan John, bundan sonra bütün dikkatini Fransa’daki mücadeleye verdi. Ancak onun Fransa’daki topraklarını geri almak için başlattığı çaba, 1214 yılında Bouvines Savaşı’ndaki ağır yenilgi ile sonuçsuz kalmış oldu. John, 1215 yılı Ocak ayında İngiltere’ye döndüğünde baronların kendisine karşı birleştiklerini ve öne sürdükleri şartları kabul etmesini istediklerini gördü. Durumun ciddiyetini kavrayan kral, bir yandan baronların taleplerine vereceği cevabı erteleyerek zaman kazanmaya çalışırken diğer yandan kendisine başkaldıran bu asileri cezalandırmak için destek arayışına girdi. Nihayet Papalık İngiltere’de duruma hâkim olabilmesi için John’a destek vereceğini bildirdi. Bu yardım vaadinden aldığı cesaretle asilerin mallarına el konulması emrini verdi. Ancak kuvvetlerini toplayan baronlar Londra üzerine yürüyerek şehrin kontrolünü ele geçirdiler ve Fransa Kralı II. Philip’i İngiltere’ye davet ettiler. Baronların baskısına daha fazla karşı koyamayan John, onlarla Londra’nın yaklaşık olarak 30 km batısındaki Runnymede’de bir araya gelerek Haziran 1215’te Magna Carta’yı imzalamak zorunda kaldı (Levy 2008, s.58 vd.). Latince “Büyük Sözleşme, Büyük Ferman” anlamlarına gelen Magna Carta, Ortaçağ İngilteresi’nin en önemli belgelerinden bir tanesidir. Magna Carta, sonradan farklı şekillerde yorumlanmışsa da aslında feodallerin kral karşısında haklarını garanti altına alan bir belgedir. Kilise, din görevlilerinin atanmasında özgür olacak, 31 32 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi baronların rızası alınmadan kararlaştırılan miktardan daha fazla oranda vergi alınamayacak, mevcut yasalara uyan hiçbir özgür insan keyfi olarak cezalandırılamayacak şeklinde üç temel prensibe vurgu yapan Magna Carta, kralı diğer insanlar gibi kanunlara uymak zorunda bırakmaktaydı. Her ne sebepten olursa olsun kral kanunlara uymayı reddederse, soylular onu azledip yerine yeni bir kral seçme hakkına sahiptiler. Ancak John, baskı altında imzaladığı bu antlaşmaya uymak niyetinde değildi. Bunun üzerine baronlar II. Philip’in oğlu Louis’i, kralları olması teklifi ile İngiltere’ye davet ettiler. John, güneyden gelen Fransız istilacılar ve asi baronlarına karşı giriştiği mücadele sırasında dizanteri hastalığına yakalanarak 1216 yılı Ekim ayında öldü (Marshall 2006, s. 216 vd.). III. Henry (1216-1272) ve I. Edward (1272-1307) John öldüğünde geride 9 yaşındaki Henry ve 7 yaşındaki Richard olmak üzere iki oğlu kalmıştı. John’a karşı mücadele veren baronlar, Fransa Kralı II. Philip’in oğlu Louis’i İngiltere’ye davet etmişlerdi. Ancak John öldükten sonra baronların büyük bir kısmı, yeni kralın Louis değil Henry’nin olmasının kendileri açısından daha iyi olacağına karar verdiler. Henry, babasının imzaladığı Magna Carta’ya bağlı kalacağına dair yemin ettikten sonra kral ilan edildi. Ancak bu dönemde Londra ve Doğu İngiltere’nin büyük bölümü hâlâ Louis’e bağlı baronların kontrolü altında bulunuyordu. 1217 yılında asiler mağlup edildi ve Louis İngiltere’den ayrılmak zorunda kaldı. III. Henry tahta oturduğunda henüz 9 yaşında olduğundan her ne kadar kral unvanını taşısa da 1234 yılına kadar iktidarın gerçek hâkimi olamamıştır. Bu süre içerisinde ülke naibler tarafından idare edildi. Bunlar içerisinde en önemlisi ve etkili olanı 1219-1232 yılları arasında yönetimi elinde tutan Hubert de Burgh’dur. III. Henry, iktidarının ilk 24 yıllık döneminde yönetime tam anlamıyla hâkim olmuş, ancak 1258’de baronların baskısına daha fazla dayanamayarak “Oxford Şartları” çerçevesinde bir dizi reformları kabul etmek zorunda kalmıştır. Buna göre, baronlar tarafından seçilen 15 kişilik bir meclis oluşturulacak ve krala danışmanlık yapacak bu meclis idareyi denetleyecekti. Birkaç yıl sonra baronların kendi aralarında anlaşmazlığa düşmesiyle III. Henry 1258’de uygulamaya konulan reformları yeniden değiştirme fırsatı elde etmiş oldu. Fakat 1264 yılında III. Henry’e karşı başlatılan isyan sırasında Simon de Montfort, Lewes Savaşı’nda mağlup ettiği kral ve büyük oğlu Edward’ı esir etti. Montfort bir yıl sonra Edward tarafından mağlup edilip öldürülünceye kadar yönetimde söz sahibi oldu (Carpenter 2006, s.45 vd.). III. Henry, 1272 yılında ölünce oğlu I. Edward İngiltere tahtına oturdu. Edward, 1270 yılında Sekizinci Haçlı Seferi’ne katılmak için İngiltere’den ayrılmış ve 1272’de Memlûk Sultanı Baybars ve Haçlılar arasında barış antlaşması imzalandıktan sonra ülkesine dönmek için yola çıkmıştır. Geri dönüş yolculuğu sırasında babasının öldüğünü öğrenen Edward, ancak 1274 Ağustos’unda İngiltere’ye ulaşabilmiştir. Ortaçağın en büyük İngiliz kralı olarak kabul edilen I. Edward, zeki bir idareci ve başarılı bir komutan olmasının yanı sıra, idarî ve hukukî alanlarda yaptığı düzenlemelerle reformist bir kraldır. I. Edward, tüm Britanya üzerinde kesin bir otorite kurmak istediğinden ilk iş olarak Galler üzerine gitmeye karar verdi. 1277-1282 yılları arasındaki seferler sonucunda, Galler kesin olarak İngiltere idaresi altına girdi (Prestwich 1989, s.170 vd.) Galler meselesini çözen I. Edward bundan sonra dikkatini İskoçya’ya çevirdi. 1292 yılında Edward’ın müdahalesi ile İskoçya kralı seçilen John Balliol, İngiltere kralına vasallık yemini etmişti. Ancak daha sonra İskoç soylularının teşviki ile 33 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) Fransa ile ittifak kurarak Edward’a karşı başkaldırdı. Bunun üzerine 1296’da düzenlediği sefer ile İskoçya’yı istila eden Edward, çeşitli bölgelerde kurduğu askerî garnizonlarla ülkeyi idare etmeye başladı. Ancak onun zalimane idaresi İskoçların tepkisine sebep olmuş ve halk William Wallace adlı birisinin etrafında toplanarak İngiliz idaresine karşı bağımsızlık mücadelesine girişmişti. Edward’ı uzun süre uğraştıran William Wallace nihayet 1305 yılında yakalanarak idam edildi. Ancak onun idam edilmesi İskoçların bağımsızlık inançlarını yok edememiş ve 1306 yılında bu sefer İskoç soylularından Robert Bruce I. Edward’a karşı ayaklanmıştır. I. Edward Robert Bruce’un isyanını bastırmak için çıktığı sefer sırasında yoldayken ölmüştür (1307) (Prestwich, 1989, s.469 vd.). Orta Dönem Ortaçağ Avrupasında (11.-13. yüzyıl) Fransa, Almanya ve İngiltere’deki siyasî durumu değerlendiriniz. ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA İTALYA VE İSPANYA (11.-13.YÜZYIL) İtalya ve Cermen Nüfuzunun Başlaması (951-1026) Frank İmparatorluğu’nun dağılışı, İtalya’nın soylular ve şehir devletleri arasındaki bitmez tükenmez hâkimiyet mücadeleleri içerisine sürüklenmesine neden olmuştu. Ortaya çıkan kaosun sona erdirilebilmesi için kendisinden yardım istenmesi üzerine harekete geçen Alman Kralı I. Otto, 951 yılında İtalya’da hâkimiyetini tesis etti. 962 yılında Roma’da imparatorluk tacını giydi ve bu şekilde Kutsal Roma İmparatorluğu’nun da temeli atılmış oldu (Roberts, 2011, s. 170). İmparatorluk tacı giydikten sonra İtalya’nın güneyine doğru yayılma eğilimleri gösteren I. Otto’nun mirası, ardılları olan II. ve III. Otto tarafından devralındı. Fakat yeni hükümdarlar İtalya’da istenen birliği kurmakta başarılı olamadıkları gibi, Papalık makamına dönük baskıcı tutumlarından dolayı da soyluların başını çektiği bir muhalefet ile yüz yüze geldiler. İktidarın yara aldığı bir hoşnutsuzluk devresinin ardından, III. Otto’nun ölümünden sonra bazı soylular tarafından İtalya kralı seçilen Arduino’nun krallığını kabul etmeyen yerel piskoposlar, 11. yüzyılın hemen başında Alman Kralı II. Heinrich’i, İtalya’ya gelerek krallığı devralmaya davet ettiler. İtalya’ya gelerek 1004 yılında Pavia’da krallığını ilan eden II. Heinrich, 1014 yılında imparatorluk tacı giyerek etki alanını genişletse de, onun ölümünden sonra Pavia’da patlak veren bir ayaklanma, bir yanıyla merkezî hükümetin zayıflamasıyla sonuçlanan bir süreci tetiklerken, bir yanıyla da Milano’nun yeni bir güç odağı olarak temayüz etmesine neden oldu. İmparatorluğun 11. yüzyılda tam anlamıyla gücünü yitirmesi, İtalya’da bir dizi şehir devletinin önem kazanması ve yarımadanın siyasî görünümünün merkezîleşmesi ile sonuçlandı. 1026 yılında Milano Piskoposu’nun çabalarıyla Franken Dükü II. Konrad İtalya kralı ilan edildiyse de, bu durum feodal şehir devletlerinin hızla güçlenmesine engel olamadı (Hearder-Waley, 1963, s.35 vd.) Norman Hanedanı (1030-1194) 11. yüzyılın başlarından itibaren küçük gruplar halinde Güney İtalya’ya girmeye başlayan ve önceleri Bizans İmparatorluğu ile mücadele eden İtalyan soylular ve kendi aralarında hâkimiyet mücadeleleri ile meşgul olan şehir devletlerinin hizmetinde bulunan Normanlar, kısa süre içerisinde siyasî ve askerî bir güç haline geldiler ve 1030’da Aversa, 1042’de de Apulia’nın yönetimini ele geçirdiler. Normanla- 1 34 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi rın yükselişi sırasında öne çıkan ve İtalya’daki soydaşlarını merkezî bir hükümetin çevresinde toplama hesapları yapan Hauteville Hanedanı mensubu Umpredo, 1053 yılında Papalık kuvvetlerini mağlup ederek durumunu güçlendirmeyi başardı. Norman yükselişinden oldukça rahatsız olmasına rağmen Civitate’de meydana gelen savaşın ardından Umpredo’nun ılımlı davranışları karşısında yumuşayan Papa IX. Leo’nun Norman liderin üvey kardeşi Robert Guiscard’ı, Apulia ve Calabria dükü olarak tanıması, taraflar arasındaki ilişkilerin iyice pekişmesini sağladı (Matthew, 2001, s. 9 vd.). Papalık ile iyi ilişkiler kuran Normanların yükselişi devam etti. 1060’da Calabria, 1071’de Bari ve 1077’de Salerno’yu ele geçiren Robert Guiscard, kardeşi Ruggiero’yu Sicilya’nın fethi ile görevlendirdi. 1091 yılında adaya çıkarak Arap direnişini kıran Ruggiero, burada bağımsız bir idarenin temellerini attı. Normanları tek bir bayrak altında toplama gayretleri çerçevesinde 1120 yılında Sicilya Krallığı’nı kurdu. Daha sonra 1137’de özerk Napoli Dukalığı, 1156’da CapuaAversa Prensliği’nin de kendisine bağlanmasıyla sınırlarını ve etki alanını genişleten bu krallık, İtalya’nın güneyinde hüküm süren büyük bir devlet haline geldi (Brown, 1995, s. 95-96). Normanlar tarafından İtalya’da kurulan güçlü ve istikrarlı siyasî idare, ardında varis bırakmadan ölen II. Guglielmo dönemine kadar devam etti. Onun ölümünden sonra patlak veren iktidar kavgaları ve siyasî anlaşmazlıklar, Ruggiero’nun kızı Constanza’nın kocası olan Heinrich’in krallık tahtını ele geçirmesiyle sona erdi. Bu tarih aynı zamanda İtalya’da yeni bir hanedanın, Hohenstaufen Hanedanı’nın hâkimiyet döneminin de başlangıcı oldu. Hohenstaufen Hanedanı Norman Hanedanı’nın son imparatoru Guglielmo’nun ölümünden sonra tahtı ele geçiren eniştesi Heinrich’in nispeten sakin geçen dönemi uzun sürmedi. Onun ölümünden sonra taht kavgaları yeniden başladı. Hanedanın ikinci hükümdarı I. Friedrich, İtalya’nın kaybolmuş birliğini yeniden tesis etme ve hanedanlığının meşruiyeti noktasında sorun çıkardığı anlaşılan Papalığa verilmiş olan imtiyazları devlet lehine asgariye indirme yönünde girişimlerde bulundu. Bu amacını gerçekleştirmek düşüncesiyle sefere çıkmışsa da, Bizans ve Norman tehdidi karşısında geri adım atarak 1154/55 yılında Papa ile uzlaşmak zorunda kaldı. Tahtını sağlamlaştırdıktan sonra yeniden harekete geçen I. Friedrich, yarım bıraktığı bir işi tamamlamak, Papalık ile ilgili planlarını uygulamaya koymak amacıyla harekete geçti. Bu amaçla düzenlediği ikinci sefer, 1158 yılında Roncaglia Meclisi’nden İmparatorluk haklarının geri alınmasına dair bir karar çıkarttırmayı başarmasıyla sonuçlandı (Bryce 1871, s.167 vd.). Gün geçtikte İtalya’daki iktidarını güçlendiren I. Friedrich, iş yerel yönetimlerin (komün) özerkliğini sınırlamaya gelince, Milano kentinin başını çektiği büyük bir direnişle karşılaştı. İmparatorun 1162 yılında Milano’da büyük bir tahribat yapması, bu konudaki muhalefetin daha da genişlemesine ve yayılmasına neden oldu. Öte yandan devletin yönetiminin Papa ile sorunlar yaşaması, onun da özerk şehir yönetimlerine destek vermesine neden olmuş, İmparatorluk büyük bir siyasî krizin eşiğine gelmişti. Nitekim 1164’te Venedik’in öncülük ettiği Verona Birliği ve üç yıl sonra da Lombardiya Birliği gibi örgütlü direniş teşkilatları kuruldu. Roma ile de yakın ilişki kuran söz konusu muhalif birlikler tarafından örgütlenen isyanlar, İmparatorluk otoritesinin Lombardiya’da bütünüyle çökmesine, Toscana’da da büyük ölçüde zayıflamasına neden oldu. Kötü gidişat karşısında önlemler alma yoluna giden, bu çerçevede 1177’de Papalık ve 1183’te de Lombardiya Birliği ile anlaşan imparator, 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) Lombard kentlerine talep ettikleri imtiyazları vermek zorunda kaldıysa da, devlet otoritesinin güç olduğu Spoleto ve Marche’de istediği düzenlemeleri yaptı (Bryce 1871, s. 173 vd.). 1190 yılında imparator’un ölümünden sonra tahta çıkan ve 1194 yılında Sicilya Krallığı’nı ele geçirerek bu krallığın güçlü kaynaklarıyla devletini güçlendiren oğlu VI. Heinrich’in istikrarlı olacağı düşünülen idaresi uzun sürmedi. Çiçeği burnunda imparator 1197 yılında hayatını kaybetti ve bu durum İtalya’daki imparatorluk otoritesinin ciddi anlamda sarsıntı geçirmesine neden oldu. VI. Heinrich’in küçük yaşlardaki oğlu II. Friedrich, Papa III. Innocentius’un naipliği ile İtalya’dan kopma arifesinde olan Sicilya Krallığı’nın başına geçerken, imparatorluk makamları ise Welf Hanedanı’nın eline geçti (Bryce 1871, s.206). Sicilya Krallığı tahtına oturduktan sonra adadaki siyasî sorunların üstesinden gelerek hâkimiyetini güçlendiren II. Friedrich, 1211 yılında Papa’nın da desteğini temin ederek atalarının tahtını gasp eden Welf Hanedanı’na mensup olan Otto ile savaşmak üzere harekete geçti. 1214 tarihinde meydana gelen Bouvines Savaşı, II. Friedrich’in açık galibiyetiyle sonuçlandı. Otto’yu mağlup ettikten sonra Almanya ve Sicilya tahtlarının birleştirilmesi yönünde adımlar atan Friedrich, 1220 yılında muhtemelen kendisine imparatorluk tacını giydiren Papa’nın baskısıyla Sicilya Krallığı’nın imparatorluktan ayrılmasını kabul etti (Abulafia, 1992, s.109 vd.). Papa’nın elinden imparatorluk tacını giydikten sonra dikkatinin tamamını Sicilya’ya hasreden Friedrich, 1226 yılında sonra Kuzey İtalya’daki şehir devletlerini kontrol altına alma yönünde adımlar atınca, çizmedeki direniş dalgasının yeniden hareketlenmesine neden oldu. Bu konuda Papa ile ters düşmeyi de göze alan İmparator, iki kez aforoz edilmesine rağmen girişimini sonlandırmadı. Direnişçiler tarafından organize edilen birçok ayaklanma ile uğraşmak zorunda kalan Friedrich, Sicilya’da tanzim ettiği yönetim mekanizmasını İtalya’da da tesis etmeyi başardıysa da, onun 1250 yılında beklenmedik bir biçimde hayatını kaybetmesi, Hohenstaufen Hanedanı’nın güçlü bir monarşi meydana getirme çabalarını sona erdirdi. Friedrich’in ölümü, yalnızca onun İtalya’da kurmayı planladığı siyasî yapının akamete uğramasıyla kalmayacak, aynı zamanda ardılları ile Papalık arasında patlak veren hâkimiyet mücadelesi, Hanedanın da sonunu getirecektir. Ayrıca Papa IV. Clemens’in Sicilya ve Napoli kralı ilan ettiği Anjou Dükü I. Carlo, Hohenstaufen Hanedanı’na mensup son temsilcilerini ortadan kaldıracak, onların hâkimiyetindeki toprakları ele geçirecektir.(Bryce 1871, s. 207 vd.). İspanya Coğrafi olarak günümüzde Portekiz ve İspanya devletlerinin içine alan bölge İber Yarımadası olarak adlandırılmaktadır. İspanya kelimesinin bir devlete izafeten kullanılması daha çok 1516 yılından sonra Yeniçağ döneminde olmuştur. Aslında siyasi olarak Ortaçağ boyunca İspanya diye bir ülkeden bahsetmek mümkün değildir. Çünkü 711 yılında Emevî komutanı Tarık b. Ziyad’ın fethi ile İber Yarımadası’nda Müslüman hâkimiyeti başlamıştır ve topraksal büyüklüğü değişse de 1492 yılına kadar yarımadada sürmüştür. İber Yarımadası’nın siyasi açıdan bölünmüşlüğü Müslümanların yarımadaya gelmeden önce de geçerlidir. Çünkü İber Yarımadası’nın kuzeyinde 5. yüzyıldan itibaren Cermen kökenli halkların kurduğu Süev ve güneyde de Vizigot Krallığı vardır. Müslümanların 8. yüzyılın başından itibaren İber Yarımadası’nın büyük kısmında hâkimiyet kurmasından sonra da 4. yüzyılda Aryanist ve 6. yüzyılın sonundan sonra Katolik mezhebine bağlı olan Vizigotlar yarımadanın kuzeyine çekilirler. 35 36 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi 8. yüzyılda yarımadanın Müslüman hâkimiyeti görmeyen kısmı günümüz İspanya’sının kuzey-batısında yer alan Asturias bölgesidir. 718-911 yılları arasında önce Asturias Krallığı daha sonra bölgenin batısında yer alan Galiçya topraklarını ele geçirmesinden dolayı Galiçya Krallığı adı ile anılacaktır. Asturias-Galiçiya Krallığı, ortaçağ boyunca Hıristiyan İberialıların hafızalarındaki yeniden fetih anlamındaki “reconquista” yani yarımadanın tekrar Hıristiyanlaştırılması ideolojisinin kurucusu olacaktır. Bu düşünce yarımadada Müslümanlara karşı adım adım ortaçağ döneminde gerçekleştirilecektir. Yarımadanın kuzeyinde Asturias bölgesinin güneyindeki Leon Krallığı 911-1230 yılları arasında İber yarımadasındaki Hıristiyan varlığının en önemli devleti olacaktır. Ancak Leon Krallığı Yarımada’daki Hıristiyanların tek temsilcisi değildir. Onunla birlikte yine kuzey İberia’da bulunan Burgos ilinin büyük bir kısmını ve çevresini içine alan ve içinde Baskların da yaşadığı Kastilya Krallığı, Burgos ili ile komşu Navarra Krallığı, İber Yarımadası’nın kuzeybatısında Fransa toprakları ile Akdeniz’le buluşan bölgede kurulan Aragon Krallığı ve 1109 yılından sonra İber Yarımadası’nın Atlas Okyanusuyla buluştuğu Lusitania bölgesinde kurulmuş olan Portekiz Krallığı’nı söyleyebiliriz. Orta dönem ortaçağ boyunca her ne kadar yarımadada yer alan bu Hıristiyan devletler birbiriyle siyasi mücadeleye girmiş olsalar, hatta Müslümanlarla ittifak kurmalarına rağmen genel olarak Müslümanları İber Yarımadası’ndan çıkartmak için birlikte uğraşmışlardır. Çünkü kendi krallıklarını genişlettikleri toprakları yarımadada Müslümanlardan ele geçirmişlerdir. 1057 yılında Badajoz bölgesi, 1062 yılında Toledo ve Sevilla’daki bazı Müslüman grupları da Kastilya’ya tabi olmuştur. (Irving, 2002, s. 1; Beydilli, 2001, s. 162-163). 1085 yılında Toledo Müslümanlardan alınmıştır. İspanyalı Müslümanlar bunun üzerine Fas’ta hâkimiyet kurmuş olan Murabıtlardan yardım istemişlerdir. Yarımadaya gelen Murabıtlar 1086 yılındaki Zellaka Savaşı’nda Kastilya ordularını yenmiştir. Bu zaferlerini 1108 yılında tekrarlayan Murabıtlar, 1109 yılında içinde Madrid’in de olduğu Kastilya şehirlerini ele geçirmişlerdir. Bunun üzerine Kastilya Krallığı dikkatini yarımadadaki diğer Hıristiyan devletlere yöneltmiş ve Portekiz’i kendine tabi hale getirmiştir. Portekiz’den sonra aynı olayı Navarra ve Aragon krallıkları da yaşamıştır. Bundan sonra tekrar “reconquista” siyasetine dönülmüş ve Müslümanlarla mücadele başlamıştır. 1118 yılında da Aragon Krallığı, Zaragoza bölgesini Müslümanlardan alır. Bu sırada Müslümanlar açısından ise yarımadadaki Fas kökenli Murabıtlar (1090-1147) devri sona erip Kuzey Afrika kökenli Muvahhidler (1147-1229) dönemi başlamıştır. Bu aynı zamanda Müslümanların kendi arasındaki çekişmeleri de arttıran bir olay olmuştur. Bundan yararlanan Hıristiyanlar, yarımadada Müslümanlara karşı ilerlemelerine hız vermişlerdir. (O’Callaghan 1983, s. 226; Şeyban, 2003, s. 119-120). Ancak Kastilya Kralı VII. Alfonso’nun 1157’de ölümünden sonra daha önce tabi hale getirilmiş olan Navarra ve Aragon krallıkları bir oğluna, Portekiz Krallığı diğer oğluna kalması üzerine İber Yarımadası’nda Hıristiyanlar arasında tekrar iç mücadele şiddetini arttırmıştır. Hatta yarımadadaki siyasi Müslüman oluşumlarla ittifaklar kurulmuştur. Bunun önüne geçebilmek için 13. yüzyılın başında Papalık Müslümanlarla ittifak halinde olan kralları aforoz etmekle tehdit etmiştir. Papalığın girişimleri başarılı olmuş, 1211 yılında yarımadada Hıristiyan krallıkları ittifak kurarak 1212 yılında İkab mevkiindeki savaşta Müslümanları yenmeyi başarmışlardır. (Şeyban, 2003, s. 200, 201). Bu savaşın sonucundaki gelişmelerden sonra Kastilya, 1230 yılında Leon Krallığı’nı ilhak ederek yarımadanın en büyük Hıristiyan devleti olurken Müslümanlar ise dağılma ve küçük emirlikler dönemine girmiştir. Bundan istifade eden Kastilya Krallı- 37 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) ğı 1236 yılında Kordoba şehrini Müslümanlardan almayı başarır. 1248 yılında da Sevilla düşer. (O’Callaghan 1983, s. 335 vd.; Şeyban, 2003, s. 207). Aragon Kralı I. Jaume döneminde (1213-1276) yarımadanın doğusunda kalan Müslüman toprakları ele geçirilmiştir ve 1266 yılında İber Yarımadası’nın doğusunda Müslüman egemenliği sona ermiştir. Bundan dolayı I. Jaume’ye “conquistator” yani “fatih” unvanı verilmiştir. (Makki 1992, s.75 vd.; Şeyban, 2003, s. 210-212). Benzer durum yarımadanın batısındaki topraklar için de yaşandı. Portekiz Kralı III. Alfonso (1245-1279) bugünkü Portekiz sınırları içinde kalan Müslümanlara ait olan toprakların tamamını ele geçirdi. Böylece Müslümanları İber Yarımadası’ndan çıkarmaya yönelik hareket, yarımadanın en kuzey noktasından başlamış ve 1492 yılına gelindiğinde yarımadanın en güneyinde tamamlanmıştır. Orta Dönem Ortaçağ Avrupasında (11.-13. yüzyıl) İtalya ve İspanya’daki siyasî durumu değerlendiriniz. ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA ÜRETİM, ZİRAAT TEKNİKLERİNDEKİ DEĞİŞİM VE DİNİ HAREKETLER (11.-13.YÜZYIL) Üretim ve Ziraat Tekniklerindeki Değişimler Orta dönem Ortaçağ Avrupa’sında önceki dönemlerde görülmemiş derecede teknik düzeyi düşük ancak etkili bir makineleşmeye tanık olunmuştur. Basit işlerde kullanılan ilkel tezgahlar bu makineleşmeyle birlikte gelişmiş, insan gücünün yerini makineler almaya başlamıştır. İnsan gücüyle çalıştırılan değirmenler 9. yüzyıldan sonra yerini su gücüyle çalışan değirmenlere bırakmaya başlamıştır. 12. yüzyılda da su gücüyle dönen çarklar, rüzgarla çevrilen yelkenlere uyarlanmıştır. Bir bakıma ortaçağ fabrikası denilebilecek, makinelere sahip işyerlerinde tahıl öğütme, yağ çıkarma, dokuma, deri işleme, kağıt çekme gibi işlemler yapılmaktaydı. Avrupa’nın birçok yerinde birbirine benzeyen, suyla çalışan değirmenler vardı ki bu değirmenlerin birçoğu da manastırlara aitti. Yöredeki hammaddeye göre değirmenler farklı çalışma sistemlerine sahipti (Gimpel s. 11). Bu dönemde değirmenlerin bu kadar ilgi görmesinin nedeni mali getirisinin yüksek olmasıdır. Bu nedenle değirmenler ticari korumaya tabi tutulmuştu. 10. yüzyıla kadar insan gücü kullanılarak yapılan tüm endüstriyel üretim araçları kam mili sayesinde makineleşmiştir. 987-96 yılları arasında Fransa’da bira üretiminde ve 1086’da dokumacılıkta, 1040’ta Almanya’da bu tarz makineler kullanılmaktaydı. İlk bulunduğundan beri el işçiliğiyle üretilen kağıt 13. yüzyılda Avrupa’yla tanıştığı zaman makineyle üretilmeye başlamıştı. 1238, 1273 tarihli belgelere göre su gücüyle çalışan ilk kağıt fabrikaları İspanya’da Valencia yakınlarındaki Xativa’da bulunmaktaydı. 1268 yılında İtalya’da Fabriano yöresinde 7 tane çarklı kağıt fabrikası çalışır durumdaydı. Fransa’da ise ilk kağıt fabrikası Puy-de-Dome’a bağlı Ambert yakınlarında 1326 yılında faaliyete geçmişti (Gimpel s. 13-14). Kumaş üretiminde önemli bir süreç olan çırpma işleminin makineleşmesi sonucu üretim hem hızlanmış hem de daha karlı bir hale gelmiştir. Nitekim 13. yüzyılda İngiltere’de çırpma fabrikalarından büyük kazançlar sağlanıyordu. İşletmeciler yeni fabrikalar açmakla birlikte, tahıl öğütmek için kullanılan değirmenleri de çırpma fabrikalarına dönüştürmüşlerdi. Ancak burada da tekelleşme söz konusuydu ve köylüler kumaşlarını bağlı oldukları fabrikalara getirmek zorunda kalıyorlardı. Bu da köylüler arasında huzursuzluğa yol açmaktaydı. 2 38 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi 1180 yılından itibaren yel değirmenleri su değirmenlerinin aksine dondurucu kış aylarında da çalışabildiği için sayıca çoğalıp karlı bir yatırıma dönüştüğünde Papa III. Celestine (1191-98) bu kuruluşları vergiye bağladı. Ortaçağda nüfusun büyük bir kesimi geçimini topraktan sağlamaktaydı. Tarımsal seviyenin yükselmesindeki önemli bir etken uygun iklim koşulları idi. Bu yükselişe etki eden bir diğer faktör de tarımda atların yaygın olarak kullanılmaya başlanmasıdır. Daha önceki dönemlerde çift sürmek için sadece öküzler kullanılmaktaydı. At koşmak, geleneğe ters düştüğünden Avrupalılar uzun yıllar çift sürmek için sadece öküzleri kullanmışlardır. Ayrıca atın bakımı ve yetiştirilmesi de çok masraflıydı. Romalılar at koşma konusunda işe yarar bir yöntem geliştirememişler, öküzler için kullanılan koşum takımlarını atlara da aynen uygulamışlardır. Ancak öküzler için kullanılan boyunluklar atların hareket kabiliyetini ve nefes almasını kısıtlıyordu. Atlara uygun koşum takımı ilk kez Çin ve Sibirya’da kullanılmış, bu yöntemle hayvanın omuz kürekleri üzerine oturan sert bir hamut sayesinde hayvanın çekim kuvveti arttırılmıştır. Bu metot 8. yüzyılda Avrupa’ya gelmiş, 9. yüzyılın sonlarına doğru at, bu yeni koşumlarla birlikte Norveç’in kuzey kıyılarında çift sürmek amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca atlara nal çakılması da atlardan elde edilen verimi arttırmaktaydı. Gerek ulaşımda gerekse de tarımda atlardan tam anlamıyla yararlanmayı sağlayan başka bir koşum yöntemi de at çiftlerinin art arda koşularak yükün dört ata eşit olarak dağıtılmasıydı (Gimpel s. 32-33). Ortaçağ tarımı için diğer bir büyük yenilik üç dönüşümlü nadas sistemidir. Bu sisteme göre bir arazi üç eşit parçaya bölünür, ilk yıl birinci tarlaya kış ürünü, ikinci tarlaya ilkyaz ürünü ekilir, üçüncü tarla ise nadasa bırakılır. Dört yılda bir farklı ürünlerin ekilmesine ve toprağın dinlendirilmesine imkan veren bu sistem ekili arazi alanını arttırdığı gibi bir yılda iki farklı ürün alınmasına da olanak sağlıyordu. Ortaçağda tarımda en kapsamlı değişikliklere ağır tekerlekli saban (pulluk) kullanımı yol açtı. 10. yüzyılın sonlarına doğru kullanılmaya başlayan pulluk çiftçilere toprağı sürmede büyük kolaylık sağlamıştır. Pahalı makineler ve hayvan edinmeye gücü yetmeyen küçük çaplı çiftçiler, aralarında kooperatifler kurarak pulluk edinmişlerdir. Yeni bir tarımsal araç olan büyük tırmık şeklindeki barana da pulluk kullanımından sonra tarlanın düzleştirilmesi ve tohumun toprakta kalması için kullanılmıştır. Böylece Ortaçağın bu yeni tarım teknikleri sayesinde 11. ve 13. yüzyıllar arasında ortalama verim iki katına çıkmıştır (Gimpel s. 37, 39-43). Dini Hareketler 10. ve 13. yüzyıllar arasında Katolik kilisesi ve manastır teşkilatı içinde önemli değişiklikler olmuştur. Bunun sebebi 10. yüzyıldan başlayarak Avrupa’nın dış saldırılara maruz kalmamasıdır. Çünkü kuzeyli İskandinav kavimleri Çekler, Ruslar gibi Slav kavimleri ve Macarlar Hıristiyanlaştırılarak Avrupa kültürünün bir parçası haline getirilmişlerdir. Kendi içine dönen ve dışa açılmaya hazırlanan Avrupa’da ekonomik gelişmelerin yanı sıra dini hayatta da bir takım değişiklikler gözlemlenmeye başlar. Avrupa’da merkezi otorite altında birleşmiş olan Fransa, Almanya ve İtalya gibi ülkeler parçalanıp şehir devletleri ön plana çıkarken, daha önce güçlü bir siyasi otoriteden yoksun olan kuzeydeki kavimler siyasi birlik içine girmeye başlarlar. Bu gelişmeler içinde ruhban sınıfının mensuplarının yetiştirilmesi, davranışlarında bir birlik sağlanması ve din adamlarının toplum nezdinde itibarının kazandırılması için bir takım ıslahat girişimlerinde bulunuldu. Bunlardan ilki günümüz Fransa’sında yer alan Burgonya bölgesinde 10. yüzyılda başlayan Cluny hareketi- 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) dir. Bu hareket Benedikten manastırı sayesinde inzivaya çekilme şeklindeki Batı manastırcılığını, değişen koşullara uyarlayabilmiştir. Baronlar gibi iç güçlere karşı korunmasız olan manastırları ortaklaşa bir çabayla güçlendirmeyi başardılar. 910 yılında Auvergne Kontu Sofu Guilliaume tarafından kurulan Cluny tarikatı mensupları aşırı uzun ibadet ve ayin kurallarını değiştirdiler. Birlikte çalıştıkları bütün kardeş kurumların üstünde kendi başrahiplerinin söz sahibi olmalarını sağladılar. Böylece diğer manastırların Cluny rahibine bağlanmasını gerçekleştirdiler (Davies s. 345). Sonuçta çok sayıdaki manastırlar tek bir önderin idaresinde toplanarak tek bir nizamın uygulanmasını kolaylaştırdı. Cluny hareketi daha sonra kurulacak manastır tarikatlarının ilk örneği oldu. (Seignobos s. 119) Cluny tarikatı disiplinli teşkilatı ile Papalığın üstünlüğüne destek verdi. II. Urbanus gibi papalar bu tarikattan çıktılar. Böylece Papalık kendi monarşisini ve reformlarını gerçekleştirebilmek için bir model ve güçlü bir destek kaynağı bulmuş oldu. Cluny hareketinden etkilenen diğer bir Katolik tarikat Dominiken tarikatı oldu. 13. yüzyılın başında aziz Dominik tarafından kuruldu. Amaçları cehalet, putperestlik ve putperestliğe karşı İncilin mesajlarını kavrayan entellektüel din adamı yetiştirmek yoluyla mücadele etmek ve Hıristiyanlığı topluma daha geniş bir şekilde yerleştirmekti. Bunun için daha sonra aziz ilan edilen Dominik, 4. yüzyılda yaşamış olan Aurelius Augustinus’un Hıristiyanlık için oluşturduğu eğitim sistemini kullandı. Augustinus’un din personeli yetiştirmek için yazdığı “Hıristiyanlığın Öğretisi El Kitabı” anlamındaki “Doctrinia Christiana” adlı kitabını esas alarak din adamı yetiştiren okullar kurdu. 1216 yılında Dominik tarikatı Papa tarafından kabul edildi. Aynı yıllarda Aziz Dominik’in çağdaşı olan ve Orta İtalya’daki Assis şehrinden Fransis lakaplı bir rahibin kurduğu Fransisken tarikatı de 13. yüzyıl ve daha sonraki dönemde Hıristiyanlığın önemli tarikatlarından biri oldu. Rahip Fransis ruhban sınıfının dine yakışmayan tavırlarını şiddet kullanarak ya da merkezi otoritenin gücünden istifade ederek değiştirme yolunu tercih etmedi. Hz. İsa gibi fakirlik içinde sade bir hayatı tercih ederek Hıristiyanlık ilkelerini sıradan insanlara aktarmak için uğraştı. Kısa sürede ona bağlı keşişler Avrupa’nın pek çok bölgesinde özellikle taşrada sıradan insanla iletişim kurmayı başardı. Bunun üzerine Papa 1223’te Fransisken tarikatına onay verdi. 13. yüzyıl Avrupası’nda en çok iz bırakan olaylardan birisi de engizisyon mahkemelerinin kurulmasıdır. 11. yüzyılda Papa’nın ruhani liderliğini dünyevi liderlere kabul ettirmesi ve bu gücünü imparator azledecek noktaya ulaştırması papalığın gücünü tüm Avrupa’da arttırdı ve yaygınlaştırdı. Buna Şarlman’dan sonra Avrupa’da güçlü merkezi bir imparatorluğun kurulamaması sonucunda Avrupa’nın her yerinde ortaya çıkan şehir devletleri ve küçük devlet yapıları da hizmet etti. Papalık Haçlı Seferleri (1096-1291) döneminde bu gücünü fazlasıyla kullandı. Ancak Avrupa’nın kendi içinde papalığın bu gücünü göstermesi engizisyon mahkemeleri kanalıyla oldu. Engizisyonun görünürdeki amacı Hıristiyanlıktan uzaklaşan veya dini esaslara aykırı davranan kimseleri cezalandırmaktı. Bu amaçla Katolik kilisesinin inisiyatifinde bir adli ve cezai mekanizma oluşturuldu. 1179 yılında Papa III. Aleksander dini yapıdan kopan ve uzaklaşanlar için ilgili memurlarına tutuklama, aforoz ve mallarının ellerinden alınması yetkisini verdi. Hatta bu işi kutsal bir cihat olarak ilan etti. Papalığın bu tavrına Alman İmparatoru Friedrich Barbarossa (1155-1190) da kendi topraklarında destek verdi. Engizisyon uygulamaları Papa IX. Gregory (1227-1241) zamanında işlevsellik kazandı. Önce Avrupa’da yaşayan Yahudilere karşı daha sonra da Katolik mezhebi tarafından sapkın olarak görülen Hıristiyan mezheplerine karşı tatbik edildi. Engi- 39 40 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi zisyon mahkemeleri sürgün, mallara el koyma, yurttan uzaklaştırma, vatandaşlıktan çıkarma gibi cezaların yanı sıra insanları yakmak ve dillerini kesmek gibi cezalar da uyguladı. Papalığın bu uygulamalarına dini cepheden özellikle Dominikan, Fransisken ve Sistersiyenler destek verdi. Siyasi cepheden ise Alman Kralı II. Friedrich (1220-1250) Hıristiyanlıktan uzaklaşmayı hıyanet olarak gördü. İtalya’nın Lombardia bölgesinde suçlu görülen bazı kimseleri yaktırdı. Fransa Kralı VIII. Louis 1226’da özellikle Maniheist kökenli rafızi hareketlere karışanların mallarına el konmasını emretti. Böylece Papalık, eski kilise babalarının müsamahasını bir kenara bırakarak acımasız bir görüntü kazandı. Dominikenler ve Fransiskenler, Papa adına Avrupa’nın pek çok yerinde engizisyon mahkemeleri oluşturdular. Engizisyon mahkemeleri nadiren İskandinav ülkelerinde tatbik edildi; ancak hiçbir zaman İngiltere’de uygulanmadı. Engizisyon uygulamaları 1250 yılından sonra bir talimat kitabına göre uygulanmaya başladı. 1252’den sonra engizisyon mahkemelerinin bilgi temin edebilmesi için işkenceye başvurabileceğine karar verildi. Engizisyon mahkemeleri Ortaçağın sonuna kadar Fransa, İtalya, Almanya ve Orta Avrupa ülkelerinde tatbik edildi. 1481 yılından sonra İspanya’da 1532 yılından sonra da Portekiz’de uygulandı. İspanya’daki uygulamaları daha çok Yahudi ve Müslümanlar üzerinde oldu. 1481-1517 yılları arasında İspanya’da 13 binden fazla insan diri diri yakılmış ve yaklaşık 200 bin kişi başka cezalara çarptırılmıştır (Demirci s. 238-240). 3 Orta Dönem Ortaçağ Avrupasında (11.-13. yüzyıl) Üretim, Ziraat Tekniklerindeki Değişim ile Dini Hareketleri değerlendiriniz. ORTA DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPASINDA FEODALİTE VE HAÇLI SEFERLERİ (11.-13.YÜZYIL) Feodalite Avrupa’da 10. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar toplum yapısını belirleyen ilişkiler sistemine feodalizm denilmiştir. Bununla birlikte feodalizmin kökenleri Karolenj Hanedanı dönemine kadar uzanmaktadır. Ancak tarihçiler 9. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar devam eden süreci birinci ve 11. yüzyılın ortalarından 13. yüzyılın ortalarına kadar devam eden süreci ikinci feodal çağ olarak adlandırırlar. Birinci feodal çağının belirgin özelliği itaat edilen efendiler ile köylüler arasında kast temeline dayalı bir ilişkinin olmasıdır. İkinci dönem ise efendi olanların kalıtsal soyluluk temelinde bu haklarını korumaları olmuştur. Feodalite sisteminin temel unsurları ekonomik hayatı sürdürebilecek bir toprak parçasından oluşan dirlik, bu dirlik üzerinde ziraat faaliyetlerinde bulunacak köylüler, onların güvenliğini sağlamak için özel kaleler inşa ederek zırhlı süvari özelliği taşıyan şövalyeler, şövalyelerin vasallık sistemiyle bağlı oldukları ve itaat ettikleri senyörlerdir (efendi, lord). Feodal sistemin doğmasını sağlayan temel unsur otorite boşluğu olmuştur. Frankların kurduğu Roma İmparatorluğu’nun 9. yüzyılın ilk yarısında parçalanmasından sonra Avrupa merkezi devlet yapısından yoksun kalmıştır. 9. ve 10. yüzyıllar boyunca güneyde Müslüman Arapların, kuzeyde Vikinglerin ve Orta Avrupa’da da Macarların sürekli akınları yüzünden Avrupa’da asayiş ortadan kalmıştır. Bu otorite boşluğunu 10. ve 13. yüzyıllar boyunca Avrupa’da feodalizm ve Papalık doldurmaya çalışmıştır. Feodalite sistemi aslında askeri ihtiyaçlardan ortaya çıkmıştır. At ve zırhlı savaşçı birlikten meydana gelen ağır süvari kavramını Batı, Müslüman Araplardan ve Bizans’tan öğrenmiştir. Bu tür süvariyi ordusunda kullanarak iç ve dış rakiple- 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) rine karşı başarılı olan kişi Charles Martel (686-741) olmuştur. Süvarinin temel unsuru olan atı beslemek için geniş topraklara ihtiyaç duyuluyordu. Bundan dolayı Charles Martel sadece sivillerin değil, geniş kilise topraklarına da el koyarak atlı süvarinin teminini sağlamıştır. Bundan dolayı ona “Avrupa feodalitesinin kurucusu” denilmiştir. 843 yılındaki Verdun Antlaşmasıyla Kutsal Roma- Cermen İmparatorluğu üçe ayrıldığı zaman herkesin bir lordu (efendisi, hâkimi) olması ilkesi benimsenmişti. Bu ilkeden kuramsal olarak mutlak bağımsız olabilecek yalnızca Papa ve imparatordu. Bununla birlikte her ikisi de Tanrı’nın vasallarıydı. O zaman feodal merdiven ya da feodal piramit oluşturulmalıydı. Yani imparatora bağlı vasallar olmalıydı. Vasallar imparatorluk otoritesine mutlak itaat edenlerdi. Bunlar baronlar, kontlar, markizler ve şövalyeler gibi unvanlar alıyordu. Vasallık bir yemin ile efendiye ömür boyu hizmet etmeyi gerektiriyordu. Bunun karşılığında da efendi vasalına himaye taahhüt ediyordu. Bu ilişkinin maddi boyutu ise efendinin vasalına fief denilen toprak parçasının kullanım hakkını vermesiydi. Fief kelimesinde feodalite kavramı türemiştir. İmparator olan efendi genelde düklere ve kiliseye çok büyük topraklar bağışlıyordu. Dükler de yine vasallık şartı ile markizlere, markizler kontlara, kontlar baronlara ve baronlar da şövalyelere fief denilen dirlikleri veriyorlardı. Böylece en alttan en üste kadar vasallık ilişkisine dayalı hiyerarşik bir düzen oluşturulmuş oluyordu. Ancak bu kişiler askerdiler ve kendilerine bahşedilen toprak karşılığı at ve şövalye denilen savaşçı zırhlı süvariler ile efendinin hizmetinde bulunmak zorundaydılar. Kendilerine verilen dirliğin ziraatini ve at yetiştiriciliğini ise o topraklar üzerinde yaşayan serf olarak adlandırılan köylüler temin ediyordu. Köylülerin toprakları yoktu, şövalye ve diğer fief sahibi kişilerin toprakları üzerinde yaşıyorlardı ve toprağı işlemek kadar efendilerinin angaryalarına da yerine getirmek zorundaydılar. Köylülerin askeri yükümlülükleri yoktu. Bu sorumluluk fief sahibi kişilere ve beslemek zorunda oldukları zırhlı süvarilere aitti. Feodal sistemin genel olarak Avrupa’ya ait olduğu ve bu sistemin 10. ile 11. yüzyılda kıtaya yerleştiği kabul edilir. Bu dönemde efendi tarafından verilen dirliğin kullanım hakkı, fief sahibi askeri görevini yerine getirdiği sürece ömür boyu devam ediyordu. Askeri görevini yerine getiremediğinde ya da ölümü halinde eğer isterse öncelikli olarak dirlik, büyük oğluna devredebiliyordu. Yani fief sahibi kişi toprağın maliki değil kiracısı durumundaydı (Davies s.340-345). Feodalite sistemi orta dönem ortaçağ boyunca İtalya, Fransa, Batı Almanya, Kuzey Avrupa ve özellikle İngiltere’de tatbik edildi. Bunun sebebi 9. ve 10. yüzyıllar boyunca Avrupa’ya yapılan güneyden Müslüman Arapların, kuzeyden Vikinglerin ve Orta Avrupa’dan Macarların akınlarla merkezi otoriteyi zayıflatmasıdır. Merkezi otorite zayıfladıkça fief sahiplerinin yerel güçleri arttı. Bunun sonucu olarak dış saldırılara karşı koymak kadar kendileri için üretim yapan serflerin (köylülerin) ihtiyaç halinde güvenliğini sağlamak için şatolar yapılmaya başlandı. 9. ve 10. yüzyılda inşa edilmeye başlanan ahşap şatoların yerini 11. yüzyılda taştan yapılan şatolar almaya başladı. 10. yüzyılda 12. yüzyıla kadar yapılan şatolardaki öncelikli amaç fief sahibi (derebeyi) ailenin barınak ihtiyacını karşılamak, onun erzaklarını ve silahlarını muhafaza edecek bir ambar kurmak ve dış saldırılara karşı korunaklı bir yer inşa etmekti. Bunun için şatonun yüksek yerlerine burçlar yapıldı, etrafı kalın duvarlarla, hendeklerle çevrildi. İner kalkar köprülerle, mazgallarla, saldırganların üstüne yakıcı maddelerin döküldüğü deliklerle şato ele geçirilmesi güç bir kaleye dönüştü (Goff s. 31-32.). Ayrıca şatolar fief sahibinin kalabalık ailesine 41 42 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi olduğu kadar hizmetçileri hatta yakınlarda yaşayan köylüleri bile zaman zaman içinde ağırlayan yerler oldular ve bazı şatolar her yaştan ve her meslekten insanı barındıran bazı şehirlerin nüvesini oluşturdular. Böylece şatolar Ortaçağ Avrupa tarihinin en önemli simgelerinden biri haline geldi. Herkesin bir efendisi olduğu feodal sistemde fief sahibi kişi aldığı arazi karşılığında şatonun korunması, efendinin askeri seferlerine refakat etme ve lordunun ikametgâhına hizmet etme yükümlülükleri vardı. Ayrıca efendisi herhangi bir savaşta esir düşerse onun fidyesini ödemek zorundaydı. Ayrıca efendisinin büyük oğlunun evlenmesinin masraflarına, büyük kızının çeyizine katkı vermek zorundaydı. Bu hizmetleri Haçlı seferlerine katılarak da yapabilirdi. Bu hizmetlerinin karşılığında dirlik sahibi vergi ödemekten muaf oluyordu. Ödül olarak ise kendisine verilen toprağın gelirini alıyor, üstünde yaşayan köylüleri yargılama hakkını elde ediyordu. Dirlik sahipleri şatolarda yaşarken, serf durumundaki köylüler ise gösterişsiz, basit yapılarda yaşıyorlardı. Köylülerin evleri yoksul ve kimi zaman da sefil haldeydi. Kentlerde bile taş yapılara nadiren rastlanıyordu. Yapılar uzun süre ahşap malzemeden yapıldığı için Ortaçağda sık sık rastlanan yangınlar vuku buluyordu. 11. yüzyılın ikinci yarısından sonra fief sahipleri, tasarruf ettikleri toprakların kiracısı değil sahibi olmak istediler. Yaptıkları mücadeleyle daha önce kiracısı oldukları toprakların maliki oldular. Böylece özellikle taşrada kendi yönetimlerini kuran küçük beyler ve şövalye takımı ortaya çıktı. Fiefler, babadan oğula ırsi olarak devredilmeye başlandıktan sonra bu gruplar kendilerini asil olarak adlandırdılar. Artık sahibi oldukları şatoyu rahat yaşanabilir bir mekana dönüştürdüler. Şatoda sadece asillere mahsus olan yastık kullanıldı, giysilerini sandıklara koydular, duvarlarını halıyla kapladılar, salonlarını saygınlık göstergesi olan şömine ile ısıtmaya başladılar. Burası toplantıların yapıldığı, yemeklerin yenildiği görkemli salonlar olarak kullanıldı. Ortaçağ boyunca şövalyelik ve onur kavramları birlikte anılmıştır. Kendini zırhla koruyan, kılıç ve mızrağı silah olarak kullanan şövalyeler dış görünüşleriyle de saygın olmak durumundaydılar. Onların asıl işi savaştı. Fakat bu savaşı bireysel değil toplu olarak yaparlardı. Oyunlarda ve turnuvalarda şan ve şöhret kazanırlardı. Şövalyelerin görevleri arasında efendisine bağlı kalmak, kiliseyi korumak, inançsızlarla savaşmak, rahiplik kurumunu el üstünde tutmak, fakirleri zarar görmemesi için himaye etmek, kanlarını kardeşleri için dökmek ve kadınlara saygılı olmak geliyordu (Hart-Davis s. 191). Özellikle kadınlara saygılı olma kavramı o güne kadar Avrupa toplumunda ikinci sınıf gözüyle bakılan kadın anlayışından oldukça farklıdır. Şövalyelerin kadına bakışı daha sonra Avrupa kültürünün unsurlarından biri haline gelecektir. 14. yüzyıla gelindiğinde şövalyeler, verdikleri hizmetler için para almaya ve hizmetlerinden muaf tutulmak için de vergi ödemeye başladılar. Böylece feodal sistem hızla çökmeye başladı. Bu süreci 12. ve 13. yüzyılda ticaret yoluyla zenginleşen Avrupa’nın durumu hızlandırmıştır. Özellikle Avrupa’da Bohemya, Saks, Tirol ve Macaristan Dağlarındaki gümüş madenlerinin 13. yüzyılın sonundan itibaren işletilmeye başlaması gümüş bolluğu meydana getirmiştir (Seignobos s.191). Haçlı Seferleri 7. yüzyılda İslamiyet’in ortaya çıkışından sonra Müslümanların topraklarını Hıristiyanlar aleyhine genişletmeye başlamaları üzerine Hıristiyan dünyasında Kudüs şehri kastedilerek kutsal toprakları geri alma söylemiyle yapılan siyasi ve askeri 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) harekât haçlı seferleri olarak adlandırılmıştır. Özellikle 636 yılında Kudüs’ün fethi ve 711’de İspanya’da Endülüs Emevi Devleti’nin kurulması, 1071 senesinde Bizans’ın Malazgirt Savaşı’nda yenilmesi, 1075’te İznik’te Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurulmasıyla Hıristiyan dünyası Müslümanların bu ilerleyişini durdurmak için harekete geçmeye başlar. Amaç Kudüs’ün geri alınması, Arapların İspanya’dan, Türklerin de Anadolu’dan atılmasıydı. Bu doğrultuda Selçuklular döneminde 1096-1291 yılları arasında 11 haçlı seferi gerçekleştirilmiştir. Osmanlı döneminde de İslamiyet’in Balkanlara yayılması üzerine 1396 Niğbolu ve 1444 Varna Savaşları da Haçlı seferleri olarak adlandırılmıştır. İlk Haçlı seferi çağrısı 1074 yılında, Bizans İmparatoru VII. Mihail Dukas tarafından yapıldı. Büyük Selçuklu sultanı Melikşah’ın (1072-1092) ölümünden sonra devlet içindeki otorite boşluğu ve iktidar mücadeleleri, 1086’da Anadolu Selçuklu sultanı Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ın ölümü Türkleri zor durumda bırakmıştı. Bunun üzerine Bizans İmparatoru I. Aleksios Komninos, Haçlı seferi çağrısını yenilemiş, Papa II. Urbanus da bu çağrıyı olumlu karşılamıştır. Papa Haçlı ordusu oluşturmak için ücretli asker toplamak yerine topraksız köylüleri ve sefalet içinde yaşayan halkı İsa aşkı, din kardeşlerine yardım gibi dini gerekçelerle 1095 Clermont Konsilinde kutsal savaşa çağırdı. Para ve toprak vaadinde bulundu. Haçlı yemini eden ve üzerlerinde haç işareti taşıyan keşiş Pierre l’Ermite önderliğindeki ilk Haçlı ordusu 1096 yılında yola çıktı. Düzensiz birliklerden oluşan bu ordu Selçuklular tarafından bertaraf edildi. Bu başarısız girişimden sonra asillerden oluşan I. Haçlı ordusu da 1096 yılında İstanbul’a ulaştı. Bizans imparatoruna vasallık yemini ettikten sonra Anadolu’ya geçen Haçlılar, Anadolu Selçuklu Devletinin başkenti İznik’i kuşattı. Pierre l’Ermite’in ordusuna karşı kazandığı zafer, I. Kılıçarslan’ı Haçlıların gücü hakkında yanıltır ve şehir Selçukluların elinden çıkar. Haçlılar bundan sonra Anadolu’da ilerlemeye devam ederek 1097’de Antakya’ya ulaştı. 1098’de de Urfa’da ilk Haçlı devleti kuruldu. 1098 yılında Fatımilerin eline geçmiş olan Kudüs, bir yıl sonra Haçlıların eline geçti. I. Haçlı Seferi (1096-1099) sonucu doğuda Urfa Kontluğu (1098-1144), Antakya Prensliği (1098-1268), Trablus Kontluğu (1109-1289) ve Kudüs Krallığı (1099-1291) olmak üzere dört Haçlı devleti kurulmuş oldu. Buralarda kurulan Haçlı devletlerine yardım amacıyla 1101 yılında Lombardlar, Fransızlar ve Almanlardan oluşan üç ayrı ordu yola çıktı. Bir önceki yenilgiden sonra diğer Türk devletleri ve beylikleriyle iş birliği yapan I. Kılıçarslan, Haçlı ordularına ağır kayıplar verdirdi. I. Haçlı Seferi sonrasında Urfa’da kurulan Kontluğun 1144 yılında Türkler tarafından ele geçirilmesi üzerine, 1145 yılında Papa II. Eugenius’un yaptığı II. Haçlı Seferi çağrısını Fransa Kralı VII. Louis ve Alman Kralı III. Konrad kabul ettiler. İki büyük Avrupa devleti kralı liderliğinde 1147 yılında yapılan bu harekât başarısızlıkla sonuçlandı. III. Haçlı Seferi, Hıttin Savaşıyla (1187) Kudüs’ün Selahaddin Eyyubi tarafından ele geçirilmesi üzerine 1189 yılında başladı. Alman İmparatoru Friedrich Barbarossa, İngiltere Kralı I. Richard ve Fransa Kralı Philippe Auguste liderliğindeki III. Haçlı ordusu Akka, Beyrut şehirlerinin yanı sıra Kıbrıs Adası’nı ele geçirmiş; ancak Kudüs’ü geri alınamamıştır. Anadolu’dan Kutsal topraklara gidemeyeceklerini anlayan Haçlılar bundan sonraki seferlerini deniz yoluyla yapmak zorunda kaldılar. III. Haçlı Seferi’nin 1192’de başarısızlıkla sonuçlanmasından sonra Papa III. Innocent, Mısır’a ve Eyyubilere karşı bir Haçlı seferi hazırlığına girişti. Ancak Venedik liderliğinde yapılan IV. Haçlı Seferi bu devletin girişimleriyle yönünü İstanbul’a 43 44 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi çevirdi. 1204 yılında İstanbul Latinlerin eline geçti ve şehir yağmalandı. Bizans Devleti, Epir, Trabzon ve İznik olmak üzere üç parçaya bölündü. IV. Haçlı Seferi sonuçları bakımından Türklerin lehine oldu. Bizans bir tehdit olmaktan çıktı ve Selçuklu Türkleri, Antalya, Sinop, Samsun gibi liman şehirlerini ele geçirerek önemli ticaret yollarına hâkim oldu. İlki dışında diğer Haçlı seferlerinin başarısızlığı Batı Haçlılarının günahlarına bağlandığından dolayı, günahsız olan çocuklardan oluşturulacak olan bir Haçlı ordusunun başarıya ulaşacağı düşünüldü. Vaizlerin etkisinde kalan çocuklar Almanya’da Nicolas, Fransa’da Stephan adındaki çocukların liderliğinde 1212 yılında Haçlı seferi yapmak için toplanıp İtalya kıyılarına indiler. Ancak çocuklardan bazıları kendilerine vaat edilen mucizelerin gerçekleşmemesi üzerine evlerine döndüler. Sefere devam etme kararı alan çocuklar ise köle tüccarlarının eline düştü. 1217-1221 yılları arasında Macar Kralı Andreas, Avusturya Dükü Leopold, Kıbrıs Kralı Hugue, Bavyera Dükü Ludwig V. Haçlı Seferi için deniz yoluyla Akka’ya geldi. Haçlı ordusu Mısırlılar tarafından yenilgiye uğratıldı. Tablo 2.1 11. - 13. Yüzyıllar Arasında Haçlı Seferleri (1096-1291) Tablosu Sıra Tarih Haçlı Seferinin Adı Sonuçları 1 1096 Pierre I’Ermite Fransız ve Alman maceraperestler İzmit (Bitinya) bölgesinde Selçuklular tarafından yenilgiye uğratıldı. 2 1096-1099 I. Haçlı Seferi Avrupalı asilzadeler 1097’de İznik’i alır. 1097 Dorileon’da Selçuklu ordusu yenildi. Urfa (1098), Antakya (1098), Kudüs (1099) ve Trablus (1109) Haçlı devletleri kuruldu. 3 1101 1101 yılı Haçlı Seferi I. Kılıçarslan, Lombard, Fransız ve Alman birliklerini kesin olarak yendi. 4 1147-1149 II. Haçlı Seferi Fransa Kralı VII. Louis, Alman Kralı III. Konrad Selçuklular tarafından yenilgiye uğratıldı. 5 1189-1192 III. Haçlı Seferi Alman Kralı Friedrich Barbarossa 1190’da Silifke Çayı’nda boğuldu. İngiltere Kralı I. Richard Kıbrıs, Akka ve Beyrut’u aldı. Fransa Kralı Philip ve Avusturya Herzogu Leopold sefere katıldı. 6 1202-1204 IV. Haçlı Seferi Venedik Dükü Enrico Dandolo ve Avrupalı asiller İstanbul’u işgal etti, Bizans Devleti parçalandı. 7 1212 Çocukların Haçlı Seferi 30 bin Fransız, 20 bin Alman çocuk yollarda öldü. Esir pazarlarında Hıristiyanlar tarafından köle olarak satıldılar. V. Haçlı Seferi Macar kralı Andreas, Avusturya Dükü Leopold, Kıbrıs hakimi Hugue, Bavyera Dükü Ludwig’in katıldığı Mısır’a yönelik başarısız deniz seferi gerçekleşti. 8 1217-1221 9 1227-1229 VI. Haçlı Seferi Alman İmparatoru II. Friedrich denizyoluyla Mısır’a sefer düzenledi. 1129’da anlaşma yoluyla Kudüs alındı. Kudüs 1229-1244 yılları arasında Haçlıların elinde kaldı. 10 1248-1250 VII. Haçlı Seferi Fransa Kralı IX. Louis, deniz yolu ile gerçekleştirdiği Haçlı seferinde Mısır’da Dimyat şehrinde esir alındı. 11 1270 VIII. Haçlı Seferi Fransa Kralı IX. Louis ve kardeşi Charles d’Anjou tarafından Tunus, Kartaca’ya yapılan sefer başarısızlıkla sonuçlandı. 45 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) Alman İmparatoru II. Friedrich, Papa tarafından aforoz edilmesine rağmen 1227 yılında Mısır’a bir Haçlı seferi düzenledi. Alman ordusundan çekinen Mısır sultanı el-Melikü’l-Kamil anlaşma yoluyla Kudüs’ü Haçlılara teslim etti (1229). Ancak şehir 1244 yılında yeniden Müslümanların eline geçti. Bunun üzerine VII. Haçlı Seferi için Fransa Kralı IX. Saint Louis’nin öncülüğünde hazırlıklar başladı. 1248’de başlayan seferde Haçlılar başarılı olamadığı gibi Kral Louis dahil tüm Haçlılar esir düştü. Fidye yoluyla serbest kalan Kral Louis ülkesine geri döndüğünde yeni bir Haçlı ordusu oluşturmaya başladı. 1270 yılında başlayan VIII. Haçlı Seferi bu kez Doğuya değil Tunus üzerine yapıldı. Kartaca’da karaya çıkan Haçlı ordusu salgın hastalık nedeniyle binlerce askerini kaybetti ve Kral Louis de öldü. Kralın kardeşi Charles d’Anjou Sicilya filosu ile gelerek kalan Haçlı ordusunu alıp İtalya’ya geri döndü. Böylelikle VIII. Haçlı Seferi de başarısızlıkla sonuçlanmış oldu. Haçlılara ait Akka, Sur ve Beyrut 1291 yılında Müslümanlar tarafından tekrar ele geçirildi ve Doğudaki Haçlı varlığı sona ermiş oldu. 1096-1291 yılları arasındaki Haçlı seferleri sonucunda doğuda yaşayan yerli Hıristiyanlar zarar görmüş özellikle IV. Haçlı Seferi ile Bizans parçalanmış, başkenti de yağmalanmıştır. Bizans’ın içine düştüğü bu durum Türklerin Anadolu’daki varlığını güçlendirmiştir. Alınan başarısızlıklar nedeniyle kilisenin etki ve gücü de azalmıştır. Bununla birlikte Hıristiyan kimliği Avrupa’nın en büyük ortak paydası olmuştur. Haçlı seferleri sonucu Batı Avrupa toplum yapısı büyük değişikliklere maruz kaldı. Karolenj iktidarının çöküşünden sonra ortaya çıkan otorite boşluğunda güç ve şiddet Avrupa içine yönelmişti. Haçlı seferleri sayesinde içe dönük olan bu şiddet Müslümanlara yöneltilmiş, böylece kralların ve feodal beylerin düzeni sağlamaları kolaylaşmıştır. Orta Dönem Ortaçağ Avrupasında (11.-13. yüzyıl) Feodalite ve Haçlı Seferlerini değerlendiriniz. 4 46 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Özet 1 2 Orta Dönem Ortaçağ Avrupası’nda (11-13. yüzyıl) Fransa, Almanya ve İngiltere’nin siyasî durumunu açıklayabilmek 843 yılında imzalanan Verdun Antlaşması ile Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu Şarlman’ın üç torunu arasında bölüşüldü. Rhône Nehri’nin batısındaki Gaskonya, Septimania ve Akitanya’yı içine alan kısım Batı Frankia 987 yılına kadar Karolenj Hanedanı kralları tarafından yönetildi. Batı Franklarının son Karolenj İmparatoru V. Louis 987 yılında ölünce Frank soylularından Hugh Capet kral seçildi ve 1328 yılına kadar iktidarı ellerinde tuttular. Kutsal Roma İmparatorluğu’nu yeniden canlandıranlar ise Doğu Frankia’yı yöneten Alman kralları oldu. 962’de Papa tarafından Kutsal Roma imparatoru ilan edilen I. Otto tarafından yeniden canlandırılan imparatorluk 1806 yılına kadar yaklaşık dokuz asır varlığını sürdürdü. 14 Ekim 1066 tarihinde meydana gelen ve son Anglo-Sakson Kralı Harold’ın hayatını kaybettiği Hasting Savaşı ile İngiltere tarihinde yeni bir dönem başladı. Bu savaşta büyük bir zafer kazanan William İngiltere’nin ilk Norman kralı oldu. Norman istilasının ardından ülkenin siyasi, sosyal ve kültürel yapısında köklü değişiklikler yaşandı. Norman hâkimiyeti dönemi bir yandan İngiltere krallarının Fransa ile olan mücadelesini diğer yandan ülke içindeki soylulara kesin otoritelerini kabul ettirmek için verdikleri çabayı simgeler. Orta Dönem Ortaçağ Avrupası’nda (11-13. yüzyıl) İtalya ve İspanya’daki gelişmeleri tartışabilmek Orta dönem ortaçağ boyunca İtalya’da güçlü siyasi bir hanedan görülmemiştir. Bunun sonucu olarak küçük feodal şehir devletleri varlıklarını sürdürmüşlerdir. Ancak İtalya dışında oluşan Alman kökenli Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu İtalya’nın güneyini kendi sınırları içine katmıştır. Bu durum çok uzun sürmemiş, ortaya çıkan siyasi boşluğu İtalya’da Normanlar doldurmuştur. Özellikle Sicilya olmak üzere güney İtalya’da siyasi bir birlik oluşturabilmişlerdir. Orta dönem ortaçağ İtalyası’nda görülen son güçlü hanedan Hohenstaufen Hanedanı olmuştur. İspanya’nın Müslümanlar tarafından 8. yüzyılda fethedilmesinden sonra İber Yarımadasının kuzeyine çekilen Hıristiyanlar, zamanla Müslümanlara karşı verilecek mücadelenin öncüsü oldular. 11-13. yüzyıllarda İspanya’da hüküm süren Leon, Kastilya, Navar, Aragon krallıkları hem kendi aralarında yoğun bir hâkimiyet mücadelesi vermişler hem de Müslümanların fethettiği toprakları geri almak yani “Reconquista” için savaşmışlardır. 3 Orta Dönem Ortaçağ Avrupası’nda (11-13. yüzyıl) Üretim, Ziraat Tekniklerindeki Değişim ile Dini Hareketleri açıklayabilmek Bu dönemde insan gücü yerine basit makinalar kullanılmaya başlanmıştır. 9. yüzyıldan sonra insan gücü ile çalışan değirmenler yerine su gücü ile çalışan değirmenler kullanılmaya başlanmıştır. 10. yüzyıla kadar insan gücü kullanılarak yapılan üretim araçları kam mili sayesinde makineleşmiştir. 11. yüzyılda dokumacılık alanında Fransa ve Almanya’da bu tür makinalar kullanılmıştır. 12. yüzyılda su gücü ile dönen çarklar rüzgarla çevrilen yelkenlere uyarlanmıştır. Bunun sonucu dondurucu kış aylarında da çalışabilen yel değirmenlerinde artış olmuştur. 13. yüzyılda da çırpma işleminin makineleşmesi sonucu İngiltere’de kumaş üretimi artmıştır. Bu dönemde tarım alanında da bazı yenilikler görülmüştür. Çift sürmek için sadece öküzler kullanılırken bu dönemde atlar da kullanılmaya başlanmıştır. Atların omuz kürekleri üzerine oturan koşum takımları ve nal çakılması ve at çiftlerinin ard arda koşulması sayesinde tarım üretiminde önemli artışlar olmuştur. Üç dönüşümlü nadas sistemi, ağır tekerlekli saban (pullug) sayesinde 11. ve 13. yüzyıllar arasında ortalama ziraî verimlilik iki katına çıkmıştır. Bu dönemde 10. yüzyılda Cluny, 13. yüzyılın başında Dominiken ve Fransisken tarikatları sayesinde disiplinli, eğitim almış ve Papalığı en üst otorite olarak kabul eden dinî bir örgütlenme yaşanmıştır. Bunun sayesinde kilise dünyevi liderlere otoritesini kabul ettirmiştir. Bu gelişimin sonucu Papalık gücünü, Avrupa dışında Haçlı Seferleri (109-1291)’nin organizasyonunda Avrupa içinde de engizisyon uygulamaları olarak göstermiştir. 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) 4 Orta Dönem Ortaçağ Avrupası’nda (11-13. yüzyıl) Feodalite ve Haçlı Seferlerini açıklayabilmek Avrupa’da 10. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar toplum yapısını belirleyen ilişkiler sistemine feodalizm denilmiştir. Feodal toplum yapısı Avrupa’daki merkezi devlet yapısının bozulmasından ortaya çıkmıştır. Bu sistemin temel özelliği, toprak sahibi ve güvenlik sağlayan efendiye üretim yapan kiracı durumundaki köylülerin itaat etmesidir. Feodalizmde herkesin bir efendisi vardır. Kral, dük, markis, kont, baron, şövalye ve köylü tarzında bir hiyerarşik yapılanma söz konusudur. Bu dönemde 1096-1291 yılları arasında değişik adlar atlında 11 haçlı seferi düzenlenmiştir. I. Haçlı Seferinde Avrupalılar başarılı olmuş, 1099’da Kudüs ele geçirildiği gibi Urfa, Antakya ve Trablus’da Haçlı Devletleri kurulmuştur. Bunun dışındaki Haçlı Seferleri İslam dünyasının karşı mukavemeti ile başarısız hale getirilmiştir. 47 48 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. 843 yılında imzalanan Verdun Antlaşmasıyla Şarlman’ın İmparatorluğu kaça bölünmüştür? a. Altı b. Beş c. Dört d. Üç e. İki 6. Makineleşmeyi arttıran kam milinin kullanımı kaçıncı yüzyıldan sonra yaygınlaşmıştır? a. 9. yüzyıl b. 10. yüzyıl c. 11. yüzyıl d. 12. yüzyıl e. 13. yüzyıl 2. I. Otto tarafından yeniden canlandırılan Kutsal Roma İmparatorluğu 962-1254 yılları arasında iki hanedan tarafından idare edilmiştir. Bu Hanedanlar aşağıdakilerden hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir? a. Karolenj Hanedanı-Capet Hanedanı b. Merovenj Hanedanı-Karolenj Hanedanı c. Capet Hanedanı-Sakson Hanedanı d. Karolenj Hanedanı-Sakson Hanedanı e. Sakson Hanedanı- Hohenstaufen Hanedanı 7. Engizisyon mahkemeleri aşağıdaki Avrupa ülkelerinden hangisinde tatbik edilmemiştir? a. Fransa b. İngiltere c. İtalya d. Almanya e. İspanya 3. Normanların İngiltere’yi istilası aşağıdaki olaylardan hangisinin ardından gerçekleşmiştir? a. Hasting Savaşı’nın b. Bouvines Savaşı’nın c. Lewes Savaşı’nın d. Puvatya Savaşı’nın e. Arsuf Savaşı’nın 4. Orta dönem ortaçağda, İtalya ve Sicilya’da nispeten siyasi birliği aşağıdakilerden hangisi sağlamıştır? a. Franklar b. Vikingler c. Normanlar d. Katalanlar e. Kastilyalılar 5. Asturias-Galiçya Krallığı nerede kurulmuştur? a. Avusturya’da b. İspanya’da c. Romanya’da d. İtalya’da e. Almanya’da 8. Papalığın merkezi otoritesine aşağıdaki tarikatlarden hangisi destek vermemiştir? a. Cluny b. Dominiken c. Fransisken d. Sistersiyen e. Maniheist kökenli tarikatlar 9. Aşağıdakilerden hangisinde Feodal sisteme ait unvanlar büyükten küçüğe doğru sıralanmıştır? a. Kral-baron-dük-kont-markiz b. Kral-dük-baron-kont-markiz c. Kral-markiz-dük-baron-kont d. Kral-dük-markiz-kont-baron e. Kral-dük-baron-markiz-kont 10. Aşağıdaki Haçlı seferlerinden hangisi Bizans İmparatorluğu’nun parçalanması ile sonuçlanmıştır? a. I. Haçlı Seferi b. II. Haçlı Seferi c. III. Haçlı Seferi d. IV. Haçlı Seferi e. V. Haçlı Seferi 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) 49 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız yanlış ise “Fransa ve Capet Hanedanı” bölümünü yeniden okuyunuz. 2. e Yanıtınız yanlış ise “Kutsal Roma İmparatorluğu” bölümünü yeniden okuyunuz.. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Normanlar ve İngiltere” bölümünü yeniden okuyunuz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “Norman Hanedanı” bölümünü yeniden okuyunuz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “İspanya” bölümünü yeniden okuyunuz. 6. b Yanıtınız yanlış ise “Üretim, Ziraat Tekniklerindeki Değişimler” bölümünü yeniden okuyunuz. 7. b Yanıtınız yanlış ise “Dini Hareketler” bölümünü yeniden okuyunuz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Dini Hareketler” bölümünü yeniden okuyunuz.. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Feodalite” bölümünü yeniden okuyunuz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Haçlı Seferleri” bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu 843 yılında imzalanan Verdun Antlaşması ile Batı Frankia, Orta Frankia ve Doğu Frankia olarak Şarlman’ın torunları arasında bölüşüldü. 987 yılına kadar Karolenj Hanedanı kralları tarafından yönetilen Batı Frankia bu tarihten sonra Capet Hanedanı tarafından idare edilmiştir. Kutsal Roma İmparatorluğu’nu yeniden canlandıranlar ise Doğu Frankia’yı yöneten Alman kralları oldu. 962’de Papa’nın Kutsal Roma imparatoru ilan ettiği I. Otto tarafından yeniden canlandırılan imparatorluk, 1806 yılına kadar yaklaşık dokuz asır varlığını sürdürdü. Vikingler, Fransa’nın Normandiya bölgesine gelerek Franklarla karışarak Normanları oluşturdu. 1066 yılında Rollo’nun soyundan gelen Norman Kralı William, Hasting Savaşı’nda Harold’ı mağlup ederek İngiltere’yi istila etti. Böylece İngiltere’de Norman hâkimiyeti başladı. I. William ve ardılları döneminde İngiltere’de pek çok siyasî gelişme yaşanmıştır. İngiliz kralları bir yandan Fransa’daki haklarını korumak için Fransa kralı ile mücadele ederken diğer yandan ülke içinde özellikle soylulara karşı otoritelerini korumak için çaba harcamıştır. Sıra Sizde 2 11. yüzyılın başında İtalya birlikten uzak küçük şehir devletlerinden oluşan bir bölge görünümündedir. Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu’nu oluşturmak isteyen Alman kralları İtalya’nın güneyini kendi sınırlarına katmışlardır. Ancak tüm İtalya’da bu başarılamadığı için feodal şehir devletleri hızla güçlenmişlerdir. İtalya’nın 11. ve 12. yüzyılın ilk yarısında gördüğü en güçlü siyasi yapılanma Normanlar tarafından gerçekleştirilmiştir. 1030-1194 yılları arasındaki dönemde başlangıçta şehir devletlerinin hizmetinde bulunan Normanlar daha sonra İtalya’nın en güçlü siyasi ve askeri gücü haline gelmişlerdir. 1091 yılında Sicilya Adası’nı Araplardan alarak tüm güney İtalya’da hâkimiyet kurmuşlardır. 12. yüzyılın ikinci yarısıyla 13. yüzyılın başında İtalya’nın en güçlü hanedanı Hohenstaufen Hanedanı olmuştur. Ancak bu dönemde de Papa ve diğer küçük şehir devletleri kendi aralarındaki mücadeleyi sürdürmüşler ve İtalya bu dönemde birlikten yoksun kalmıştır. İspanya’nın 8. yüzyılda Müslümanlar tarafından fethedilmesinden sonra İber Yarımadası’nın kuzeyine çekilen Hıristiyanlar, zamanla Müslümanlara karşı verilecek mücadelenin öncüsü oldular. 11-13. yüzyıllarda İspanya’da hüküm süren Leon, Kastilya, Navar, Aragon krallıkları hem kendi aralarında yoğun bir hâkimiyet mücadelesi vermişler hem de Müslümanların fethettiği toprakları geri almak yani “Reconquista” için savaşmışlardır. Sıra Sizde 3 Bu dönemde insan gücü yerine basit makinalar kullanılmaya başlanmıştır. 9. yüzyıldan sonra insan gücü ile çalışan değirmenler yerine su gücü ile çalışan değirmenler kullanılmaya başlanmıştır. 10. yüzyıla kadar insan gücü kullanılarak yapılan üretim araçları kam mili sayesinde makineleşmiştir. 11. yüzyılda dokumacılık alanında Fransa ve Almanya’da bu tür makinalar kullanılmıştır. 12. yüzyılda su gücü ile dönen çarklar rüzgarla çevrilen yelkenlere uyarlanmıştır. Bunun sonucu dondurucu kış aylarında da çalışabilen yel değirmenlerinde artış olmuştur. 13. yüzyılda da çırpma işleminin makineleşmesi sonucu İngiltere’de kumaş üretimi artmıştır. Bu dönemde tarım alanında da bazı yenilikler görülmüştür. Çift sürmek için sadece öküzler kullanılırken bu dönemde atlar da kullanılmaya başlanmıştır. Atların omuz kürekleri üzerine oturan koşum takımları ve nal çakılması ve at çiftlerinin ard arda koşulması sayesinde tarım üretiminde önemli artışlar olmuştur. Üç dönüşümlü 50 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi nadas sistemi, ağır tekerlekli saban (pullug) sayesinde 11. ve 13. yüzyıllar arasında ortalama ziraî verimlilik iki katına çıkmıştır. Bu dönemde 10. yüzyılda Cluny, 13. yüzyılın başında Dominiken ve Fransisken tarikatları sayesinde disiplinli, eğitim almış ve Papalığı en üst otorite olarak kabul eden dinî bir örgütlenme yaşanmıştır. Bunun sayesinde kilise dünyevi liderlere otoritesini kabul ettirmiştir. Bu gelişimin sonucu Papalık gücünü, Avrupa dışında Haçlı Seferleri (109-1291)’nin organizasyonunda Avrupa içinde de engizisyon uygulamaları olarak göstermiştir. Sıra Sizde 4 Avrupa’da 10. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar toplum yapısını belirleyen ilişkiler sistemine feodalizm denilmiştir. Feodal toplum yapısı Avrupa’daki merkezi devlet yapısının bozulmasından ortaya çıkmıştır. Bu sistemin temel özelliği, toprak sahibi ve güvenlik sağlayan efendiye üretim yapan kiracı durumundaki köylülerin itaat etmesidir. Feodalizmde herkesin bir efendisi vardır. Kral, dük, markiz, kont, baron, şövalye ve köylü tarzında bir hiyerarşik yapılanma söz konusudur. Bu dönemde 1096-1291 yılları arasında değişik adlar atlında 11 haçlı seferi düzenlenmiştir. I. Haçlı Seferi’nde Avrupalılar başarılı olmuş, 1099’da Kudüs ele geçirildiği gibi Urfa, Antakya ve Trablus’da Haçlı Devletleri kurulmuştur. Bunun dışındaki Haçlı Seferleri İslam dünyasının karşı mukavemeti ile başarısız hale getirilmiştir. Yararlanılan Kaynaklar Abbott, Jacob, History of King Richard I of England: Makeres of History, New York 2009. Abulafia, David, Frederick II: A Medieval Empero, Oxford University press 1992. Barlow, Frank, Thomas Becket, California 1990. Beydilli, Kemal, “İspanya”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul 2001, ss. 162-170. Bhote, Tehmina, Charlemagne: The Life and Times of an Early Medieval Emperor, New York 2005. Bradbury, Jim, The Capetians: Kings of France, 9871328, London 2007. Brown, R. Allen, The Normans, Woodbridge 1995. Bryce, Viscount James Bryce, The Holy Roman Empire, Oxford 1871. Carpenter, David, The Reign of Henry III, London-New York 2006. Crouch, David, The Normans: The History of a Dynasty, London 2007. Davies, Norman, Avrupa Tarihi, İmge Kitabevi, Ankara 2006. Demirci, Kürşat, “Engizisyon”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 11, İstanbul 1995, s. 238-241. Demirkent, Işın, Haçlı Seferleri Tarihi, İstanbul 1997. Demirkent, Işın, “Haçlılar” TDVİA Gelfand, Dale Evva, Charlemagne, New York 2003. Gimpel, Jean, Ortaçağda Endüstri Devrimi, çev. Nazım Özüaydın, Tübitak Yay., Ankara 1997. Greer Thomas H.-Gavin Lewis, A Brief History of the Western Europes, Thomson 2005. Gül, Muammer, Ortaçağ Avrupa Tarihi, İstanbul 2010. Hearder H. - Waley, D.P., A Short History of Italy, Cambridge 1963. Hearder, H. - Waley, D.P., A Short History of Italy, Cambridge 1963. Hersak, Emil, “Avarlar: Etnik Yaradılış Tarihlerine Bir Bakış”, Türkler, C.2, Ankara 2002, ss.641-657. Hitti, Philip K., İslam Tarihi, C. 3, çev. Salih Tuğ, İstanbul 1980. Irving, Thomas B., “Kastilya”, DİA, c. 25, Ankara 2002. Kerr, Gordon, Charlemagne’den Lizbon Antlaşması’na Avrupa’nın Kısa Tarihi, çev. Cumhur Atay, İstanbul 2011. Kohn, George Childs, Dictionary of Wars, New York 2007. Kurat, Akdes Nimet, “Avarlar”, yayına haz. Serkan Acar, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVI/1, (Temmuz 2011), ss. 81-110. Le Goff, Jacques-Schlegel, Jean-Louis, Çocuklar İçin Ortaçağ, çev. Orçun Türkay, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2008. Levy, Debbie, The Signing of the Magna Carta, Minneapolis 2008. Makki, Mahmoud, “The Political History of alAndalus92/711-897/1492”, The Legacy of Muslim Spain, ed. Salma Khadra Jayyusi, Brill 1992. Marshall, H. E., Our Island Story, 2006. Matthew, Donald, The Norman Kingdom of Sicily, Cambridge 2001. McKitterick, Rosamond, Charlemagne: The Formation of a European Identity, Cambridge University Press 2008. O’Callaghan, Joseph F., A History of Medieval Spain, New York 1983. Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Türkçe çev. Fikret Işıltan, TTK yay. Ankara 1991. Özdemir, Mehmet, “Endülüs”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul 1995, ss. 211-225. 2. Ünite - Orta Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (11-13. Yüzyıllar) Öztuna, Yılmaz, Devletler ve Hanedanlar, C.III,V, Ankara 1996. Prestwich, Michael, Edward I, California 1989. Riché, Pierre, The Carolingians, İngilizce çev. Michael Idomir Allen, University of Pennsylvania press 1993. Roberts, J.M., Avrupa Tarihi, çev. Aret Demirkaynak, İnkılap yay. İstanbul 2011. Schutz, Herbert, The Carolingians in Central Europe, their History, Art and Architecture, Leiden 2004. Seignobos, Charles, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, çev. Samih Tiryakioğlu, Varlık Yayınları, İstanbul 1960. Şeyban, Lütfi, Reconquista Endülüs’te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, İstanbul 2003. Warren, W. L., King John, California 1978. Yonge, Charlotte Mary, A Short History of England, Bremen 2010. 51 ORTAÇAĞ-YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ 3 Amaçlarımız     Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Geç Dönem Ortaçağda (1300-1453) Batı Avrupa’daki gelişmeleri irdeleyebilecek; Geç Dönem Ortaçağda (1300-1453) Doğu Avrupa’daki gelişmeleri yorumlayabilecek; Geç Dönem Ortaçağ Avrupa’sındaki yenilikleri tartışabilecek; Geç Dönem Ortaçağ Avrupa’sında Papalık ve hukuku açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Batı Avrupa İngiltere, Fransa, Burgonya Almanya, İtalya Doğu Avrupa Bizans ve Latin Devletleri, Osmanlı Devleti • Sırbistan, Bulgaristan, Rusya, Macaristan, Polonya ve Litvanya • Hansa Birliği • • • • • • • • Kara Veba, Yüzyıl Savaşları Ticaret Florin, Duka Üniversiteler Papalık Babil Esareti, Büyük Parçalanma ve Konsiller Dönemi İçindekiler Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) • GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ’DA (13001453) BATI AVRUPA • GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ’DA (13001453) DOĞU AVRUPA • GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPA’SINDA YENİLİKLER • GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPA’SINDA PAPALIK VE HUKUK Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ’DA (1300-1453) BATI AVRUPA İngiltere, Fransa ve Burgonya Geç dönem ortaçağda İngiltere’ye Plantagenet (telaffuzu: Plantajene) hanedanı yönetmiştir. Bu hanedan, İngiltere’yi 1133-1485 yılları arasında yönetmiş yani Plantagenet hanedanının İngiltere’deki hakimiyeti yaklaşık üç buçuk asır sürmüştür. Aslında bu hanedan kökenleri 12. yüzyılın ilk yarısında Kuzeybatı Fransa’da yer alan Anjou bölgesine uzanır. Anjou bölgesinin kontu olan Geoffroy Plantagenet İngiltere’yi fetheden Norman hanedanından I. William’ın torunu Matilda ile evlenir. Bu evlilikten dünyaya gelen I. Henri Plantagenet, Norman hanedanının erkek evladı olmaması yüzünden İngiltere kralı olur. Böylece İngiltere’de Plantagenet hanedanı başlamış olur. Plantagenet hanedanı da Kuzey Fransa kökenli Normandiya hanedanı gibi Fransızca konuşmaktadır. Bundan dolayı o dönemde İngiltere Plantagenet hanedanının hakimiyeti altındaki Anjou Dukalığının bir parçası olarak algılanmıştır. İngiltere 14. yüzyıla I. Edward Plantagenet (1272-1307)’in iktidarı ile girer. Onun oğlu II. Edward (1307-1327) ve torunu III. Edward (1327-1377) döneminde yaklaşık bir asırlık bir dönemde İngiltere sadece üç hükümdar görür. 14.yüzyılın son İngiltere kralı ise II. Richard (1377-1399) olur. Bu durum İngiltere’de kralın merkezi gücünün artmasına ve monarşik devlet yapısının oluşmasına katkı verir. Günümüzde de İngiliz Parlamentosunun toplandığı kraliyet sarayının bir parçası olan Westminster Hall yani İngiltere Parlamentosu 1295’de kralın çağrısı ile toplanır. Bu gelenek günümüze kadar varlığını sürdürmüştür. İngiltere 15.yüzyıla yeni bir kraliyet hanedanı ile girer. Bu hanedanın adı Lancaster’dır. Bu hanedandan gelen krallar sırası ile IV. Henry Lancaster (1399-1413), V. Henry (1413-1422) ve VI. Henry (1422-1461)’dir. Fransa ise 14. yüzyıla Capet hanedanından IV. Philippe (1285-1314) ve onun üç oğlu X. Louis (1314-1316), V. Philippe (1316-1322) ve IV. Charles’ın (1322-1328) iktidarı ile girer. Tıpkı İngiltere’de olduğu gibi Fransa’da da merkezi iktidarın gücü bu yüzyılda artar. IV. Philippe, soyluların, kent burjuvazisinin ve ruhban sınıfının bir araya geldiği Parlamentoyu oluşturdu. Ayrıca eyaletlerde de meclisler oluşturuldu. Vergi alanında uzman memurların yetişmesine önem verildi. 1314 yılında IV. Philippe öldüğünde, 1328 yılına gelinceye kadar 14 yıl içinde üç oğlu da ölmüş, böylece Capet hanedanının babadan oğla geçen çizgisi son bulmuştur. (Price, s. 66) 54 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Capet hanedanının 1328 yılında Fransa’da sona ermesinden sonra kralın kim olacağı tartışması başlamıştır. Fransa tacı için hak iddia eden iki aday ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki, Fransız Kralı IV. Philippe’in erkek kardeşinin oğlu olan yeğeni VI. Philippe de Valois’dır. Diğeri ise, annesi IV. Philippe’in kızı olan İngiltere Kralı III. Edward’dır. Fransız baronları Edward’ı reddederek VI. Philippe adıyla, Philippe de Valois’yı Fransa kralı ilan ettiler. Fransa, bu tarihten 1461 yılına kadar Valois (telaffuzu: Valoa) hanedanından gelen krallar tarafından yönetildi. Bu krallar VI. Philippe (1328-1350), II. Jean (1350-1364), V. Charles (1364-1380), VI. Charles (1380-1422), VII. Charles (1422-1461)’dır. İngiltere Kralı III. Edward, başlangıçta VI. Philippe’in krallığını kabul etti. Ancak o dönemde İngiliz toprağı olan ve günümüz Fransa’sının güneybatısında yer alan Akitanya (Gyenne) Dukalığına 1337 yılında Fransa Kralı VI. Philippe tarafından el konulunca İngiltere Kralı III. Edward, Fransa tahtı üzerinde hak iddia ederek misilleme yaptı. Böylece 1337 yılından 1453 yılına kadar Fransızlarla İngilizler arasında sürecek olan Yüzyıl Savaşları başlamış oldu. (Malet et Isaac, s. 225- 229) Aslında bu savaşlar her ne kadar yanlış olarak Yüzyıl olarak adlandırılsa da ara ara kesintilerle birlikte 120 yıl boyunca sürmüştür. Bu dönemde yönetici grubu Fransızca konuşan İngiltere, günümüz Fransa, Belçika ve Hollanda sınırları içinde kalan Burgond Kontluğu ile birlikte Fransız Krallığına karşı savaş açmıştır. 120 yıl boyunca süren savaşların tamamı İngiltere’de değil, Fransa topraklarında gerçekleşmiştir. Bunun sonucu olarak Yüzyıl Savaşlarının başında 16 milyon nüfusa sahip olduğu tahmin edilen Fransa’nın nüfusu savaşın sonunda 12 milyona düşmüştür. Fransa ise Yüzyıl Savaşları boyunca İngilizlere karşı Britanya adasında yaşayan İskoçya, İrlanda ve Galler ile ittifak kurmaya çalışmıştır. Tablo 3.1 Geç Dönem Ortaçağ Dönemi İngiltere ve Fransa Kralları Tablosu İngiltere Kralları Hükümdarlık Yılları Fransa Kralları Hükümdarlık Yılları I. Edward (1272-1307) VI. Philippe (1328-1350) II. Edward (1307-1327) II. Jean (1350-1364) III. Edward (1327-1377) V. Charles (1364-1380) II. Richard (1377-1399) VI. Charles (1380-1422) IV. Henry Lancaster (1399-1413) VII. Charles (1422-1461) V. Henry (1413-1422) VI. Henry (1422-1461) Yüzyıl Savaşlarının başında nüfusu 5 milyon olduğu tahmin edilen İngiltere, donanması ile denizlerde üstün bir güce sahipken, karada Fransızlar daha üstün gözüküyorlardı. 1340 yılında İngiliz-Burgonya donanması Bruge yakınlarında Fransız donanmasını tahrip eder. Ancak Fransız topraklarına İngiliz çıkartması Kral III. Edward tarafından Normandiya’ya yapılır. Fransa Kralı VI. Philippe, kuzeydoğuya doğru ilerleyen İngiliz ordusunu Crecy’de (telaffuzu: Kresi) karşılar. Asker sayısı bakımından Fransız ordusunun daha üst konumda olmasına rağmen, daha disiplinli olan ve top silahını daha etkili kullanan İngilizler Crecy’de Fransızları ağır bir yenilgiye uğratırlar. 1347 yılında İngilizler, 1558 yılına kadar ellerinde tutacakları Calais kentini ele geçirirler. Fransızların ikinci büyük yenilgisi 1356 ‘da Poitiers (telaffuzu: Poatie)’de yaşar. Fransız kralı I. Jean (1350-1364) esir düşer. Bunun üzerine 1360 yılındaki Bretigny (telaffuzu: Bretini) Antlaşması ile İngiliz Kralı III. Edward, Fransa tahtındaki iddiasından vazgeçiyordu ancak Fransa krallığına bağlı kuzeydeki Calais ve Picardie (telaffuzu: Pikardi) ile Fransa’nın Atlantik Okyanusu 3. Ünite - Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) kıyılarının güneybatısında yer alan Poitou (telaffuzu: Poatu), Limousin, Perigord ve Akitanya bölgeleri İngiltere’ye bırakılıyordu. Bırakılan bu yerler, Fransa krallığının dörtte birinden daha fazlaydı. Bretigny Antlaşması ile Yüzyıl Savaşlarının ilk aşaması da tamamlanmış olur. Yüzyıl Savaşlarının ilk aşamasında görülen diğer bir felaket ise kara veba olur. 1348 ila 1350 yılları arasında salgın halinde görülen hıyarcık vebası tüm Avrupa’da nüfusun üçte bir oranında azalmasına sebep oldu. Bunun sonucu olarak tarımsal üretim azaldı ve bütün Avrupa’da köylü isyanları görülmeye başladı. Özellikle Fransa’da 1358 yılında yaşanan köylü isyanlarında otuz binden fazla insan öldü. 1381 yılında İngiltere’de köylüler “biz İsa’nın suretinde birer insan olarak yaratıldık ama siz bize vahşi hayvanlar gibi davranıyorsunuz” diyerek ayaklandılar ve kısa bir süreliğine de olsa Londra’yı ele geçirmeyi başardılar. (Roberts, s. 203) Yüzyıl Savaşlarının seyri 1369 yılından sonra belli bir süre Fransızların lehine gelişmeye başlar. 1369 yılında Fransızlar, La Rochelle’de İngiliz donanmasını yenilgiye uğrattılar. Akitanya bölgesini ele geçirdiler. İngiltere, Fransa’daki topraklarını kaybetmeye başlar. İngiltere’nin elinde kalan yerler 1380 yılında kuzeyde Calais, Cherbourg, Brest ve güneybatıda Bordeaux ve Bayonne şehirleridir. Ancak 15. yüzyılın başında Fransa’da iç savaşın çıkması üzerine İngilizler, tekrar Fransız topraklarına çıktılar. 1415 yılında kuzeydoğu Fransa’da yer alan Azincourt’da (Agincourt) İngilizler, Yüzyıl Savaşları boyunca üçüncü defa Fransızları mağlup ettiler ve tüm Normandiya bölgesini ele geçirdiler. Paris 1418’den 1436 yılına kadar İngilizBurgon ittifakının elinde kaldı. 1420 yılındaki Troyes (telaffuzu: Troa) antlaşması ile İngiltere kralı Fransız tahtının varisi oluyor ve Normandiya’nın işgali Fransa tarafından kabul ediliyordu. Ancak 1422 yılında Fransa kralı olan VII. Charles anlaşmayı reddederek savaşı sürdürme kararı alır. Fakat İngilizler ilerleyişlerini bütün Fransa’da sürdürürler. 1428 yılında da İngilizler Orleans kentini ele geçirdiler. Nerdeyse tüm Fransa’nın İngilizler tarafından işgal edildiği ve herkesin umutsuzluk içinde olduğu bir dönemde Jeanne d’Arc adlı bir köylü kızı direnişin simgesi oldu. 1412 yılında Lorraine bölgesindeki Domremy’de bir köylü kızı olarak doğan Jeanne d’Arc (Jandark) 13 yaşına geldiğinde rüyasında Hıristiyan aziz ve azizeleri gördüğünü, onların kendisine köyünü terk ederek İngilizleri ülkesinden kovmasını emrettiklerini iddia ediyordu. 16 yaşına geldiğinde Jeanne d’Arc’ın iddiaları teologlar tarafından doğru kabul edildi, kendisine küçük bir ordu verildi ve Jeanne d’Arc 1429 yılında Orleans’ı İngilizlerden almayı başardı. 17 Temmuz 1429’da o zaman İngiliz toprağı kabul edilen Reims’te VII. Charles, Fransa kralı sıfatıyla taç giydi. Ancak Jeanne d’Arc bir yıl sonra tutsak edildi ve 1431 yılında İngilizler tarafından canlı canlı yakıldı. Jeanne d’Arc’ın verdiği direnme ruhu ile Fransızlar, direnişe geçti. 1436 yılında İngiltere-Burgonya ittifakı bozuldu ve 1436 yılında Paris tekrar Fransızların eline geçti. 1444 yılında imzalanan Tours anlaşmasıyla İngiltere’nin elindeki Normandiya ile Anjou bölgesi arasındaki Maine de Fransızlara bırakıldı. 1453 yılında Fransızlar Akitanya bölgesindeki Castillon’da İngilizleri yendiler. İngiltere tekrar bir ada ülkesine dönüştü. Fransızların 1439 yılından itibaren kazandıkları başarılarda sürekli bir okçu ve süvari ordusuna sahip olmaları etkili oldu. Plantagenet hanedanı yönetimindeki İngiltere, başlangıçta kültürel olduğu kadar siyasal anlamda da Fransız uygarlığının bir uzantısından başka bir şey olmayan bir hanedan ülkesi idi. (Davies, s. 449) Yüzyıl Savaşlarının sonunda ise Lancaster hanedanlığı altındaki İngiltere bir ada krallığına dönüşmüştü ve kıta Avrupa’sındaki mülklerini bırakmıştı. Bu olay İngiltere’ye anglo-norman düzeninden İngiliz- 55 56 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi leşmeyi getirdi. Fransa için ise kral etrafında oluşan güçlü bir monarşiyi getirdi. Yüzyıl Savaşları sonucunda ne İngiltere ne de Fransa, sınırları içinde günümüzdeki Hollanda, Lüxsemburg ve Belçika toprakları da olan Burgonya Düklüğü kadar zengin olamadı. Fransız kraliyet ailesi olan Valois soyundan gelen Burgonya dükleri İngiltere ile ittifak yaparak İngiliz yünlerini Bruge, Arras, Ypres, Ghent ve Anvers gibi şehirlerde işleyerek zenginleştiler. Burgonya dükleri, merkezleri olan Dijon şehrini saraylarla donatılar. Ancak 1477 yılından sonra Burgonya parçalandı ve Habsburg hanedanının eline geçti. Almanya İmparator II. Friederich’in oğlu IV. Konrad’ın 1254 yılında ölmesi ile birlikte Hohenstaufen hanedanı sona erer. Fetret devri ile geçen yaklaşık çeyrek asır sonra 1273 yılında Avusturya ve civarına hükmeden Habsburg hanedanı Kutsal Roma-Cermen İmparatorları olarak Almanya’yı yönetmeye başlar. İlk Habsburg hükümdarı olan Rudolf (1273-92), Nassau hanedanından I. Adolf (1292-1298) ve Rudolf ’un oğlu I. Albrecht (1298-1308) döneminde imparatorluk iktidarı kısmen yeniden merkezileştirilmeye çalışılmıştır (Fullbrook, s. 39). Lüksemburg hanedanından VII. Henreich (1308-1313) Kutsal Roma-Cermen İmparatoru olur. Onu aynı hanedandan IV. Ludwig (1314-1347), IV. Karl (1346-1378), ve I.Wenzel (1378-1400) takipeder. Bavyeralı I. Ruprecht’in (1401-1410) iktidarından sonra yine Lüksemburg hanedanından Sigismund (1410-1437) ile bundan sonra tekrar Habsburg hanedanından II. Albert (1438-1439) ve III. Frederich (1440-1493) Alman imparatoru olur. Ancak Fransa ve İngiltere’nin aksine geç dönem ortaçağ boyunca Almanya merkezileşmesini tamamlayamaz. Geç dönem ortaçağ boyunca Almanya çok sayıda parçaya ayrılmış feodal yapılar topluluğu gibidir. Görünüşte tek bir imparator vardır. Ancak onun yetkileri sadece sistemin başında protokolden ibarettir. Gerçek otorite prensler, yüksek rütbeli rahipler ve şehir heyetleri tarafından icra ediliyordu. Bunların her biri kendi toprağı üzerinde adaleti dağıtmak, para basmak, hatta savaş açmak yetkisine sahipti. (Seignobos, s. 174-175) İmparatoru seçen yedi elektör prensliğin yanı sıra yaklaşık yirmi beş seküler ve doksan tanesi dinsel olan prenslik, yüzden fazla kontluk, çok daha büyük sayıda düşük seviyeli lordluk ve ayrıca bu dönemde Almanya’da aşağı-yukarı küçük boyutta da olsa üç bin kent bulunuyordu. (Fulbrook, s. 35-40) Tablo 3.2 Geç Dönem Ortaçağ Dönemi Kutsal RomaCermen (Alman) İmparatorları Tablosu İmparatorun Adı Hükümdarlık Yılları Hanedanı IV. Konrad (1228-1254) Hohenstaufen Rudolf (1273-1292) Nassau I. Adolf (1292-1298) Nassau I. Albrecht (1298-1308) Nassau VII. Henreich (1308-1313) Lüksemburg IV. Ludwig (1314-1347) Lüksemburg IV. Karl (1346-1378) Lüksemburg I.Wenzel (1378-1400) Lüksemburg I. Ruprecht (1401-1410) Bavyeralı Sigismund (1410-1437) Lüksemburg II. Albert (1438-1439) Habsburg III. Frederich (1440-1493) Habsburg 3. Ünite - Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) Almanya’nın bu kadar parçalanmış bir görüntü sunmasının nedeni İngiltere ve Fransa’daki gibi kraliyet ailelerinin soya dayalı olarak babadan oğla geçmemesi ve bundan dolayı da merkezi yönetim anlayışının Alman topraklarında kuvvetlenememesidir. Bunun sonucu olarak Almanya’da imparatorlar hiyerarşiye hükmetmekten ziyade başkanlık ediyorlardı. Diğer bir unsur ise, Fransa’da Paris’in, İngiltere’de Londra’nın idari merkez olarak belirlenmiş olmasına rağmen, Almanya’da sabit bir idari şehir merkezi görülmez. Alman imparatorlarının bir kısmının Prag’ı tercih etmesi, Prag’ın mimari tarzda olduğu kadar kültürel alanda da gelişip burada Prag Üniversitesinin kurulmasını sağlamıştır. İmparator IV. Karl (1346-1378) Prag şehrine ve civarına şatolar, imparatorluk mahkemesi yaptırmış ve 1348 yılında Prag Üniversitesini kurmuştur. Ancak daha sonra imparatorlar merkez olarak başka yerleri tercih etmişlerdir. Almanya’da geç dönem ortaçağında imparatorun, Fransa ve İngiltere’ye nazaran yeterince güçlenememesine neden olan olay, Almanya’nın ateşli silahları bu ülkelere göre daha geç kullanmaya başlaması ile de ilgilidir. 14. yüzyılda icat edilen demir topları, bronz toplar takip etti. 15. yüzyılda da dökme demirden büyük tüfekler kullanılmaya başlandı. Bundan dolayı şatoların ve kalelerin arkasına sığınarak merkezi otoriteye direnenlerin gücü kolayca kırılabiliyordu. (Roberts, s. 244) Almanya’daki Cermen geleneği, imparatorun erkanına danışması ve onların kararına göre hareket etmesi yükümlülüğünü getiriyordu. Bu uygulama 1356 yılında Altın Ferman adıyla anayasal bir hüküm haline getirildi. Buna göre Mainz, Köln ve Trier piskoposlukları, Bohemya, Rhine, Palatinate, Saksonya ve Brademburg dükleri imparatoru seçme hakkına sahipti. Bundan dolayı geç ortaçağ dönemince pek çok sülaleden Alman imparatorları ortaya çıkmıştır. Bunun sonucu olarak Alman idarecileri Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu geleneğinden koptular. IV. Karl döneminde (1346-1378) Alman imparatorları, Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu kavramına son vererek Çek kralı ve Alman imparatoru olmayı tercih etmişlerdir. Böylece tüm Avrupa’yı birleştirme düşüncesine yani Roma geleneğine de ara verilmiş oldu. III. Frederich (1440-1493) papanın elinden taç giymek için Roma’ya giden son imparator oldu. Almanya’nın kuzeyindeki İskandinavya ülkelerinden İsveç ve Norveç 1397 yılında Danimarka kralına tabi oldular. Böylece Birleşik Danimarka Krallığı oluşmuş oldu. Güneyde ise İsviçre 13. yüzyılın sonundan itibaren Almanya İmparatorluğundan ayrılmaya başladı. 1315 yılındaki Morgarten Savaşında İsviçreliler bir Habsburg ordusunu bozguna uğrattılar. Bir devlet oluşturabilmek için Luzern 1331’de, Zürih ve Glarus 1351’de, Zug 1352’de, 1353’te de Bern İsviçre’ye katıldı. 1386 yılında ikinci defa Habsburglara askeri üstünlük sağlayan İsviçre bağımsız bir devlet olarak Avrupa’da varlığını korudu. İtalya Geç dönem ortaçağda daha önce İtalya’da parçalanmış olan otorite, daha zayıf devletleri hakimiyetleri altına alarak kuvvetli şehir devletlerine dönüştü. Denizcilik ve ticaretle gelişen Venedik, Cenova ve Floransa’ya Lombardiya bölgesinden Milano da katıldı. Geç dönem ortaçağ Avrupası’nda İtalyan şehir devletlerinin kuvvetlenmesinde şüphesiz Alman imparatorlarının İtalya üzerindeki otoritelerinin azalmış olmasının etkisi vardır. Floransa, şehrin ileri gelen aileleri tarafından yönetildi. Özellikle Mediciler döneminde sanat ve ekonomi alanında Floransa büyük bir gelişme gösterdi. İlahi Komedya’nın yazarı Dante de Floransalı’ydı. 57 58 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Venedik ve Cenova ise Doğu Akdeniz ticaretini ele geçirerek hızla zenginleştiler. Bunun sonucu olarak 14. yüzyıl İtalyası’nda tüccar bankerler ortaya çıkmaya başladı. Sigorta, muhasebecilik, poliçe, protesto, kambiyo senedi gibi finans teknikleri geç dönem ortaçağ boyunca İtalya’da uygulandı. 15. yüzyılda Cenova’da düşük faizle ihtiyaç sahipleri için kredi veren “rehin sandığı” uygulaması başladı. Bu genel bankaların en eski modeli oldu. Bu yüzyılda İtalyan şehirlerinde ticaret şirketleri kurulmaya başladı. Avrupa’da Roma rakamlarının bırakılarak sıfır sayesinde çarpma, bölme ve toplamaları çabuklaştıran Arap rakamlarının kullanıldığı ilk ülke İtalya oldu. 15. yüzyılın sonunda ondalık sisteme dayalı rakamların kullanımı İtalya’da yaygınlaştı ve İtalya’da hesap sanatını öğreten okullar açıldı. Zenginleşen İtalyan şehirlerinin her birinde görkemli saraylar inşa edildi. Bu saraylarda Polonya biçimli, sivri uçlu kunduralar giyen beyefendiler ile sivri ve yüksek başlıklı şapkaları, açık saçık, dekolte kıyafet giyen hanımefendileri bir araya gelmeye başladı. “Bir kavalye” ile “bir dam”dan meydana gelen bu çiftler el ele tutuşarak saraylarda dans etmeye başladılar. 14. yüzyıldan itibaren sadece İtalya’da değil Fransa, İspanya, İngiltere ve Almanya’da da Latincenin dışında kendi dillerinde eser veren sanatçılar belirdi. İtalya’daki şehirler arasında İtalyancayı etkili bir şekilde kullanan yazarlar Floransa’da ortaya çıktı. Yazarlar lirik (duygusal) şiir ve hikaye tarzında yazılar yazdılar. Şiir alanında Floransa’da Dante ve Petrarca ve hikayede Boccacio gibi isimler ön plana çıktı. 15. yüzyılın ortasında yağlıboya icat edildi. Böylece resim sanatı Bizans geleneğinden uzaklaşarak Rönesans dönemi resminin temelini oluşturdu. 14. yüzyılda papalar ikamet ettikleri Roma’yı terk edip Fransa’daki Avignon şehrinde oturmaya başladılar. Bunun sonucu olarak da papalar, Fransızlardan seçilmeye başladılar. Papanın Roma’dan ayrılmasından rahatsızlık duyan İtalyanlar, bu olayı “Babil esareti” olarak adlandırdılar. 13. yüzyılın ortasından itibaren İtalya’da iki şehir devleti Doğu’yla yaptıkları ticarette kullanılmak üzere altın para bastılar. Bu şehirlerden ilki olan Floransa altın parasına florin ismini verirken, Venedik ise duka adını verdi. Bu dönemde Avrupa’da sadece gümüş paralar varken florin ve dukanın basılmasından sonra, 14. ve 15. yüzyıl Avrupası’nda yoğun olarak florin ve duka kullanılmaya başladı. 1382-1442 yılları arasında Napoli Krallığı, Fransız asıllı Anju (Anjou) hanedanına aitti. 1442 yılında Aragon kralı V. Alfonso (1396-1458) Napoli Krallığını ele geçirmişti. Böylece İtalya daha da parçalı bir siyasi ortam içinde yeniçağ dönemine girecektir. Geç dönem Ortaçağ Batı Avrupa’sındaki gelişmeleri açıklayınız. 1 GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ’DA (1300-1453) DOĞU AVRUPA Bizans ve Latin Devletleri Bizans İmparatorluğu 13. yüzyıla parçalanmış bir şekilde girdi. Bunun sebebi Venedik’in liderliğinde gerçekleştirilen IV. Haçlı Seferi idi. IV. Haçlı Seferi sonucunda, kurulduğu 4. yüzyıldan itibaren işgal görmeyen ve Bizans hazinesi kadar kültür mirasını da barındıran İstanbul 1204 yılında Latinlerin eline geçti. Güney ve Batı Avrupa’dan gelen Haçlılar, Bizans İmparatorluğu’nun en değerli topraklarını kendi aralarında paylaştılar. Daha önce Bizans toprağı olan İstanbul, Çanakkale Boğazı’nın her iki tarafı, Trakya, Anadolu’nun kuzeybatı kısmı, Midilli, Sakız, Sisam, Adriyatik Denizi kıyısındaki Arnavutluk sahilleri, Mora’da Patra, Sparta, Ko- 3. Ünite - Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) ron ve Modon şehirleri, İyonya Adaları, Eğriboz ve Kiklad Adalarının yanı sıra Gelibolu, Tekirdağ ve Marmara Ereğlisi Venediklilere bırakıldı. Selanik ve Atina’ya kadar olan topraklarda Atina Latin Dukalığı oluşturuldu. Mora’da ise 1205 yılından 1430 yılına kadar devam edecek olan Akaya Latin Prensliği kuruldu. Bizans İmparatorluğu ise üçe ayrıldı. Bunlardan ilki 1204-1261 yılları arasında kendisine İznik’i başkent olarak seçen ve 1261 yılından sonra İstanbul’u Latinlerden geri alarak 1453 yılına kadar Bizans’ın varisi olduğunu iddia eden İznik İmparatorluğu’ydu. İkincisi ise varlığını 1461 yılına kadar sürdürecek olan Trabzon Rum İmparatorluğu’ydu. Bizans’tan ayrılan üçüncü devlet ise merkezi Arta ve Yanya olan Epir Despotluğu’ydu. Bu her üç devlet de Bizans’ın gerçek varisinin kendisi olduğunu iddia ediyor ve kendi aralarında çatışıyorlardı. 1204 yılında İstanbul’un Latinlerin eline geçmesi ve yağmalanması o kadar büyük bir etki yaptı ki Balkan topraklarında pek çok siyasi oluşumlara sebebiyet verdi. Bulgarlar ve Sırplar bu dönemde kendi bağımsız devletlerini kurdular. Bundan dolayı pek çok tarihçi Bizans’ın gerçek yıkılış tarihini 1453 yılı değil de 1204 yılı olarak gösterme eğilimindedir. İznik İmparatorluğu, Epir Despotluğu karşısında üstünlük sağlamış ve onun sahip olduğu bazı toprakları ilhak etmiş olmasına rağmen bir daha asla eski gücüne ulaşamadı. Balkanlarda parçalanmış siyasi yapılanma 14. yüzyılda daha da artmıştı. Bizans Devleti’nin yanı sıra Bulgar, Sırp ve Latin devletleri varlıklarını 14. yüzyıl boyunca kuvvetlendirerek sürdürdüler. Bizans ise her geçen gün küçülerek İstanbul ve civarıyla sınırlı bir devlete dönüştü. Buna karşılık 14. yüzyılın başında kuzeybatı Anadolu’da Bitinya bölgesinde kurulmuş olan Osmanlı Devleti ise 14. yüzyılın ikinci yarısında Gelibolu’yu fethederek Avrupa topraklarına ayak bastı. Bir asır içinde Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Arnavutluk ve Bosna topraklarını fethetmeyi başardı. Osmanlının Balkanlarda mücadele ettiği devletler arasında 1204 yılından sonra kurulan Latin devletleri, Bizans İmparatorluğu, Bulgar ve Sırp Çarlıkları vardı. Osmanlı Devleti 13. yüzyılda yaşanan olaylar Anadolu’da siyasi bir otorite boşluğu oluşturmuştur. Bu otorite boşluğuna sebep olan olaylar arasında 1204 yılındaki IV. Haçlı Seferi, Cengiz Han ve oğullarının Asya ve Orta Avrupa’ya kadar hâkimiyet kurmaları ve 1243 yılında Kösedağ Savaşıyla Anadolu’da Moğol hâkimiyetinin kurulmasını sıralayabiliriz. 1243 yılından sonra Anadolu Selçuklu Devleti’nin varlığı büyük ölçüde Moğolların vasalı durumundaki bir devlet görünümündedir. Bunun sonucu olarak özellikle Selçuklu’nun Bizans sınırlarındaki topraklarında otorite boşluğu meydana gelmiş ve pek çok Batı Anadolu beyliği oluşmuştur. Bu beylikler arasında Menteşe, Aydınoğulları, Saruhan, Karasi ve nihayet Osmanlı Beyliği’ni söyleyebiliriz. Karacahisar, Söğüt ve Domaniç civarındaki Türkleri teşkilatlandıran Osman Gazi 1302 yılında merkezi Bizans ordusunu Bafeus Savaşında yenerek bir devlet olarak varlığını kanıtladı. 1329 yılında Pelekanos Savaşında Osmanlılar bu askeri başarılarını Bizans’a karşı tekrarladılar. 1326 yılında Bursa, 1331 yılında İznik, 1337 yılında İzmit Bizanslılardan alındı. 1345 yılında Osmanlılar diğer bir Batı Anadolu beyliği olan Karasi’yi ilhak ettiler. 1354 yılında da Gelibolu’yu alarak Avrupa topraklarına geçtiler. Özellikle 14. yüzyılın ikinci çeyreğine denk gelen Sultan Orhan döneminde Osmanlılar ücretli askerler sıfatıyla Bizans’ın askeri müttefiki oldular. Balkan topraklarını ele geçirmeye çalışan Sırp Çarı Stefan Duşan’ı durdurmak amacıyla Bizans ordularıyla birlikte Balkan topraklarında savaştılar. Böylece Osmanlılar hem Balkan coğrafyasını hem de Balkan siyasetini tanımış oldular. Bu tecrübelerin- 59 60 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi den dolayı Balkanlardaki Osmanlı fütuhatı çok hızlı gerçekleşti. 1371 yılına gelindiğinde Anadolu Trakyası’nın tamamına yakın kısmı Osmanlılarca fethedilmiştir. 1394 yılına gelindiğinde ise Serez, Drama, Kavala ve Teselya bölgesi Osmanlılar tarafından fethedildi (L. Kayapınar, s.188). Osmanlıların uzun yıllardan beri istikrardan yoksun Balkanlara barışı getirmesi ve adil vergi sistemi uygulaması Osmanlının bu topraklarda kalıcı olmasını sağladı. 1396 yılında ise tüm Bulgaristan Osmanlı toprağı olmuştu. 1402 yılında başlayıp 1413 yılına kadar devam eden Fetret Döneminde bile Makedonya, Kuzey Yunanistan ve Bulgaristan, Osmanlı toprağı olarak kalmaya devam etti. 1430 yılında Selanik, Venediklilerden fethedildi, aynı yıl Yanya Osmanlı Devleti’ne katıldı. Anadolu’dan pek çok Müslüman Türk, Balkanlarda iskan edilerek bu topraklarda Osmanlı şehirleri oluşturuldu. 1453 yılında İstanbul fethedildiğinde Balkanlarda bazı toprakların bir asırlık Osmanlı geçmişi vardı. 1456 yılında Fatih Sultan Mehmet Atina’yı Latin Atina Dukalığı’ndan aldı. 1461 yılında da tüm Mora Osmanlı Devleti’ne bağlandı. Fatih döneminde Sırbistan, Arnavutluk ve Bosna’da Osmanlı egemenliği kuruldu. Osmanlılar bu toprakları daha önce sahipleri olan Bizans, Latin Prenslikleri, Bulgar ve Sırp Çarlıklarından ele geçirdiler. Balkan topraklarında kısa sürede Osmanlı mimarisinin en güzel örnekleri olan hanlar, kervansaraylar, köprüler, mescit ve camilerle donatıldı. Böylece 14. yüzyıldan itibaren dili ve dini Avrupa kültüründen farklı olan Osmanlılar, Avrupa tarihinin en önemli unsurlarından biri haline geldi. Bu önem Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethetmesiyle ortaçağın kapanıp yeniçağın başlatılmasıyla da pek çok tarihçi tarafından da kabul edildi. Osmanlıların Balkanlarda bundan sonraki mücadelesi büyük ölçüde Macarlarla olacaktır. Bulgaristan Aslında Orta Asya kökenli olan Bulgarların tarih sahnesine çıkması 5. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşir. 453 yılında Batı Hun hükümdarı Atila’nın ölümü üzerine Hunların bir kısmı Macaristan topraklarından ayrılarak doğuya doğru hareket ederler. Burada Orta Asya ve Türk kökenli Ogurlarla karşılaşırlar. Bu karışımdan Bulgarlar ortaya çıkar. 679-1018 yılları arasında Tuna Bulgar Devleti’ni kuran ve bugünkü Bulgaristan coğrafyasına hakim olan Bulgarlar bölgede yaşayan Slavlarla karışarak kimliklerini kaybetmeye başlarlar. 855 yılında Kril ve Metodius adlı Slav asıllı iki Bizans misyoneri Slav alfabesini geliştirdiler. Bu alfabeye önce “Glagolitik Alfabe” daha sonra da “Kiril Alfabesi” denildi. (A. Kayapınar, s. 636) 865 yılında da Hıristiyanlığı kabul eden Bulgarlar, İstanbul patrikliğine bağlandılar. Orta Asya’dan getirdikleri inançlarını ve dillerini kaybeden Bulgarlar, Hıristiyanlık öncesi tarihlerini Türklük geçmişlerini unutturmak üzere proto-Bulgar dönemi olarak adlandırdılar. 10. yüzyılda Symeon döneminde en parlak dönemini yaşayan I. Bulgar Devleti 1018 yılında Bizans hâkimiyetine girdi. Böylece I. Bulgar Devleti de sona ermiş oldu. Bulgarların tarih sahnesine bir devlet sahibi olarak tekrar çıkmaları 1187 yılından sonra gerçekleşti. Tuna Nehri ile Balkan Dağları arasındaki bölgede kurulan II. Bulgar Devleti 1396 yılına kadar varlığını korudu. Tırnova merkezli Bulgar Devleti 1204 yılındaki IV. Haçlı Seferi sonucunda Bizans Devleti’nin parçalanmasından sonra hızla büyüme imkanı buldu. Bulgarlar 1205 yılında İstanbul Latin Krallığını ve 1230 yılında da Bizans Epir Despotluğunu askeri açıdan yenmeyi başardılar. Bunun üzerine Bulgar Devleti’nin sınırları Karadeniz, Ege ve Adriyatik Denizlerine kadar ulaştı. Bulgar çarları Sırp çarları gibi “Bulgarların ve Romalıların Çarı” unva- 3. Ünite - Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) nını kullanmaya başladılar. Ancak 1330 yılında Velbujd Savaşında Bulgarlar, Sırplara yenildiler. Bu tarihten sonra Bulgar Devleti hızla gerilemeye başladı. Bu durumu 1241 yılında Kırım merkezli Altın Ordu devletini kuran Batuhan’ın ordularının Bulgaristan’ı istila etmesi hızlandırdı. Bu tarihten sonra Bulgaristan Devleti, Altın Ordu Devleti’nin vasalı durumuna gelmiştir. 14. yüzyılın başında Altın Ordu Hanlığında Nogay ve Tokta Hanların taht mücadelesine girmesi Bulgaristan’a toplanma imkanı vermiştir. 1323 yılında Bulgar tahtına Kuman asıllı Vidin bölgesinin despotu Mihail Şişman (1323-1330) geçmiştir. Ancak Bulgarlar 14. yüzyıl boyunca önce Sırplara karşı daha sonra da Bizans’a karşı toprak kaybettiler. 1371 yılından sonra da Bulgaristan, Tırnova Çarlığı, Vidin ve Dobruca Despotluğu olarak üçe ayrıldı. 1371 yılındaki Çirmen Savaşından sonra dikkatini Bulgaristan’a çeviren Osmanlılar parçalanmış bir Bulgaristan ile karşılaştılar. (A. Kayapınar, 2006, s. 817) 1370-1377 yılları arasında Bulgaristan’daki siyasi oluşumlar bu devleti Osmanlı Devleti’nin vasalı haline getirdi. 1377-1399 yılları arasında Bulgar topraklarının tamamı Osmanlılar tarafından fethedildi. I. Bayezid 1396 yılında Vidin Prensliğine son verdi. (A. Kayapınar, 2002, s. 248-249) Bulgarların tekrar devlet kurmaları ancak 19. yüzyılda gerçekleşti. Sırbistan Balkanlarda kurulmuş olan Sırp Devleti, Slav kökenli Nemaniç hanedanından gelen idareciler döneminde yükselişe geçer. Bu hanedanlığın kurucusu Stefan Nemaniç’tir (1167-1196). Bu aile Sırp Devletinin ana bölgesini oluşturan Raşka bölgesinin Bizans adına (jupan) idarecisiydi. Ancak Stefan Nemaniç, Macarların ve Venedik’in yardımı ile Bizans’a karşı isyan etti. Raşka, Zeta ve Niş’te hakimiyet kurdu. Bizans Devleti kendisine vasal olması koşuluyla Sırpların hâkimiyetini tanıdı. 14. yüzyıla gelindiğinde II. Stefan Uroş Milutin (1282-1321) zamanında Sırp Devleti oldukça gelişmiş ve güçlenmiştir. Sırpların bu gelişmesinin sebeplerinin başında 14. yüzyılda Bizans’ın yaşadığı iç savaşın önemli bir rolü vardır. Üsküp, Draç ve Makedonya’nın büyük kısmını Sırp Devletine bağlayan II. Stefan Uroş Milutin 1321 yılında öldüğü zaman yerine oğlu III. Stefan Uroş Deçanski (1322-1331) geçti. Onun zamanında Balkan tarihini belirleyen Velbujd (Köstendil) Savaşı yaşandı. 1330 yılında gerçekleşen bu savaşta Sırplar, Bulgar ve Bizans ordularını yenmeyi başardı. 1331 yılında da Sırp hakimiyetini Balkanların büyük bir bölümüne yaymayı başaracak olan Stefan Duşan (1331-1355), Sırp Devleti’nin başına geçti. Stefan Duşan, Prilep, Ohri ve 1345’te de Serez’i ele geçirdi ve “Sırpların ve Romalıların İmparatoru” unvanını kullanmaya başladı. Bu tarihten sonra Sırp hâkimiyeti, Epir, Arnavutluk, Teselya ve Korintos’a kadar uzandı. Ortodoks olan Sırplar dini meseleler bakımından bağlı oldukları İstanbul Patrikhanesinden ayrılarak kendi bağımsız kiliselerini Peç başpiskoposluğu adı altında oluşturdular. Stefan Duşan, Sırp ilerleyişini İstanbul üzerine yönlendirdi. İstanbul tehlikeye düşünce Bizans İmparatoru Kantakuzinos kızını Sultan Orhan’a vererek Osmanlılardan yardım talep etti. Sultan Orhan, oğlu Süleyman Gazi komutasında Osmanlı askerlerini Bizans’ın emrine verdi. Bizans, Osmanlı yardımı sayesinde başkenti İstanbul’un Sırpların eline düşmesini önleyebildi. Ancak bunun bedeli 1352 yılında Trakya’daki Çimpi Kalesi’nin ve 1354’te Gelibolu’nun Osmanlılara bırakılması oldu. IV. Stefan Duşan’ın 1355 yılında ölümünden sonra Sırp Devleti zayıflamaya başladı. Tahta geçen oğlu V. Stefan Uroş’un iktidarını Epir ve Akarnania idarecisi olan amcası Symeon Uroş tanımadı ve isyan etti. V. Stefan Uroş yerel idarecileri kendisine bağlı tutabilmek için Sırp Devletini Hum (Zachlumia), Zeta ve Serez ol- 61 62 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi mak üzere üçe ayırdı. Ancak bu uygulama Sırp Devletinin daha hızlı parçalanması ve Osmanlı hakimiyetini tanımakta bazı Sırp idarecilerinin gönüllü olmaları sonucunu doğurdu. Sırp Devletinin kuzeydoğu kısmını yöneten Ioannis Dragaş ile Konstantinos Dejanoviç kardeşler 1371 yılında gerçekleşen Çirmen Savaşında Osmanlılara yenildiler ve hayatlarını kaybettiler. 1371 yılından sonra Sırp Devleti Osmanlı Devleti’nin vasalı oldu ve I. Murat’ın askeri seferlerine Sırplar iştirak etmeye başladılar. (A. Kayapınar-L. Kayapınar, s. 129-139) Kara Timurtaş Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu Samakov, Manastır ve Pirlepe’yi fethederek 1386 yılında Sırbistan’a girip Niş’i aldı. Bunun üzerine Sırp çarı Lazar komutasındaki Sırp mahalli idarecileri direnişe geçerek 1388’de Morava Nehri kıyısındaki Ploçnik’te Timurtaş Paşa’yı mağlup ettiler. Bu zaferle umutlanan Sırplar, Bosna ve Bulgar krallarıyla ittifak kurdular. 15 Haziran 1389’da gerçekleşen Kosova Savaşında Osmanlılar müttefik Balkan güçleri karşısında büyük bir zafer kazandılar. Sırp çarı Lazar da bu savaşta öldü. (Afyoncu, s. 352) Kosova’dan sonra Sırp prensleri tekrar Osmanlı vasalı oldular. 1402 yılındaki Ankara Savaşında Yıldırım Bayezid’i terk etmeyen sadık kuvvetler arasında Sırp birlikleri de vardı. Ancak Osmanlı Devletinin fetret dönemine girmesi üzerine Sırp prensi Stefan Lazaroviç, Macar Kralı Sigismund’un hakimiyetini kabul etti. Sigismund’un ölümünden sonra Sırplar 1439’da tekrar Osmanlı vasallığını tanıdı. Bununla birlikte Sırplar, Macar Erdel Beyi Janos Hunyadi’nin Osmanlılara karşı seferlerine katıldılar. Segedin Antlaşmasıyla topraklarının bir kısmına tekrar sahip oldular. Ancak Hunyadi’nin 1444 yılında Varna ve 1448 senesinde II. Kosova Savaşlarında yenilmesi üzerine Sırbistan’ı Osmanlılara karşı koruyacak hiçbir kuvvet kalmadı. 1453 yılında İstanbul’un fethinden sonra 1459 yılına gelinceye değin Belgrad hariç tüm Sırbistan Osmanlı topraklarına katıldı. Belgrad ise 1522 yılında Kanuni tarafından fethedildi. Macaristan Ural-Altay dil grubunun Fin-Ugor dili konuşan koluna mensup olan Macarlar, Tuna ve Vistula ırmakları arasındaki yurtlarında 1000 yılında Hıristiyanlığın Katoliklik mezhebini kabul ederek Avrupa toplumunun kalıcı bir üyesi oldular. Macarlar, Hıristiyanlığı kabul etmeden önce 9. ve 10. yüzyıllar boyunca Avrupa’ya sayısız akınlarda bulundular. Pek çok Avrupa devletini haraca bağladılar. 10. yüzyılın ikinci yarısından sonra Avrupa’ya akınlarını kesen Macarlar, papa tarafından gönderilen misyoner rahiplerle karşılaştılar. Kral Istvan (997-1038) zamanında Hıristiyanlık, Macar Devleti’nin dini haline geldi. Diğer Hıristiyan krallar gibi Istvan da 1000 yılında papanın elinden krallık tacı giyer. Macarların bundan sonraki üç asrı Büyük Roma İmparatorluğu’nu yeniden canlandırma düşüncesinde olan Alman imparatorları karşısında vasal bir devlet konumuna düşmeden bağımsızlığını korumak şeklinde geçer. 14. yüzyıla Macaristan kralsız bir şekilde girer. Çünkü Macaristan’ı uzun yıllar idare etmiş olan Arpad hanedanının son kralı olan III. Andras (1290-1301) erkek varis bırakmadan ölür. Yedi yıllık bir fetret devrinden sonra Arpad Hanedanıyla anne tarafından akraba olan Anjou ailesinden I. Karoly (1308-1342) taç giyer. Böylelikle Macaristan’da Anjoular Hanedanı dönemi başlar. Karoly’nin iktidarı döneminde fetihlere girişebilecek kadar sağlam bir devlet ve ordu kurulur. (Çoban, s. 182) Onun 1342’deki ölümünden sonra oğlu I. Lajos (1342-1382) tahta çıkar. O iktidarı döneminde Dalmaçya kıylarını Macar topraklarına katar. Balkanlarda Ortodoksluğa ve Bogomilciliğe karşı sert bir dini mücadeleye girerek Katolikliği Balkanlarda yaymaya çalışır. Onun diğer Hıristiyanlara karşı Katolik anlayışını zorla 3. Ünite - Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) empoze etmesi bu bölgeye gelecek olan Osmanlı Türklerinin taraftar bulmasına ve fetihlerinin kolaylaşmasına neden olur. Lajos döneminde o zaman Bulgarlara ait olan Vidin, Macarlar tarafından ele geçirilir. Osmanlının vasalı olan Bulgar çarı Şişman, Osmanlılardan yardım ister ve Osmanlı kuvvetleriyle birlikte Macaristan topraklarına akınlarda bulunur. Böylece ilk Türk-Macar münasebetleri dolaylı bir yoldan da olsa başlamış olur. (Baştav, s. 48) Lajos döneminde 1348 yılında Prag Üniversitesi ve 1365’te de Peç Üniversitesini kurmuştur. Kendi ülkesinde barışı ve adaleti sağlayan bir kral olarak tanınmasına rağmen, Lajos, Macaristan’ı Tuna nehrinin güneydoğusuna doğru genişletmek istemiştir. Bu politikası önce bölgede yaşayan Slavlar ve daha sonra da Osmanlılarla çatışmayı mecburi kılmıştır. Layoş, Macaristan’ı Avrupa çapında önemli bir devlet haline getirir, Venedik’i yenerek Dalmaçya bölgesini ele geçirir. Bosna’nın batı bölgelerini Macaristan’a katar. Kuzey Sırbistan ve Vidin Bulgar Prensliğini vasal hale getirir. Lajos, 1370 yılında da Polonya kralı ilan edilir. (David, s. 288) Lajos bir erkek çocuk bırakmadan ölür. Bu durum bir süre taht kavgalarına sebep olduktan sonra büyük kızı Maria’ya veraset hakkı tanınmıştır. Maria kocası Sigismund’la birlikte 1395 yılına kadar ülkeyi yönetmiştir. Maria’nın eşi Sigismund, Lüksemburg hanedanından olan Alman İmparatoru IV. Karl’ın oğlu idi. 1387’de Macar kralı olarak tanındı ve 1437 yılına kadar 50 yıl boyunca Macaristan’ı yönetti. Sigismund 1411 yılında da Macar krallığının yanı sıra Alman kralı olarak da seçildi. 1433’te de Alman İmparatorluk tacını giydi. Pek çok alanda Alman etkisi Macaristan’da görülmeye başladı. Bununla birlikte Sigismund, bazı Alman prenslerinin aksine dini konularda Latin taraftarı bir politika izledi. Sigismund döneminde de Macarlar doğuya doğru yayılma siyasetini devam ettirmişlerdir. Bunun sonucu olarak 1392 yılında Osmanlı ve Macar birlikleri Tuna boylarında karşılaşmışlar ve Macarlar yenilgiyle tanışmışlardır. Bu yenilgi Macarlara Osmanlılarla tek başlarına mücadele edemeyeceklerini öğretmiştir. Sigismund döneminde yaşanan diğer bir olay da 1396 yılında gerçekleşen Niğbolu Savaşıdır. Bu savaşa Sigismund’un da yer aldığı Macar ordusunun yanı sıra Fransız, İngiliz, Lombardiya, Almanya ve diğer Avrupa ülkelerinden pek çok asker katılmıştır. Bu savaşın kaderini düzenli Osmanlı piyadesinin ağır zırhlı şövalyelere karşı üstünlüğü belirlemiştir. Niğbolu Savaşından sonra Macar tarihinin üç yüz sene müddetle başlıca sorunu Osmanlı ile mücadele olmuştur. (Baştav, s.55) Sigismund’un içeride karşılaştığı en büyük problem ise Çek Jan Hus’un (13721415) Oxford Üniversitesinden Wycliff ’in görüşlerinden etkilenerek ortaya koyduğu Husist hareketti. Jan Hus’a göre Hıristiyanlar sadece İncil’de yazılı olan hükümlere inanmakla sorumluydular. İncil’de yazılı olmayan inanışlar sahteydi. Bu görüşler Hus’un sağlığında geniş bir taraftar bulduğu gibi ölümünden sonra da Protestanlığı oluşturan temel fikirler olarak kabul edildi. Ancak Hus 1414 yılındaki Konstanz konsilinin kararıyla sapkın ilan edildi ve 1415 yılında ateşe atılarak öldürüldü. Hus taraftarları mücadelelerine devam ettiler. Çek milleti şuurunun oluşmasına katkı verdiler. Ancak 1436 yılında Çekler, Katolik kilisesiyle barıştı. Çek ileri gelenleri Sigismund’u tekrar kral olara kabul ettiler. İçerdeki bu sorunu çözen Sigismund, Sırp despotu Lazaroviç’i de 1426 yılında kendine vasal yaptı. Sigismund hem Husistlere hem de Osmanlılara karşı yaptığı mücadelede ordusunu yeniden teşkilatlandırmak zorunda kaldı. 1435 yılında mülk sahiplerine sahip oldukları köle sayısına bağlı olarak iyi silahlanmış asker çıkarma yükümlülüğü getirdi. Ordusunun büyük bir kısmı hala atlıydı ve temel silahları kılıç ve yaydı. Ancak özellikle Husistlerle yaptığı mücadelede Macar ordusu barutu geniş ölçüde kullanan rakiplerle baş 63 64 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi etmek zorunda kaldı. 1437 yılında da Macarlar Semendire’de Osmanlıları yenmeyi başardı. 1437 yılında ölen Sigismund elli yıl Macar tahtında kalmıştır. Onun döneminde Macaristan merkezi yapılanmasını kuvvetlendirmiştir. Ancak Osmanlılarla olan mücadelesinde özellikle fetret sonrası boşluktan yeterince istifade edememekle itham edilmiştir. Sigismund’un yerine iki yıl tahtta kalacak olan damadı Albert Habsburg (14371439) Macar kralı seçilmiştir. Albert erkek çocuk bırakmadan ölünce Macar soyluları Lehistan kralı Vladislav’ı kral olarak getirmeye karar verdiler ve naipliğe de Janos Hunyadi’yi seçtiler. Hunyadi döneminde II. Murat, Belgrad Kuşatmasında başarılı olamadı. Macarlar, 1443 yılında Osmanlı ordusunu İzladi’de yenmeyi başarır. Bunun üzerine Hunyadi’nin Macaristan’daki kudreti artar. Hunyadi 1444 yılındaki Varna Savaşında da yer alır. Macar kralının bu savaşta ölmesine rağmen Hunyadi hayatta kalmayı başarır. Macar kralı olarak V. Laszlo (1444-1457) seçilir. Hunyadi bundan sonra da Macar tarihinde de rol oynar. Osmanlılara karşı Sırplar ve Arnavutlarla ittifak kurmaya çalışır. 1448 yılında da II. Kosova Savaşında yer alır. Bu savaşta hem Macarlar hem de Osmanlılar topu etkili bir savaş silahı olarak kullanır. 1456 yılında Hunyadi, 1457 yılında kral V. Laszlo ölür. Böylece ortaçağ Macaristan tarihi tamamlanmış oldu. Macaristan’ın Osmanlı hakimiyetine girmesi 1526 yılında Mohaç Muharebesinden sonra Kanuni Sultan Süleyman zamanında gerçekleşti. Polonya ve Litvanya Osmanlı ve İslam kayıtlarının Leh diye bahsettikleri halk, 10. yüzyılda Polonlar, Vislanlar, Masollar ve Horvatlar gibi Slav ağırlıklı kavimlerin bir araya gelmesinden oluşmuştur. Varta nehri kıyısına yerleşmiş olan Polonlar, daha sonra bütün bu halklara adını vermiştir. Polonya halkı, 10. yüzyılın ikinci yarısından sonra devlet kurmuştur. İlk hükümdar Mieszko’nun Piast adlı hanedandan geldiği kabul edilir. 960 yılından itibaren bir Polonya devletinden bahsedebiliriz. 986 yılında Polonya, Alman kralının vasalı olmuştur. Polonya’nın ana bölgesini Possen, Gnesen, Voclavek oluşturmaktaydı. Devletin merkezi 14. yüzyıla kadar Gnesen olup daha sonra yerini Krakov’a bırakmıştır. (Beydilli, s. 309) 967 yılında Hıristiyan olan Polonyalılar, Katolik mezhebini tercih etmişlerdir. Bu durum siyasi olarak rakipleri olan ve Ortodoksluğu seçen Ruslarla tarih boyunca mücadeleyi de beraber getirmiştir. Polonya, geç dönem ortaçağ dönemine 1138-1320 yılları arasında yaşanan uzun bir fetret devrini tamamlayarak girmiştir. Bu süreçte Polonyalılar, Baltık bölgesinde yaşayan Litvanyalı paganlar, Prusyalılar, Alman şövalye tarikatı olan Tötonların saldırısına maruz kalmıştır. Bu fetret dönemi 1320 yılında Krakov’da taç giyen IV. Ladislav Lokietek’in (1320-1333) zamanında sona erdi. Onun büyük oğlu Kazimir (1333-1370), Piast hanedanının son temsilcisi oldu. Kazimir zamanında Polonya’da etkin bir yönetim kuruldu, yasalar çıkarıldı. Polonya’nın batı eyaleti Silezya, Lüksemburg hanedanındaki Almanya’ya terk edildi. Kazimir, doğuda yayılmacı bir siyaset izleyerek Galiçya’yı, Lwow kentini Polonya’ya katarak Doğu Slav ülkeleriyle komşu oldu. Bu dönemde Almanya’dan kovulan Yahudi sürgünleri kabul ederek Polonya’da Avrupa’nın en büyük Yahudi cemaatlerinden birinin oluşumunu sağladı. (Davies, s. 455) 1370-1440 yılları arasında Polonya, Macaristan ve Litvanya ile birleşti. Kazimir’in yeğeni Ludvig/I. Karoly (1370-1382), Polonya kralı oldu. Ludvig, aynı zamanda Macar kralı idi. Ludvig’in erkek varisi olmaması kızı Jadwiga’yı tahtın varisi yaptı. Jadwiga’nın 1386 yılında Litvanya büyük dükü Jogailo ile evlenmesi gündeme geldi. Ancak Litvanyalılar Avrupa’nın son paganlarıydı ve Hıristiyan Jadwiga ile 3. Ünite - Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) evlenebilmesi için Jogailo’nun vaftiz olması gerekiyordu. 15 Şubat 1386’da Jogailo, Katolik mezhebine göre vaftiz oldu. Jogailo, vaftizden sonra Vladislav adını aldı. 3 gün sonra Jadwiga ile evlendi ve 4 Mart 1386’da Polonya tacını II. Vladislav Yagelo adını alarak giydi. Böylece 1386 yılında Litvanya ve Polonya birleşmesi gerçekleşti. (Davies, 456; Beydilli, s. 310) Bundan sonra Polonya ve Litvanya tarihi ortak bir tarihtir. II. Vladislav ölüm tarihi olan 1434 yılına kadar Beyaz Rusya ve Ukrayna topraklarını da içine alan askeri açıdan kuvvetli Litvanya-Polonya oluşturmuş ve bu birliktelik 1572 yılına kadar sürmüştür. II. Vladislav, 15 Temmuz 1410 yılındaki Tanenberg zaferiyle Alman şövalye tarikati Tötonları yenmeyi başarmıştır. 1414 yılında Litvanya kendi metpolitliğini oluşturur. II. Vladislav’ın yerine geçen oğlu III. Vladislav (1434-1444) Varna Savaşında Osmanlılara karşı savaşırken öldürülmüştür. Bundan sonra üç yıllık bir boşluk döneminin ardından kardeşi IV. Kazimir Yagelo (1447-1492), Habsburg hanedanı ile evlilik yapmıştır. Fakat 1526 yılındaki Mohaç Savaşında onun soyundan gelen yöneticiler ölünce mirası Hasburglara geçmiştir. (Davies, s. 456; Beydilli, s. 310) Rusya Geç dönem ortaçağ Rusya tarihi, büyük ölçüde Moğollarla ilgilidir. Cengiz Han’ın kurduğu Moğol İmparatorluğuna Güney Rusya 1224 yılında dahil edildi. Moğol İmparatorluğunun Rusya ve Kırım’daki devamı olan ve Batu Han (1227-1256) tarafından kurulan Altın Orda Hanlığı döneminde 1240 yılında Kiev ele geçirildi. Böylece Rusya, Altın Orda Hanlığının denetimine girdi. Altın Orda Hanlığının hakimiyetini tanıyan Rus knezleri ağır vergiler vermek zorundaydılar. 1260 yılında da Novgorod aynı akıbete uğradı. Kiev ve Beyaz Rusya 14. yüzyılda Litvanya’nın, Galiçya Polonya’nın hakimiyetine girerken Rusya’nın geri kalan bölgesi Altın Orda egemenliğinde kalmaya devam etti. Altın Orda devletinin hakimiyetini tanıyan Rusların vergilerini ödemeleri ve hanlığa tabiyetlerini bildirmeleri karşılığında Rusların dini inançlarına karışılmadı. Dini açıdan Ortodoks olan Ruslar, kilise ve ruhbanlar için vergi ödememişler, Bahçesaray’da bir piskoposluk kurmuşlardır. Rusya’nın siyasi merkezi 14. yüzyılın başında Moskova olmaya başlamıştır. Moskova knezi I. İvan Daniloviç (1325-1340) büyük knez unvanını edindi ve zaman içinde diğer Rus knezlikleri Moskova’ya tabi oldular. 1325 yılından sonra da Moskova metropolitlik merkezi olarak da diğer knezliklerin önüne geçti. (Beydilli, s. 253-254) 14. yüzyılda parçalanmış durumdaki Rusya’yı Moskova Knezliği merkezi yönetimi ile birleştirmeye başladı. Moskova Knezliğinin rakipleri arasında Moskova ile Petersburg şehirleri arasında yer alan Novgorod, Moskova’nın kuzeyinde yer alan ve Sovyetler döneminde Kalinin olarak da bilinen Tver ile Estonya sınırında yer alan Pskov Knezlikleri vardı. Bu knezliklerin tamamı Moskova’nın kuzeyinde kalıyordu ve Moskova Knezliği bunlarla mücadele ediyordu. Geç ortaçağ boyunca Moskova, güneye inememiştir. Çünkü burada hâkimiyetini tanıdığı güçlü Altın Orda Hanlığı yer alıyordu. Ancak 1359’dan sonra Altın Orda Devletinde ortaya çıkan iç karışıklıklar, Moskova Knezliğinin büyümesine imkan tanıdı. Moskova Knezliğinin başına geçen İvan’ın oğlu Simeon 1340-1353 yılları arasında babasının politikasını devam ettirdi ve Novgorod, Moskova’nın gücünü tanımak zorunda kaldı. Ancak 13521353 yılında yaşanan veba salgınında kendisi de olmak üzere pek çok Rus hayatını kaybetti. Veba 1364-1366 ve 1425’de Rusya’da tekrar görüldü ve nüfusunun üçte birini yok etti. (Acar, s. 70) 65 66 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi II. İvan (1353-1359) döneminde Moskova Knezliği için Litvanya güçlü bir rakip olarak ortaya çıkmıştır. Moskova dış siyasetini bundan sonra Litvanya, Polonya ve Altın Orda devletlerini dikkate alarak belirlemek zorunda kalmıştır. II. İvan öldüğü zaman knezlik dokuz yaşındaki Dmitri Donskoy’a (1359-1389) kaldı. Başlangıçta bir karışıklık dönemi yaşansa da Moskova metropoliti Aleks’in desteği ve Altın Orda Hanlığının 1359’dan sonra karışıklıklar devrine girmesi Dmitri’nin başarılı olmasını sağladı. İstanbul patrikliği de diğer knezliklere karşı Moskova’ya bu dönemde destek verdi. Dmitri, iktidarının son dönemlerinde Altın Orda Hanlığına bağlılığını ret etti ve vergi vermedi. 1380 yılında Kulikova Savaşında, Mamay yönetimindeki Altın Orda ordusunun birliklerini yenmeyi başardı. Ancak bu başarı değerlendirilemedi ve 1382’den sonra Moskova Knezleri tekrar Altın Orda’nın sadık müttefikleri oldular. 1389 yılından sonraki dönem Moskova Knezliğiden Rus Devletine geçiş dönemi olarak da adlandırılır. Bu dönemin ilk hükümdarı I. Vasili (1389-1425)’dir. Onun döneminde 1392’de Nijniy Novgorod (Aşağı Novgorod) başta olmak üzere Novgorod Knezliğine bağlı pek çok yer işgal edildi. 1395 yılından itibaren Timurlularla mücadeleye giren Altın Orda Hanlığı, Moskova üzerindeki ilgisini azaltır. 1420 yılından sonra Altın Orda, Moskova için tehlike olmaktan çıkmaya başlar. II. Vasili (1425-1462), Galiçya lideri olan amcası Yuri ile 1434 yılına kadar iktidar mücadelesine girer. İktidar mücadelesinden galip çıkan II. Vasili 1448 yılında İstanbul patrikliğinin onayını almadan Moskova metropolitini seçti. 1453’de İstanbul’un fethinden sonra da 1461’de Rus Ortodoks kilisesi bağımsız oldu. 1456 yılında II. Vasili, Novgorod’u yendi. Pskov Knezliği, Moskova’dan gelecek valilerin atanmasını kabul etti. İstanbul’un fethinden sonra Rusya, bölgenin tek Ortodoks devleti haline geldi. II. Vasili’nin Rusya’yı knezlikten bir devlete dönüştürmesinde 1430 yılında Altın Orda Hanlığının Kırım, Kazan, Astrahan ve Sibirya Hanlıkları olarak dörde ayrılmasının büyük bir etkisi oldu. (Acar, s. 71-79) Geç dönem Ortaçağ Doğu Avrupa’sındaki gelişmeleri açıklayınız. 2 GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPA’SINDA YENİLİKLER Kentler, Ticaret ve Ekonomi 11. yüzyıldan sonra Avrupa’ya dışarıdan gelen saldırıların kesilmesi ve yeni tarım tekniklerinin bulunması üretim artışı ile birlikte nüfus artışını da sağlamıştır. Bunun sonucu olarak Avrupa’nın pek çok yerinde şehirler ortaya çıkmaya başlar. 1340 yılında Paris’te seksen bine yakın insan yaşıyordu. Venedik, Floransa ve Cenova nüfusu da bu rakama yakındı. Almanya’da 14. yüzyılda nüfusu on beş bini geçen şehirlerin sayısı sadece on beşti. Londra ise otuz beş bini bulan nüfusuyla İngiltere’nin en büyük şehriydi. (Roberts, s. 197) Güvenlik ortamının artması, Almanya-Saksonya’da gümüş madeninin bulunması ve daha fazla paranın basılması ticaretin kolaylaşmasını ve yaygınlaşmasını sağladı. Avrupa’daki bu durumdan ilk istifade eden şehirler İtalyan şehir devletleri oldu. Toskana, Floransa, Siena, Milano gibi şehirlerde tekstil üretimi, bankacılık ve gemicilik işleriyle uğraşan zengin aileler ortaya çıkmaya başladı. Bu şehirlerde özellikle ince yünlü kumaş üretiliyor ve tüm Avrupa’ya ihracatı gerçekleştiriliyordu. Pisa, Lucca, Cenova ve Venedik, Avrupa’nın uluslararası ticaretin yapıldığı limanlar haline geldi. Alman İmparatorlarının İtalya üzerindeki etkilerinin geç dönem ortaçağ boyunca azalması bu İtalyan şehir devletlerinin hızla gelişmesini 3. Ünite - Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) sağladı. Altın para basıldı, modern finans uygulamalarından olan muhasebe, batan gemiler için sigortacılık gibi kavramlar ortaya çıktı. Avrupa’nın kuzeyinde ise şimdiki Belçika, Hollanda ve Fransa’nın kuzeydoğusunu kapsayan Flandre bölgesinde Lille, Anvers ve Champagne bölgesinde büyük yıllık panayırlar düzenlenmeye başladı. Avrupa’da bazı şehirler ürettikleri ürünlerle tanınır oldu. Toskana kumaş üretimi, Bordeaux şarap üretimi, Cenova ve Bruges ise denizciliğin merkezleri idi. Flandre bölgesinde günümüz Belçika sınırlarında yer alan Ghent, Bruges ve Ypres şehirleri yünü işleyerek kumaşa dönüştürmeleriyle ünlenmişlerdi ve üç şehir diye anılıyorlardı. Bu bölgenin genel özelliği hammaddenin çoğunu ithal etmesi ve işlenmiş ürün olarak ihracata dönüştürebilmesi oldu. Bunun sonucu olarak işçisi ve tüccar loncaları güçlendi. Bu kuruluşlar, şehirlerin politikalarını belirlemeye başladılar. Böylece gelişme kavramını sağlayan sivil kuruluşlar ortaya çıkmaya başladı. Şehirlerdeki servet artışı nüfus artışından fazla oldu. Bunun sonucu olarak belediye binaları, katedraller ve büyük özel konutlar ortaya çıktı. Mimarlık gelişti, sokaklar taşlarla kaplanıp kemerli yapılar ve çeşmeler inşa edildi. Şehirlerde özel törenler ve şenlikler arttı. Şehirler pek çok dünyevi meslek sahibi için olduğu kadar öğretmenler için de cazip hale geldi. Okullar ve öğrencilerin sayısının artması üniversitelerin ortaya çıkmasını ve yaygınlaşmasını sağladı. Floransa’da okuma yazma öğrenen çocukların sayısı on bine yakındı ve ticarete hazırlanmaları amacıyla matematik öğreniyorlardı. Şehirlerin sunduğu bu imkanlardan dolayı batı dillerinde “şehir havası insanı özgürleştirir.” şeklindeki atasözleri ortaya çıktı. Avrupa’da burjuvanın yani şehirlilerin ortaya çıkması uyruk olmanın yanında oluşum halindeki yurttaşın da işaretiydi. Başlangıçta dükkan sahibi ya da pazarlarda tezgah satıcıları şeklindeki zanaatkar şehirliler, sermaye yaparak tüccar ve bankacı olmaya başladılar. Arzuhalciler ve noterler şehirlerin vazgeçilmez mensupları haline geldiler. (Adam Hart-Davis, s. 207-208) Geç dönem ortaçağ Avrupası’nda şehirlerarası ticareti geliştiren ve adına Hansa Birliği denilen bir teşkilat söz konusudur. Hansa Birliği aslında 1161 yılında kurulmuş olmasına rağmen etki alanının doruğuna 14. yüzyılda çıkmıştır. Amacı eş güdümlü bir siyasetle Alman ve İskandinav tüccarların Batı Avrupa ve Rusya ile ticaretini geliştirmekti. Bu politikanın ortaya çıkmasında Viking topluluklarının 13. yüzyılda denizden yaptıkları saldırıları bırakmış olmaları, Alçak Topraklar diye adlandırılan Hollanda, Lüksemburg, Belçika gibi yerlerde tarım işleri ile uğraşmaları, kereste ve maden üretimiyle sahillerde ringa balığının ticaretine yönelmeleri Hansa Birliğinin etkisini arttırmasını kolaylaştırmıştır. Hansa Birliğinin önemli şehirleri arasında İsviçre’nin Gotland Adasında yer alan Visby, Almanya’da Hamburg, Bremen, Köln, Lübeck, Wismar, Rostock, Belçika’da Bruge, Estonya’da Reval (Talinn), Polonya’da Gdansk (Danzing) yer almaktaydı. Ancak birliğe üye olan şehirler, Atlantik Okyanusundan Finlandiya’ya kadar olan bölgeyi kapsıyordu ve Kuzey Denizindeki ticarete yönlendiriyordu. Hansa Birliğine üye bu şehirlerdeki tüccarların ortak özelliği Almanca konuşmaları ve hukuki anlaşmazlıklarda Lübeck’teki mahkemeyi çözüm merci olarak kabul etmeleriydi. Hansa Birliğinin merkezi on beşinci yüzyılda Hollanda’ya kaymış ve birlik varlığını 1669 yılına kadar sürdürmüştür. (Norman, s. 369) İngiltere’de de yabancı ülkelerle iş yapan İngiliz tacirler 15. yüzyıldan itibaren “krallık tacirleri” adı altında bir birlik kurmuşlardır. Ancak Avrupa’da 1337 yılında başlayan Yüzyıl Savaşları ve 1348 -1350 yılları kara verba salgını nüfus azalışını da birlikte getirdi. Malikaneler boşaldı, ticaret zayıfladı. Kentlerde huzursuzluk arttı ve emek kıtlığı çekilmeye başlandı. Bunun sonucu 67 68 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi olarak Avrupa feodal sistemi gerilemeye ve çökmeye başladı. Tarım alanında artan işgücü ihtiyacına karşı köylüler düşük ücret karşılığı çalıştırılma taleplerini ret ettiler. Bunun sonucu olarak 14. ve 15. yüyıllarda işçi ücretlerinde artış gözlemlendi. Demografik Değişiklikler Ortaçağ boyunca Avrupa’da kadınların yaşam süresi erkeklere oranla daha kısaydı. Bunun sebepleri arasında sık doğurma ve doğum esnasında yüksek ölüm oranları başta geliyordu. Ancak erkekler de genç yaşta ölüyorlardı. Yirmi yaşına gelmiş bir erkek ömrünün yarısını tamamlamış kabul ediliyordu. Çocuk ölümlerinin yüksek oluşu, veba gibi salgın hastalıklar ile savaş, Avrupa’da ortaçağ boyunca ortalama ömrü 33 yıla indirmiştir. (Roberts, s. 208) Avrupa’nın nüfusu 14. yüzyılın başında yaklaşık yetmiş üç milyona çıkarak zirveye ulaşmıştı. Başlayan yüzyıl savaşları ve yaşanan kara veba salgınından sonra 1360 yılına geldiğinde Avrupa’nın toplam nüfusu elli milyon civarındaydı. Avrupa’nın nüfusu ancak 15. yüzyılın ikinci yarısından sonra tekrar artış konumuna gelecektir. (Roberts, s. 195) 1320’li yıllardan sonra peş peşe gelen kötü hasatlar yüzünden ölüm oranı artmaya başladı. 1348 ila 1350 yılları arasındaki kara veba Kefe’den gelen bir Ceneviz gemisiyle tüm Avrupa’ya yayıldı. Kara veba kurbanının kasık veya koltuk altında bir kabarcığa neden oluyor, deride lekeler oluşturarak iç kanama yaratıyordu. Eğer kabarcık 3-4 gün dayanılmaz acılardan sonra patlamazsa ölüm kesinleşiyordu. Kara veba 1348’de İtalya ve Fransa, 1349’da İngiltere, Almanya ve Balkanlar, 1350’de de Danimarka, İsveç, Baltık ülkeleriyle Rusya’ya ulaştı. Polonya ise salgından etkilenmedi. Kara vebadan kentler ve yoksullar daha fazla etkilendi. Ölen papa veya kral olmadı. Avrupa’da nüfus sayımına benzer bir veri olmadığından toplam kaybın ne kadar olduğu tartışmalıdır. Ancak pek çok tarihçi kara veba nedeniyle Avrupa’da her üç kişiden birinin öldüğünü tahmin etmektedir. (Davies, s. 434) Avrupa 14. yüzyılın başındaki nüfusuna ancak 15. yüzyılın sonu ile 16. yüzyılın başında ulaşabilecektir. Daimi Ordu 14. yüzyıldan sonra sınırsız bir süre için maaş karşılığı sürekli asker bulundurulmaya başlandı. Böylece Avrupa’da askerlik mesleği meydana çıktı. Savaşlar hala atlı asker demek olan süvariler tarafından yapılmaktaydı. Temelde iki süvari tipi vardı. Birinci grup süvariler, madeni bir zırh giyiyorlar, ikinci grup süvariler ise zırhsız olarak ok ve kılıç kullanıyorlardı. 14. yüzyıldan itibaren devletler sürekli piyade kıtaları bulundurmaya başladılar. Yaya diye de adlandırılan piyadeler 14. yüzyılda arbalet denilen kundaklı bir çeşit ok kullanıyorlardı. 15. yüzyılda da uzun kargı ve mızrak kullanan İsviçreli piyadeler görüldü. Daha önce savaşların seyrini etkileyen süvari birlikleri 14. ve 15. yüzyıllarda talimli piyadelerle karşılaştıklarında bozguna uğradılar. Avrupa’da ordularındaki piyadeleri en etkili uygulayan devletler İngiltere ve Osmanlı Devleti oldu. Savaş tarihini değiştirecek olan top, tüfek gibi ateşli silahlar da 1331’den sonra kullanılmaya başlandı. Ancak bunların yaygınlaşması 15. yüzyılda gerçekleşecekti. Fransa kralı 1439’dan itibaren 15 bölük silahlı askerden oluşan daimi bir kıta oluşturmaya başladı. Osmanlılar ise bunu yaklaşık bir asır önce yeniçeri birlikleriyle başarmıştı. Devlet Örgütlenmesi ve Teknik Yenilikler Fransa ve İngiltere’nin 1337 yılından 1453 yılına kadar 120 yıl boyunca savaşmış olmaları beşeri ve ekonomik kaynaklarının pek çoğunu tüketmelerine neden oldu. 3. Ünite - Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) Ancak her iki ülke de bu şiddetli rekabetten kralları çerçevesinde kenetlenerek güçlü monarşik yapılarla çıktılar. İngiltere ve Fransa, kralın yönetimi altındaki halkları tek bir adalet sistemi içinde yönetmeyi başardı. Daimi ordu teşkilatı kurarak sürekli asker bulundurmayı başaran Avrupa’nın ilk ülkeleri oldular. Bu yapılanma daha sonra ulusa dayalı oluşacak devlet yapılarının da temeli olarak algılandı. İngiltere ve Fransa’nın parlamenter yapı ve vergi toplama konusunda da diğer Avrupa ülkelerine öncülüğü vardır. İngiltere’de kökenleri 13. yüzyıla kadar ulaşan parlamento sistemi 14. ve 15. yüzyıllarda kralın uygulamalarını denetleyen ve izne bağlayan bir yapıya ulaştı. Ancak kralın merkezi otoritesini kırmaya yönelik olarak değil, uygulamaların adil icra edilmesine yönelik olarak çalıştı. Fransa’da ise meclisler adalet, idare ve vergi gibi konularda uzman heyetler tarafından oluşturuldu. Her iki ülkenin parlamentoları daha sonraki meclis uygulamalarına modellik teşkil etti. Ağacı yontmak ve şekillendirmek için rendenin icadı marangozluk zanaatıyla mobilyacılık sanatının başlangıcını teşkil etti. İtalya’da 14. yüzyılda rakkaslı ve çarklı saat icat edildi. Bu teknikle icat edilen saat antik çağdan beri zaman ölçme için kullanılan ve akarsuyla işleyen saatin yerini aldı. Çin’de bulunan ve 13. yüzyıldan beri Avrupa’da bilinen barut iki asır içinde top ve tüfek gibi patlayıcı silahlarda kullanılmaya başladı. 13. yüzyılda Avrupa’da kullanılmaya başlayan kağıt 15. yüzyılda yaygınlaştı. 1450’de matbaanın bulunması kağıt kullanımını ve kitap üretimini arttırdı. 13. yüzyıldan beri bilinen pusula 15. yüzyıldan itibaren aktif olarak kullanılmaya başlandı. Üniversiteler Ortaçağda manastırlar kendi elemanlarını kendi ilkeleri doğrultusunda yetiştirebilmek amacıyla okullar açmışlardır. Bu okullarda okuyanlar okuma, yazma, hesaplama gibi temel bilgiler ile Latince dualar, ilahiler ve dini dogmalar hakkında eğitime tabi tutulurlardı. Avrupa’da ilköğretim, büyük ölçüde aileler ve köy papazları tarafından veriliyordu. Ortaöğretim, katedrallerin ve kent meclislerinin desteğinde idi. Eğitimin içeriği yine ruhban sınıfının eğitimine yönelikti. Bu teoloji eğitiminde Antikçağ’dan kalma yedi serbest sanat trivium ve quadrivium olarak öğretilmekteydi. Trivium, yazma ve konuşmayı içeren retorik, Latince gramer ve Aristo’nun mantığını içeren üç temel ders anlamına geliyordu. Kalan dört ders de matematik, astronomi, geometri ve müzik olarak quadrivium adı altında okutuluyordu. 11. ve 12. yüzyılda Avrupa’da yüksek öğretime yönelik olarak üniversiteler kurulmaya başlandı. Başlangıçta piskoposların sorumluluğundaki bu okullarda teoloji, hukuk ve tıp öğretilmeye başlandı. Öğretim dili Latince idi. Öğrenci ve öğretmenler, uluslararasıydı. Çünkü üniversitelerin temel amacı akılla inancın uyum içinde olduğunu iddia eden skolastik düşünce yapısını Hıristiyanlara aktarmaktı. Bununla birlikte pek çok üniversitenin bir yerleşkesi yoktu. Dersler öğretmenlerin evlerinde ya da kiliselerde öğretiliyordu. Öğretmenlerin ücretlerini işveren durumundaki öğrenciler ödüyordu. Üniversite diploması 6 yıllık bir eğitimin sonucunda alınıyordu. Yüksek lisans ve doktora derecesi almak isteyenler 12 yıl daha okumak zorundaydılar. 14. yüzyıla gelindiğinde üniversiteler entelektüel dünyanın merkezi haline gelmişlerdir. Teoloji, temel bilim olarak okutulmakta ve din adamlığının ilk aşaması olarak görülmekteydi. (Adam Hart-Davis, s. 159) 15. yüzyıla gelindiğinde Avrupa’daki Katolik bütün ülkelerde üniversiteler açılmıştı. Fakat 12. ve 13. yüzyıl skolastik düşünce yapısı artık üniversitelerde eleştirilmeye başlandı. Bunun sebebi özellikle Paris Üniversitesi model alınarak kurulan 69 70 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi üniversitelerde buradaki eğitime piskoposların ve laik idarecilerin müdahale edememesi ve üniversitenin kendisini direkt papaya bağlı kabul etmesinin önemli rolü vardı. Bir bakıma üniversitelerin özerkliği söz konusuydu. Bunun sonucu olarak 15. yüzyılda üniversitelerde Antik Yunan ve Latin dünyasına ait eserlerin incelenmesine başlandı. Bu eserler, sadece Latince değil diğer Avrupa dillerinde de yayımlandı. Bunun sonucu olarak Antik dünyaya karşı Avrupa’da büyük bir ilgi uyandı. Avrupa’daki Rönesans ve Reform hareketlerini başlatan pek çok kişi üniversite mensupları arasından çıktı. (Malet et Isaac, s. 221, 270-271; Carpentier-Lebrun, s. 188-189, Davies, s. 464) Tablo 3.3 Avrupa’da 1460 Yılına Kadar Kurulan Üniversiteler Tablosu Üniversitenin Kuruluş Yılı İsmi Üniversitenin İsmi Bologna 1088 Avignon 1303 Ferrara 1391 Paris 1150 Orleans 1306 Barcelona 1401 Oxford 1167 Perugia 1308 Wurzburg 1402 Salerno 1173 Coimbra 1308 Torino 1404 1408 Kuruluş Yılı Üniversitenin İsmi Kuruluş Yılı Palenzia 1178 Treviso 1318 Aix-enProvence Reggio 1188 Cahors 1332 Leipzig 1409 Vicenza 1204 Angers 1337 St. Andrews 1411 Cambridge 1209 Grenoble 1339 Rostock 1419 Salamanca 1219 Pisa 1343 Dole 1422 Padova 1222 Prag 1348 Louvain 1425 Napoli 1224 Perpignan 1350 Poitiers 1431 Vercelli 1228 Huesca 1354 Caen 1432 Toulouse 1229 Siena 1357 Bordeaux 1441 Valladolid 1237 Pavia 1361 Catania 1434-44 Piacenza 1248 Krakow 1364 Barcelona 1450 Sevilla 1254 Viyana 1365 Glasgow 1451 Arezzo 1255 Orange 1365 Valencia 1452 Montpelier 1289 Peç 1365 Greifstwald 1456 Lizbon 1290 Erfurt 1379 Freiburg 1457 Macerata 13. yüzyıl Heidelberg 1385 Basel 1459 Lerida 1300 Cologne 1388 Ingolstadt 1459 Roma 1303 Buda 1389 Nantes 1460 Geç dönem Ortaçağ Avrupa’sındaki yenilikleri açıklayınız. 3 GEÇ DÖNEM ORTAÇAĞ AVRUPA’SINDA PAPALIK VE HUKUK Avrupa 14. ve 15. yüzyıla ortaçağın en güçlü kurumu olan Papalığın etkisini kaybetmesi ve parçalanması ile girdi. Kutsal Roma-Cermen İmparatorlarının, Roma İmparatorluğunun varisi olduğu şeklindeki iddiaları söylemden öteye geçmiyordu ve artık Roma’da da taç giymiyorlardı. Bundan dolayı Avrupa 14. yüzyıla kendi kültürünü oluşturan Roma geleneğinden ve Papalık müesessesinden mahrum olarak girdi. 3. Ünite - Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) Babil Esareti 1309 yılında Papa V. Clemens, heyeti ile birlikte Papalığın merkezini Roma’dan Avignon şehrine taşıdı. Avignon, Fransa’nın Akdeniz sahillerinde yer alan Marsilya kentinin kuzeyinde yer alıyordu. Bunun sebebi Clemens’ten önce özellikle Papa VIII. Bonifacius zamanında Papalığın krallarla uzun süre devam eden sürtüşmelere girişmesi ve bu anlaşmazlığın silahlı çatışmaya dönüşmesiydi. Papa ile çatışan İtalyan soylularına Fransa ve İngiltere kralları destek veriyordu. Papanın taşındığı Avignon şehri ise o dönemde resmi olarak Napoli Krallığının bir parçası olduğu halde çevresi ise Fransız krallarının toprakları ile çevrili idi. Papalık 1377 yılına kadar altmış sekiz yıl boyunca burada yaşamak zorunda kaldı. Fransız etkisi Papalık üzerinde kendini hemen hemen her alanda gösterdi. Papalık yönetiminde Fransız kardinaller, ön plana çıkmaya başladılar. Bundan dolayı İtalyanlar, Yahudilerin M.Ö. 598-587 yılları arasında Babil’e sürülerek esaret hayatı yaşamasından esinlenerek papanın Roma’dan taşınarak Avignon’da altmış sekiz yıl yaşamasını “Babil esareti” olarak adlandırdılar. Avignon’da papalar için Roma’da bile olmayan görkemli büyük bir saray inşa edildi. Bu sarayla papaların Roma’dan uzak durma isteklerine vurgu yapılırken papalığın nasıl bir maddiyatçılık içine düştüğü de anlaşıldı. Papalığın bünyesinde barındırdığı hizmetkarlar ordusunun masraflarını karşılayabilmek için kilisenin gücü kullanılarak halkın sırtına yeni vergiler konuldu. Dini makamlar satılmaya ve birden fazla makama sahip olma konusundaki suçlamalar giderek arttı. Hatta inançlı Hıristiyanların tövbe etmek ve diğer başka ibadetleri için kilise tarafından haraç ve vergi alınmaya başlandı. Halbuki Hıristianlıkta Hz. İsa’nın ve onu takip eden havarilerin mütevazı yaşamı ve yoksullukarı bir erdemken 14. yüzyıl papalarının bu ihtişamlı savurgan hayat tarzları halkın nezdinde olduğu kadar bazı Hıristiyan aydınlarının da eleştirilerine maruz kaldı. Hatta İsa’nın mülkiyete saygı duyduğunu savunarak havarilere özgü yoksulluğun günün koşullarına uymadığunu iddia eden papalara bile rastlandı. Bunun üzerine papa karşıtlığı yaygınlaşmaya başladı. 1377 yılında İngiliz ve Almanlar, papaların artık Fransız krallarının bir oyuncağı olduğu ve Hıristiyanlığı temsil edemeyecekleri şeklindeki eleştiriler karşısında papa Roma’ya dönmek zorunda kaldı. (Seignobos, s. 178; Roberts, s. 236-241) Büyük Parçalanma ve Konsiller Dönemi Papalık 1377 yılında Roma’ya döndüğü zaman Alman ve İngiliz kralları kendi yarı ulusal kiliselerini kurmaya koyulmuşlardı. Bu olay Katolik kilise tarihinin 1054 yılında Ortodoks kilisesinden ayrılmasından sonra yaşanan en büyük parçalanması idi. Fransızlar, papanın Avignon’dan Roma’ya taşınmasına tepki göstererek Avignon’da oturacak kendi papalarını seçtiler. Böylece Katolik kilisesinde 1409 yılına kadar 30 yıl boyunca devam edecek olan büyük parçalanma yaşandı. Her iki papa da Hıristiyanlığın gerçek temsilcisi olduğunu iddia ediyordu. Hatta bir ara papa olduğunu iddia eden üçüncü bir papa adayı dahi görüldü. Avignon’daki papayı Fransa’nın yanı sıra İskoçya, Milano ve Aragon devletleri desteklerken Roma’daki papanın destekçileri İngiltere, Almanya, Napoli ve Burgonya idi. Aynı anda iki papanın var olmasından daha vahim olanı ise, papalardan herbirinin ötekini ve onun bütün taraftarlarını aforoz etmesiydi. Bunun sonucu ise bütün Hıristiyanlar bir şekilde bir papa tarafından aforoz edilmişti ve teorik olarak Avrupa’da Katolik Hıristiyan kalmamıştı. (Seignobos, s. 178) 71 72 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi İtibarı kalmayan papalık makamını kurtarmak üzere ekümenik bir konsilin toplanması düşünüldü. 1409 yılından 1449 yılına kadar 40 yıl süren bu döneme Hıristiyanlık tarihinde konsiller dönemi denildi. İlk konsil 1409 yılında Pisa’da toplandı. Konsilin yaptığı ilk iş, her iki papayı da azledip bir başkasını papa olarak seçmek oldu. Bunun sonucu ise konsil kararlarını kabul etmeyen iki papa ile birlikte üçüncü bir papanın ortaya çıkması oldu. 1414-1418 yılları arasında toplanan Konstanz konsili papalardan birini azletti, birini görevden feragat etmeye zorladı ve üçüncü adayı da tahttan indirdi. Böylece yaklaşık bir asır sonra Katolik kilisesinin tekrar bir papası olmuş oldu. Katolik kilisesi içindeki parçalanma da en azından teorik olarak sonlandı. 1423-1424 yılları arasında Siena’da toplanan konsil ise papayı Katolik kilisesinin sorunlarını çözmek üzere reform yapmaya zorladı. Bunun üzerine Papa V. Martin (1417-1431) konsili dağıtarak papalığın herhangi bir makama hesap veremeyeceği ilan etti. Son konsil ise 1431-1449 yılları arasında Basel’de düzenlendi. Ancak etkili bir sonuç alınamadı. Papalık, bütün bu konsillere kuşkuyla yanaşarak kendi üstünlüğünü korumuş ve bir bakıma Katolik Hıristiyanlığının en yetkili makamı olduğunu kanıtlamıştı. Fakat Katoliklik dünyası içindeki gerçek sorunları görmemezlikten gelmiş, reform yanlılarını iyi niyetle olmamakla suçlamıştır. Bunun üzerine Fransa ruhani meclislerin dini inanç konusunda papanınkinden daha üstün bir otoriteye sahip olduğu doktrinini ortaya atarak yeniçağda yaşanacak olan Reform hareketinin gerekçelerini de oluşturmuş oluyordu. (Roberts, s. 242-243; Seignobos, s. 179) Cermen ve Roma Hukuku Geç dönem ortaçağda İtalya, Fransa, İspanya gibi Latin geleneğinden gelen Güney Avrupa ülkelerinde Roma hukuku kullanılmaya devam ediyordu. Bununla birlikte İngiltere, Fransa, Almanya ve İskandinavya ülkelerinde kökenlerini Cermen ve Viking geleneğinden alan töreye dayalı örfi hukuk da tatbik ediliyordu. 14. yüzyıldan itibaren uygulamada hukukla töre arasında savaş başlamıştır. Fransa kralı, Roma hukukunun öğretilmesini yasakladı. İngiliz ve Alman mahkemeleri Roma hukuku yabancıdır diye reddettiler. Ancak töreye dayalı örfi hukuk sözlü, belirsiz, yerine göre ayrı ayrı ve değişebilen bir hukuktu. Bundan dolayı öğretilmesi ve yorumlanması güçtü. Halbuki Roma hukuku yazılı, açık, tek şekilli ve öğretilmesi kolaydı. Hukuk öğrenimi yapmak isteyen öğrencilerle, öğretmek isteyen üniversiteler Roma hukukunu tercih ediyorlardı. Zaten kilise mahkemelerinde de uygulanmakta olan Roma hukukunu yargıçlar da uygulama kolaylığından dolayı tercih ediyorlardı. Almanya’da yargıçlar üniversitelerin hukuk kitaplarını kullanmaya ve üniversitelere danışmaya başladılar. Böylece Roma hukuku her tarafa girmeye başladı. 15. yüzyılda Almanya’da törenin yerini Roma hukuku aldı. Roma hukukunun Almanya’da benimsenmesiyle Doğu Avrupa’daki Katolik krallıklar da Roma hukukuna geçtiler. Buna karşılık İngiltere ve İskandinavya ülkelerinde örfi hukuk, geç dönem ortaçağ boyunca uygulanmaya devam etti. Cezalar daha çok kısasa kısas şeklinde uygulanıyordu. Hapishane, ceza uygulaması olarak kullanılmıyordu. Sadece harp esirleri kurtuluş fidyeleri gelinceye kadar hapishanelerde tutuluyorlardı. Roma hukukunun Cermen devletler tarafından da 15. yüzyılın ikinci yarısından itibaren sahiplenilmesi Roma geleneğine dönülmesini sağladı. Böylece 14. yüzyılın başında papalık ve Roma geleneği gibi Avrupa kültürünün iki temel ögesinden vazgeçilmişken 15. yüzyılın ikinci yarısında bu değerlere sıkı sıkıya bağlı kalındı. Geç dönem Avrupa’sında Papalık ve hukuk uygulamalarını açıklayınız. 4 3. Ünite - Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) 73 Özet 1 2 Geç dönem Ortaçağda Batı Avrupa’daki gelişmeleri açıklayabilmek 14. yüzyılda İngiltere Plantagenet hanedanı, 15. yüzyılda ise Lancaster hanedanı tarafından yönetilmiştir. Fransa ise 14. yüzyıla Capet hanedanı ile girmiş, ancak 1328’de Capet hanedanı son bulmuştur. Bunun üzerine VI. Philippe de Valois ve İngiltere kralı III. Edward Fransa tacı üzerinde hak iddia etmişlerdir. Sonuç olarak Fransız baronlarının desteğiyle tacı VI. Philippe giymiş ve Valois hanedanı 1461 yılına kadar Fransa’da hüküm sürmüştür. VI. Philippe’in bir İngiliz toprağı olan Akitanya Dukalığına el koymasına, III. Edward Fransa tahtı üzerinde hak iddia ederek karşılık verdi. Böylece 1337 yılından 1453 yılına kadar olan Yüzyıl Savaşları başlamış oldu. İngiltere Burgond Kontluğu ile birlikte Fransa’nın karşısında yer alırken, Fransa da İskoçya, İrlanda ve Galler ile ittifak kurmaya çalıştı. Almanya ise bu dönemde çok sayıya ayrılmış feodal yapılar topluluğu şeklindedir. Alman imparatorlarının İtalya üzerindeki otoritelerinin zayıflaması sonucu İtalyan şehir devletleri kuvvetlenmeye başlamış ve Avrupa’nın Doğuya açılan ticaret kapısı konumuna gelmişlerdir. Geç dönem Ortaçağda Doğu Avrupa’daki gelişmeleri açıklayabilmek Bu dönemde Bizans IV. Haçlı Seferi sonucu parçalanmıştır. Bizans başkenti İstanbul Latinlerin eline geçmişti. Selanik ve Atina’ya kadar olan bölgede Atina Latin Dukalığı, Mora’da Akaya Latin Prensliği kurulur. Bizans ise İznik İmparatorluğu, Trabzon Rum İmparatorluğu ve Epir Despotluğu olmak üzere üçe bölünür. IV. Haçlı Seferi, Moğol yayılması ve 1243 Kösedağ Savaşında, Anadolu Selçuklularının Moğol hakimiyetine girmesiyle Anadolu’da otorite boşluğu oluşmuştur. Bizans sınırındaki Batı Anadolu’da birçok beylik kurulmuştur. Bu beylikler içinde Osmanlılar, 1302’de Bizans’la yaptığı Bafeus Savaşını kazanarak bir devlet olarak varlığını kanıtlamıştır. Osmanlı çevresindeki beylikleri ilhak ederek kısa zamanda Balkanlarda güçlenmeye başlamıştır. İstanbul’un fethinden sonra Latinlerin elinde olan Atina ve Mora Osmanlı Devleti’nin eline geçmiştir. Balkanlardaki bir diğer devlet de Sırplar tarafından kurulmuştur. 1331’de devletin başına geçen Stefan Duşan Sırplara en parlak dönemini yaşatmıştır. 1355 yılında Duşan’ın ölümünün ardından Sırp Devleti zayıflamaya başlamıştır. Bulgarlar ise IV. Haçlı Seferi sonrası hızla büyüme imkanı bulmuş ve devletin sınırları Karadeniz, Ege ve Adriyatik denizlerine kadar ulaşmıştır. Ancak Bulgarların 1330 yılında Velbujd Savaşında Sırplara yenilmeleriyle devlet hızla gerilemiştir. Geç dönem Avrupa tarihinde Balkanlarda Osmanlıyı durdurma gücüne sahip devlet olarak Macarlar gözükmektedir. Macarlar evlilik yoluyla Polonya ve Lehistan’dan destek alarak Osmanlılara karşı mücadelelerini sürdürürler. Macarlar, Polonyalar ve Lehler, Katolik mezhebinin mensupları olarak Batı Avrupa ile daha sıkı ilişkiler içinde bulunurken Moskova Knezliği ise Ortodoksluğun temsilcisi olarak Rusya’yı oluşturmayı başaracaktır. 3 4 Geç dönem Ortaçağda Avrupa’daki yenilikleri tartışabilmek Avrupa’ya dışarıdan gelen saldırıların kesilmesi ve yeni tarım tekniklerinin bulunması üretimde ve nüfusta artışa sebep olmuştur. Bunun sonucunda şehirlerin nüfusları artmış ve pek çok yeni şehir kurulmuştur. Güvenlik ortamının sağlanması ticaretin yaygınlaşmasını sağlamıştır. Hansa Birliği ile de şehirler arası ticaret gelişme göstermiştir. Okul ve öğrenci sayısının artması sonucu üniversiteler de yaygınlaşmaya başlamış ve 14. yüzyıla gelindiğinde üniversiteler entelektüel dünyanın merkezi olmuştur. Geç dönem Avrupa’sında Papalık ve hukuk uygulamalarını açıklayabilmek Geç dönem ortaçağ Avrupa’sına Papalık büyük bir itibar kaybederek girdi. 15. yüzyılın ortasına kadar Papalığın Avrupa’daki siyasi olayları müdahale gücü kalmadı. Papalık, 1309 yılından 1449 yılına kadar üç temel aşamadan geçti. Babil esareti denilen 1309-1377 yılları arasında Papalığın merkezi Roma’dan Avignon şehrine taşındı. 1377 yılında Roma’ya geri dönen Papalıkda 1409 yılına kadar birisi Avignon’da diğeri Roma’da olan iki papalı büyük parçalanma dönemi yaşadı. 1409-1449 yılları arası konsiller dönemi olarak adlandırıldı. Bu zaman diliminde Pisa, Konstanz, Siena ve Basel’de toplana dört konsil Katolik kilisesinde reform yapabilmek için başarısız bir uğraş verdi. Geç dönem ortaçağda Roma hukuku ise üniversiteler kanalıyla tüm Katolik dünyasında uygulanmaya başladı. 74 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Yüzyıl Savaşlarının sonuçlarından biri değildir? a. İngiltere’nin bir ada krallığına dönüşmesi b. Fransa’da monarşinin güç kazanması c. Capet hanedanı’nın Fransa yönetiminde tekrar söz sahibi olması d. İngiltere’de anglo-norman kültürünün gelişmeye başlaması e. Uzun süren savaşın İngiltere ve Fransa’nın nüfusunu azaltması 2. Aşağıdakilerden hangisi geç dönem ortaçağda hüküm süren İngiltere kralları arasında yer almaz? a. I. Edward b. V. Henry c. I. Richard d. VI. Henry e. V. Charles 3. Geç dönem ortaçağ dönemindeki Almanya ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Merkezi yönetim anlayışı henüz gelişmemiştir. b. Almanya’da sabit bir idari şehir merkezi görülmemektedir. c. Güçlü bir monarşik yapı oluşturulmuştur. d. Ateşli silahların kullanımında Fransa ve İngiltere’ye göre geç kalınmıştır. e. Otorite imparatordan ziyade prenslerin, rahiplerin ve şehir heyetlerinin elindedir. 4. Aşağıdakilerden hangisi geç dönem ortaçağda Doğu Avrupa’da etkili olan devletlerden biri değildir? a. Sırp Devleti b. Kosova Devleti c. Osmanlı Devleti d. Bulgar Devleti e. Atina Latin Dukalığı 5. 1330 yılında yapılan ve Doğu Avrupa tarihinde önemli bir yer teşkil eden savaş aşağıdakilerden hangisidir? a. Velbujd Savaşı b. Niğbolu Savaşı c. Kösedağ Savaşı d. Pelekanon Savaşı e. Bafeus Savaşı 6. Geç dönem ortaçağda Hıristiyanlığı kabul eden en son devlet aşağıdakilerden hangisidir? a. Litvanya b. Polonya c. Macaristan d. Norveç e. Bulgaristan 7. Alman ve İskandinav tüccarların Batı Avrupa ve Rusya ile ticaretini geliştirmek için kurduğu birliğin adı aşağıdakilerden hangisidir? a. Lübeck b. Venedik c. Krallık tacirleri d. Kalmar e. Hansa 8. 14. ve 15. yüzyıl boyunca Avrupa’da kurulan üniversiteler aşağıdaki üniversitelerden hangisini model almışlardır? a. Bologna b. Oxford c. Napoli d. Paris e. Cambridge 9. 14. yüzyılın başında Papalığın taşındığı şehir aşağıdakilerden hangisidir? a. Paris b. Avignon c. Venedik d. Ceneviz e. Anvers 10. 1414-1418 yılları arasında aldığı kararlarla tekrar tek papanın olduğu Papalık dönemini başlatan konsil aşağıdakilerden hangisidir? a. İznik b. Basel c. Siena d. Konstanz e. Pisa 3. Ünite - Geç Dönem Ortaçağ Avrupa Tarihi (1300-1453) 75 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yanıtınız yanlış ise “İngiltere, Fransa ve Burgonya” bölümünü yeniden okuyunuz. 2. e Yanıtınız yanlış ise “İngiltere, Fransa ve Burgonya” bölümünü yeniden okuyunuz. 3. c Yanıtınız yanlış ise “Almanya” bölümünü yeniden okuyunuz. 4. b Yanıtınız yanlış ise “Geç Dönem Ortaçağ’da (1300-1453) Doğu Avrupa” bölümünü yeniden okuyunuz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Bulgaristan” ve “Sırbistan” bölümünü yeniden okuyunuz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “Polonya ve Litvanya” bölümünü yeniden okuyunuz. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Kentler, Ticaret ve Ekonomi” bölümünü yeniden okuyunuz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Üniversiteler” bölümünü yeniden okuyunuz. 9. b Yanıtınız yanlış ise “Babil Esareti” bölümünü yeniden okuyunuz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Büyük Parçalanma ve Konsiller Dönemi” bölümünü yeniden okuyunuz. 1. c Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Batı Avrupa geç dönem ortaçağa siyasi olarak parçalanmış bir şekilde girmiştir. İngiltere ve Fransa 13371453 yılları arasında savaşmıştır. Bu savaşlara Yüzyıl Savaşları denmiştir. Bu savaşların sonucunda hem Fransa hem de İngiltere merkezi yapılarını kuvvetlendirmiş, monarşik krallıklara dönüşmüşlerdir. Ancak Yüzyıl Savaşları sırasında özellikle 1348-1350 yılları arasında yaşanan kara veba, salgın hastalıklar ve kötü hasatlar sonucu Avrupa nüfusunun üçte birini kaybetmiştir. Almanya ve İtalya ise geç dönem Avrupa’sında siyasi olarak çok parçalı bir dönem yaşamışlardır. Bu dönemde ticaretle zenginleşen şehir devletleri etkin hale gelmiştir. Sıra Sizde 2 13. ve 14. yüzyıllarda Balkanlarda Bizans Devleti ile Latin prenslikleri ortadan kalkarken Sırbistan ve Bulgaristan’ı kısa sürede fethetmeyi başaran Osmanlılar, Avrupa’nın yeni gücü olarak tarih sahnesine çıktılar. Osmanlıların Balkanlardaki ilerleyişini Macarlar, belli bir süre yavaşlatmayı başardılar. Macarların bu başarısında kendileri gibi Katolik olan Polonya ve Litvanya ile ittifak kurmasının ve batı Avrupa’dan yardım görmesinin önemli rolü oldu. Ortodoksluğun temsilcisi olarak da Moskova Knezliği diğer Rus knezliklerini bünyesinde birleştirerek Rusya Devletini kurmayı başardı. Sıra Sizde 3 Geç dönem ortaçağ Avrupa’sında Yüzyıl Savaşları, kara veba gibi nedenlerle nüfus azalması görülmüş olmasına rağmen şehirleşme ve ticarette artış gözlemlenmiştir. Bu dönemde kralların temsil ettiği monarşik devlet yapısı tesis edilmiştir. Düzenli ve sürekli ordular oluşturulmuştur. 1450 yılında matbaanın icat edilmesi ile kağıt kullanımı yaygınlaşmış, kitap üretimi artmıştır. Pusulanın aktif kullanımının öğrenilmesi, coğrafi keşifleri kolaylaştıran bir unsur olmuştur. Geç dönem ortaçağ sona ererken Avrupa’nın pek çok şehrinde üniversiteler açılmıştır. Buralarda Antik Yunan ve Latin dünyasına yönelik araştırmalar, yeniçağın başında görülecek olan Rönesans ve Reform hareketlerinin de temelini oluşturmuştur. Sıra Sizde 4 Papalık kurumu geç dönem ortaçağda büyük bir itibar kaybetmiştir. 14. yüzyılın büyük bir bölümünde papalar Avignon’da yaşamıştır. Yüzyılın kalan bölümlerinde de hem Roma’da hem de Avignon’da iki papa mevcut olmuştur. Bu durumu sonlandırmak ve Katolik kilisesinde reform yapabilmek için 15. yüzyılın ilk yarısında dört konsil düzenlenmiştir. Roma hukuku da 15. yüzyıla gelindiğinde Katolik Avrupa tarafından benimsenen hukuk olmuştur. 76 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Yararlanılan Kaynaklar Acar, Kezban, Rusya Ortaçağ’dan Sovyet Devrimine, İstanbul: İletişim Yayınları, 2009. Afyoncu, Erhan, “Osmanlı İdaresinde Sırbistan”, Balkanlar El Kitabı, der. O. Karatay-B. A. Gökdağ, c.I, Ankara 2006, s. 350-360. Baştav, Şerif, Osmanlı Türk-Macar Tarihi Münasebetlerinde İlk Devir (1456’ya kadar), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1991. Beydilli, Kemal, “Polonya/Tarih”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 34, s. 309-316. Beydilli, Kemal, “Rusya/Tarih”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 35, s. 253-265. Carpentier, Jean-François Lebrun, Histoire de l’Europe, Paris 2001. Çoban, Erdal, “Ana Hatlarıyla Erken Dönem Macar Ortaçağı’na Bir Bakış”, Balkanlar El Kitabı, der. O. Karatay-B. A. Gökdağ, c. I, Ankara 2006, s. 165-184. David, Geza, “Macaristan”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 27, s. 286-295. Davies, Norman, Avrupa Tarihi, İmge Kitabevi, Ankara 2006. Fulbrook, Mary, Almanya’nın Kısa Tarihi, çev. Sabri Gürses, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2011. Hart-Davis, Adam, Tarih Atlası, İstanbul: Boyut Yayıncılık, 2011. Kayapınar, Ayşe- Kayapınar Levent, “Ortaçağ’da Sırplar ve Devletleri”, Balkanlar El Kitabı, der. O. Karatay-B. A. Gökdağ, c.I, Ankara 2006, s. 129-139. Kayapınar, Ayşe, “I. Bulgar Krallığı”, Balkanlar El Kitabı, der. O. Karatay-B. A. Gökdağ, c.I, Ankara 2006, s. 222-251. Kayapınar, Ayşe, “Kumanlar ve I. Bulgar Devleti (11871370)”, Türkler Ansiklopedisi, c. II, Ankara 2002, s. 810-819. Kayapınar, Ayşe, “Tuna Bulgar Devleti (679-1018)”, Türkler Ansiklopedisi, c. II, Ankara 2002, s. 630-640. Kayapınar, Levent, “Yunanistan’da Osmanlı Hakimiyetinin Kurulması (1361-1461)”, Türkler Ansiklopedisi, c. IX, Ankara 2002, s. 187-194. Malet et Isaac, Histoire, c. 1, Paris 1958. Price, Roger, Fransa’nın Kısa Tarihi, çev. Özkan Akpınar, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2012. Roberts, J.M., Avrupa Tarihi, çev. Aret Demirkaynak, İnkılap yay. İstanbul 2011. Seignobos, Charles, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, çev. Samih Tiryakioğlu, Varlık Yayınları, İstanbul 1960. ORTAÇAĞ-YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ 4 Amaçlarımız     Bu üniteyi tamamladıktan sonra; İstanbul’un fethinden sonra Avrupa’nın genel durumu irdeleyebilecek; Yeniçağın başında Avrupa ekonomisini ve büyük coğrafi keşifleri yorumlayabilecek; Avrupa’da Rönesans hareketini ve Rönesans savaşlarını tartışabilecek; Reform hareketlerini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Fransa, İngiltere, İspanya, Portekiz • İtalya, Almanya, Danimarka, Norveç, İsveç • Doğu Avrupa • Avrupa ekonomisi • Büyük coğrafi keşifler • Rönesans • İtalya savaşları • Valoa (Valois)-Habsburg Savaşları • Reform • Katoliklik • Protestanlık • Luthercilik • Kalvincilik • Anglikanizm • Katolik reformu İçindekiler Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) • İSTANBUL’UN FETHİNDEN SONRA AVRUPA’NIN GENEL DURUMU • YENİÇAĞIN BAŞINDA AVRUPA EKONOMİSİ VE BÜYÜK COĞRAFİ KEŞİFLER • AVRUPA’DA RÖNESANS KÜLTÜRÜ VE RÖNESANS SAVAŞLARI • REFORM İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) İSTANBUL’UN FETHİNDEN SONRA AVRUPA’NIN GENEL DURUMU Fransa 1453’de Castillon Savaşı, 1413 yılında Lancastre sülalesinden İngiltere tahtına geçen V. Henri tarafından başlatılmıştır. V. Henri 1415 yılında Agincourt Savaşı’nda Fransız ileri gelenlerini mağlup ederek Normandiya bölgesini fetheder ve Paris’e yaklaşır. 1420 yılında V. Henri, Fransa’ya Troyes anlaşmasını imzalatır. Bunun sonucu olarak Loire bölgesinin kuzeyindeki bütün Fransa, V. Henri’nin denetimine geçmiş ve Fransa kralının damadı olması sebebiyle Valoa (Valois) hanedanının resmen varisi olarak tanınmıştır. İngilizler, Orleans kalesini 1428’de kuşatırlar. Ancak Fransızlar, 1429’da Orleans muhasarasını kırmayı başarır. Jeanne d’Arc (Jandark), VII. Şarl (Charles)’a Reims’te taç giydirdi ancak Burgonyalılar tarafından yakalanıp İngilizlere teslim edildikten sonra, Jeanne d’Arc yakılarak öldürülmüştür. Bu olay sonrasında İngilizlerin Fransa içerisindeki harekatı zayıflamıştır. 1435’te Arras Kongresinde VII. Şarl, Burgonya düküyle anlaşarak, Burgonyalıları İngiliz ittifakından kopardı. İngilizler bundan böyle pozisyonlarını yitirmeye başladı. 1436’da Paris, 1450’de Normandiya bölgesi ve Castillon zaferinden sonra da 1453’te Guyenne İngilizlerden geri alındı. Böylece Yüzyıl Savaşları tamamlanarak, İngilizlerin elinde sadece Calais (Kale) kenti kalmıştı. Yüzyıl Savaşları’ndan sonra herhangi bir anlaşma imzalanmamış, sadece 1475 yılında Picquiny’de (Pikini) bir ateşkes yapılmıştır. Yüzyıl Savaşları’ndan çıkan Fransa’nın nüfusu yaklaşık yarı yarıya azalmıştır. VII. Şarl (1422-1461) Fransa’ya düzenli vergi ve düzenli ordu şeklindeki ikili sistemini getirmiştir. VII. Şarl’dan sonra Fransa tahtına geçen XI. Lui (Louis) (14611483) ise büyük Fransız feodal ailelerinin gücünü kırarak, VII. Şarl’dan sonra krallık otoritesini daha da güçlendirmeyi başarmıştır. Yüzyıl Savaşları’nın önemli bir sonucu da Fransızlar arasında “milli duygunun” uyanmasıdır. Yalnız bu milli duygu kavramı bugünkü manada olmayıp krala karşı sadakat duygusuyla örtüşmekteydi. VIII. Şarl (1483-1498), 1492 yılında tek başına Fransa tahtına çıktığında Fransa’nın sınırları bugünkünden oldukça küçüktü. Kuzeyde Somme, doğuda Meuse ve Saone bölgelerinin ötesini geçilmemekteydi. Lyon kenti bir sınır şehriydi. Bresse, Frache-Comté (Franş-Konte), Savoie (Savoa) ve Nice krallığa dahil değildi. Yüzyıl Savaşları’nda nüfusunun yarısını kaybetmesine rağmen, 15. yüzyılın ikinci yarısında Fransa yine de Avrupa’nın en kalabalık nüfusuna sahipti. Nüfusu on beş 80 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi milyondan ibaretti. Zenginlik ve teşkilatlanma bakımından da Fransa Avrupa’da en iyi konumdaydı. (Carpentier-Lebrun, 2003, s. 149; Davies, s. 448-451; Malet et Isaac, s. 7) İngiltere Yüzyıl Savaşları’ndan mağlubiyetle ayrılan İngiltere, 1455 ila 1485 yılları arasında Lancaster ve York hanedanları arasında patlak veren Güller Savaşı’na sahne olmuştur. Bu savaşa Güller Savaşı denilmesinin sebebi York hanedanının armasında beyaz gülün, Lancaster hanedanının armasında da kırmızı gülün yer almasıdır. Güller Savaşları, tahtta hak iddia eden üç kralın yani “IV. Edward (1442-1483), III. Richard (1452-1485) ve VII. Henri (1457-1509)”nin rekabetidir. Tudor sülalesinden gelen VII. Henri’nin York sülalesinden olan IV. Edward’ın kızı olan Elizabeth’le 1486 yılında evlenmesiyle Güller Savaşı’nda iki taraf arasında barışın sağlandığı gözükmektedir. Ancak bazı York yanlısı kişilerin isyana kalkışması sonucu savaş devam etmiş, 1485’te III. Richard’ın öldüğü Bosworth Field çarpışması savaşın bittiği asıl tarih olmuştur. 1485’te III. Richard ölünce York’lu Elizabeth ile evlenen VII. Henri Tudor, iki krallık hanedanını birleştirerek armasında kırmızı ve beyaz güle yer verdikten sonra iki tarafın rekabetine de son vermiştir. Henri Tudor iktidarını kuvvetlendirerek parlamentoyu da kendisine tabi kılmıştır. Parlamento onun iradesine karşı karar alabilme gücünü yitirmiştir. Bu tarihlerde İngiltere’nin nüfusu yaklaşık olarak üç buçuk milyon kişiden ibaretti. İskoçya ve İrlanda henüz İngiltere’ye dahil değildi. Ancak Yüzyıl Savaşları’nın bir neticesi olarak Fransa’nın Calais kenti İngiltere’nin denetiminde bulunuyordu. (Davies s. 448-451; Malet et Isaac, s. 7) İspanya İspanya’da Reconquista yani İber Yarımadasını Müslümanların elinden alınıp yeniden Hristiyanların denetimine verme süreci, Endülüs döneminde (711-1492) 8. yüzyıldan başlayarak 1492 yılında son Endülüs devletinin çöküşüne kadar sürmüştür. Bu süreçte Aragon, Kastilya, Navarra ve Portekiz gibi Hristiyan krallıkları uzun süren savaşlarla yer almışlardır. 1474’de kral IV. Enrique’nin ölümünün ardından İzabel, Kastilya kraliçesi, 1479’da da II. Juan’ın ölümünden sonra Ferdinand, Aragon kralı olacaktır. 1469’da Ferdinand ile İzabel’in evlenmesi, İspanya tarihinde bir dönüm noktası olmuştur. İspanya aynı yönetime ve dış ilişkilerinde aynı diplomasiye tabi Kastilya ve Aragon olmak üzere iki otonom devletten oluşmaktaydı. Tek yönetim getirilmesine rağmen bu iki devlet tek bir devlet olmayı kabul etmemiştir. Aragonlu Ferdinand ile eşi Kastilyalı İzabel’in idare ettiği İspanya 15. yüzyılın sonunda altı yedi milyon civarında bir nüfusa sahipti. 1483’de İspanya’daki durum şöyleydi; Güneyde bir Müslüman devleti olan Granada Emirliği, kuzeyde Navarra Krallığı, İber Yarımadasının büyük bir kısmını Navarra Krallığı: Bu krallık kuzeydeki Baskların elinde bulunduran Kastilya krallığı bulunuyordu. Aragon bölgesi Akdeniz kıyılabağımsızlığını temin ediyordu. rıyla Baleyar, Sardunya ve Sicilya Adalarını kapsamaktaydı. 1481 yılında Kastilya ve Aragon eyaletleri Granada Emirliği ile savaşa girişmişlerdi. 1487’de Malaga’nın Granada’dan alınması ile bu emirliğin büyük bir kısmı Kastilya ve Aragon Krallıklarının denetimine girmiş oldu. İspanya’nın birleşmesi, 1516 yılında Ferdinand ve İzabel’in torunu olan Şarlken’in İspanya kralı olmasıyla tamamlanacaktır. Ancak İspanya’nın farklı eyaletleri özel imtiyazlarını korumaya devam edeceklerdir. Cortes olarak adlandırılan meclisler krallık idaresini sınırlandıran kurumlardı. (Davies, s. 448-451, 494-495; Malet et Isaac, s. 7; McEvedy, s. 26; Wiesner-Hanks, s. 38) 4. Ünite - İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) Portekiz Portekiz Krallığı 1079 yılından beri bağımsız bir siyasi birimdi. 1250 yılında Portekiz, güneyinde yer alan tarihi Algarve bölgesini ele geçirir. Atlantik sahilinin büyük bir kısmı Portekiz Krallığına aitti. 15. yüzyılın sonuna gelindiğinde Portekiz, bir milyonluk nüfusa sahip bir krallık konumundaydı. Küçük bir ülke olmasına rağmen sömürgecilik emelleri oldukça yüksekti. Afrika kıyılarına bu amaçla 1450 tarihlerinden itibaren keşiflerde bulunuyordu. 15. yüzyılın ortasından itibaren, Batı Afrika’da yer alan Mali İmparatorluğu ile altın ve köle ticareti geliştirildi. Bu arada Portekiz, Atlas Okyanusu’nda bulunan adalarda tarım yapılması ve sömürgelerin kurulması için teşviklerde bulunuyordu. (Davies, s. 420-421; WiesnerHanks, s.28; Malet et Isaac, s. 7-8) İtalya 15. yüzyılın sonunda İtalya, siyasi bütünlükten yoksundu. Yarımada üzerinde yedi küçük devletçik bulunmaktaydı. Bunları yarımadanın kuzeyinde Torino merkez olmak üzere Savoie-Piemonte Dukalığı, Ceneviz Dukalığı, Milano Dukalığı, eski gücünü yitirmiş olmakla beraber hala büyük bir deniz kuvveti konumunda olan Venedik Cumhuriyeti, yarımadanın güneyinde ise Floransa Cumhuriyeti, Papalık Devleti ve Napoli Krallığı olarak sıralayabiliriz. İtalya’nın bölünmüş olduğu bu devletçikler birbirinin gücünü kıskandıkları için güçlenen taraf olduğunu görünce ona karşı hemen değişik ittifaklar kurma yolunu tercih etmişlerdir. Birbirlerini takip etmek üzere de her başkentte daimi temsilcilikler kurmuşlar ve böylece modern diplomasinin de temelini oluşturmuşlardır.(Malet et Isaac, s. 8; WiesnerHanks, s. 37) Almanya 15. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’nın ortasında Kuzey Denizi’nden Oder Nehri’nin kaynağına ve Baltık Denizi’nden Adriyatik ve Alpler bölgesine kadar uzanan geniş bölge içerisinde Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu yer almaktaydı. İmparatorluğun adından da anlaşıldığı gibi sınırları sadece Cermen bölgelerini kapsamamaktaydı. Yayıldığı alan çok daha genişti. Bu imparatorluk 3’ü kilise temsilcisi 4’ü laik olmak üzere 7 seçmenin oluşturduğu bir meclisin seçtiği imparator tarafından yönetiliyordu. Aslında Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu siyasi açıdan tek bir siyasi bütünlük oluşturmuyordu. Pek çok küçük devletten oluşuyordu. Bu devletlerden bazıları prensler, bazıları din adamları, bazıları da laikler tarafından yönetiliyordu. Küçük şehir cumhuriyetleri şeklinde organize olmuş ve serbest şehirler olarak adlandırılan başka küçük birimler de imparatorluk içerisinde yer almaktaydı. Prenslik aileleri arasında en güçlü olanı Habsburg sülalesiydi. Bu aile Almanya’nın doğusunda ve güneyinde zengin madenlere sahip geniş toprakları elinde bulunduruyordu. Ayrıca Habsburglar, İtalya ve Almanya arasında yapılan ticaret sayesinde zenginliğini daha da arttırmıştı. Elinde bulundurduğu topraklar Avusturya Arşidükalığı’ndan, Styria, Karintiya, Carniola, Tirol ve Güney Alsaz’dan ibaretti. I. Maximilian, 1477’de bugünkü Hollanda, Belçika ve Lüksemburg bölgelerini kendi topraklarına katmıştır. 1493 yılında I. Maximilian, Kutsal Roma-Cermen imparatoru seçilmiştir. Maximilian oğlunu, Aragonlu Ferdinand ve Kastilyalı İzabel’in kızıyla evlendirmiştir. Bu evlilikten de Şarlken ile Macaristan’ın idarecisi olan Ferdinand doğmuştur. Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu içerisinde İsviçre Konfederasyonu yer almakla beraber 10 kantondan oluşan bu konfederasyon gerçekte 81 82 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi bağımsızdı. İsviçreliler Avrupa’nın çeşitli ordularında aranan ücretli askerler konumundaydı. (Malet et Isaac, s. 8-9; Bogdan, s. 188-198) Danimarka, Norveç ve İsveç Kuzey Avrupa’da Danimarka, Norveç ve İsveç birliği yer almaktadır. 1397 yılında Danimarka, Norveç ve İsveç krallıkları Kraliçe Margaret’in önderliğinde Kalmar Birliğini oluşturmuşlardı. Bu üç ülke tek bir kralın egemenliğinde birleşmesine rağmen her ülke kendi yasalarını, geleneklerini ve yönetim konseylerini muhafaza ediyordu. Ancak Kalmar Birliği’nde Danimarka öncü rol oynamaktaydı. Birliğin amacı, Baltık bölgesinde faaliyet gösteren Alman kuvvetlerine karşı savunma hattı oluşturmaktı. 15. yüzyılın ortalarından itibaren Danimarka yanlısı olarak algılanan birlik krallarına karşı, İsveç soyluları yavaş yavaş baş kaldırmaya başlamışlardır. 1525 yılında İsveç birlikten ayrılmıştır. Norveç, Danimarka önderliğindeki bu birlik içerisinde 1815 yılına kadar yer almaya devam etmiştir. Danimarka, boğazlarından geçen bütün gemilerden geçiş ücreti alıyordu. Bu suretle bölgeyi denetliyor ve zenginleşiyordu. Bölgedeki ticareti asıl denetleyen merkez Kopenhang’dı. (Wiesner-Hanks, s. 39; Malet et Isaac s. 9) Doğu Avrupa Doğu Avrupa’da ise; Büyük Polonya, Osmanlı Devleti ve Moskova Knezliği yer almaktaydı. Ortaçağ’da Polonya, kralın yönettiği feodal bir devletti. Merkezi de Krakov kentiydi. Kral seçimle tayin ediliyordu. Ancak devlet içerisinde merkezi otorite mevcut değildi. Polonya, Baltık Denizi’nin kıyılarındaki topraklarının bir kısmını ortaçağda Töton Şövalyelerine terk etmek zorunda kalmıştır. Töton Şövalyeleri, Prusya Dükalığı’nda hakimiyet kurarak Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu’na bağlı olarak bölgedeki varlığını sürdürmüşlerdir. Ancak bunlara karşı 1386’da Litvanyalı Grandük Yagelo (1386-1434) Polonyalı bir prenses olan Hedwig (Jadwiga) ile evlenerek Polonya-Litvanya birliği kurulmuştur. Yagelo hem Litvanya’nın hem de Polonya’nın kralı oldu ve 1410 yılında Tannenberg veya Grunwald Savaşı’nda Töton Şövalyelerini yenilgiye uğrattı. 1466 Thorn Savaşıyla Töton Şövalyeleri Prusya Dukalığı’nı ve Danzing kentini Polonya krallığına teslim etmek zorunda kalmışlar ve Polonya’ya biat edip haraç öder duruma gelmişlerdir. (Kerr, s. 53; Malet et Isaac, s. 9; McEvedy, s.28). Moskova Knezliği 13. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmıştır. 13. yüzyılda Moğollar Kiev Rusyası’nı ele geçirince, Rusya Altınorda devletine haraç öder duruma gelmiştir. Moskova’nın ilk knezi Aleksandır Nevski’nin küçük oğlu Daniil Aleksandıroviç’tir. Onunla Moskova knezleri sülalesi kurulmuş ve daha sonra tahta geçen Moskova büyük knezleri ve Rus çarları bu sülaleden gelmişlerdir. Rus knezlikleri, Moskova Knezliği’nin hakimiyetini tanıyarak tek bir devletin çatısı altında birleşmişlerdir. III. Ivan (1462-1505) döneminde Rusya, Moğol hakimiyetine son vermiş ve knezliğin sınırları da genişletmiştir. III. Ivan, kendisini Bizans imparatorlarının sonuncusu olarak ilan ederek Rusya’yı Bizans’ın devamı olarak gördüğünü vurgulamıştır. Dolayısıyla Rusya’nın ulusal birliğinin tamamlanması yoluna girilmiştir. Moskova, prensliğin merkezi olmuştur. (Kurat, s. 89-90; Sander, s. 104; Kerr, s. 53; Davies, 495-508) İstanbul’un fethiyle 15. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Avrupa’da imparatorluk haline gelen Osmanlı Devleti, Anadolu ve Balkanlar’a yayılmış durumdaydı. Fatih Sultan Mehmed’in hakimiyetinin son yıllarına gelindiğinde Osmanlı Devleti sınırları içerisine Bulgaristan, Mora, Teselya, Arnavutluk, Makedonya, Kosova, Sırbistan’ın 83 4. Ünite - İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) büyük bir kısmı, Bosna-Hersek dahil edilmişti. Eflak Prensliği, Osmanlı’ya haraç öder durumdaydı. Anadolu’da da Trabzon Rum İmparatorluğu alındıktan sonra Osmanlı Devleti, Fırat Nehrine kadar uzanmıştı. Bundan sonraki süreçte Osmanlı Devleti, Orta Avrupa (Macaristan) topraklarıyla Suriye, Filistin, Mısır ve Arabistan Yarımadası’na kadar genişleyecektir (İslam Ansiklopedisi, “II. Mehmed”, s. 506-535). Yeniçağın başında Avrupa’daki gelişmeleri siyasî açıdan değerlendiriniz. YENİÇAĞIN BAŞINDA AVRUPA EKONOMİSİ VE BÜYÜK COĞRAFİ KEŞİFLER Yeniçağın Başında Avrupa Ekonomisi ve Sosyal Durum 1337-1453 yılları arasında meydana gelen Yüzyıl Savaşı’ndan sonra Avrupa, büyük bir ekonomik kalkınmaya sahne oldu. Tarımda, toprağı işlemede ve hayvan yetiştiriciliğinde büyük bir ilerleme kaydedilememişti. Ancak demir arabalarının sayısının artması tarımla uğraşan köylünün hayatını kolaylaştırmıştı. Ortaçağda ergotizm (çavdar zehirlenmesi) gibi salgın hastalığına yol açan çavdarın üretimi bazı bölgelerde yerini buğday üretimine bırakmıştır. Yine bu dönemde tekstil imalatı ve maden endüstirisi gelişme göstermiştir. Maden sanayide ilk defa yeniçağların başında büyük fırınlar, büyük makineli demirci çekiçler, vinç türü araçlar ve körükler kullanılmaya başlandı. Maden ocaklarında demir, bakır, kalay, şap, tuz ve gümüşlendirilmiş kurşun elde edilmekteydi. Taşkömürü işletmeciliği sayesinde, Belçika ve İngiltere gibi bölgelerde artan yakıt ihtiyacına cevap verilmekteydi. Ticaret hareketli bir döneme girmişti. Hollanda’nın Anvers limanı Avrupa’nın ürünlerinin başlıca dağıtım merkezi haline gelmişti. Dünyanın çeşitli bölgelerinden İtalya’ya gelen mallar deniz yoluyla Anvers’e ulaşmaktaydı. Floransa ve Venedik’ten getirilen ipekli kumaşlar ile Venediklilerin Suriye ve Mısır’dan getirdikleri Uzakdoğu şapı ve baharatı Anvers’e ulaşıyordu. Anvers’e gelen diğer ürünler arasında Orta Almanya’nın, Macaristan’ın ve Bohemya’nın maden ürünleriyle Portekizlerin Gine kıyılarından getirdikleri karabiber ile altın; Fas’ın batısında Atlas Okyanusunda yer alan Madeira Adasından kamış şekeri, İspanyol yünü, Fransız şarabı, tuzu ve çarşafları, İngiltere çarşafları ve kurşun, Baltık bölgesinden de demir, bakır, katran, kereste, balık, buğday, çavdar, deri ve balmumu gibi ürünleri sayabiliriz. Almanlar, Karadeniz ve Baltık Denizinde yapılan ticaret trafiğini ellerinde tutmaktaydılar. Hollandalılar ve İngilizler onlarla rekabet etmekteydi. Danimarka, Kuzey Denizi ve Baltık Denizi arasında bağlantıyı sağlayan ve denetiminde olan boğazlara giren ve çıkan gemilerden geçiş parası almaktaydı. 15. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da sanayi ve ticaret alanında gözlemlenen gelişme önemli miktarda sermaye birikiminin oluşturulmasını gerektirdi. Böyle bir ihtiyaç, Floransa’da Medicilere ve Augsburg’da Fuggerlere ait bankanın ortaya çıkışı ile giderilmiştir. Medicis ve Fugger bankaları, Ceneviz, Venedik, Lyon, Cenevre, Anvers, Londra gibi önemli ticaret merkezlerinde şubeler açtı. Gümüş ve maden işletmeciliğinin artış göstermesine ve Sudan altınının Avrupa’ya getirilmesine rağmen, Avrupa’da nakit madeni para ihtiyacı karşılanamıyordu. Değerli metallere duyulan ihtiyaç Avrupalıların coğrafi keşif seyahatlerine girişmelerine başlıca nedeni olacaktır (Malet et Isaac, s. 10-11). Avrupa nüfusunu ortçağ ile 15. yüzyıl ve 16. yüzyıl boyunca etkileyen üç önemli faktör vardır. Bunlar: savaş, açlık ve vebadır. Özellikle 1340 ila 1440 yılları 1 84 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi arasında veba ve savaş sonucu Avrupa’da nüfus artışı durmuş ve neticede ekonomi gerilemiştir. 1340 yılında Avrupa’nın nüfusu yetmişüç milyon iken yaklaşık bir asır içerisinde elli milyona gerilemiştir. Çeşitli bölgelerde savaş ve hastalıkların etkisi farklı derecede yıkıcı olmuştur. Bu dönemde Almanya ve İngiltere’de çok sayıda yerleşim birimi yok olmuştur. 15. yüzyılın ortasından itibaren Rönesans döneminin başlangıcıyla beraber Avrupa’da nüfus artma dönemine girmiştir. Bu tarihlerden itibaren özellikle Akdeniz havzasında olan İtalya, İspanya ve Fransa’nın güneyi gibi bölgeler büyük bir nüfus artışına sahne olmuşlardır. Örneğin İtalya’da, 15. yüzyılın ikinci yarısında nüfus artışı 3.5 oranına ulaşmıştır. Floransa’da aynı dönemde hane başına düşen çocuk sayısı 8’dir. 16. yüzyılın başında Avrupa’da nüfusun yoğunluğu bakımından en kalabalık bölgeler Hollanda ve İtalya’dır. Bu bölgelerde aynı zamanda şehirleşme oranı en yüksek düzeydeydi. İtalya’da yüzbin kişinin meskun olduğu dört metropol bulunmaktaydı. Bunlar; Napoli, Venedik, Milano ve Floransa idi. Ceneviz, Bolonya, Roma ve Palermo gibi kentler elli bin civarında bir nüfusa sahipti. Paris ikiyüzyirmibeş bin kişilik nüfusuyla Avrupa’nın en kalabalık şehriydi (Daussy, Gilli, Nassiet, s. 9-28.). Savaşların yanı sıra Avrupa’da nüfus artışını engelleyen başlıca neden veba olmuştur. Kara veba 1348-1670 yılına kadar Avrupa’yı kasıp kavurmuştur. Büyük Coğrafî Keşifler 14. yüzyıldan 16. yüzyılın ortalarına uzanan dönemi Avrupa tarihi açısından coğrafi keşifler denemi olarak adlandırabiliriz. Coğrafi keşiflerin yoğunlaştığı dönem 15. yüzyılın ortalarından 16. yüzyılın ortalarına kadar uzanmaktadır. Bu dönemi hazırlayan bir takım şartlar oluşmuştu. Örneğin 15. yüzyıl bilim adamları Greklerin ve Romalıların coğrafi teorilerini yakından tanımaktaydılar. M.S. 2. yüzyılda yaşamış coğrafyacı Ptolemeos’un dünyanın tek bir okyanus tarafından çevrelendiği teorisi bilinmekteydi. Bu düşünce doğrultusunda deniz yoluyla Afrika’yı güneyden dolaşarak Hindistan’a ulaşmanın mümkün olduğu düşünülmekteydi. Dünyanın yuvarlak bir yapıya sahip olduğu da ifade edilen teoriler arasındaydı. Buna göre Avrupa’dan hareket eden bir gemici batı istikametini takip ederek Doğu Asya’ya ulaşmalıydı. Ayrıca Avrupalılar arasında Asya kıtasının doğuya daha çok yayıldığı ve bu sebeple Batı Avrupa’ya daha yakın olduğu inancı vardı. Gemicilikte de bir takım gelişmeler tespit edilebilmektedir. Pusula uzun süreden beri kullanılan bir aletti. Ayrıca kutup yıldızının ve güneşin yüksekliğine göre enlem hesaplaması yapılabiliyordu. Ayrıca okyanus dalgalarına dayanıklı karavela denilen gemilerin yapımına ve kullanımına başlanmıştır. Bu gemiler çeşitli yelkenlerle, pusula, usturlap ve parakete savlosu gibi yeni aletlerle donatılmışlardı. (Malet et Isaac, s. 20; Wiesner-Hanks, s. 335). 14. ve 15. yüzyıllar boyunca deniz keşifleri Atlas Okyanusu’nda çoğalmıştı. İngiliz ve İskandinav gemiciler Yeni Dünya ve Kanada kıyılarını keşfetmişlerdi. Bazı gemiciler İspanya denetiminde olan Kanarya Adaları’ndan hareket ederek batıya doğru ilerlemişler Antilya Adalarını keşfetmişlerdir. Portekizliler ise 1420 yılından itibaren Afrika’nın batı kıyısını inceliyorlardı. Portekizliler başta olmak üzere İspanyollar ve diğer Avrupalılar arasında Çin, Japonya ve Hindistan gibi Uzakdoğu ülkelerine deniz yoluyla ulaşma düşüncesi ortaya çıkmıştı. Venedikli seyyah Marco Polo’nun anlattıkları Uzakdoğu bölgeler için destansı bir zenginlikler imajı yaratmaktaydı. Çin’in ipeği, Japonya’nın altınları, Hindistan’ın da baharatları ünlüydü. Karabiber, karanfil, tarçın ve muskat gibi baharatlar Avrupa mutfaklarında ve eczacılıkta kullanılan ürünlerdi. İpek ve baharat gibi ürünler Venedik tüccar- 4. Ünite - İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) ları tarafından Beyrut ve İskenderiye limanlarından alınıp Avrupa’ya fahiş fiyatlarla satılmak üzere getirilmekteydi. Bu konudaki Venedik tekelini kırmak isteyen Portekizliler ve İspanyollar doğrudan deniz yoluyla Uzakdoğu ülkelerine ulaşarak bu ülkelerdeki ürünleri yerinde satın almak istiyorlardı. Ayrıca Avrupalılar artan altın ve gümüş ihtiyacını karşılamak ve bu tür madenleri bulmak için harekete geçmişlerdi. Portekizliler önce Azor takımadalarına daha sonra Senegal ve Gine kıyılarına ulaşmışlardı. Burada, Nijer Nehri’nin kaynağında yerlilerin işlediği altını görmüşlerdi.( Wiesner-Hanks, s. 335) 15. yüzyılın ilk yarısında Afrika’da elde edilen altın Akdeniz’in Cezayir kıyılarına kervanlarla nakledilmekteydi ve buradan Cenevizlilerce alınıp Avrupalılara satılmak üzere götürülüyordu. Portekizliler bu gelir getirici ticareti Cenevizlilerin elinden almayı başarmışlardır. 1471 yılında Portekizliler Ekvator’a, 1488’de de Afrika’nın en güney noktası olan Ümit Burnuna ulaşmışlardı. Daha sonra Portekizliler Etyopya’ya bir elçilik göndererek Afrika’nın doğu kıyısından hareketle sıcak rüzgarı takip etmek suretiyle Hindistan’a ulaşılabileceğini keşfetmişlerdi. Bu keşiflerden cesaret alan Vasco da Gama Haziran 1497 yılında Lizbon’dan ayrılarak Afrika’nın en güney noktası olan Ümit Burnu’ndan geçerek kıtanın doğu kıyısını takip etmek suretiyle Zanzibar Adasına, oradan da hareketle bir Arabın yardımını alarak Hindistan’ın batı kıyısına ulaşmıştır. 1451-1506 yılları arasında yaşamış Cenevizli Kristof Kolomb, Portekiz kralından destek alamayarak Kastilya kraliçesi İzabel’e başvurmuştur. Kolomb’un düşüncesi Antilya Adalarına doğru sefere çıkmaktı. Ona göre Japonya yakınlarındaki Antilya Adalarına ulaştıktan sonra altın zengini Japonya’ya ulaşılabilirdi. Kraliçe İzabel, Kolomb’a amiral unvanını vermiş, keşfedeceği toprakların kral temsilcisi ilan etmiş ve seyahatte elde edeceği gelirlerin yüzde onunu bağışlamıştır. Kraliçeden aldığı bu destekle Kolomb, 1492 yılında sefere çıkmıştır. 7 ay süren bu sefer esnasında Kolomb’un ekibi Kanarya Adaları’ndan batıya hareket ederek Antilya takımadalarından Küba ve Hispanyola Adaları’nı keşfetmiştir. Kolomb üç karavela ile çıktığı bu sefer esnasında bir gemiyi kaybetmesi üzerine Avrupa’ya geri dönmüştür. Kolomb, 1493-1504 yılları arasında üç sefer daha düzenlemiştir. Bu seferler esnasında Amerika kıtasına iki yerden ulaşmasına rağmen Kolomb başlangıçta düşündüğü gibi herhangi bir altın ya da baharata ulaşamamıştır. Ayrıca Hispanyola Adası’nı kolonize etme girişiminde başarız olmuştur. Bundan dolayı kraliçe İzabel, onu kral temsilcisi görevinden azletmiştir. Kolomb, 1506 yılında seyahatinden ümitsiz bir şekilde dönmüştür. Kolomb hayatı boyunca Hindistan’ı keşfettiğine inanmıştır. Bundan dolayı da Antilya Adaları’na Batı Hindistan denilmiştir. (Carpentier-Lebrun, 2003, s. 215) Kolomb’dan sonra bu bölgeye keşiflerde bulunan Venedikli Cabot, Amerika Vaspucci ve Cabral gibi gemicilerin bulduğu yeni topraklar Avrupa ile Asya arasında yer alan yeni bir kıtanın keşfedildiği izlenimini vermekteydi. Bunun üzerine bu yeni kıtadan geçmek suretiyle Çin ve Japon denizlerine ulaşma çabaları artacaktır. 1513 yılında İspanyollar, Panama Boğazı’nı yaya geçerek Pasifik Okyanusu’na ulaşmışlardır. Anlantik’den deniz yoluyla geçişi Portekizli Ferdinand Magellan keşfetmiştir. Magellan, Güney Amerika kıyılarını takip ederek bugün Magellan Boğazı olarak adlandırılan boğazdan geçmiş ve Pasifik adını verdiği okyanusa ulaşmıştır. Magellan boğazı keşfettikten dört ay sonra Filipin Adaları’nda öldürülmüştür. Magellan’ın beş gemisinden biri batı istikametinde ilerleyerek Hint Okyanusu’na ulaşır, oradan Ümit Burnu’na giderek İspanya’ya geri döner. Magellan’ın 1519 yılında başlattığı bu ilk seferi 1522 yılına kadar sürmüştür. Üç yıllık bu sefer ilk dünya 85 Vasco da Gama: 1469-1524 yılları arasında yaşamış Portekizli seyyahtır. Deniz yoluyla Güney Afrika’nın en güney noktası olan Ümit Burnu’ndan geçerek Hindistan’a ulaşan ilk seyyahtır. 86 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Amerigo Vespucci: (1454-1512) Floransa’da doğar. Medici ailesine ait bir bankacılık şirketinde çalıştıktan sonra denizaşırı ticarete girişir ve ayrıca bazı İspanyol ve Portekiz gemilerine kaptanlık yapar. 2 seferidir. Aynı zamanda bu sefer dünyanın yuvarlak olduğuna dair kesin bir kanıt sundu ve Avrupa, Afrika ve Asya dışında dördüncü bir kıtanın daha bulunduğunu gösterdi. Bu yeni kıtaya Amerigo Vespucci’nin adına izafeten “Amerika” denildi. Malet et Isaac, s. 19-23; Wiesner-Hanks, s. 342) Coğrafi keşifler sonucunda İspanya ve Portekiz olmak üzere iki sömürge imparatorluğu kurulmuştur. 15. yüzyılın sonuna kadar sadece Avrupa kıtasıyla sınırlı olan Avrupa ekonomisi dünya boyutlarına ulaşmıştır. Akdeniz liman kentlerinin yanı sıra Lizbon ve Sevilla gibi Atlantik liman kentleri de önem kazanmaya başladı. Yeni keşfedilen dünyadan Avrupa’ya değerli metaller akmaya başladı. Bunun sonucunda da ticarete dayalı ekonominin canlanması sağlandı. Sanayi ürünlerinin fiyatları bir taraftan artarken diğer taraftan da üretim artmaktaydı. Burjuva kesimi, tüccarlar, armatörler ve bankerler Avrupa’da meydana gelen zenginleşme sürecinden büyük payı alırken, toprağa dayalı asil sınıf fakirleşti. Gerek toprağı olmayan köylüler gerekse şehirde maaş karşılığında çalışanlardan oluşan halk grupları sürekli ve göreceli bir fakirleşmeye maruz kaldılar.(Carpentier-Lebrun, 2003, s. 216-217) Yeniçağın başında Avrupa ekonomisi, sosyal durum ve büyük coğrafî keşifleri değerlendiriniz. AVRUPA’DA RÖNESANS KÜLTÜRÜ VE RÖNESANS SAVAŞLARI Rönesans 15. yüzyılın sonundan başlamak üzere 16. yüzyıl boyunca yaşanan dönem Avrupa tarihinde yoğun entelektüel hayatın yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemin en önemli özelliği öğrenme ve anlama çabası ile insanlık için yeni bir dönemin başlayacağı ümidinin uyanmasıdır. Bu dönemi özetleyen iki kavram vardır. Bunlar: Hümanizma ve Rönesans. 14. yüzyıldan itibaren bazı bilim adamları Antik Grek Roma döneminin kaybolmuş veya unutulmuş el yazmalarını araştırıyor ve yayınlıyorlardı. Bizanslı bilim adamları Batı’ya geçerek burada Bizans edebiyatının orijinal metinlerini tanıtıyorlardı. Böylece Roma, Venedik ve Floransa’da ilk halk kütüphaneleri, aydın dernekleri ve akademileri ortaya çıkmıştır. Bu aydınlar daha sonra hümanist olarak adlandırılmışlardır. Latince humanus eğitimli demektir. Hümanist akım İtalya’da Petrarca ile başlamıştır. Hüanistlerin yaptığı çalışmalarının neticeleri matbaanın gelişimi ile yaygınlık kazanmıştır. Matbaa, aslında basit bir teknolojik gelişme idi. Ancak tarihin en önemli icatlarından birisi oldu. (Malet et Isaac, s. 11-12) Antik döneme karşı olan ilgi Rönesans adı ile bilinen sanatta yeniliği getirdi. 15. yüzyılda İtalya bu alanda şüphesiz öncülüğe sahipti. Bu öncülüğü 16. yüzyıl boyunca korudu. İtalya’nın sanat alanındaki ilerlemesi Avrupa’nın çeşitli ülkelerini kısa sürede etkileyecektir. 16. yüzyıla gelindiğinde teolojik hatta rutin sayılan üniversite eğitiminin yanı sıra hümanistler yeni bir kültür yaratarak coşkulu bir akıma yol açtılar. Bu yeni kültür çerçevesinde Hristiyanlık anlayışı Antik düşüncenin nüfuz etmesiyle yeni bir anlam kazanıyordu. Hümanistlerin yarattığı bu yeni kültür geniş bir aydın ve laik kitlesine hitap ediyor ve kitap yoluyla yapılan eğitim sayesinde yayılıyordu. 16. yüzyılın başında hümanist olan bazı matbaa sahipleri yeni kültürün yayılmasına katkıda bulunuyorlardı. Bunlar arasında Bale kentinden Froben, Venedik’ten Alde Manuce ve Paris’ten Henri Estienne’i sayabiliriz. 16. yüzyılın ikinci yarısında ise Anvers’e yerleşmiş Plantin ün kazanmıştı. I. Fransoa (François) döneminde krallık kütüphanesinin müdürü olan Guillaume Budé’de tanınan diğer 4. Ünite - İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) bir Fransız hümanist aydındı. Onun önerisi çerçevesinde Paris’te üniversite dışında College de France adında yeni bir yüksek öğrenim kurumu kurulmuştur. Burada Yunanca, Latince, İbranice, Arapça ve matematik öğretilmekteydi. Antik dünyaya olan ilgilinin Fransa’da ne kadar büyük olduğunu anlamak için Du Bellay ve Ronsard, Rabelais ve Montaigne’in eserlerine bakmamız yeterlidir. Hollanda, Almanya ve İngiltere’de de çok sayıda hümanizm taraftarı oluşmuştu. Bunlar arasında en ünlüsü Hollandalı Erasmus (1466-1536) idi. Roterdam’da doğmuş olan Erasmus Fransa, İngiltere, İtalya gibi ülkelere uzun seyahatler yapmıştır. O bir Avrupalıydı ve gerçek anlamda bir ülkesi yoktu. Erasmus, Yeni Ahit’in Yunanca metnini Latinceye çevirmiş ve yayınlamıştı. Bunun yanı sıra Grek-Roma ve Hıristiyanlık dönemine ait çok sayıda eseri de yine Latinceye çevirmişti. Erasmus’un, diğer hümanistlerle yaptığı yazışmalar da önemlidir. Ancak Erasmus, bütün yazdıklarında ve yazışmalarında ulusal dillerinden hiçbirini tercih etmemiş ve Latince yazmıştır. (Malet et Isaac, s. 11-12, 49-50) Hümanistler, inançları bakımından kiliseye bağlı olmakla beraber, insanlık hayatını ilgilendiren diğer bütün alanlarda bağımsız olmayı hedeflemektediydiler. Sözlü olan herhangi bir fikre inanmak istemedikleri için de her şeyi incelemek düşüncesideydiler. Kanıtlayamadıkları hususlarla karşı karşıya kaldıklarında bunların doğruluğunu kabul etmiyorlardı. Bugün eleştirel düşünce veya hür araştırma fikri olarak nitelenebilecek bu bakış açısı, 16. yüzyılda hümanistler arasında çok sayıda alimin yetişmesine yol açmıştır. Bu alimlerin araştırmaları sonucunda elde ettikleri doğrular günümüzde hala bilim aleminde kullanılır durumdadır. (Malet et Isaac, s. 49-51; Hirst, s. 59-67) Hümanistlerin bir başka özelliği de Antik dünyanın yazarlarını tanıma isteğidir. Ancak bu yazarların eserlerini ve fikirlerini inceleyebilmek için Antik dünyanın dilini, kurumlarını ve medeniyetini öğrenme gayreti göstermişlerdir. Hümanistler birer alim olup Antik yazarların eserlerini anlamak ve yorumlamak için klasik filolojinin kurulmasını sağladılar. Guillaume Budé (1467-1540), Henri Estienne (1528-1598) ve Erasmus (1469-1536) gibi hümanistler birer saygın filologdur. (Malet et Isaac, s. 50) İtalyan ressam Leonardo da Vinci aynı zamanda mekanik kanunlar, jeoloji, botanik, ilk uçuş denemeleri, denizaltılar gibi çeşitli alanlar üzerinde çalışan bir bilim adamıydı. İtalyan Girolamo Cardano cebir alanında; Alman asıllı Paracelsus (1494-1541, asıl adı Philippus von Hohenheim) kimya; Belçikalı Andreas Vesalius (1514-1564), İspanyol Miguel Serveto (1511-1553) ve Fransız Ambroise Paré (1510-1590) tıp ve cerrahi alanında ilerlemeler kaydetmişlerdir. Nicolaus Copernicus, dünyanın sabit olmadığını ileri sürerek güneş ve kendi etrafında döndüğünü iddia etmiştir. O, astronomide bir takım hesaplamalar yaparak yeni gelişmelere yol açmıştır. (Malet et Isaac, s. 50-51) Hümanistlerin Grek-Roma dünyasına olan ilgisi kilise için tehlike oluşturabilirdi. Greklerin ve Romalıların fikirleri Hıristiyanlık ilkeleri ile pek çok noktada ayrışmaktaydı. Antik dünya anlayışında insan yeryüzündeki yaşantısında mutlu olmalıydı. Hıristiyanlık anlayışında ise gerçek hayat ölümden sonra başlamaktaydı. Antik dünya hayatı, eğlenceyi, güzel ve lüks yaşamayı seviyordu. Ortaçağ düşüncesinin hakimi olan kilise anlayışında ise dünyadan kaçan ve manastırda münzevi hayat yaşayan kimseler hayranlık uyandırmaktaydı. Antik dünya insan güzelliğini överken gurur ve şanı da erdem kabul ediyordu. Kilise ise insan vücudundan nefret ediyor ve bireyin kendisini aşağılaması ve alçak gönüllü olmasını önemsiyordu. (Malet et Isaac, s. 50-51) 87 88 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Hümanistler, Katolik kilisesine bağlı ve dindar kimseler olmakla beraber İncil ile 4. ve 5. yüzyıl teologları üzerinde yaptıkları araştırmalar onları kilise öğretileri ile çelişen sonuçlara götürmüştü. Sonuç olarak hümanistler, inanç bakımından İncil’e ve ilk teologların öğretilerine bağlı kalınması gerektiğini savundular. Hümanistlerin inançla ilgili bu düşünceleri Reform hareketinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. (Malet et Isaac, s. 50-51) Avrupa’da Antik dünyaya karşı duyulan ilgi edebiyattan ziyade resim ve heykel sanatlarının canlılığına ve yenilenmesine yol açtı. Özellikle 15. yüzyılın sonundan itibaren İtalyan sanatı ortaçağ sanat geleneğinden farklı özellikler kazanmaya başladı. İtalyan sanatı laik bir anlayışa kavuşarak Antik dönemin modellerini örnek almaktaydı. Antik dünyanın güzellikleri Rönesans mimarisinde ve heykel sanatında yansımasını bulmaktaydı. Ortaçağ resim anlayışında dini ilkeler hakim olduğu için insanlar giysileri ile resmedilirken Rönesans insan vücudunun güzelliklerini tasvir etmek çabasındaydı. Rönesans sanatçıları herhangi bir dini ve toplumsal engele yer vermeden kendi iradesine göre sanat yapmayı ilke edinmişlerdi. İşleyecekleri temalar için sanatçılar, ilhamlarının kaynağı olarak Antik dünya sanatından istifade etmekteydiler. Rönesans döneminin eserleri arasında İtalyan Rönesans’ı özel bir öneme sahip olup olağanüstü verimliliği ile dikkat çekicidir. (Malet et İsaac, s. 52) Bu döneme çok sayıda ünlü ve çok yönlü yeteneklere sahip sanatçılar damgasını vurmuştur. Leonardo da Vinci, Michel Angelo, Raphaello, İtalyan Rönesans sanatının önde gelen isimleridir. Hatta tarihin herhangi başka bir yüzyılında Leonardo da Vinci ve Michel Angelo çapında evrensel dâhilik ölçüsünde büyük sanatçı, mimar, heykeltıraş, mühendis, kuyumcu, hümanist ve âlimler bir arada yetişmemiştir. İtalya’da sanatçıları ile övünmeyen şehir belki de yoktur. Ancak Floransa, Venedik ve Roma gibi şehirler yetiştirdiği sanatçılar bakımından önde gelen şehirlerdir. 15. yüzyılda özellikle mimar Brunellesci, heykeltraş Ghiberti ve Donatello, ressam Fra Angellico, Masaccio, Piero della Francesca ve Boticelli gibi sanatçılar, Floransa’daki sanatsal gelişimin ivme kazanmasını sağlamışlardır. 15. yüzyıl İtalya’sı resim sanatının ilerleme kaydettiği bir dönemdir. Bu dönemde yeni resim teknikleri geliştirilmiş, yeni bakış açıları düşünülmüş ve insan vücudunun anatomisi incelenmiştir. Bu gelişmeler sonucunda da Leonardo da Vinci, Raphaello, Michel Angelo ve Tizien gibi sanatçıların yetişmesini sağlayacak ortam oluşmuştur. (Malet et İsaac, s. 52-55; Carpentier-Lebrun, 2003, s. 220-221) Avrupa ülkeleri arasında Fransa, İtalyan Rönesans’ından en fazla etkilenen ülke olmuştur. Ancak Fransa’daki Rönesans resimden ziyade kendini mimarlık ve heykeltıraşlık alanında ifade emiştir. Mimari, Fransa’da görkemli şatolar inşa etmek ve süslemekle kendini gösteriyordu. Bazı mimarlar bu açıdan ün kazanmışlardı. Bunlar arasında Louvre şatosunu inşa eden Pierre Lescot, Tuilleries şatosunu inşa eden Philibert de l’Orme ile Chantilly ve Ecouen şatolarını inşa eden Jean Bullant’ı sayabiliriz. Heykeltıraşlar arasında Michel Colombe, Rigier Richier ve Pierre Bontemps ortaçağ çizgisini sürdüren sanatçılar iken Jean Goujon ve Germain Pilon, Antik dünyadan etkilenen heykeltıraşlar arasındaydılar. (Malet et İsaac, s. 18, 56) Fransa, İtalyan Rönesansını 1494 ila 1516 yılları arasında İtalya’ya düzenlediği askeri seferler sayesinde tanımıştır. Bu dönemde yaşanan savaşlar, Fransa’ya toprak kazancı olarak dönmezken Fransız Rönesansının gelişmesinin en önemli nedeni olarak görülmektedirler. 15. yüzyılın sonu ve 16. yüzyılın başında İtalya’daki ortamı gören Fransız kralları, burada yaratılan ince ve parlak medeniyetten etkilenmişlerdir. İtalya’nın sahip olduğu bu medeniyet anlayışını Fransa’ya getirmek amacıyla Fransız kralları ünlü İtalyan sanatçılarını saraylarına davet etmişlerdir. (Malet et İsaac, s. 18, Lee, s. 11-19; Davies, s. 509-524) 4. Ünite - İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) Rönesans Savaşları Avrupa’da 15. yüzyılın sonundan 16. yüzyılın ortasına kadar devam eden harplere Rönesans Savaşları denmiştir. Bu savaşların ilk dönemi olan İtalya Savaşları 1494 ila 1516 yılları arasında Fransa, İspanya ve Papalık arasında yaşanırken Rönesans Savaşları’nın ikinci dönemi ise Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu ile Fransa hanedanlarının adlarına izafeten Valoa- Habsburg Savaşları olarak isimlendirilmiştir. İtalya Savaşları (1494-1516) Fransız Rönesansının gelişimine yol açan ve 1494-1516 yılları arasında Fransa kralları VIII. Şarl, XII. Lui ve I. Fransoa, Napoli Krallığı ile Milano Dukalığını ele geçirmek için seferler düzenlemişlerdir. Bu dönem, İtalya Savaşları olarak adlandırılmaktadır. 1494-1516 yılları arasında I. İtalya Savaşı (1494-1497), II. İtalya Savaşı (1499-1500), III. İtalya Savaşı (1501-1503), IV. İtalya Savaşı (1508-1513) ve V. İtalya Savaşı (1515-1516) olmak üzere Fransızlarla Papalığın başını çektiği ittifak arasında yirmi iki yıl içinde beş savaş yaşanmıştır. 1382-1442 yılları arasında Napoli Krallığı, Fransız asıllı Anju (Anjou) hanedanına aitti. 1442 yılında Aragon kralı V. Alfonso (1396-1458), Napoli Krallığını ele geçirmişti. 15. yüzyılın sonunda Napoli Krallığı, Aragon hanedanının akrabası olan bir prensin idaresindeydi. Anju ailesinin varisi olan XI. Lui (1461-1483), Napoli’deki hakları ile ilgilenmedi. Ancak oğlu VIII. Şarl (1483-1498), Napoli üzerine hak iddia ederek İtalya Savaşları’nı başlattı. VIII. Şarl’ın halefi XII. Lui (1498-1515), Milano Dükalığını elinde bulunduran ancak daha sonra Sforza ailesine kaptıran bir aileden gelmekteydi. XII. Lui, VIII. Şarl’ın Napoli üzerindeki iddialarını sürdürmekle beraber bu iddialara Milano üzerindeki haklarını da ilave etmiş oldu. Macera ve hayalperest bir kişiliğe sahip VIII. Şarl 1494 yılında Napoli’ye girdi. Burada üç ay kaldıktan sonra geri çekilmek zorunda kaldı. Çünkü Milano Dukası Lüdovik Sforza, papa, Aragonlu Ferdinand ve Habsburglu Maximilian kendisine karşı ittifak kurmuşlardı. (Malet et İsaac, s. 15-16; Lee, s. 63-65) 1498’de Fransız tahtına oturan XII. Lui, Milano Dukalığını ele geçirdikten sonra tekrar Napoli Krallığını almak istedi. Bu düşüncelerle XII. Lui, Aragonlu Ferdinand’la anlaşarak ona Napoli Krallığının bir kısmını teklif etmiştir. Fransızlar Napoli’yi alınca Aragon kralı ile yeniden çatışır ve neticede Fransızlar Napoli’den kovulur. XII. Lui, 1505 yılında Aragon Kralı ile anlaşma yaparak Milano’nun kendisinde kalmasını sağlar ve Napoli’nin de Aragon kralına verildiğini kabul eder. Bu anlaşma ile İtalya Savaşları sona ermiş gibi gözükse de bir müddet sonra asker ruhuna sahip Papa II. Jules’ün girişimleri ile savaşlar yeniden başlar. Papa II. Jules, İtalya’yı kendi idaresinde birleştirme hayalini gerçekleştirebilmek için barbar olarak nitelediği Fransızları ülkeden çıkarmanın gerekli olduğu düşüncesindeydi. Bu düşünceyle İsviçre, İngiltere Kralı VIII. Henri, Venedik ve Aragonlu Ferdinand’la anlaşarak Fransızlara karşı koalisyon oluşturdu. Başlangıçta Nemours bölgesinin Dükü olan Gaston de Foix (1489-1512), müttefikleri yenilgiye uğratmıştır. Ancak 1512 yılında yapılan Ravenna Savaşında Gaston de Foix öldürülür. Bunun üzerine Fransızlar, Milano’yu terk etmek zorunda kalmışlardır. XII. Lui’nin halefi I. Fransoa (1515-1547), Milano’yu yeniden alma düşüncesiyle Venediklilerle anlaşma yapar. Bu arada Milano Dukalığı da İsviçrelilerle ittifak kurar. Fransızlar, 13-14 Eylül 1515’de Marignan’da yapılan savaşta gelip gelerek Milano’ya yeniden hakim olurlar. (Malet et İsaac, s. 16-17; Lee, s. 63-65; Carpentier-Lebrun, 1987, s. 170-171) 89 90 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi 1516 yılında Papa X. Leon ile Fransız Kralı I. Fransoa arasında Noyon Antlaşması imzalandı. Fransızlar, İsviçrelilerle de daimi barış anlaşması yaptılar. İspanya’nın yeni Kralı I. Şarl (Charles Quint=Şarlken) ile anlaşma yapılarak Napoli Krallığı kendisine verildi. Milano Dukalığı da Fransızlara bırakıldı. İtalya Savaşları siyasi olmakla beraber akseri öneme de sahiptir. İtalya Savaşları’nda ortaçağın savaş metodlarından yeniçağ savaş metotlarına geçilmiştir. Ok, yay, mızrak gibi eski silahların yanı sıra yeni ateşli silahların kullanımına geçilmiştir. Marignan Savaşından kullanılan topçu birlikleri savaşın sonucunu belirleyen güç olmuştur. Ayrıca piyade ordusu, atlı birliklerin aleyhine öncü kuvvet durumuna gelmiştir. Fransa açısından İtalyan Savaşları siyasi ve askeri bakımdan önemli kazançlar sağlamamıştır. Ancak Marignan Savaşından yaklaşık on yıl sonra Fransa, Milano’yu da kaybederek İtalya’da işgal ettiği toprakların hiçbirisini muhafaza edememiştir. (Malet et İsaac, s. 17-18; Lee, s. 65; Seignobos, s. 224-225; Carpentier-Lebrun, 1987, s. 170-172) Valoa (Valois)-Habsburg Savaşları (1521-1559) 1516 yılında İspanya ile Fransa arasında imzalanan anlaşma sadece beş yıl sürdü. 1521 yılından itibaren iki ülke arasındaki savaş, sadece İtalya toprakları üzerinde değil daha geniş bir alana yayılarak yeniden başladı. Savaşın başlıca sebebi, Şarken adı ile imparator seçilen I. Şarl’ın muazzam gücü olmuştur. Şarlken dört krallık ailesinin varisi konumundaydı. Bunlar Habsburg (Avusturya), Burgonya (Hollanda, Flandre, Artois, Franche-Comté), Aragon (Aragon, Navarin, Sardunya, Sicilya, Napoli) ve Kastilya (Kastilya ve İspanya Amerikası)’dır. Bu toprakların her birinin tacına sahip olan Şarlken ayrıca imparatorluk tacını da ilave ederek gücünü arttırmıştı. İmparatorluğa adaylığını I. Şarl ile beraber I. Fransoa da koymuştur. Ancak İspanya Kralı I. Şarl, banker Jacob Fugger’in desteğini alarak Carolus Quintus yani V. Şarl (Charles Quint=Şarlken) ismi ile imparator seçilmişti. Ortaçağ hükümdarlarının ihtiraslarına sahip Şarlken, Fransa Kralı Cesur Şarl’ın torununun oğlu olarak Fransa’nın elinden Bourgonya’yı, Dauphine’yi ve Provence bölgesini almak istiyordu. (Malet et İsaac, s. 37-38; Lee, s. 63-65) Şarlken ve I. Fransoa, birbirlerine karşı İngiltere Kralı VIII. Henri’nin desteğini almak için rekabet ediyorlardı. Şarlken, I. Fransoa’dan daha akıllıca davranarak VIII. Henri’yi ikna etmeyi başarmıştır. 1521 yılında hem İtalya’da hem de Fransa’da taraflar savaşmaya başladılar. Şarlken’in orduları, Fransızlar tarafından püskürtülmüştü. Fakat aynı tarihlerde Fransızlar, Milano’dan çıkartılmışlardır. I. Fransoa, Milano’yu yeniden almayı başardıysa da yenilgiye uğratılır ve esir edilir. Esaretten kurtulmak için I. Fransoa, 14 Ocak 1526 yılında Madrid Antlaşmasını imzalayarak İtalya toprakları üzerindeki iddialarından vazgeçmek ve Burgonya’yı da İspanya’ya bırakmak, Frandres ve Artois bölgesindeki hakimiyetine son vermek ve Şarlken’in kızkardeşi Eleonora ile evlenmeyi kabul etmek durumunda kalmıştır. Ancak I. Fransoa, Mart ayında esaretten kurtulduktan donra Fransa’ya dönüş yolunda anlaşmayı tanımadığını ve sonuç olarak yaptığı vaatleri de yerine getirmeyeceğini duyurmuştur. Fransa ile İspanya’da arasındaki savaş yeniden başlayarak 1529 yılında Cambrai barışı ile sonuçlandı. Yapılan anlaşma ile I. Fransoa, İspanya’dan Burgonya’yı almayı ancak İtalya’daki iddialarından vazgeçmeyi ve Flandres-Artois bölgesini Şarlken’e bırakmayı kabul etti. (Malet et İsaac, s. 38; Lee, s. 65-67; Carpentier-Lebrun, 1987, s. 170-172) 1535 yılında I. Fransoa, Osmanlılarla Şarlken’e karşı ittifak kurmuştur. Ayrıca I. Fransoa, Protestan Alman prenslerinden de yardım istemiştir. Osmanlılarla yapılan ittifak, Fransızlara, Habsburgları arkadan vurma imkanı verir. Ayrıca Fransızlar, 91 4. Ünite - İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) Osmanlı topraklarında kapitülasyonlara sahip oldular. Bunlar sayesinde Fransa tebaası olanlar, Osmanlı İmparatorluğunda serbestçe ticaret yapabilecek, dini ibadetlerini serbestçe yerine getirebilecek ve davaları da kendi konsülleri tarafından görülecekti. Fransa ile Habsburg hanedanı arasındaki savaş, 1536 yılında yeniden başlayacak ve zaman zaman barış dönemleri ile kesintiye uğramakla beraber 1559 yılına kadar sürecekti. Bu süre boyunca Fransızlar, Alplerin iki tarafında yer alan Savoie-Piemonte Dukalığının topraklarını ele geçirmişlerdir. Şarlken ise Fransa’yı pek çok kez işgal etti. 1552 yılında I. Fransoa’nın oğlu II. Henri, Alman Protestanlarla anlaşararak üç piskoposlu bölge olarak bilinen Toul, Metz ve Verdun’u ele geçirdi. Şarlken, Metz’i tekrar almak istedi ise de başarılı olamadı. Bu başarısızlık, hastalık ve yaşlılık Şarlken’i tahttan çekilmek (1555-1556) durumunda bıraktı. Yerine oğlu II. Filip geçti. II. Henri, 1557 yılından itibaren II. Filip’in üzerine askeri sefer açtı. II. Filip, İngiltere Kraliçesi Mary Tudor ile evlenmişti. Bundan dolayı Fransızlar hem İspanyollarla hem de İngilizlerle savaşmak durumunda idi. 1557 yılında Saint-Quentin’de İspanyollar, Fransızları büyük bir yenilgiye uğrattı. Ancak Fransızlar da, İngilizlerin elinden Calais’yi kurtarmayı başardı. (Malet et İsaac, s. 39-40; Price, s. 74-75; Lee, s. 67-69) 1559 yılında Fransa, İspanya ve İngiltere arasındaki savaşı bitiren CateauCambresis Antlaşması olmuştur. II. Henri, sadece Milano’dan vazgeçmekle kalmamış, aynı zamanda Savoie dukasına topraklarını ve Cenevizlilere de Korsika adasını iade etmiştir. II. Henri, sadece İngilizlerden aldığı Calais ile üç metropolitli bölgeyi muhafaza etmiştir. Fransa, bu anlaşma ile kuzey ve kuzeydoğusunu kuvvetlendirmiş, ancak İtalya topraklarından herhangi bir kazancı olmamıştır. Yine Cateau-Cambresis Antlaşmasına göre Fransız Kralı II. Henri, II. Filip’in bir kızı ile evlenmesi gerekiyordu. Paris’te bu evlilik dolayısıyla yapılan kutlamalar esnasında II. Henri gözünden yaralanarak öldü (Temmuz 1559). (Malet et İsaac, s. 40-41) 40 yıl süren savaşlar neticesinde Habsburglar, Fransızlardan sadece Milano’yu alabilmiş, ancak aynı zamanda üç piskoposlu bölgeyi Fransızlara terk etmek durumunda kalmışlardır. Bunun sebebi de Habsburgların göründüğünden daha zayıf olmalarından ileri gelmekte idi. Toprakları çok genişti, ancak tek elden idare edilemiyorlardı. Sahip olduğu topraklar arasında, hatta dil konusunda bile ortak nokta yoktu. Şarlken aynı anda Alman’ı, İtalyan’ı, Flaman’ı, Fransız’ı, İspanyol’u tanımak zorunda idi. Bundan dolayı hiçbir yerde kendisine olan tabilikten emin değildi. Flaman kentleri kendisine karşı ayaklanmıştı. Alman prensleri ona para ve asker vermeyi red ediyordlardı. Hatta bazı Alman prensleri Şarlken’e karşı savaşmış ve Fransa’ya üç piskoposlu bölgeyi bağışlamışlardır. Almanya’daki Protestanların yayılması ve sürekli Osmanlı tehdidi Habsburgları zayıflatmıştır. (Malet et İsaac, s. 40-41; Lee, s. 69; Carpentier-Lebrun, 1987, s. 170-172) Avrupa’da Rönesans hareketini ve bu dönemde yaşanan savaşları açıklayınız. REFORM Luthercilik Reform, 16. yüzyılda Roma kilisesinden bir kısım Katoliğin ayrılıp Katolik kilisesine karşı yapmış oldukları derin bir dinsel harekettir. Bu dinsel hareket, Protestanlık mezhebinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Katolik kilisesinde de karşıt reform hareketinin başlamasına yol açmıştır. Reform hareketinin temsilcileri yeni bir din yaratma iddiasında değildiler. Onlar, sadece papaların ve konsillerin İsa’nın ve ilk 3 92 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi havarilerin öğretilerinden ayrıldıklarını belirtmekte ve bu öğretilere yeniden uymanın gerekliliğini vurgulamaktaydılar. Reform hareketinin temelinde dini sebepler yatmaktaydı. Katolik kilisesinin uygulamalarından rahatsız olanlar, İncil’i dikkate almak gerektiğini savunmaktaydılar. Bu kişiler, ibadet ve törensel uygulamalar ve papaza bağımlı inançtan ziyade kişisel bir inançtan yanaydılar. Bu düşüncede olanlar, şüphelendikleri ve tereddüde düştükleri konuları araştırıyorlardı. Hümanistlerden bazıları kendilerini Erasmus’a bağlıyorlardı ve onun sade ve makul Hıristiyanlık anlayışını benimsiyorlardı. Bu anlayışı yüzeysel inanç olarak nitelendiren diğer bazı hümanistler ise Paris üniversitesi profesörü Jacques Lefevre d’Etaples’i takip ediyorlardı. Lefevre d’Etaples ise ortaçağ din kitaplarını yayınlamak, İncil’i ve Pavlos’un kitapları ile diğer bazı dini kitapları Fransızcaya çevirip yorumlamakla meşguldü. Ne Lefevre d’Etaples ne de Erasmus’un takipçileri Katolik kilisesinden ayrılmayı düşünmüyorlardı. Onlar sadece papayı ve kiliseyi daha içsel ve daha sade bir inanç konusunda ikna etmeyi düşünüyorlardı. Ancak Martin Luther’in ortaya çıkmasıyla Katolik kilisesinden kopmalar meydana gelir. (Malet et Isaac, s. 57-58) Martin Luther (1483-1546), Almanya’nın Eisleben kentinde bir çiftçi ailesinin çocuğu olup Erfurt Üniversitesi’nde felsefe okumuştur. 21 yaşındayken Aziz Augustin tarikatına bağlı bir manastıra girdikten sonra ilahiyat eğitimi alarak rahip olur. Aziz Pavlos ve Aziz Augustin’in öğretilerinin takip edilmesi gerektiğine inanıyordu. Papa X. Leon 1515 yılında kilise harcamalarının artması üzerine bildiri yayınlayarak endüljansın uygulanmasını istedi. Martin Luther, endülans uygulamasına karşı harekete geçti. Endüljans, Ortaçağ Avrupa’sında bir tür günah çıkartma ve ölümünden sonra kişinin cennete gidebilmesi için papadan satın aldığı af belgesidir. Kilisenin endüljansı ugyulaması aslında kullarının inancını bir nevi satın alması ve inancı ticarete dökmesi anlamına geliyordu. Luther, endüljansı tehlikeli bir uygulama olarak görüyordu. Çünkü inançlılara, para yoluyla selamete kolay ulaşabilecekleri fikrini veriyordu. (Vallaud, s. 578-579; Malet et Isaac, s. 57-59; Bogdan, 203-205) Martin Luther, endüljans vakası üzerine İncil’i yeniden yorumlayarak geliştirdiği “95 Tez”ini ilan eder. Luther’in tezlerinin öncelikli amacı endüljansa ve kiliseye karşı çıkmak değildir. Luther’in ilk amacı daha çok teolojik olup endüljansa karşı çıkmasının uygulamaya değil, daha çok dinin “merkezi hakikati” içinde böyle bir şeyin bulunup bulunmadığı ile alakalıdır. Luther’in “95 Tez”ini ilan etmesi aslında yaşadığı mekan ve zaman bakımından olağanüstü bir olay değildir. Bu dönemde tartışılması istenilen görüşlerin kilise kapılarına asılması, akademik yaşam içerisinde istifade edilen yöntemlerden biriydi. Ancak kısa sürede Luther’in görüşleri üniversitenin dışına taşarak büyük etki yapmıştır. (Vallaud, s. 477; Malet et Isaac, s. 57-59; Fulbrook, s. 48; Lee, s. 23) Papalık, Luther’in bu fikirlerine karşı 1518 yılında dava açtı. Luther, bu engizisyon davasında gıyabında yargılandı. İmparator Maximilian da onu heretik ilan etti. Suçlamalara cevap vermek üzere Roma’ya çağrıldıysa da Luther, Cardinal Cajetan’ı yanına Augsburg’a gitmeyi tercih etti. Cajetan, fikirlerinden ve kiliseye karşı düşüncelerinden vazgeçmesini Luther’den istedi. Ancak Luther, bu isteği yerine getirmeyip Wittenberg’e dönerek Saksonya Dükü III. Frederik’in himayesi altına girdi. III. Frederik, Kutsal Roma-Cermen İmparatorunu seçme yetkisine sahip bir düktü. Papa X. Leon, Frederik’ten Luther’in sürgüne gönderilmesini istediyse de dük bu talebe cevap vermedi. Bu arada Martin Luther, bazı görüşlerinden vazgeçmiş ve hatta papaya bir özür mektubu bile göndermişti. Ancak Luther, Ingolstadt 4. Ünite - İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) Üniversitesi Rektörü Johann Eck’le endüljans konusunda bir münazarada yer aldı. Münazarada kazanan taraf Johann Eck olmasına rağmen Roma’nın Luther’e karşı kızgınlığı daha da arttı. 15 Haziran 1520’de Martin Luther, Papa X. Leon tarafından aforoz edildi. Aforozname Luther’in eline geçtiyse de Erfurt Üniversitesindeki öğrencileri tarafından parçalanıp suya atıldı. Üniversite yetkileri tarafından da olaya herhangi bir müdahale olmadı. Bu arada Luther, “Von der Freihet des Chistenmenschen (Hıristiyan’ın Özgürlüğü Üzerine)” adlı meşhur kitabını Papa Leon’a hitaben açık bir mektupla beraber yayınladı. (Malet et Isaac, s. 61-62; Bogdan, s. 204-205; Fulbrook, s. 48-50; Lee, s. 30) 1521 yılında İmparator Şarlken, Luther’i Worms Kuruluna çağrır. Worms’ta Luther’den yazmış olduğu fikirlerden vazgeçmesi istenir. Bunun üzerine Martin Luther, Kutsal Metinler ve akıl yoluyla ikna edilmediği sürece papaların ve konsillerin otoritesini kabul edemeyeceğini ve düşüncelerinden vazgeçmeyeceğini ifade eder. Şarlken çıkarttığı Worms fermanıyla Lutherciliği yasaklar. Bu arada Luther, Watburg’da İncil’in Almancaya tercümesini yapar ki bu da Alman halkı arasında büyük bir yankı yapmıştır. Kısa sürede yayılan Luther’in düşünceleri, 1522 yılında Almanya’nın çalkalanmasına yol açmıştır. Toplumun değişik katmanları bu ortamdan istifade etmek istiyordu. Küçük asil sınıfı oluşturan şövalyeler, din adamlarının ve Batı Almanya’nın zengin burjuvalarının topraklarını yağmalamayı denemişlerdir. Köylüler ise Luther’in öğretisinin kendilerine altın çağ vaat ettiğini ve bundan böyle vergi ödemeyeceklerini düşünerek toprak sahiplerine karşı isyan etmişlerdir. Prensler, bir taraftan köylülerin ve şövalyelerin bu hareketlerine son verirler diğer taraftan da Luther’in öğretilerinden kendi çıkarları için istifade etmeye kalkışırlar. Prensler, Luther’in öğretisinden hareketle kilisenin topraklarını yağmalayıp kendi topraklarına katmaya çalışmışlardır. Bunun sonucunda sekülarizasyon denen olgu başlatılmıştır. Bundan böyle kilisenin mallarına dini gelenekler değil laik prensipler tatbik edilecektir. (Malet et Isaac, s. 61-62; Bogdan, s. 206-217; Lee, s. 33-34) Başlangıçta Şarlken, Luther’i aforoz etmişti. Ancak Osmanlılar ve I. Fransoa ile savaşmak zorunda kalması onu Lutherci Alman prensleri ile anlaşmak durumunda bıraktı. 1530 yılında Şarlken, Augsburg’da Katolikleri ve Luther taraftarlarını anlaştırmak amacıyla bir meclis toplamıştır. Katolikler ve Lutherciler anlaşmaya yanaşmayınca Şarlken zorla Luther taraftarlarını ikna etmeyi tasarlar. Bu ortamda Lutherci prensler Schmakalden’de bir lig oluşturarak I. Fransoa’yı yardıma çağırırlar. Bu durumda Şarlken hem I. Fransoa hem de Osmanlılarla savaşmak zorunda kalır. 1546 yılında Luther ölünce Şarlken, Luthercilere karşı savaşa girişir. 1547 yılında bugünkü Almanya’nın Mühlberg kentinde Luthercileri yenilgiye uğratır. Lutherci prenslerin mücadeleyi sürdürmesi üzerine Şarlken, kardeşi Ferdinand’ı 1555 yılında Augsburg Barış Anlaşmasını yapmakla görevlendirir. Bu anlaşma Almanya’da Lutherci prenslerle Katolik prensler arasında barışı sağlayacaktır. Bu anlaşma ile Lutherci prenslerle Katolik prensler Katolikliği ya da Protestanlığı seçme konusunda birbirilerini serbest bırakıyorlardı. Halk, bağlı olduğu prensin mezhebinden olmak zorunda idi. Halktan olanlar, prensin mezhebinden değillerse göç edebilme hakkına sahiptiler. Bu anlaşma ile Protestanlar önemli haklar elde etmişler ve Katoliklerle eşit konuma gelmişlerdi. Ancak bu anlaşma ile aynı zamanda biri Protestan diğeri Katolik iki Almanya yaratılmıştır. (Malet et Isaac, s. 62-63; Bogdan, s. 217-219; Fulbrook, s. 57) Luthercilik hareketi dini açıdan Hıristiyanlık içerisinde Roma kilisesi ve Ortodoks Grek kilisesi dışında yeni bir anlayışı, Luthercilik yani Protestanlığın ortaya çıkmasına yol açtı. Luther, 1546 yılında öldüğünde Luthercilik Kutsal Roma-Cer- 93 94 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi men İmparatorluğunun büyük bir kısmına ve İskandinavya ülkelerinde yayılmıştı ve Avrupa’nın diğer bölgelerinde de yeni inanç arayışları için zemin hazırlamıştı. Siyasi açıdan Luthercilik önemli sonuçlar doğurmuştur. Almanya’nın oluşturduğu yegane birlik yani din birliği bozulmuş ve ülkede anarşi baş göstermiştir. Neticede imparatorluk otoritesi zayıfladı. Katolikler ve Protestanlar birbirlerine karşı üstünlük sağlamak amacıyla yabancı güçlere başvurmaya başladı. (Malet et Isaac, s. 63-64) Kalvincilik 15. yüzyılın sonunda ve 16. yüzyılın başında Fransa’daki kilisenin sorunlarını çözmek için bazı din adamları harekete geçmiştir. Bir rahip olan Guillaume Briçonnet de bunlardan biriydi ve kendine dini önder olarak Jacques Lefevre d’Etaples’i seçmişti. Lefevre, Paris ve Meaux bölgelerinde verdiği vaazlar ve Fransızcaya çevirdiği İncil sayesinde ünlenmişti. Lefevre’in öğretileri doğrultusunda Hıristiyanlar, öncelikle İncil’i okuyup yorumlamalı ve gelenekten ziyade İsa’nın sözlerine başvurmalılardı. Bundan dolayı Lefevre’in takipçilerine ve öğrencilerine İncilci (Biblien) ve öğretilerine de evangelist deniliyordu. Lefevre’in öğrencileri arasında hümanistler, hallaçlar, matbaacılar, papaz ve rahipler bulunmaktaydı. Bu gruplar I. Fransoa’nın kız kardeşi Marguerite d’Angouleme (Margürit Dangulem) tarafından himaye ediliyordu. (Malet et Isaac, s. 65-66) 1520 yılından itibaren Luther’in doktrinleri Fransa’da yayılmaya başladı. Paris’te Sorbonne ismi ile bilinen Teoloji Fakültesi, Luther taraftarlarını mahkum ediyordu. 1523’de bir Luther taraftarı Paris’te yakıldı. Buna rağmen I. Fransoa, kız kardeşinin de etkisi ile ve Şarlken’e karşı Alman Protestanlarının müttefiki olarak Luthercilere karşı daha sert uygulamalara geçmede tereddüt ediyordu. Ancak Luther’in ve İsviçreli Zwingli’nin teorileri hızla Fransa’da yayılıyordu. 1534 yılında “Duvar Yazıları” olayı yaşanmıştı. Kralın Amboise’daki (Amboaz’daki) dairesinin kapısına kadar uzanan duvarlar üzerinde papaya, papazlara ve ayinlere karşı kışkırtıcı duvar yazıları yazıldı. Bu olay sonucunda suçlu görülenler cezalandırıldı. 1536 yılında Lefevre d’Etaples öldüğü tarihlerde Jean Calvin adında bir Fransız “Hıristiyan Din Kurumu” adlı kitabı yayımlayacaktı. Fransız yenilikçilerinin lideri Kalvinizm akımının kurucusu Jean Calvin olacaktı. (Malet et Isaac, s. 66-67; Carpentier-Lebrun, 2003, s. 222) Jean Calvin 1509 yılında doğmuştur. Orleans ve Bourges Üniversitelerinde hukuk okumuş ve burada Luther’in fikirleri ile tanışmıştır. 1533 yılından itibaren Katolik olmaktan vazgeçmiştir. 1536 yılında Duvar Yazıları olayı patlak verdiğinde Bale şehrine giderek Lutherci fikirlerini yansıttığı “Hıristiyan Din Kurumu” olarak adlandırdığı kitabını yazdı. Daha sonra Calvin, Cenevre’ye gidecektir ve Guillaume Farel’in isteği üzerine burada kalacaktır. Ancak hem Calvin hem Farel, Cenevre’den kovulacaktır. Bunun üzerine 1538’de Strasburg’a gelen Calvin burada bir Protestan kolonisinin papazı olmayı kabul etti. Strasburg’da Calvin, Luterciliğin bazı hususlarını sorgulayıp değiştirme yoluna gitti. Böylece Lutherciliğin yanı sıra yeni bir Protestanlık anlayışı yani Kalvinizm ya da Kalvincilik ortaya çıkacaktır. 1541 yılında Cenevre’nin idarecileri tarafından tekrar çağırılan Calvin, Cenevre’ye gidip orada 1564 yılında öldüğü tarihe kadar kaldı. (Vallaud, s. 141142; Malet et Isaac, s. 66-67; Carpentier-Lebrun, 2003, s. 222-223) Cenevre’ye gelen Calvin’in görevi, İncil’in emirlerini bilmek isteyen kimselerin ihtiyaçlarına cevap vermekti. Cenevre’de yaptığı ilk icraat kilisenin emirlerini yazmak oldu. Bu emirler çerçevesinde bir Hıristiyan’ın neye inanması ve ne yap- 4. Ünite - İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) ması gerektiğini belirledi. Kutsal Kitabı doğrudan doğruya yorumladığını düşünen Calvin’in kendisine muhalif olan görüşlere tahammülü yoktu. Önceleri kutlamaların ve eğlencelerin şehri olan Cenevre bundan böyle soğuk bir şehre dönüştü. Papazlar ve on iki laikten oluşan konsistoar (consistoire) adındaki meclis toplum ahlakını denetleyen bir kuruma haline geldi. Sokakta gürültü yapmak, dans etmek, vaaz dinlemeye gelmemek, lüks yemek yemek ve giyinmek gibi davranışlar, cezalandırılan tavırlar listesinde yer aldı. Cenevre’de muhalifler, Calvin’e karşı seslerini yükseltmeye başladı. Bazılarına göre Calvin, İncil’i yanlış yorumluyor, bazılarına göre ise Fransız Protestanlarını Cenevre’ye getirip taraftarlarını arttırıyordu. Kendisine muhalif olanlara kaşı Calvin mücadele başlatarak onları bazen sürgüne gönderiyor, bazen de idam ettiriyordu. 1553 yılında Calvin, İspanyol bilim adamı ve doktoru olan Miguel Serveto’yu canlı canlı yaktırır. Miguel Serveto teslis kavramını ret eden bir kişiydi. (Malet et Isaac, s. 66-68) 1555 yılından itibaren Calvin’in Cenevre’deki otoritesi tartışmasız hale gelmiştir. Calvin, 1559 yılında Cenevre’de hem lise hem de teoloji okulu olan Akademiya’yı kurdu. Buradan mezun olanlar daha sonra Calvin’in fikirlerini Avrupa’nın her tarafına yayılmasını sağladı. Bu tarihlerde Luthercilik eski gücünü kaybederken Kalvinizm yükseliyordu ve Cenevre nerdeyse bir Protestan Roma’sı haline gelmişti. Hollanda, Macaristan, Batı Almanya, İsviçre ve İskoçya’da Kalvinist kiliseler kurulmuştu. 1559 yılında İskoç asillerinin büyük bir kısmı Katolikliği ret ederek Calvin’in bir öğrencisi olan John Knox’un öğretilerini kabul etmişlerdi. Kalvinizm özellikle Fransa’da yayıldı. I. Fransoa (1494-1547), krallığının son dönemlerinde Katoliklerin etkisinde kalarak heretikleri cezalandırma yoluna gitmiştir. Provence bölgesinde yaşayan Protestan Vodoa (Vaudois) köyülülerinin katl edilmesine izin vermiştir. Fransa’da Protestanlara karşı uygulanan baskılar, II. Henri (1547-1559) döneminde artmıştır. Baskılara rağmen Reform hareketi Fransa’da yayılmıştır. Hatta kral ailesi dahil pek çok asil, Calvin’in öğretisini benimseyerek Katolikten Protestanlığa geçmiştir. 1559 yılında bütün Protestan kiliseler Clavin’in öğretisini benimseyerek birleşmişlerdir. Kalvinciliğin Fransa’da yayılması, II. Henri’nin İspanya ile Cateau-Cambresis antlaşmasını yapmasının sebeplerinden birisidir. 1559 yılında II. Henri, Protestanlara karşı büyük mücadeleye giriştiyse de aynı yıl ölmüştür. Protestanlar, inançları için mücadeleye hazırdılar. Nitekim bu ortam Fransa’da Din Savaşları’na yol açacaktır. (Malet et Isaac, s. 68-69; Lee, s. 35-48) Anglikanizm İngiltere’de Almanya, Cenevre ve Fransa’dan farklı olarak reform hareketi özel kişiler tarafından değil de, hükümdarlar tarafından yapılmıştır. İngiltere Kralı VIII. Henri (1491-1547), papanın otoritesini tanımadığını ilan etmekle birlikte Katolik öğretilerine bağlı kalmaya devam etmiştir. Lutherci ve Kalvinist öğretiler de İngiltere’de yayılmıştır. Ancak bu öğretiler üstünlük kazanmamıştır. Reform, İngiltere özel bir şekil alarak yarı-Protestan ve yarı-Katolik özellikleri birleştirmek suretiyle Anglikanizm denilen akıma dönüşmüştür. VIII. Henri’nin Aragonlu Catherine’den boşanması, Roma kilisesinden kopmasına neden olmuştur. Catherine, Aragonlu Ferdinand ile Kastilyalı İzabel’in kızı ve VIII. Henri’nin ölen ağabeyi VII. Henri’nin dul eşidir. Katolik kilisesi bir erkeğe ölen kardeşinin dul eşi ile evlenmeyi yasakladığı için bu evlilik papanın özel izni ile gerçekleşmiştir. Ancak bu evlilikten doğan altı çocuğun ölmesi ve sadece bir kız çocuğunun yaşaması üzeri- 95 96 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi ne VIII. Henri, Tanrı’nın kendisini cezalandırdığını düşünerek bu evliliği sonlandırmak istedi. Papa, bu evliliğin sonlandırılmasına Şarlken’den çekindiği için izin vermedi. Neticede VIII. Henri, altı yıl boşanma kararını bekledikten sonra 1533 yılında İngiltere’de Papalığın otoritesine son verdi ve kendisini İngiltere kilisesinin başı olarak ilan etti. Daha sonra VIII. Henri, Catherine’den boşanıp Anne Boleyn ile evlendi. (Malet et Isaac, s. 70-71) Papa tarafından VIII. Henri’nin Anne Boleyn’le evliliğinin geçersiz olduğunun ilan edilmesi üzerine VIII. Henri 1534 yılında İngiliz Parlametosuna Üstünlük Belgesini kabul ettirdi. Buna göre papanın İngiltere’de herhangi bir faaliyet ve etkinlikte bulunmasını yasaklayarak kendisini kilisenin yegane yetkilisi ilan etti. Daha sonra VIII. Henri kilisenin mallarına da el koymuştur. Papanın otoritesini tanımayan VIII. Henri, Katolik doktrinlerine bağlığını korudu. VIII. Henri’den sonra İngiltere tahtına sırasıyla üç çocuğu geçmiştir: VI. Edward (1547-1553), I. Mary Tudor (1553-1558) ve I. Elizabeth (1558-1603) . 1547-1558 tarihleri arasında İngiltere, Protestanlık ve Katoliklik arasında savrulacaktır. I. Elizabeth, babasının uyguladığı politikayı sürdürerek Katolik kuralları takip edecek, ancak kilisenin başı olarak kralı kabul edecektir. (Malet et Isaac, s. 71-72) Katolik Reformu Avrupa’yı etkileyen Reform hareketine karşı Papalık tarafından karşıt harekat 1540’lı yıllarda başlatıldı. Papa III. Paul (1534-1549), Katolik ve Protestanları anlaştırmak istedi ancak başarılı olamadı. Papalık ciddi tedbirler almak zorunda olduğunu anladı. III. Paul’ün aldığı üç tedbir ile Katolik kilisesindeki reform hareketi ve karşıt harekat başlamış oldu. Bu tedbirler, Cizvit tarikatının statüsünü tasdik etmek, engizisyonu yeniden teşkilatlandırmak ve Trento Konsilini toplamaktan ibaretti. (Malet et Isaac, s. 76) 1534 yılında İspanyol asıllı İgnace de Loyolla (1492-1556) ve yedi arkadaşı Paris’te bir Cizvit Topluluğu kurmuştur. Bu topluluk daha sonra tarikata dönüştü ve 1540 yılında Papa III. Paul, Katolik doktrinini yayacak Cizvit tarikatını tasdik etti. Cizvit tarikatı hem seküler hem de sıradan din adamlarının özelliklerini taşıyan kimselerdi. Cizvitler bekarlığı, fakirliği ve itaati savunmaktaydılar. Ancak yaşadıkları yüzyıl içerisinde seküler giysiler giyip ayinler düzenleniyorlardı. Cizvitli olabilmek için uzun bir eğitim görmüş olmak ve tefekkür etmiş olmak gerekiyordu. Cizvitler, Papalığın hizmetinde misyonerlerdi. Papa tarikatın asıl başıydı. Onun altında kayd-ı hayat şartıyla tarikat üyeleri arasından seçilen bir general bulunuyordu. General Roma’da oturuyordu. Tarikatın ilk generali İgnace de Loyaolla’dır. Cizvitler özellikle yüksek burjuvaziden, asil sınıftan ve prenslerden taraftar oluşturmak amacındaydı. Bu amaçla zengin sınıfın çocuklarını kendi kolejlerine çekmek amacındaydılar. Çünkü bu çocuklar, bir gün devlet yönetiminde yer alacaklardı ve toplumda da önemli rol oynayacaklardı. Cizvitler, 16. yüzyılın ikinci yarısında Belçika’da, Ren bölgesinde, Bavyera, Avusturya ve Lehistan’da Protestanlığın gerilemesini sağlamışlardır. Cizvitler dünyanın pek çok yerinde misyonerlik faaliyetleri de yürütmüşlerdir. (Vallaud, s. 470; Malet et Isaac, s. 7778; Fulbrook, s. 60) Reforma karşı ikinci tedbir olan engizisyonun yeniden teşkilatlandırılması süreci 1542 yılında Papa III. Paul’ün girişimi ile olmuştur. Bu tarihte Papa III. Paul, Reform hareketini durdurmak için Engizisyon Kongregasyonu (topluluğu) adı ile altı kardinalden oluşan bir komisyon kurdurmuştur. Bu komisyon Katolik inancından 97 4. Ünite - İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) sapanları yargılamakla görevlendirildi. Ayrıca Papa V. Pius (1566-1572), İndeks Topluluğu oluşturmuştur. Bu topluluk Katolik inancına muhalif içerikteki eserlerin listesini oluşturacak ve inananların bunları okunmasını yasaklayacaktı. (Vallaud, s. 475, 479; Malet et Isaac, s. 79) Reform hareketine karşı Papalığın aldığı üçüncü tedbir, Trento Konsilini yeniden toplamak olmuştur. Şarlken’in Osmanlılarla ve I. Fransoa ile savaşması konsilin daha erken bir tarihte toplanmasına mani olmuştur. Konsil, 1545 yılında toplanıp 1563 yılına kadar açık kalarak üç kez toplandı. Katolik kilisesinin temel ilkelerini inceledi ve kilise kurumlarını revize etti. Bu konsil, Katolik karşıt reformunun ifadesi ve asıl Reform hareketine karşı gerekçeleri ile mücadele aracı oluşturarak Katoliklerle Protestanların anlaşmasını imkansız kılmıştır. (Malet et Isaac, s. 79; Vallaud, s. 936) Yeniçağ Avrupa’sında görülen Reform hareketlerini değerlendiriniz. 4 98 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Özet 1 2 İstanbul’un fethinden sonra Avrupa’nın genel durumu açıklayabilmek Fransa ve İngiltere, 1337 yılından beri sürdürdükleri Yüzyıl Savaşı’na 1453 senesinde son verdiler. İngiltere’nin elindeki son Fransız toprağı olan Calais şehri de 1557 yılında Fransa’ya bağlandı. İngiltere’de 1455-1485 yılları arasında Güller Savaşı adı altında bir iç savaş yaşandı. Bundan sonra İngiltere’yi Tudor hanedanı yönetmeye başladı. İspanya’da 1492 yılında son Müslüman Granada Emirliğine son verildi ve İspanya birliğini sağladı. Portekiz, bağımsız bir ülke olarak Batı Afrika ve Atlas Okyanusunda sömürgeler elde etti. İtalya, yeniçağ boyunca da birliğini sürdüremedi ve şehir devletleri kendi aralarındaki mücadeleye devam etti. Almanya, Habsburg hanedanı idaresinde büyümeye ve Kutsal RomaCermen İmparatorluğu iddiasını sürdürmeye devam etti. Kalmar Birliği adı altında Danimarka, Norveç ve İsveç krallıkları birlikte hareket etti. Doğu Avrupa’da ise Polonya, Moskova Knezliği ve Osmanlı Devleti, Avrupa’nın güçlü devletleri olarak ortaya çıktılar. Yeniçağın başında Avrupa ekonomisini ve büyük coğrafi keşifleri açıklayabilmek Yüzyıl Savaşları sonrası Avrupa’da yaklaşık bir buçuk asırlık durgunluk döneminden sonra Avrupa’da büyük bir ekonomik kalkınma görülür. Tekstil imalatı ve maden endüstrisi gelişir. Taşkömürü işletmeciliği artan yakıt ihtiyacına cevap verir. Ticarette Hollanda’nın Anvers limanı, Avrupa’nın ürünlerinin başlıca dağıtım merkezi haline gelir. Almanlar, Karadeniz ve Baltık Denizinde yapılan ticareti ellerinde tutarlar. Ancak Hollandalılar ve İngilizler onlarla rekabet halindedir. Danimarka da boğazlardan geçen gemilerden geçiş ücreti almaya başlar. 15. yüzyıldan sonra artan sanayi ve ticaret üretimi sermaye birikimine ihtiyacı ortaya çıkarttı. Medicis ve Fugger gibi aileler bankalar kurmaya başladı. 14. ve 15. yüzyılda Avrupa’da savaşlar, açlık ve salgın hastalıklar gibi nedenlerle azalan nüfus, 15. yüzyılın ortasından itibaren artmaya başladı. Bu artış, özellikle Akdeniz havzasında görülür. 16. yüzyıla gelindiğinde Avrupa’nın nüfus yoğunluğu bakımından en kalabalık bölgeleri Hollanda ve İtalya olur. Avrupa’nın değerli maden ve nakit ihtiyacını karşılamak üzere 14.-16. yüzyıllar arası coğrafî keşifler gerçekleşir. Bu keşifler, Atlas Okyanusu ve Afrika’da pek çok sömürgenin elde edilmesini sağladığı gibi Amerika kıtasının keşfedilerek altın ve gümüşün Avrupa’ya akmasına da sebep olmuştur. 3 Avrupa’da Rönesans hareketini ve Rönesans savaşlarını tartışabilmek Yeniden doğuş anlamına gelen Rönesans düşüncesi ile Avrupa, ortaçağ boyunca unutmuş olduğu Antik Grek ve Roma dönemini keşfetmiştir. Antik dönemi mükemmel olarak algılayan Rönesans aydınları bu dönemi klasik kabul etmişlerdir. Yeniçağ boyunca Antik dönem uygulamalarını düşüncelerine, sanatlarına ve mimariye yansıtmışlardır. Sözlü olan herhangi bir fikre inanmak istemedikleri için de her şeyi inceleme ihtiyacı duymuşlardır. Bundan dolayı eğitime önem vererek Latince humanus kelimesinden eğitimli insan anlamına gelen insan tipi yetiştirmişlerdir. Hümanistler, kanıtlayamadıkları hususlarla karşı karşıya kaldıklarında bunların doğruluğunu koşulsuz kabul etmiyorlardı. Bu bakış açısı 16. yüzyılda hümanistler arasında çok sayıda alimin ve sanatçının yetişmesine yol açmıştır. Leonardo da Vinci, Rafaelo, Michel Angelo gibi dâhiler bu dönemde yetişmiştir. Bu sanatçıların yetişmesinde Rönesans döneminde İtalya’nın ulaştığı refahın önemli etkisi olmuştur. Ancak İtalya’nın bu zenginliği Fransa’nın iştahını kabartmış ve Rönesans savaşları olarak bilinen İtalya Savaşları ile Valois-Hasburg Savaşları yaşanmıştır. 4. Ünite - İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 4 Reform hareketlerini açıklayabilmek Yeniden şekil vermek ve ıslahat manalarına gelen Reform hareketi ile 16. yüzyılda Roma kilisesinin uygulamaları bazı Katolik aydınlar tarafından sorgulanmaya başlamıştır. Hıristiyanlık inanç sisteminde Papalığın ugyulamalarını değil, İncil ve erken dönem teologların öğretilerinin esas alınmasını savunmuşlardır. Bunun sonucu olarak Almanya’da Martin Luther’in öncülüğünde Protestanlık, Fransa ve Cenevre’de Jean Calvin’in önderliğinde Kalvinizm hareketi gelişmiştir. İngiltere’de de kilisenin idaresinde papanın değil, kralın yetki sahibi olduğu kabul edilmiştir. Bu anlayışa Anglikanizm denilmiştir. Papalık ise, Katolikliğe karşı olan bu yeni Hıristiyan anlayışlarına karşı Katolik reformunu gerçekleştirmiştir. Bu reformla Cizvit tarikati, engizisyon ve Trento konsili kullanılarak Katolik karşıtı Hıristiyan hareketlerin hızı kesilmiş ve alınan kararlar sayesinde Katoliklerle Protestanların anlaşması imkansız kılınmıştır. 99 100 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. İngiltere’de 1455 ila 1485 yılları arasında yaşanan iç savaşa ne ad verilir? a. Güller Savaşı b. Yüzyıl Savaşları c. İtalya Savaşları d. Valois-Hasburg Savaşları e. Hasting Savaşı 6. Aşağıdakilerden hangisi büyük coğrafî kaşifler arasında yer almaz? a. Michel Angelo b. Americo Vespuci c. Ferdinand Magellan d. Vasco da Gama e. Kristof Kolomb 2. Yeniçağın ilk yüzyılında Avrupa’nın nüfus bakımından en kalabalık ülkesi aşağıdakilerden hangisidir? a. İngiltere b. Fransa c. İspanya d. Portekiz e. Polonya 7. Yunanca, Latince, İbranice, Arapça gibi kadim klasik dillerin öğretildiği klasik filolojinin üniversitelerde öğretilmesini savunan anlayış aşağıdakilerden hangisidir? a. Reform b. Rönesans c. Anglikanizm d. Kalvinizm e. Luthercilik 3. 1397 yılında Kalmar Birliğini aşağıdaki ülkelerden hangileri oluşturmuştur? a. Almanya-Polonya-Rusya b. İtalya-İspanya-Portekiz c. Danimarka-Norveç-İsveç d. İngiltere-Fransa-Almanya e. Rusya-Polonya-Osmanlı Devleti 4. Ergotizm hastalığına sebep olan hububat aşağıdakilerden hangisidir? a. Buğday b. Mısır c. Yulaf d. Çavdar e. Arpa 5. Avrupa ürünlerinin başlıca dağıtım merkezi haline gelen Avrupa limanı aşağıdakilerden hangisidir? a. Bruges b. Kopenhag c. Sevilla d. Lizbon e. Anvers 8. 1494-1516 yılları arasındaki İtalya Savaşları aşağıdakilerden hangisi arasında gerçekleşmiştir? a. Danimarka-İngiltere b. İngiltere-Fransa c. Fransa-Papalık ittifakı d. İspanya-Portekiz e. İspanya-Fransa 9. Aşağıdakilerden hangisi yeniçağ boyunca görülen dini akımlardan biri değildir? a. Luthercilik b. Anglikanizm c. Kalvincilik d. Dominiken e. Cizvit 10. Prenslere Katolikliği ya da Protestanlığı seçme konusunda serbestlik getirirken halkı bağlı olduğu prensin mezhebinde olmak zorunda bırakan antlaşma aşağıdakilerden hangisidir? a. Cateau-Cambresis b. Madrid c. Picquiny d. Noyon e. Augsburg 4. Ünite - İstanbul’un Fethinden Augsburg Antlaşması’na Kadar Avrupa Tarihi (1453-1555) 101 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. a Sıra Sizde 1 1453 yılında yaklaşık yüz yirmi yıldır devam eden Fransa ile İngiltere arasındaki Yüzyıl Savşları sona ermiştir. Fransa bu tarihten sonra monarşisini kuvvetlendirirken İngiltere ise 30 yıl devam edecek olan Güller Savaşı ile bir iç savaş dönemi yaşar. İspanya’da ise Müslümanların son devleti Granada Emirliği sona erer. Birliklerini sağlamış olan İspanya ve Portekiz, Batı Afrika ile Atlas Okyanusunda sömürgeler elde ederek yeni coğrafî keşiflerin peşine düşer. İtalya, kaybettiği birliğini yeniçağ boyunca da tesis edemez. Ticaretle zenginleşmiş İtalyan şehir devletleri kendi aralarında mücadeleye devam ederler. Almanya, Habsburg hanedanı döneminde de parçalanmış bir impratorluk görüntüsü verir. Danimarka, Norveç ve İsveç, Kalmar Birliği altında hareket eder. Polonya, Moskova Knezliği ve Osmanlı Devleti Avrupa’nın yeni güçlü devletleri olarak Avrupa tarihinde daha fazla rol oynamaya başlarlar. 2. b 3. c 4. d 5. e 6. a 7. b 8. c 9. d 10. e Yanıtınız yanlış ise “İngiltere” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız doğru değilse “Fransa” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Danimarka, Norveç ve İsveç” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Yeniçağın Başında Avrupa Ekonomisi ve Sosyal Durum” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Yeniçağın Başında Avrupa Ekonomisi ve Sosyal Durum” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Büyük Coğrafî Keşifler” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Rönesans” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “İtalya Savaşları (14941516)” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Reform” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Luthercilik” bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 2 Yüzyıl Savaşları, kara veba, açlık gibi sebeplerle 14. ve 15. yüzyılın ilk yarısında Avrupa’nın azalan nüfusu 15. yüzyılın ikinci yarısından sonra artmaya başlar. Hollanda ve İtalya, Avrupa’nın nüfus yoğunluğu bakımından en yoğun bögeleri olur. Avrupa’daki nüfus artışına bağlı olarak ekonomik hareketlenme de yaşanır. Tekstil imalatı ve maden endüstrisi gelişir. Madenciliği geliştiren pek çok yeni iş makinası kullanıma sokulur. Hollanda’nın Anvers limanı Avrupa’da dolaşımı artan ürünlerin başlıca dağıtım merkezi olur. Almanlar, Karadeniz ve Baltık Denizine yapılan ticareti ellerinde tutarlar. Hollandalılar ve İngilizler, bu bölgede Almanlara rakip olmaya başlar. Ticaretin artması finans ihtiyacı oluşturur. Bunu temin etmek amacıyla Medicis ve Fugger gibi aileler önce İtalya’da daha sonra Avrupa’nın önemli ticaret merkezlerinde bankalar açmaya başlar. İspanya ve Portekiz destekli gemiciler Atlas Okyanusu ve Afrika’da pek çok sömürgenin oluşturulmasını sağladıkları gibi Amerika kıtasını da keşfederek buradaki altın ve gümüşün Avrupa’ya nakledilmesini sağlar. Sıra Sizde 3 Avrupa, yeniçağın başından itibaren ortaçağ boyunca unutmuş olduğu Antik Grek ve Roma kültürünü yeniden keşfetme ihtiyacı duydu. Bunun için yeniden doğuş anlamındaki Rönesans hareketi başlatıldı. Antik döneme ait eserlere hayranlık duyularak o dönemdeki 102 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Yararlanılan Kaynaklar gibi eserler verilmek istendi. Bu amaçla Yunanca ve Latince öğretimine önem verildi. Eğitimli insan anlamına gelen hümanist hareketle kültürlü insan yetiştirilmeye çalışıldı. Derin bir Antik bilgiye sahip olan hümanistler bilgiyi sorguladılar, anlamadıkları olayları araştırarak ve kanıtlayarak anlamaya çalıştılar. Bu anlayış 16. yüzyıl hümanistleri arasında pek çok bilim adamının ve sanatçının çıkmasına neden oldu. Elbette bu ilim ve kültür ortamını sağlayan İtalyan şehirlerinin zenginlikleri inkar edilemez. İtalyan şehirlerinin bu zenginliği Fransa’nın bölgeye müdahalesini ve bunun sonucu olarak İtalyan Savaşları ile Valois-Habsburg Savaşları’nın yaşanmasını getirmiştir. Sıra Sizde 4 16. yüzyılda Roma kilisesinin ortaçağdan itibaren tatbik ettiği bazı ugulamaları eleştiri konusu olmaya başladı. Bazı Katolik aydınlar, kiliseyi sorgulamaya başladılar. Böylece din alanında yeniden şekil vermek ve ıslahat manalarına gelen Reform hareketi başladı. Katolik kilisesini eleştirenler, inanç sisteminde Papalığın uygulamalarını değil İncil ve erken dönem teologların öğretilerinin esas alınmasını savundular. Bunun sonucu olarak Almanya’da Martin Luther’in öncülüğünde Luthercilik, Fransa ve Cenevre’de Jean Calvin’in liderliğinde Kalvinizm hareketi gelişti. İngiltere’de kilise idaresinde papanın değil İngiltere kralının ve kilisesinin yetki sahibi olduğu kabul edildi. Bu anlayışa Anglikanizm denildi. Katolikliğe karşı oluşturulan bu akımlara protesto kelimesinden hareketle Protestanlık denildi. Katolik kilisesi kendisini protesto eden bu dini akımlara karşı Katolik reformunu gerçekleştirdi. Bu amaçla Cizvit tarikati, engizisyon ve Trento konsili kullanıldı. Bogdan, Henry, Histoire de l’Allemagne, Paris 2000. Carpentier, Jean-François Lebrun, Histoire de l’Europe, Paris: Ponts, 2003. Carpentier, Jean-François Lebrun, Histoire de France, Paris, Points, 1987. Davies, Norman, Avrupa Tarihi, Ankara: İmge Kitabevi, 2006. Daussy, Hugues-Patrick Gilli, Michel Nassiet, La Renaissance (vers 1470-vers 1560), Paris 2003. Hirst, John, Kısa Avrupa Tarihi, İstanbul: Say Yayınları, 2011. İnalcık, H., “II. Mehmed”, İslam Ansiklopedisi, c. VII, s. 507-535. Kerr, Gordon, Charlemagne’dan Lizbon Antlaşması’na Avrupa’nın Kısa Tarihi, çev. Cumhur Atay, İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2011. Kurat, A. N., Rusya Tarihi, Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987. Lee, Stephen J., Avrupa Tarihinden Kesitler, 1494-1789, Ankara: Dost Yayınevi, 2002 Malet-Isaac, Histoire, c. 2, Paris: Pluriel, 1958. McEvedy, Colin, Modernçağ Tarih Atlası: 1483’ten 1815’e Avrupa, çev. Ayşen Anadol, İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları, 2003. Price, Roger, Fransa’nın Kısa Tarihi, çev. Özkan Akpınar, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2012. Roberts, J. M., Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, İstanbul: İnkılap, 2010. Seignobos, Charles, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, Ankara: Varlık Yayınları, 1960. Vallaud, Dominique, Dictionnaire historique, Paris 1995. Wiesner-Hanks, Merry E., Erken Modern Dönemde Avrupa, 1450-1789, çev. Hamit Çalışkan, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2009. ORTAÇAĞ-YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ 5 Amaçlarımız    Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Otuz Yıl Savaşları’nı ve Vestfalya Antlaşması’nı tartışabilecek, Fransa’daki mezhep savaşlarını açıklayabilecek, Fransa, İngiltere ve Hollanda’nın nasıl yükseldiğini analiz edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Otuz Yıl Savaşları Kardinal Richelieu Mezhep Savaşları Hollanda Habsburglar Nüfus Takvim • • • • • • Askerî Devrim Kraliçe Elizabeth IV. Henry Vestfalya Barut Komplosu İngiliz İç Savaşı İçindekiler Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Reform’un Zaferi (1555-1648) • • • • • • • İNGİLTERE’NİN YÜKSELİŞİ FRANSA’DA MEZHEP SAVAŞLARI HABSBURGLAR’IN ALTIN ÇAĞI HOLLANDA’NIN (FELEMENK) DOĞUŞU KUZEY AVRUPA DEVLETLERİ OTUZ YIL SAVAŞLARI AVRUPA TARİHİNDE DEĞİŞİM VE GELİŞMELER (1648-1555) Reform’un Zaferi (1555-1648) İNGİLTERE’NİN YÜKSELİŞİ Tudor hanedanından VIII. Henry’nin hükümdarlığı sırasında mezhep değiştirmesi ve Anglikan Kilisesi’nin kurulmasıyla İngiltere’de uzun sürecek mezhep savaşları başlamıştı. VIII. Henry’den sonra yerine geçen oğlunun çocuk yaşta ölümüyle taht yolu 1553’te kralın kızlarına açıldı. I. Mary, İngiltere tarihindeki ilk kadın hükümdardı. Mary, babası ve kardeşlerinin aksine Katolikliğe sıkı sıkıya bağlıydı. Yeni kraliçe, akrabası olan İspanya Kralı II. Felipe ile evlenip, Roma Kilisesi’nin himayesini yeniden talep etti. Kraliçe, İngiltere’nin daimi düşmanı İspanya’yla ittifak yaparak Fransa’ya savaş açtı. Ancak bu savaşta da yenilerek 100 Yıl Savaşları’nda bile muhafaza etmeyi başardığı Kuzeybatı Fransa’daki son İngiliz toprağı olan Calais’i kaybetti. Kraliçenin yönetimi yüzünden İngiltere’de isyanlar çıktı ve mezhep savaşları başladı. Sir Thomas Wyat önderliğinde Londra’ya doğru yürüyen Protestanlar, mağlup edildiler. Wyat ve binlerce Protestan öldürüldü. Kraliçe bu uygulamaları yüzünden “Kanlı Mary” diye tarihe geçti. Ancak hükümdarlığının beşinci yılında ölmesi üzerine tahta bu sefer VIII. Henry’nin Protestan olan kızı Elizabeth geçti. Kraliçe Elizabeth Dönemi 1558’te Elizabeth’in İngiltere tahtına geçmesiyle, İngiltere’de yeni bir dönem başlıyordu. Elizabeth, Protestan olmakla beraber, Katolikler’e de yaşama hakkı tanıdı. Kraliçe Avrupa’da yükselen Habsburg tehdidinin farkına kısa zamanda vardı. Bu yüzden Habsburglar’ın en önemli düşmanı olan Osmanlı İmparatorluğu’yla ilişki kurdu. Fransa ve Hollanda’yla birlikte hareket etti. Kraliçe, Elizabeth, danışma kurulunda görev alanların çoğunun yerine kendi sadık adamlarını atadı. Böylece İngiltere’de asillerin hükümdara olan üstünlüğüne son verdi. İngiltere’de mutlak monarşi kendisini hissettirmeye başladı. Çocuğu ve eşi olmadığı için “Bakire Kraliçe” olarak da adlandırıldı. Halk Elizabeth’e Hazreti Meryem’in yeni halefi gözüyle baktı. Kraliçe Elizabeth, İskoçya’nın Katolik kraliçesi ile uzun süren bir çekişmenin sonunda, eline geçen Mary Stuart’ı öldürttü. Mary Stuart’ın ölümüyle İskoçya’da da Protestanlık yayıldı. Kraliçe Elizabeth döneminde, İngiltere siyasi ve ekonomik açıdan büyüdü. Royal Exchange ve İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası kuruldu. Doğu Hindistan Kumpanyası, İngiliz Sömürge İmparatorluğu’nun kurulması ve İngilizler’in dünya ticaretine açılması için önemli bir adımdı. Royal Exchange: Krallık borsası demektir. Zengin bir tüccar ve kraliçenin maliye danışmanı olan Thomas Gresham tarafından kurulmuştur. 106 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Sir Francis Drake: İngiliz deniz kuvvetleri tarihinin en meşhur ismidir. Kraliçe Elizabeth döneminde yaşayan önemli bir korsan ve denizcidir. 1577-1581 yılları arasında dünyanın çevresini dolaştı. Dünyanın çevresini dolaşan ilk İngiliz denizci olduğu için kraliçe tarafından “sir” ünvanı verilmiştir. Yaptığı seferlerle İspanyol kolonilerine ve gemilerine büyük zarar vermiştir. 1588’de İspanyol donanmasının mağlup edilmesinde önemli rol oynamıştır. 1585’te İngiltere’yle İspanya arasında savaş başladı. II. Felipe, İspanyol sömürge imparatorluğu ve Katolik dünya için bir tehdit olarak gördüğü İngiltere’yi yoketmeye karar verdi. 1588’te 130 büyük gemiden oluşan bir donanma ile İngiltere’yi istila etmek üzere harekete geçti. Ancak “Yenilmez Armada” olarak anılan bu donanma korkunç fırtına ve İngiliz donanması karşısında perişan oldu. İspanya ile çekişme İngiltere’de Katolikler’e karşı sert uygulamaları da yanında getirdi. 1585’te Katolik rahiplere ve onları destekleyenlere ölüm cezası getirildi. İngiltere’de Katoliklik iyice zayıfladı. Kraliçe Elizabeth’in saltanatının ilk 30 yılı başarılarla doluydu. Ancak saltanatının son 15 yılı kötü geçti. Tarımda yaşanan felaketler sonucunda 1590’ların ortasında binlerce insan açlıktan öldü. Denizaşırı kolonizasyon faaliyetlerinde de aksamalar oldu. Halk üzerine ağır vergiler kondu. Efsane kraliçe artık eleştiriliyordu. Halkını rahatlatmak isteyen Elizabeth mücevherlerinin satılmasını istedi. Zor durumda olmalarına karşın, tüccarlara her türlü kolaylık sağlanmaya devam edildi. Böylece İngiliz ticaret kumpanyaları ayakta kaldı. Kraliçe Elizabeth’in saltanatı döneminde Shakespeare, Bacon gibi yazarlar, İngiliz edebiyatının parlak bir dönem yaşamasını sağladılar. Kraliçenin klasik tiyatro anlayışı kökünden sarsılmış ve yeni bir sanat anlayışı vücut bulmuştu. Bu yüzden kraliçenin dönemindeki tiyatroya “Elizabeth Çağı Tiyatrosu” adı verilmişti. Birleşme Yasası: 1707’de İngiltere ve İskoçya’nın birleşmesi parlamentolarının onayı ile hukukileşecek ve devletin adı “Büyük Britanya” olacaktı. Kraliçe hükümdarlığının 45. yılında öldü. Ancak evlenmediği için çocuğu yoktu. Bunun üzerine 25 yıldır İskoçya’yı yöneten VI. James, I. James adıyla İngiltere tahtına çıktı. I. James, Elizabeth yüzünden annesini kaybetmiş ama yine Elizabeth sayesinde İngiltere Kralı olmuştu. “Tudor” hanedanı yerine “Stuart” hanedanı dönemi başlıyordu. I. James’in şahsında birleşen İskoçya ve İngiltere tahtları, 100 yıl süren bir muhalefete karşın bir daha ayrılmayacaklardı. Barut Komplosu I. James, kral olduktan sonra Magna Carta’yı dikkate almadan mutlak hükümdar olmaya kalkınca, hükümdarın bu hareket tarzı da İngiltere’de birçok probleme sebep oldu. Katolikler I. James’in hükümdar olmasıyla ümitlenmişlerdi. Yeni kral Katolik bir annenin oğluydu. Ancak I. James, Kalvin’in fikirlerini benimsemiş bir Protestan’dı. Katolikler durumlarının iyice kötüye gittiğini görünce krala suikast yaparak, İngiltere yönetimini değiştirmeye kalktılar. Bunların en meşhuru 1605’teki “Barut Komplosu”dur. Lordlar kamarası havaya uçurulacak; kral, kraliçe, kralın büyük oğlu, lordlar ve avam kamarası mensupları öldürülecekti. Liderlerinden mahrum kalacakları için Protestanlar’ın toparlanması zor olacaktı. Çıkan kargaşada Katolikler İngiltere’ye hakim olacaklardı. Komplonun mensuplarından günümüze maskesiyle ulaşan Guy Fawkes, Hollanda’da savaşırken tünel kazarak, içine barut koyup kaleleri yıkmayı öğrenmişti. Parlamento’ya karşı saldırıyı planlayan Robert Catesby ve arkadaşları cesareti ve serinkanlılığı ile ün yapan Guy Fawkes’ı da gruba aldılar. Guy Fawkes ve diğer komplocular Westminster’deki Parlamento’nun karşısında bir mahzen kiraladılar. Ancak tünel kazmalarına gerek kalmadan Lordlar Kamarası’nın altında bir mahzen buldular. Böylece tünel kazmadan amaçlarına ulaşabileceklerdi. Burayı kiraladıktan sonra barut fıçılarıyla doldurdular. Parlamento’nun toplanacağı Kasım ayında harekete geçmek üzere oradan ayrıldılar. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 107 Robert Catesby bu arada komplocuların sayısını çoğaltmaya çalışıyordu. Gruba sonradan katılan Francis Tresham, akrabalarından Katolik Lord Monteagle’ı barutların ateşleneceği 5 Kasım’da parlamentoya gitmemesi için uyardı. Lord ise hükümete olacakları haber verdi. Guy Fawkes barutu ateşlemek için tek başına mahzene gitmişti. İhbar üzerine 4 Kasım’ı 5 Kasım’a bağlayan gece mahzen basılarak Guy Fawkes yakalandı. Tutuklandı ve işkenceyle konuşturuldu. Fawkes’ın itirafı üzerine komplocuların bir kısmı yakalandı. Robert Catesby ve üç arkadaşı ise çatışarak öldüler. Özel bir komisyon tarafından yargılanan Guy Fawkes idama mahkûm edildi. 31 Ocak 1605’te parlamento binasının karşısında diğer komplocularla birlikte idam edildi. 1605’teki barut komplosundan sonra hayat Katolikler için daha da zorlaştı. Anglikan ayinlerine katılmayanlar cezalandırıldı. Parlamento büyük bir tehlike atlatmıştı. 1606 Ocak’ında parlamento “5 Kasım”ı şükran günü ilan etti. Guy Fawkes Gecesi olarak bilinen 5 Kasım günü şenliklerle kutlanmaya başlandı. Havai fişeklerin atıldığı, ateşe verilmiş fıçıların sokaklarda yuvarlandığı şenliklerde Guy Fawkes ve komplocuların kuklaları dolaştırılıp, yakıldı. Yaklaşık 400 yıl önce İngiltere Parlamentosu’nu havaya uçurmak isteyen Guy Fawkes, başarılı olamamış ve idam edilmişti. Guy Fawkes, “V for Vendetta” filmiyle meşhur oldu. Yüzü şimdi birçok hadisede protestocular ve uluslararası hacker grubu Anonymous tarafından maske olarak kullanılıyor. Barut komplosu hakkında teferruatlı bilgi için bk. James Travers, Gunpowder, The National Archives 2005. 1627-1629 İngiliz-Fransız Savaşı İngiltere 1625’te Hollanda’ya destek vermek amacıyla İspanya ile savaşmaktaydı. Fransa ile İngiltere’nin ilişkileri 1626’ya kadar olumlu seyrederken bir anda bozuldu. 1625’te İngiltere tahtına çıkan Kral Charles ile evlenen Fransız kraliçe Henrietta Maria, Katolik’ti. Kraliçenin Fransa’dan getirdiği personelin 1626’da Fransa’ya gönderilmesi, Fransa’nın tepki göstermesine neden olmuştu. Fransa’nın 1626’da İngiltere’nin savaş halinde olduğu İspanya ile gizlice barış yapması da iki ülke arasında soğukluğa sebep oldu. Yeni Fransa olarak bilinen Amerika’daki Quebec’in sınırları da Fransa ile İngiltere arasında sıkıntı yarattı. İngilizler, Re Adası’nı kuşattılar, ancak başarısız oldular. Fransızlar ise İngilizler’in bütün desteğine rağmen 1627 Eylül’ünde İngiltere’nin müttefiği Huguenotlar’ın merkezi La Roche’yi kuşatıp, elegeçirdiler. İsyancılara destek veren İngiliz donanması bölgeden çekildi. I. Charles, parlamento ile çekişmesinden dolayı savaşı sürdüremedi. İngiltere ile Fransa arasında 1629 Nisan’ında Suza Antlaşması yapıldı ve taraflar eski sınırlarına döndü. İngiliz İç Savaşı (1641-1652) Parlamento, I. James’ten önceki hükümdarlar zamanında saygı gören bir kurumdu. Parlamento, burjuvalardan, küçük asillerden ve toprak sahiplerinden oluşmaktaydı ve buraya katılanlar ayrıcalıklarını korumaya çok dikkat ederlerdi. I. James kendisini sıkıntıya sokmasınlar diye uzun süre parlamentoyu toplamadı. 1621 yılında ise Protestan Almanlar’a yardım etmek için parlamentoyu toplamaya mecbur oldu. Parlamento, para desteği için yolsuzlukların düzeltilmesini ve İspanya’yla ilişkilerin kesilmesini istedi. Kralın 1625’te ölümü üzerine tahta geçen oğlu I. Charles da babasının izinden giderek mutlak krallık yetkilerine sahip olma peşine düştü. Fakat dış siyasette başarısız olması üzerine Magna Carta’nın bir tür yinelenmesi olan Hukuk Bildirisi’ni kabul etmek zorunda kaldı. 108 Püriten: İngiltere’de 1560’larda papaz cübbeleri üzerine meydana gelen bir tartışma sırasında Protestanlar’dan bir grup ‘Püriten’ diye adlandırıldı. Püritenizm Hristiyanlığın öz ve esasına uygun tutumun önemini vurgulamakta ve mensupları sade bir Hristiyanlığı tercih etmekteydiler. Kendilerine saf, berrak, yani Püriten denilmesinin sebebi de bu tutumlarındandı. Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Parlamento ile kral arasındaki güç çekişmesine din kavgaları da eklendi. Parlamentonun önemli bir kısmı Kalvin’in görüşlerini benimseyenlerden oluşmaktaydı. Londra Piskoposu ise Hollandalı Arminus’un anlayışını benimsemişti. Parlamento, papacılık ve Arminusculuk görüşlerini ülkeye sokanlar ile kendilerinin onaylamadığı vergiyi koymaya kalkanları hain ilan edince, kral da 1629’da elebaşlarını tutuklatıp, parlamentoyu kapattı. I. Charles, 1640’a kadar ülkeyi mutlak bir hükümdar gibi yönetti. Yeni vergi koyamadığı için eski vergileri yeniden yürürlüğe koyarak para toplamaya çalıştı. Ancak parlamento onaylamadığı için bu vergileri vermeyip, başkaldıranlar oldu. Hristiyanlığın en öz halini savunan bu gruplara Püritenler denilmekteydi. Bu mezhebin mensupları, her türlü hiyerarşiye karşı olduklarından yerel kiliselerinin bağımsızlıklarını talep ediyorlar ve kralın dinî kurumlara müdahalesine karşı çıkıyorlardı. Kralın dinî danışmanı Canterbury başpiskoposu William Laud’un, püritenlere karşı çok sert davranması, onlar için Anglikan dua kitabı oluşturulması, ülkede gerilimi arttırıp, Püritenler’in ülkeyi terkederek başka ülkelere göç etmelerine neden oldu. Kral, İskoçya’ya da Anglikanlığı dayatınca, İskoçlar 1638’de ayaklandılar. İskoç Covenantı’nı ilan ederek, I. James ve I. Charles dönemindeki tüm yenilikleri reddettiklerini açıkladılar. Covenant’ı kanlarıyla imzalamışlardı. Bu ahitle Presbiteryenliği ölene kadar savunacaklarını ilan ediyorlardı. Kral, İskoçlar’la savaşında başarısız oldu ve 18 Haziran 1639’da Berwick Antlaşması imzaladı. İskoçlar’a kendi parlamentolarını ve kendi kilise meclislerini toplama hakkı verildi. Kral rövanş peşindeydi. I. Charles, bu gelişmeler üzerine 11 yıl sonra, 1640’da parlamentoyu topladı. Ancak bu parlamento, harbi desteklemekten çok, kralın ve hükümetinin, yönetim tarzından duyulan şikâyetleri dile getirdi. Kral, aleyhine beyanlardan dolayı parlamentoyu üç hafta sonra feshetti. Bu meclise “kısa parlamento” adı verilir. Aynı yıl, İskoçlar’la savaş tekrar patlak verdi. İskoç ordusu, kralın ordusunu 28 Ağustos 1640’da Newburn’da mağlup etti. Kral, 26 Ekim 1640’da Ripon Antlaşması’nı imzalayarak İskoçlar’la ateşkes yaptı. Kral, İskoçlar karşısında alınan mağlubiyetler ve parasızlık üzerine 1640 Kasım’ında parlamentoyu tekrar toplantıya çağırdı. Bu meclise “uzun parlamento” denir. Parlamenterler, sıkıntıların kaynağını kralın danışmanları olarak görüp, onları eleştirdiler ve mahkûm ettiler. Kral karşı bir hamle yapamadan 1641’de Katolik İrlandalılar ayaklanıp, binlerce İngiliz’i öldürdüler. Bunun üzerine I. Charles, İrlanda seferi için parlamentodan para istedi. Parlamento ise toplanacak parayla kurulacak yeni ordunun kendilerine karşı kullanılmasından çekiniyordu. Parlamento bunun yanısıra, parlamentonun kendi rızası dışında feshine engel olan bir yasayı onayladı ve iki parlamento arasındaki sürenin de üç yılı aşamayacağına karar verdi. Parlamento krala doğrudan uyarı niteliğindeki “Grand Remonstrance”yi 1641’de ilan etti. Parlamento bununla da kalmayarak, kralın etkisindeki piskoposların görevden alınmasına karar verince, kral, 4 Ocak 1642’de meclisi basarak, parlamenterlerin ileri gelenlerinden beşini tutuklatmaya kalktı. Ancak onları mecliste bulamadı. Aranan kişiler, Londra Belediyesi’ne sığınmışlardı. Kral bu kez belediyeye gittiyse de hem halkın hem de belediye yetkililerinin tepkisiyle karşılaştı. Parlamentoya karşı bir şey yapamadığından 1642’nin Ocak ayında şehirden ayrıldı. Parlamento’yu, Püritenler, İskoçlar ve güney İngiltereliler desteklerken, Kuzey ve Orta kesim, soylular, Katolikler ve Anglikanlar kralın yanında yer almıştı. İlk büyük çarpışma, 23 Ekim 1642’de Edgehill’de gerçekleşti, ancak bir sonuç alınamadı. 109 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) Daha sonra, parlamentocular, İskoç parlamentosu ile ittifak anlaşması imzalayarak kralı iki ateş altında bıraktılar. Parlamento ordusu kralın ordusunu 20 Eylül 1643’te Birinci Newbury Muharebesi’nde mağlup etti. 1644 yılı İngiliz İç Savaşı için dönüm noktası oldu. İngiliz Parlamentosu’nun toplantı noktası olan Westminster’de bir araya gelen teologlar, İskoç kilise doktrininin İngiliz kilisesinde de kabulünü gerçekleştirirken, İngiliz İç Savaşı’nın sembol ismi olan Oliver Cromwell lider bir figür olarak öne çıktı. Parlamento ordusunun süvari birliklerinin komutanı olan Cromwell, kralın ordusunun 2 Temmuz 1644’te Marston Moor’da mağlup edilmesinde büyük rol oynadı. Cromwell, krala karşı sert tutum göstermekten yana olan Püritenler’e mensuptu. Yeni oluşturulan ordu profesyoneldi ve sıkı talimlerle çalışmaktaydı. Oliver Cromwell ve Sir Thomas Fairfax komutasındaki yeni model ordu 14 Haziran 1645’te Naseby’de, kralın ordusuna karşı büyük zafer kazandı. Kral İskoçlar’a sığındı, ancak uzun süren müzakerelerden sonra İskoçlar, 1647’de kralı teslim ettiler. Kral, hapisteyken İskoçlar’la 1647 Aralık ayında gizli bir anlaşma yaptı. Bunun üzerine ikinci iç savaş meydana geldi. Cromwell komutasındaki parlamento ordusu, 17-19 Ağustos’ta Preston’da İskoçlar’ı mağlup etti. Cromwell, Aralık 1648’te meclisteki ve kralla diyalog halindeki milletvekillerini zorla meclisten uzaklaştırdı. Böylece mecliste çoğunluk Cromwell yanlılarına geçerken, “Uzun Parlamento” sona ermişti. Yargılama sonucunda İngiltere kralı 30 Ocak 1649’da idam edildi. İdamdan hemen sonra parlamento cumhuriyete geçiş sağlayacak kanunları geçirerek, monarşiyi 1649 Şubat’ında ilga etti. İngiliz iç savaşına giden süreçte kral ile parlamento arasındaki çatışmanın temel sebepleri nelerdir? İngilizler Amerika’da İspanya Kralı II. Felipe, Atlantik’ten, Yeni Dünya’dan Protestanlar’ı uzak tutmayı hedeflemişti. Kraliçe Elizabeth ise devlet desteği ile yeni şirketler kurulmasını ve yeni yerleşim merkezlerine insanların iskânını desteklemişti. Bu destek sonuç vermiş, İngiltere dünyanın birçok yerinde ticaret üsleri kurup, bölgesel ticarete hakim olurken İngiliz denizciler, Yeni Dünya’da koloniler kurmayı başarmışlardı. Kraliçe Elizabeth döneminin önemli denizci ve kâşiflerinden Walter Raleigh, 1584’te Roanoke Island’a iskân için uğraşmış, ancak bu girişiminde başarısız olmuştu. Koloninin olduğu bölge Kraliçe Elizabeth’in hiç evlenmemiş olmasına istinaden bakire diyarı anlamında “Virginia” olarak adlandırılmıştır. 1587’de ikinci kez bir girişimde bulunulmuş ancak bu kez de kraliçe tüm deniz birliklerini İspanya ile savaş için Britanya’ya çağırdığından geri dönmüşlerdi. 1588’deki İngiliz zaferi İspanyol İmparatorluğu’nun, bütün gücünü kırmış, İngiltere’nin Atlantik’te yayılma şansını arttırmıştı. Bununla beraber Roanoke Island’daki koloni, kayıp koloni haline gelmişti. Bu ilk koloni girişimindeki başarısızlığa rağmen, İngilizler, Atlas Okyanusu’nun batısındaki keşif yolculuklarından vazgeçmemişlerdi. Kraliçeden sonra I. James de bu koloni çalışmalarını destekledi. 1606’da Kuzey Amerika’daki kolonileşme çabalarına destek vermek amacıyla Kral James’in desteği ile Virginia Company (London Company) ve Plymouth Company adında iki anonim şirket kuruldu. Virginia Company, 1606 Aralık ayında ilk keşif ekibini Virginia’ya gönderdi. İngiltere’den kalkan gemiler Virginia’nın bulunduğu Chesapeake Körfezi’ne ulaştılar. Parlamentonun ordusunun mensuplarının büyük çoğunluğu Püritenler’dendi. Püritenlerin saç traşlarından dolayı bu ordu askerlerinin lakapları roundhead’di (yuvarlak kafa). Kralcılar ise, Kralın süvari birlikleri komutanı Prince Rubert’e gönderme yapmak için “cavalier” olarak anılmaktaydılar. 1 110 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Bu keşif işleminden sonra bir keşif daha gerçekleştirilerek, bölgenin iskâna uygunluğu tespit edildi. Nihayet,14 Mayıs 1607’de, bugünkü James Nehri yakınında Kral I. James’in onuruna bu ilk koloniye James Fort adı verildi. Koloni kurulduktan sonra göçmenler büyük zorluk çektiler. Daha sonra ikinci destek kafilesi geldiyse de, bölgede yaşam şartları çok zordu. Koloniyi kurtaran isim bir dönem Avusturya ordusunda, Osmanlı’ya karşı savaşan ve Kırım Tatarları’na esir düşüp kaçarak kurtulan John Smith oldu. John Smith nüfusu 150 kişiye kadar düşen James Fort’a, hükümetin yeterli desteği olmadığı halde, yeni mültecilerin gelmelerini temin etti. Yerlilerin saldırı planlarından, yerli kökenli olup İngilizler’in hizmetine giren Pocahontas isimli kadının yardımı sayesinde zorlukla kurtuldular. Jamestown’a sürekli göçmenlerin gelmesi ise yerlilerle savaşa neden oldu. Bölgede tütünün bulunması koloniyi ekonomik alanda kendi kendini finanse edebilir hale getirmişti. Nihayet 1619’da artık bir istihkamdan öte bir yerleşim merkezi olan James Fort işlevine uygun bir şekilde Jamestown adını almıştı. Amerikalıların geleneksel olarak kutladıkları şükran günü ise bu koloniden yaklaşık 13 yıl sonra, 1620’de oluşturulan ve New England (Yeni İngiltere) bölgesinde iyi hasada edilen şükür ile alakalıydı. Bu bölgeye yerleşenler ve Massachusetts Valisi William Bradford, bölgeye gelişleri ve iyi hasadı kutlamak için bir tür festival organize etmişti. Aslında, hasat yeterli olmamış ve yerli halk göçmenlere balık tutmada yardım ederek, kolonidekilerin ayakta kalmasını sağlamıştı. Bu kutlama geleneği daha sonra sistemli hale gelmiş ve günümüzde şükran günü olarak bilinen gelenek oluşmuştu. 17. yüzyılın başlarında Püritenler’in üzerindeki baskılar artınca, radikal bir Püriten grubu olan Separatistsler, yani Ayrılıkçılar 1607’de Hollanda’nın Leiden Şehri’ne gitmişlerdi. Burada kendilerine karşı ayrımcılık yapılmasından bunalan Püritenler, o dönemde henüz kolonileşmenin yeni başladığı Amerika Kıtası’na, yani Yeni Dünya’ya giderek, şanslarını denemeye karar verdiler. Bir grup Püriten, Virginia Şirketi’nden bir toprak imtiyazı sağlayarak Mayflower Gemisi ile Virginia’ya doğru yola çıktılar. Ancak çıkan fırtına sonucunda kuzeye sürüklenerek Aralık ayında Virginia yerine Cape Cod Körfezi’nde Plymouth’ta karaya çıktılar ve bu bölgeye yerleştiler. Yeni göçlerle Püritenlik Amerika’nın değişik yerlerine yayıldı. Püritenler’in göçüyle İngiltere’de birçok şehir, kasaba yarı yarıya boşalmıştı. Göçmenlerin önemli bir kısmı iyi eğitim almış, üniversite mezunu kişilerdi. Yerleştikleri bölge İngiltere’nin küçük bir örneği oldu. Zaten adı da New England, yani Yeni İngiltere idi. Püritenler, Amerika Birleşik Devletleri’nin kurulmasında en önemli gruplardan biri oldular. Birçok Amerikan kurumunun altında Püritenler’in imzası oldu. Harvard, Yale gibi önemli eğitim kurumları Püritenler tarafından kurulmuştu. Püritenler’in iktidarda olduğu dönemde ise İngiltere’den Amerika’ya Püritenler değil de kral taraftarları göç etmişti. I. Charles’ın idamından sonra kral taraftarı asiller Virginia’ya gelmişlerdi. FRANSA’DA MEZHEP SAVAŞLARI Katolik-Kalvinist Çekişmesi Huguenot: 16. yüzyılda Fransa’da reform hareketleri sırasında ortaya çıkan Protestanlar’ın ismidir. Kalvinizm, ilk kez I. Fransuva’nın iktidarı sırasında Fransa’da etkisini göstermişti. Sertlik yanlılarına rağmen I. Fransuva, Huguenot olarak adlandırılan Fransız Protestanlar’a karşı daha hoşgörülü bir politika benimsemişti. Ancak Protestanlar’ın, Katolik inancını aşağılamaları üzerine, kral saltanatının son yıllarında Protestanlar’a karşı daha sert bir politika izledi. 111 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) II. Henri döneminde, Protestanlığın bu yükselişini bir tehdit olarak algılayan Fransa kralı, selefine nazaran daha sert tedbirler aldı. Bu amaçla Chateaubriant Fermanı’nı ilan ederek Protestanlar’ın cezalandırılacağını belirtti. 1559-1560 arasında tahtta bulunan II. Fransuva zamanında, bu kutuplaşma daha da arttığı gibi devlet kademeleri Katolikliği ön plana çıkaran Guise ailesinin yönetimine geçti. Huguenotlar’ın lideri ise Bourbon hanedanından Condé Prensi Louis de Bourbon’du. II. Fransuva’nın saltanatının ilk yılında ölümü üzerine çocuk yaşta tahta geçen IX. Charles’ın vasiliğini üstlenen annesi Kraliçe Catherine de Medicis, ülkede gerilimi düşürmek için Protestanlar’a toleranslı davranılmasını ön gören Saint Germain Fermanı’nı 1562’de yayınladı. Ancak, taviz veriliyor diye ayaklanan Katolikler, Vassy’de birçok Protestan’ı katlettiler. Vassy Katliamı, Fransa’da mezhep savaşlarının başlangıcı oldu. Protestanlar kraliyet şehirlerine saldırırlarken, Fransız ordusu Orleans’a yürüdü. Huguenotlar, İngiltere ile ittifak yaptılar. İngilizler, Atlantik kıyısındaki Le Haye’yi 1562’de işgal ettilerse de, aynı yıl geri çekilmek zorunda kaldılar. IX. Charles, çatışmayı durdurabilmek amacıyla 1563’te Amboise Fermanı’nı ilan etti. 1567’ye kadar ülkedeki Huguenotlar ile Katolikler arasında fazla bir çatışma olmadı. Ancak İspanya Kralı II. Felipe’nin de mücadeleye dahil olmasıyla Protestanlar yeniden ayaklandılar. Paris yakınlarında, Saint Dennis Muharebesi meydana geldi. Protestanlar sayılarının azlığından dolayı kaybettikleri muharebede düşmana büyük zarar verdiler. IX. Charles savaşı durdurmak amacıyla 1568’de Protestanlar’la Longjumeau Antlaşması’nı imzaladı. 1569’da Condé Prensi’nin ölümüyle Protestanlar’ın lideri Amiral Coligny oldu. Antlaşma uygulanmayınca, savaş yeniden patlak verdi. Ancak iç savaş zamanla milletlerarası bir mücadeleye dönüştü. Hollanda ve İngiltere Huguenotlar’a Papalık ve İspanya ise krala destek verdiler. Katolik ordusu, Huguenotlar’ı 1569’da Moncontour Muharebesi’nde mağlup etti. 1570’de imzalanan Saint Germain Antlaşması ile taraflar arasında geçici bir barış sağlandı. Fransa’da IX. Charles zamanında Protestanlar ve Katolikler arasında yaşanan iç savaş zamanla milletlerarası bir meseleye nasıl dönüşmüştür? Saint Barthélemy Katliamı 1572’de ülkedeki Huguenotlar’ın liderlerinden Navarra Kralı Henry’nin ile Kral IX. Charles’ın kızkardeşi Prenses Marguerite’nin ile evlenmesine karar verildi. Ancak Fransız Parlamentosu bu evlilikten rahatsızdı. Düğün için Huguenotlar Paris’te toplandılar. Protestan asilzâdelerin önemli bir kısmı, düğün bittikten sonrada Paris’te kaldılar. Düğünden dört gün sonra, 22 Ağustos’ta Amiral Coligny’e suikast teşebbüsünde bulunulunca, gerilim arttı. Kraliçe Catherine Medicis, 23 Ağustos’ta sarayda gizli bir toplantı yaptırarak, Huguenot liderlerine saldırı kararı aldırdı. 24 Ağustos’ta Saint Barthélemy Yortusu günü Paris’in kapıları kapatılarak, katliam başladı. Amiral Coligny ilk öldürülenlerdendi. Halkın da galeyana gelmesiyle beraber yaklaşık 3.000 Protestan katledilmişti. Paris’teki katliam diğer şehirlere de dalga dalga yayıldı. Navarralı Henri katliamdan Katolik olduğunu açıklayarak kurtulmuştu. Henri de Navarra, uzun süre Paris’te göz hapsinde tutulduktan sonra 1576’da bir fırsatını bulup kendi memleketine kaçtı. Burada eski dinine dönüp, Katolikler’le mücadelesini bıraktığı yerden daha büyük azimle tekrar başlattı. Osmanlılar Luther ve taraftarlarıyla ilgilendikleri ölçüde olmasa da Kalvinistler’in faaliyetlerini de takip etmişlerdi. 1567’de Türkiye’den gönderilen bir mektupta, beyaz pelerinleri ve kazakları ile Condé Prensi’nin emri altında Saint Denis’de dövüşen Kalvinciler’in yiğitliği övülüyordu. Bu mektupta Osmanlı padişahı şunları söylüyordu: “Eğer bu beyazlılar benim elimde olsaydı dünyayı ele geçirirdim ve beni bundan kimse alıkoyamazdı”. 2 112 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi IV. Henri’nin Fransası Saint Barthélemy Katliamı’ndan sonra Protestanlar’ın Katoliklere karşı hiçbir güveni kalmadı. IX. Charles, savaşa son vermek için Boulogne Fermanı’nı ilan ederek Protestanlar’a bazı dinî özgürlükler tanıdı. Ancak kral 1574’te ölünce, tahta çıkan III. Henri’nin sert tutumu ve Guiseler’le akrabalık ilişkisi kurması üzerine Huguenotlar yeniden ayaklandılar. Sonunda iki taraf arasında Monsieur Barışı imzalandı. III. Henri bir süre sonra antlaşmayı çiğneyince, Huguenotlar tekrar savaşmaya başladılar. Puvatya Fermanı ile barış yeniden temin edildi. Kralın en küçük kardeşi Fransuva’nın 1584’te ölümü ülkedeki gerilimi bir kez daha arttırıldı. Ortaçağ’dan beri Fransa’daki kraliyetin veraset kurallarını belirleyen Lex Salica’ya göre III. Henri’den sonra, tahta Kalvinist bir prens olan Navarralı Henri’nin geçmesi gerekiyordu. Bu gelişme üzerine Guise Dükü, II. Felipe ile bir ittifak yaptı. Guise Dükü I. Henri ve kardeşi Guise Kardinali II. Louis’nin başını çektiği ülkedeki aşırı Katolikler, kralın Protestanlar’a karşı tepkisini yetersiz görüyorlardı. Lorraine hanedanına mensup olup Fransız tahtına geçme planları yapan Henri de Guise, On Altılar Konseyi’ni kurdu ve “Barikatlar Günü” olarak bilinen 12 Mayıs 1588’te Paris’te yönetime hakim oldu. Kral şehirden kaçtı. Önce Chartres’e sonra da Blois’e sığınan III. Henri, Navarra Kralı Henri’yi veliahdlıktan azledip Millî Meclis’i (Etats-Generaux) topladıysa da Katolikler’i teskin edemedi. Kral, durumun kötüye gittiğini görünce, özel muhafızlarının suikastıyla Guise kardeşleri öldürttü. Suikasttan sonra Paris Parlamentosu kralı suçlarken, kral yanlıları Tours’ta toplandı. Henri de Navarra, bu ölüm kalım anında Kral III. Henri’yi yalnız bırakmadı. İki Henri, Paris’i kuşattı. Ancak daha muhasaranın ilk ayında 1589 yılında III. Henri, karargâhına sokulmayı başaran genç bir rahip tarafından hançerle öldürüldü. Bu cinayet yüzünden Paris kuşatmasını kaldırmaya mecbur kalan Henri de Navarra, Fransa tahtını ve tacını devraldığını bütün dünyaya ilan etti. Fakat II. Felipe tarafından daha güçlü bir şekilde desteklenen başta Paris olmak üzere birçok şehir, yeni kralı tanımadı. IV. Henri, Fransa’nın genelinde otoritesini kabul ettirmek için savaş ve siyasetle birçok şehri otoritesi altına aldı. 14 Mart 1590’da Ivry’de Mayenne Dükü Charles de Lorainne’i bozguna uğrattı. Amacına ulaşmak için asıl umudu ise, Katolikler’in büyük destekçisi İspanya Kralı II. Felipe’nin gücünün Osmanlı donanmasının yardımı ile kırılması idi. Temmuz 1593’te Katolik olduğunu ilan ederek krallığının tanınmasını sağlamaya çalıştı. Bazı şehirler kralın Katolikliğine inanırken bazıları ise bu davranışının göstermelik olduğuna kanaat getirmişti. Reims, Katolik Birliği’ne bağlılığını sürdürdüğü için IV. Henri, 27 Şubat 1594’te Chartres’te taç giydi. 22 Mart 1594’te daha önce kuşatıp alamadığı Paris’e bir direnişle karşılaşmadan girdi. Fransa Kralı, Katolikler’in kurduğu Kutsal Birlik’e desteğini kesmek için 1595 Ocak’ında İspanya’ya savaş açtı. Kral 1595’te papa tarafından affedildi. Mezhep değiştirmesine rağmen, radikal Katolikler’e soğuk davranan IV. Henri, ülke gelindeki gerilimi düşürdü. Huguenotlar’ın korkusunu azalttı ve 1598’de Nantes Fermanı’nı ilan ederek ülke genelindeki Protestanlar’a dinî özgürlük temin etti. IV. Henri döneminde krallık gücü ve otoritesi yeniden sağlanıp, ekonomi bir düzene sokuldu. Askeri sistem geliştirildi ve ülkedeki mali dengeler sağlandı. Paulette denilen yıllık vergi düzenlemesi gerçekleştirildi. İntendant adı verilen sistem sayesinde asalet sahibi mülki idareciler vasıtasıyla devletin taşradaki denetim gücü arttı. Merkeziyetçi yapı dahilinde aristokrasiyle gerilim düşürüldü. “Otlaklar ve tarlalar Fransa’yı besleyen iki memedir, gerçek Peru maden ve hazineleridir” sözü meşhur olmuştur. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) Saltanatının son döneminde, Habsburglar’ın yükselişinden rahatsız olan Fransa kralı, Ren bölgesinde, sınır çatışmalarıyla uğraşmaktaydı. Sefere çıkmaya hazırlanırken 1610 yılında fanatik bir Katolik tarafından suikasta uğrayınca Fransa tahtına 9 yaşındaki oğlu XIII. Louis geçti. Fransa Kralının Yeni Avrupa Projesi IV. Henri, Avrupa Birliği’nin öncülerinden biridir. Habsburglar’ın gücünü yıkıp, kendi müttefiki olan Türkleri Asya’ya sürdükten sonra Rusya’nın dışarıda bırakıldığı yeni bir Avrupa’yı kurmayı tasarlamıştı. Avrupa devletleri arasındaki güç dengelerini oluşturma ve bu “Avrupa Hristiyan Cumhuriyeti”nde ebedî barışı sağlama kisvesi altında aslında Osmanlı sultanının Avrupa topraklarındaki hükümdarlığını yoketmek ve Habsburg hanedanının gücünü azaltmak istiyordu. IV. Henri, Avrupa Hristiyan Cumhuriyeti’ni 3 ayrı grupta toplanan 15 bağımsız devlete ayıracaktı. Kardinal Richelieu Dönemi XIII. Louis’nin vasiliğini annesi Marie de Medici üstlendi. Toskana dükünün kızı olan kraliçe döneminde ülkedeki İtalyan kökenli bürokratların nüfuzu arttı. Huguenotlar’ın isyanı zorlukla bastırıldı. 1614’te, oğlu XIII. Louis’nin ehliyetini kazanmasından sonra, devlet içinde etki gücü azalan Marie de Medici, Kardinal Richelieu’ya destek verdi. Bu destek hem Kardinal Richelieu’yu hem de Marie de Medici’nin devlet içinde gücünü arttırdı. Fransa Kralı XIII. Louis, babası kadar Nantes Fermanı’nın öngördüğü özgürlükleri uygulamaya ısrarcı değildi. Nitekim Huguenotlar, 1621’de isyan edince, kralın kuvvetleri Saumur ve Saint Jean d’Angely’i ele geçirmişler, Huguenotlar’ın merkezi olan La Rochelle’yi abluka altına almışlardı. Taraflar arasında 1622’de Montpellier Antlaşması imzalanarak savaş durduruldu. Huguenotlar, Montpellier Antlaşması ve Nantes Fermanı’na kral tarafından uyulmadığı gerekçesiyle, 1625’te bir kez daha isyan ettiler. İngiliz ve Hollanda donanmasının da desteğini alan Fransız ordusu, Re Adası’nı denizden ve karadan ablukaya aldı ve 1625 Eylül’ünde kaleyi ele geçirdi. 1626’da Paris Antlaşması ile Huguenotlar’a, ana karargâhları La Rochelle’de bu kez donanma bulundurmamak kaydı ile inanç özgürlüğü hakkı geri verildi. Buna karşın İngiltere, el altından Huguenotlar’ın isyanını desteklemeye başlamıştı. Nitekim Huguenotlar 1627’de La Rochelle merkezli olmak üzere bir kez daha ayaklanmışlardı. Aynı yıl Fransa Kralı XIII. Louis ve Huguenotlar arasında yapılan Alais Antlaşması’yla Nantes Fermanı ile Huguenotlar’a verilen dinî ve kültürel haklar bir kez daha teyit edildi. Kardinal Richelieu, 1624’te kral tarafından başbakanlığa getirilmişti. XIII. Louis, devlet işlerini büyük ölçüde Kardinal Richelieu’ya bıraktığından bu dönem onun adıyla anılır. Kardinal Richelieu, içerideki Protestanlar’a karşı oldukça sert önlemler almış, onların gücünü büyük ölçüde kırmıştı. Huguenotlar’ın sahip oldukları dinî ve kültürel haklar muhafaza edilmekle birlikte, Protestanlar’ın Fransa içindeki siyasi güçleri bitirilmişti. Kardinal Richelieu, Otuz Yıl Savaşları’nı da ülkesi için bir fırsat olarak kullandı. Kardinal Richelieu 1642’de ölünce, görevini kendisi ile aynı siyasal çizgiyi takip eden Kardinal Mazarin üstlendi. XIII. Louis’nin de 1643’te ölümü üzerine, tahta çocuk yaştaki XIV. Louis geçti ve naibeliğini üstlenen annesi Avusturyalı Anne, 113 114 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Mazarin’i destekledi. 1648’deki Vestfalya Antlaşması, Avrupa’da Avusturya egemenliğinin kırılmasını sağlıyor ve dengeleri değiştiriyordu. Kardinal Mazarin, savaşı yürütmek için sıkı bir maliye politikası takip etmişti ve devlet yönetiminde merkeziyetçi bir anlayışa sahipti. HABSBURGLAR’IN ALTIN ÇAĞI 16. yüzyılın en büyük siyasi güçlerinden biri olan İspanya, gerek Kıta Avrupası’nda sahip olduğu topraklarla, gerekse de sahibi olduğu kolonilerle, kıta tarihi gelişiminde çok önemli bir oynamıştı. Bu dönem İspanya tarihinde “imparatorluk çağı” olarak bilinir. 1519’da tahta çıkan Şarlken, bütün Avrupa’yı Habsburg hanedanı çatısı altında birleştirmeyi hedeflemişti. Şarlken, Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu’nun, bütün kıtaya hakim olmasını istemekteydi. Şarlken, İmparatorluğun İspanya kanadının hükümdarlığını üstlenirken, kardeşi Ferdinand Avusturya kanadının hükümdarlığını üstlenmişti. Habsburglar’ın en büyük iki rakibi Fransa ve Osmanlı İmparatorluğu’ydu. Şarlken’in amacı, Fransa’ya hakim olup, Habsburg topraklarını fiziksel olarak birleştirmek, Osmanlılar’ı ise özellikle Tuna Nehri’nin güneyinde tutmaktı. Ancak istediği başarıyı sağlayamadı. 1555’te Augsburg’tan çok kısa bir süre sonra, gut ve epilepsi olan Şarlken, İspanya tahtından oğlu lehine, Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu tahtından ise kardeşi Ferdinand lehine feragat etti. Kutsal Roma İmparatorluğu artık Viyana’dan yönetilmeye başlandı. Avusturya II. Rudolf, astroloji ve simya meraklısıydı. Ömrünü değeri düşük madenleri, altına çevirdiğine inanılan filozof taşını aramakla geçirmişti. İmparator Ferdinand’ın en büyük derdi bir türlü ilerlemesini durduramadığı Osmanlı İmparatorluğu idi. Kanunî 1566’da Sigetvar’ı elegeçirdi. 1568’de Osmanlı fetihlerinin tanınması ve hakimiyeti altındaki Macar toprakları için Avusturya’nın yıllık 30 bin altın ödemesi şartıyla 8 yıllık barış yapıldı. Antlaşma daha sonra tekrar uzatıldıysa da 1591’den itibaren iki devlet arasında sınır çatışmaları başladı ve 1593-1606 arasında 13 yıl sürecek “Uzun Türk Savaşları” meydana geldi. 1606’da imzalanan Zitvatorok Antlaşması’yla uzun süreli bir sulh dönemine girildi. 1576’da İspanya sarayında büyümüş koyu bir Katolik olan II. Rudolf ’un tahta çıkmasından sonra, Protestanlar dışlandı. Karşı reform uygulamaları yüzünden Protestanlar ayaklandılar. Dinî çekişmenin sonunda Otuz Yıl Savaşları çıktı. II. Ferdinand’ın dinî birliği sağlamak için 1629’da çıkardığı “Eskiye Dönüş Fermanı” Protestanlar’ı çileden çıkardı. Birçok Protestan ülkeyi terketti. Otuz Yıl Savaşları’ndan Avusturya büyük yaralar alarak çıktı. İspanya II. Felipe, babası gibi koyu bir Katolik’ti. Kral, ilk iş olarak, 1551’den itibaren devam eden İtalya’daki savaşları noktaladı. Fransa Kralı II. Henri ile 1559’da Cateu-Cambresis Antlaşması’nı imzaladı. İspanya bu antlaşma ile Metz ve Verdun’u Fransa’ya bırakıyor, ancak Fransa’ya da İtalyan Yarımadası üzerindeki üstünlüğünü kabul ettiriyordu. Moriskolar (Müdeccenler): II. Felipe, seleflerinin Moriskolar’a uyguladığı baskı politikasını devam ettirdi. İspanya’da 1492’de Müslümanlıklarını gizli şekilde sürdürdüklerinden şüphelendiği Moriskolar’ı yadevletlerini kaybedip, Hristiyan hakimiyetinde şadıkları bölgeden sürerek, ülkenin çeşitli bölgelerine dağıttı. yaşamak zorunda kalıp, zorla II. Felipe döneminin ilk yıllarında Osmanlılar ile mücadele edildi. İspanyollar, Hristiyanlaştırılan Endülüslü Müslümanlar’a verilen isimdir. 1560’ta, Osmanlılar’a karşı oluşturulan kutsal ittifaka önderlik ettiler. Ancak Cerbe 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) Deniz Savaşı’nda, Turgut Reis ve Piyale Paşa, Haçlılar’a karşı büyük bir zafer kazandılar. Kıbrıs’ın fethini müteakip gerçekleşen 1571’deki İnebahtı Savaşı ise Haçlı donanması için bir zafer oldu. İspanya’nın bir diğer önemli sorunu Hollanda meselesiydi. Ancak isyan eden Hollanda’da hakimiyetini bir türlü kuramadı. II. Felipe saltanatının son yıllarında, Fransa ile savaşa girişti. Ancak istediği başarıyı sağlayamadı ve 1598’de yapılan antlaşma ile IV. Henri’nin Fransa krallığını kabul etti. Babasının yerine tahta geçen III. (Dindar) Felipe de selefi gibi Karşı Reform yanlısı tutumunu sürdürdü. Buna karşın, İspanyollar, dönemin en önemli askerî strateji uzmanlarından biri olan Maurice Nassau karşısında, başarılı olmadılar. 1607’de imzalanan ateşkesle, her ne kadar hukuken tam bağımsız olmasa da Hollanda, bu ateşkesten sonra bağımsız bir devlet olarak hareket etmeye başlayacaktı. III. Felipe’nin en meşhur icraatlarından biri Moriskolar’ın İspanya’dan sürgün edilmeleridir. Kral, 300 bin Morisko’yu Müslümanlar ile işbirliği yaptıkları gerekçesiyle Fas ve Tunus’a sürmüştür. III. Felipe döneminde, İspanya büyük bir sosyal ve ekonomik darboğazın içine girmiştir. Güney Amerika’daki, İspanyol sömürgelerinden getirilen değerli madenlerle elde edilen zenginlik zamanla enflasyonu körüklemiş, İspanya’da paranın değeri düştüğü gibi hayat pahalılığı başlamıştır. Buna bir de 1590’lardaki kıtlık eklenince, sıkıntı daha da büyümüştü. Hollanda ile olan savaş daha çok profesyonel asker gerektirmiş bunun sonucunda maliye iflas etmişti. IV. Felipe’nin iktidar yılları, İspanya’nın altın yıllarının sonuydu. IV. Felipe, Otuz Yıl Savaşları’nda, Protestanlar’a karşı savaşını devam ettirdi. 1621’de Hollanda’daki savaş yeniden başladı. 1624’te Breda’yı İspanyollar ele geçirdikleri halde tutunamadılar. Zira Hollandalılar diğer Protestan devletler yanında, Katolik Fransa’nın da desteğini almışlar ve İspanyollar’ın, taarruzlarını püskürtmüşlerdi. Hollandalılar denizlerde de başarılıydılar, 1631’de Zeeland açıklarında, 1639’da İngiltere yakınlarında İspanyollar’ı mağlup etmişlerdi. Bu sırada, Katalonya ve Portekiz’de, Fransa’nın da teşvikiyle Madrid yönetimine karşı başkaldırı gerçekleşmişti. İspanya 100 yıllık dünya gücü olma özelliğini ise 1643’teki Rocroi Muharebesi’nde kaybetmişti. Fransızlar, Otuz Yıl Savaşları’nın en önemli mücadelelerinden biri olan bu savaşta İspanyollar’ı mağlup etmişti. Bu savaş neticesinde İspanya-Avusturya ortaklığı büyük bir darbe yemişti. İspanya Hakimiyeti Altındaki Portekiz 1578’deki Vadiü’l-Mehazin Muharebesi’nde Portekizliler Osmanlı ve Fas birliklerine mağlup oldukları gibi genç Portekiz Kralı Sebastian bu muharebede varisi olmadan ölmüş, cenazesi bile bulunamamıştı. Gerek kralın yaşayıp, yaşamadığının bilinmemesi ve gerek oluşan otorite boşluğu, ülkeyi bir kargaşanın içine sokmuştu. Ailenin son temsilcisi ve kralın halefi Kardinal Henrique’nin de 1580 Ocak’ında ölmesiyle Portekiz tahtına geçecek kimse kalmamıştı. Bu durumu fırsat bilen ve anne tarafından Portekiz hanedanı ile bağı olan II. Felipe 1580’de krallığını ilan edip, Portekiz ve İspanyol tahtlarını kendi şahsında birleştirdi. Böylece dünyanın en büyük iki sömürgeci devleti birleşmişti. Portekiz, İspanyol hakimiyeti altında olduğu yıllarda baharat pazarını İngiliz ve Hollandalılar’a kaptırdı. Portekizliler, Katalonya’daki bir isyanı fırsat bilip, Fransa’nın da desteğini alarak 1640’da ayaklanıp, devletlerine kavuştular. Portekizliler, daha sonra sömürgelerine yerleşen Hollandalılar’ı Brezilya ve Afrika’dan çıkardılar. Ancak aynı başarıyı Asya’da gösteremeyip, birçok sömürgelerini kaybettiler. İspanya, Portekiz’in bağımsızlığı resmen 1668’de tanıdı. 115 116 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi HOLLANDA’NIN (FELEMENK) DOĞUŞU Flandre şehirlerinde Protestanlık yayılınca İmparator Şarlken, bölgede baskı kurmuştu. Ancak Engizisyon’a rağmen Protestanlığın yayılması durdurulamadı. 1550’den itibaren Kalvinizm’in de Flandr’e girmesi ise Hollanda’nın ortaya çıkmasına zemin hazırladı. II. Felipe, Flandr’deki Protestanlar’a karşı babasından daha sert bir tutum benimsedi. Baskının artması üzerine 1566’dan itibaren o dönemde Birleşik Eyaletler olarak bilinen Hollandalılar İspanya’ya karşı sivil direnişe başladılar. Bunun üzerine II. Felipe Alba Dükü Fernando Alvarez’i, İspanyol Hollandası’na vali olarak gönderdi. Alvarez’in kurduğu baskı üzerine Protestan isyancılarının bir kısmı İngiltere’ye bir kısmı ise Protestan Alman Prenslikleri’ne sığındılar. Ancak halkın tepkisi durmamış ve özgürlük mücadelesi başlamıştı. Bu yüzden 1568’te başlayıp, 1648’te Vestfalya Antlaşması’yla Hollanda’nın tam bağımsızlığı ile sona eren mücadele dönemine “80 Yıl Savaşları” adı verilmiştir. Hollanda’nın bağımsızlık hareketinin lideri olan Sessiz William, büyük bir asker ve Orange hanedanın kurucusudur. Kuzey Flandr’daki Protestan eyaletler 1579’da da “Utrecht Birliği” adıyla yedi vilayetten oluşan Protestan Hollanda Cumhuriyeti’ni kurdular. Güney, yani bugünkü Belçika, Katolik olarak İspanya idaresinde kaldı. Prens William Osmanlı’dan da yardım istemişti. Osmanlı idaresi, İspanya’nın Akdeniz’deki faaliyetlerini sınırlandıracak bu isteği müspet karşılamıştı. Ancak Kıbrıs seferi ve İnebahtı Savaşı yardım gönderilmesini engellemişti. Osmanlılar’ın 1578’den itibaren Şark’ta Sefevîler’le yıpratıcı bir savaşa girişmesi ikinci defa yardımı engelledi. İspanya’nın saldırıları, bundan sonra hissedilir derecede arttı. II. Felipe, silahlı mücadeleyle alt edemediği William’ı 1580’de ağır suçlamalarla ki, suçlarından biri de Türkler’le ittifak kurmak idi, kanundışı ilan etti. William’ı öldürene büyük ödüller vaat edildi. 1584’te William öldürüldü. İspanyollar kuzeyde tekrar ilerlemeye başladılar, ancak William’ın yerine geçen oğlu Maurice İspanyollar’la mücadeleye devam etti. Hollandalılar, 1590’dan itibaren yeni geliştirdikleri “fleuten” adlı gemileriyle Hindistan ve Atlantik’te ticarete önem verdiler. Seri olarak üretilen ve okyanuslarda hızla hareket eden yeni tip bu gemiler Hollandalılar’a büyük üstünlük sağlıyordu. İspanyollar ise 1588’de İngiltere’yi istilaya giderken “Yenilmez Armada” diye adlandırılan donanmaları yok olmuş ve deniz üstünlüğünü kaybetmişlerdi. Bundan sonraki mücadele dünya ticaretini ele geçirmek üzerine olacaktı. Hollanda gemileri İspanyol, Fransız, Portekiz ve İngiliz tüccarların mallarını taşıdılar. Ticaretin artmasıyla Amsterdam’da bankacılık yükseldi. Denizden kazanılan toprakları otlaklara dönüştürerek, süt sektörünü geliştirdiler. Hollanda, 1609’da İspanya ile 12 yıllık ateşkes imzalayarak, ticarette daha da büyüme yoluna gitti. Denizlerde yüzlerce Hollanda gemisi dünya ticaretinin tekelini elinde tutuyordu. Büyük ticaret potansiyeline rağmen Hollanda henüz bağımsız bir devlet olarak tanınmıyordu. Dünyanın en büyük ticaret potansiyeline sahip Akdeniz’e, kendi bayraklarıyla giremiyorlardı. Hollandalılar, Akdeniz’de Fransız ve İngiliz bayrakları altında ticaret yapıyorlardı. 1609’da İspanya ile ateşkes imzalamalarının hemen ardından Osmanlı sultanı tarafından tanınmak ve Akdeniz’de ticaret yapabilme izni alabilmek için temaslara başladılar. 1612’de Hollanda’ya kapitülasyon verilip, bu ülke resmen tanındı. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 117 Ateşkes’in bitmesinden sonra Hollanda, İspanya ile 1621’den 1648’e kadar sürecek bir savaşa girdi. Hollanda başlangıçta İspanya karşısında mağlubiyetler alsa da, 1639’da İspanya donanmasına büyük bir darbe vurdu. Otuz Yıl Savaşları’nın sonunda İspanya ile Münster Antlaşması’nı imzalayarak bağımsızlığına resmen kavuştu. KUZEY AVRUPA DEVLETLERİ İskandinav devletlerinin tarihte önemli rol oynayanları İsveç ve Danimarka’dır. Bu iki devlet, yüzyıllar boyunca bağımsız olarak mücadele etmişler, İzlanda, Norveç ve Finlandiya ise bağımsızlıklarına çok geç kavuşmuşlardır. Ancak İsveç ve Danimarka, askeri açıdan güçlü olsalar bile nüfuslarının azlığından dolayı ancak Kuzey Almanya, Pomeranya ve Baltık gibi yakın coğrafyalarda söz sahibi olabilmişlerdir. Danimarka Kralı II. Christian’ın İsveçli asilzâdelerin gücünü kırmak amacıyla 1520’de Stockholm’e girmesi ve burada Stockholm Kan Banyosu adı verilen olay neticesinde, iki taraf arasında ipler tamamen koptu. İsveçliler, 1523’te Vasa hanedanından I. Gustav’ı hükümdarları olarak ilan ettiler. İsveçliler’in bu adımı aslında Kalmar ittifakının sonuydu. 1524’te Danimarka ile imzalanan ve İsveç’in bağımsızlığını teyit eden Malmö Antlaşması’ndan sonra İsveç, Lutherism’e geçti ve Gustav Vasa’nın yönetiminde (1523-1560) daha istikrarlı bir dönem geçirdi. Gustav Vasa’nın ölümü, İsveç’te taht mücadelesine neden olduğu gibi, Kalmar Birliği bozulduğundan beri mevcut olan İsveç-Danimarka geriliminin savaşa dönüşmesinde de etkili oldu. Danimarka Kralı II. Frederick, Kalmar Birliği’ni yeniden ihya etmek istiyordu. İki taraf arasında 1563-1570 arasında gerçekleşen Kuzey Savaşları’nı başlatan olay ise, Danimarka kralının armasında İsveç’i sembolize eden üç tacın yer almasıydı. İsveçliler, Danimarka kralının bu simgeyi kullanarak, Kalmar Birliği’ne vurgu yaptığını iddia ettiler ve armadan bu figürün çekilmesini istediler. Ancak Danimarka bu teklifi kabul etmediği gibi İsveç’in Hessen Krallığı’na yolladığı elçileri tutsak etti. Bunun üzerine İsveç, Danimarka ve Norveç’in sembollerini, kraliyet armalarına ekledi. İsveç’in 1561’de Talinn Limanı’na hakim olmasından, Livonya’ya (Estonya ve Letonya) gelmesinden rahatsız olan Lehistan ve Lübeck Prensliği, Danimarka’nın yanında savaşa dahil oldu. Yedi Yıl Savaşları olarak da bilinen bu mücadele, hem karada hem de denizde gerçekleşti. 1568’de İsveç tahtına çıkan III. Johan elçilerini barış için Danimarka’ya yollayarak, Roskilde Antlaşması’nı imzalamıştı. Ancak antlaşmanın şartlarını ağır bulan III. Johan, bu metni onaylamadı. Nihayet 1570’de taraflar arasında Stettin Antlaşması imzalanarak, savaş bitirildi. Buna göre, iki taraf da savaş öncesi sınırlarına dönecek, ancak İsveç, önemli miktarda savaş tazminatı ödeyecek ve Elfsborg Kalesi’nin iadesi için yüklü bir ödeme yapacaktı. Bu antlaşma, Danimarka’nın artık Kalmar Birliği gibi, kendisinin asli güç olduğu bir yapılanmayı İsveç’e kabul ettiremeyeceğinin deliliydi. Ancak Danimarka’nın İskandinavya’nın en güçlü devleti olduğu da ortaya çıkmıştı. 1592’de İsveç tahtına çıkan Sigismund’un koyu bir Katolik ve Karşı Reformcu olması İsveç toplumunda ve devlet adamlarında rahatsızlığa neden oldu. Nihayetinde naiplik görevini üstlenen Şarl, 1598’de Sigismund’a isyan ederek, İsveç tahtını elegeçirdi. 1604’te ise IX. Şarl ismiyle resmen kral oldu. IX. Şarl, Rusya’daki istikrarsızlıktan yararlanarak bu ülkeye saldırdı. İsveç’in birkaç başarısından sonra 1612’den itibaren savaş durgunlaştı. 1397’de İsveç, Norveç ve Danimarka’nın ortak çıkarlar doğrultusunda, kendi siyasi varlıklarını sona erdirmeden oluşturdukları Kalmar Birliği, özellikle Kuzey Alman devletlerinin oluşturduğu Hansa Birliği’nin ticari gücüne ve Alman siyasi nüfuzuna alternatif bir oluşumdu. 118 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Danimarka ile İsveç arasında ise bölge hakimiyeti yüzünden 1611’de yeni bir savaş çıktı. Aynı yıl IX. Şarl’ın ölümü üzerine oğlu II. Gustav Adolf başa geçti. Ancak İsveç alınan başarısız sonuçlardan sonra barış yapmaya mecbur kaldı. İngiltere’nin arabuluculuğu ile iki devlet arasında 1613’te Knared Antlaşması imzalandı. İsveç, Danimarka’ya 1 milyon riksdaler tazminat ödeyecek, Danimarka’nın Lappland’daki hakimiyeti tanınacaktı. Danimarka, Sound Boğazı’nın her iki kanadında da hakimiyetini koruyordu. Antlaşmadan sonra Gustav Adolf, Rus cephesine döndü. Kral, başarılar elde edip, Ruslar’ı bugünkü Estonya’dan ve Finlandiya’nın kapısı sayılan İngirya’dan çıkardı. Ruslar’ı Baltık’tan uzaklaştıran Stolbovo Antlaşması 1617’de imzalandı. Gustav Adolf, savaşlardan sonra aristokrasinin ekonomik gücünü kırıp, devletin vergi gelirlerini arttırdı. Ancak bu sınıfı devlete küstürmemek amacıyla Riksrad denilen ve zâdegan sınıfından oluşan meclis ile yetkilerini paylaştı. Ülke içinde büyük bir eğitim reformu gerçekleştirmiş, Uppsala’daki üniversiteye büyük mali kaynaklar tahsis etmiş ve saltanatının sonunda Tartu’da yeni bir üniversite açtırmıştı. Yine ticareti geliştirmek için, 1621’de Göteborg liman şehrini kurdu. Gustav Adolf ’u dünya tarihinde öne çıkaran özelliği ise askeri teorisyenliği ve komutanlığıydı. Kral, İsveç ordusunun asker sayısını, İsveç’in kaldırabileceği en üst seviyeye çıkarmış, tüfekli birliklerinin ateş gücünü ve ateş hızını arttırmış, mızraklı birlikler ile tüfekli birlikleri dengeli ve oranlı bir şekilde tanzim etmişti. Uzun süredir pasif rol oynayan süvari birliklerini yeniden vurucu güç haline getirtmişti. İsveç’in, Gustav Adolf ve onun maharetli şansölyesi Axel Oxenstierna önderliğinde yürüttüğü bu askeri ve idari reformlar meyvelerini Otuz Yıl Savaşları’nda (1618-1648) verdi. İsveç’in Otuz Yıl Savaşları içinde Lehistan ile olan mücadelesi 1629’da Altmark Antlaşması yapılarak noktalandı. İsveç, bu antlaşmayla önemli Baltık limanlarına tek başına sahip oldu. Danimarka, ise savaş patlak verdiği sırada IV. Christian tarafından istikrarlı bir biçimde yönetilmekteydi. Danimarka donanması modernize edilmiş ve ülkedeki kaleler ve istihkâmlar sağlamlaştırılmıştı. Ticaretin geliştirilmesi için Doğu Hindistan, Grönland, İzlanda ticaret kumpanyaları kurulmuştu. Ancak Katolik ordularına yenilen Danimarka, Lübeck Antlaşması’nı imzalayarak savaştan çekildi. OTUZ YIL SAVAŞLARI Bohemyalılar (Çekler) gerek millî ve gerek de dinî sebeplerden dolayı, değişik dönemlerde Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu’na karşı isyan etmişlerdi. Protestan olan Çekler, İmparator II. Rudolf ’a din özgürlüğü hususunda belirli tavizler verdirttiler. Ancak imparatorun Bohemya’daki temsilcileri Protestanlar’a verilen hakları uygulamaya koymak istemediler. Bunun üzerine Çek Protestanları, Silezyalı ve Moravyalı Protestanlar ile işbirliği yaparak yeni bir hükümet kurdular ve isteklerini yeniden İmparator Rudolf ’a bildirdiler. Çaresiz kalan imparator, 1609’da yayınladığı bir fermanla Çek Protestanları’nın isteklerini kabul etti. Protestanlar’ın, kilise topraklarına kendi ibadethanelerini inşa etmeleri üzerine imparatorluk temsilciler heyeti bu kiliselerin yıkımına karar verdi. Ancak 1617’de bu karara Protestanlar yine itiraz edince, ipler tamamen koptu. Protestanlar’ın hakları ellerinden alındı. Temsilcilerin bu katı tutumu takınmaları üzerine Protestanlar doğrudan İmparator Matthias’a başvurmayı uygun gördüler. Ancak imparatorun cevabı da gayet sert oldu. Çekler, aradaki ihtilafın müsebbibi olarak Prag’da bulunan imparatorun temsilcilerini gördüler. Hakikaten bu iki temsilci de Protestanlar’ı sapkın olarak görmekteydi. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) Protestan Çekler, Thurn Kontu Mattias önderliğinde isyan ederek 1618’de krallık sarayını bastılar. İki imparator temsilcisine hakaret ettikten sonra onları pencereden aşağı attılar. Ancak temsilciler 18 metre yükseklikten içi gübre ve pislikle dolu bir hendeğin içine düşmüşler, gübrenin yumuşatıcı etkisi ölümlerine engel olmuştu. Prag’da yaşanan bu hadise Viyana Sarayı’na ulaşınca, imparator olayı isyan olarak yorumladı. İsyancılar da Prag’da yeni bir hükümet teşkil ettiler. Bu çatışma bütün kıtaya yayılarak, Avrupa’nın genelinde mezhep esaslı bir kamplaşma başladı. Katolik devletler, Kutsal Roma-Cermen imparatorunun yanında yer alarak Liga’yı oluştururken, Protestanlar ise “Union” adı verilen siyasi birliği meydana getirdiler. Bavyera Elektörü Maximilian’in imparatora destek vermesi Katolik cephesini kuvvetlendirdi. Bundan cesaret alan II. Ferdinand, Tilly komutasındaki bir orduyu Bohemya’ya gönderdi. Savaşı kazanan Katolik ordusu Prag’da hakimiyeti sağladı. Daha sonra Pilsen Şehri’nin düşmesi ile beraber Bohemyalılar’ın isyanı sona erdi. İsyana destek veren Silezya, Erdel gibi prenslikler de imparatorla anlaştılar. Protestan din adamları sürüldüler. Ancak bu gelişmelerden Protestan prensler, hiç memnun değillerdi. İmparatoru seçen elektörler kurulunda Protestanlar’a ait bir sandalyenin Bavyera elektörüne verilmesi Kuzey Alman prenslikleri ve İskandinav müttefikleri için bardağı taşıran son damla oldu. Danimarka Kralı IV. Christian “Protestanlığı ve Kuzey Almanya’yı kurtarmak” vazifesini 1625’te kendi üzerine aldı. Danimarka’nın müttefikleri arasında İngiltere, Aşağı Saksonya ve Hollanda vardı. İmparatorun ordusu, Danimarkalılar’ı ertesi yıl Luther am Harenberg’te, mağlup etti. İmparatorluk ordularının Baltık’ın kilidi olan Stralsund’u ele geçirme ihtimali üzerine İsveç Danimarka’ya ve Kuzey Alman prensliklerine yardım etti. İsveç, Lehistan ile antlaşma yaptıktan kısa bir süre sonra 1630’da Avusturya’ya savaş ilan etti. Avusturyalılar, İsveç kralı için “Karlar kralı güneşte eriyecektir” dediler ama eriyen Kutsal-Roma-Cermen İmparatorluğu olacaktı. Yaşanan bu gelişmelerden sonra Protestan ve Katolik orduları 1631 Eylül’ünde Breitenfeld’de karşı karşıya geldiler. Kral Gustav Adolf, imparatorluk ordusuna karşı zafer kazandı. 1632’de Lützen Savaşı’nı İsveçliler kazanmalarına rağmen Gustav Adolf bu muharebe sonrasında öldü. İsveç, kralıyla beraber hücum inisiyatifini kaybetti. Nördlingen mevkiinde 6-7 Eylül 1634’te yapılan meydan muharebesi sonucunda imparatorluk orduları büyük bir zafer kazandılar. Bu muharebenin en önemli neticesi 1635’te Saksonya ve birçok kuzey Alman şehrini İsveç ittifakından koparan Prag Antlaşması oldu. Bu antlaşma ile imparator oldukça rahatladı, İsveç de arkasını daha çok Fransa’ya yaslamaya başladı. Fransa, 1635’te Habsburgları daha da sıkıştırmak için İspanya’ya savaş ilan etti, ancak bunun üzerine imparator da ertesi yıl Fransa’ya savaş açtı. Kardinal Richelieu, Weimar Prensi Bernhard’ı da ittifakına dahil ederek Fransa’nın durumunu kuvvetlendirdi. Savaş, başlangıcındaki mezhep esaslı iç savaş niteliğini kaybetmiş, siyasi çıkarlar uğruna yapılan milletlerarası bir savaş hâline gelmişti. Danimarka, 1643’te bu kez, imparatorun yanında savaşa girdiyse de, İsveç’e karşı başarılı olamadı. Almanya’da artık barış isteyen Brandenburg, imparatora verdiği desteği geri çekti. İsveç ordusunun 1645’te Jankowitz’deki zaferi önce Saksonya’yı savaşın dışına itti. Savaşın kaybedildiğini imparator da anlamıştı. Bu yüzden imparator müzakerelere başlanılmasını istedi. Ancak ateşkes yapılamadı. 119 120 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi İsveç ve Fransa’nın Bavyera’ya girmesi üzerine Prens Maximilian mütareke yaparak, imparatora desteğini çekti. 1645’te Danimarka ile barışan İsveç’in elinin rahatlaması imparatorun bütün direncini kırdı ve barış müzakerelerini hızlandırdı. Müzakereler savaşlarda yer almış tüm devletlerin katılımı ile gerçekleşti. Taraflar 24 Kasım 1648’de Vestfalya Antlaşması’nı imzalayarak, Otuz Yıl Savaşları sona erdi. Fransa’nın Katolik olmasına rağmen Protestanlar’ı desteklemesinin nedeni nedir? 3 Vestfalya Antlaşması Girişi Latince olmasına rağmen, metni Fransızca olan bu antlaşma, Modern Avrupa’nın ve millî devletlerin doğuşunda önemli bir yere sahiptir. Vestfalya, Napolyon sonrasında Avrupa’nın yapısının belirlendiği 1815 Viyana Antlaşması’na kadar Avrupa kamu hukukunun temeli oldu. Vestfalya’da Protestanlık Katolikliğe denk sayıldı ve Protestanlığın ortadan kaldırılmasına yönelik çalışmalara son nokta konuldu. Vestfalya ile beraber Habsburg hanedanının karizması zarar gördü ve Almanya’da yerel hanedanlar öne çıktılar. Brandenburg Prensliği giderek güçlendi ve bir bakıma Prusya İmparatorluğu’nun, yani Almanya’nın temelleri Vestfalya’da atıldı. Antlaşma imparatorun prenslikler üzerindeki otoritesini kısıtlamıştı. Vestfalya’dan sonra, Voltaire’in deyimiyle bu devlet “Ne kutsal, ne Romalı ne de bir imparatorluktu”. Otuz Yıl Savaşları’nın bir başka neticesi de savaşın getirdiği felaketlerdi. Otuz Yıl Savaşları neticesinde Almanya’nın nüfusu oldukça azalmıştı. Savaştan dolayı üretim durmuş, yıllar sonra bile ülke ekonomik darboğazdan kurtulmayı başaramamıştı. Fransa, çevresindeki Habsburg çemberini kırmayı başarmıştı. Fransa’nın Hollanda ve Kuzey İtalya üzerindeki nüfuzu da artmıştı. Bunun yanında Fransa’nın bazı toprak kazançları da bulunmaktaydı. Fransa’da monarşi Vestfalya’dan sonra iyice sağlamlaştı. İsveç savaştan yüzünün akıyla çıktı. Vestfalya ile Verden ve Bremen Piskoposlukları’nın idaresini alarak Almanya’nın yönetiminde söz sahibi oldu. Ön-Pomeranya ile Stettin ve Wismar şehirlerini ele geçirdi. Hollanda’nın bağımsızlığı Vestfalya ile onaylandı. Antlaşmayla İsviçre de bağımsız oldu. İmparatorluk gibi Papalık da Vestfalya’da darbe yedi. Papa antlaşmayı geçersiz saydıysa da Vestfalya’yı imzalayan ülkeler de papanın bu hükmünü geçersiz saydılar. Vestfalya’da İngiltere’nin temsilcisi yoktu. Ancak İspanya darbe yediği için savaş, İngiltere’nin lehine olmuştu. Otuz Yıl Savaşları sırasında en buhranlı dönemlerinden birini yaşayan Osmanlı İmparatorluğu savaşa doğrudan katılmamış ancak Osmanlı’ya bağlı Erdel Prensliği İmparator Ferdinand’a karşı mücadele etmişti. Vestfalya, Protestanlığın Papa ve Katolikliğe karşı kazandığı zaferin adeta bir sembolüydü. Fransa ile savaşmaya devam eden İspanya, Vestfalya’ya davet edilmemişti. İspanyollar Fransa ile 11 yıl daha savaştılar. Bundan dolayı bazı tarihçiler Otuz Yıl Savaşları’nın esasen otuz yıl değil 41 yıl sürdüğünü iddia ederler. Savaş, İspanya’yı en az Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu kadar yıpratmıştı. 121 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) AVRUPA TARİHİNDE DEĞİŞİM VE GELİŞMELER Avrupa’da Askerî Devrim Eskiçağda, Avrupa kıtasının askerî tarihine damgasını vuran ordu, Roma lejyonlarıydı. Profesyonel ve sürekli piyadeler olan Roma lejyonları, imparatorluğun bir dünya gücü olmasında ve bu gücünü korumasında hayati rol oynamışlardı. Romalılar ile Gotlar arasında 378’teki Hadrianopolis Muharebesi, Roma’yı çöküşün eşiğine getirdiği gibi, askeri anlamda, lejyonların ve piyadelerin üstünlüğüne son vermiş ve süvari birliklerini ön plana çıkarmıştı. Ortaçağ Avrupa savaş dünyasında, büyük meydan muharebeleri azalırken, orduların asker sayısı düşmüştü. Bu dönem savaşlarının sonuçlarını ise, zorlu kale kuşatmaları belirlemekteydi. Ortaçağ savaş modelinin bu şekilde oluşmasındaki temel neden, bölgesel prensliklerin ve küçük şehir devletlerinin feodal ekonomik modelleriydi. Özellikle 15. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ateşli silahların etkin bir şekilde kullanılmaya başlanması, Avrupa’da Askerî Devrim’in başlangıcıydı. Ateşli silahların icadıyla, küçük prenslikler ve şehir devletlerinin en büyük dayanağı olan, Ortaçağ kale surları artık aşılabilir hale gelmişti. Bu olay, derebeylik sistemini çökertmiş, bunun neticesinde Fransa, İngiltere, İspanya gibi millî monarşiler, küçük prensliklere karşı avantaj sağlamıştı. Feodal sistemin çökmesiyle, orduların yapısı değişmiş, ağır atlı birliklere dayalı küçük askeri birlikler tedricen terkedilerek, sayıca çok, ucuza mal edilebilir mızraklı piyadeler ön plana çıkmışlardı. 16. yüzyılın ilk yarısında, savaşların sonucunu mızraklı piyadeler belirlemekteydi. Toplar sayesinde ise, kuşatmalar çok daha hızlı bir şekilde başarıya ulaşmaktaydı. 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise daha kademeli bir değişim süreci başlamıştır. Habsburglar ile Fransa’nın güç mücadelesine sahne olan İtalya’daki bölgesel devletler, büyük bir ordu besleyebilecek güçte olmadıklarından, bağımsızlıklarını muhafaza etmek için, şehirlerinin tahkimatları konusuna yoğunlaşmışlardı. Bunun sonucunda, “Trace İtalienne” denilen yeni bir sur modeli geliştirmişlerdi. Bu yeni model tahkimatlarda, duvarların boyu daha alçak tutulmuş ancak top atışına karşı daha kalın hale getirilmişti. Tahkimatlar, çapraz ateş gücü sağlamak için yıldız şeklinde inşa edilmekte ve Ravelin denilen ön tabyalarla düşman asıl surlardan uzak tutulmaya çalışılmaktaydı. Bu yeni surlar, büyük ölçüde başarılı olmuş ve kuşatmaların süresini, Ortaçağ kadar olmasa da daha uzun hale getirmiştir. Hafif ateşli silahlar ise, savaş meydanlarındaki etkinliklerini 16. ve 17. yüzyıllarda tedricen arttırmışlardır. 16. yüzyılın başında arkebüz denilen arkaik tüfekler kullanılırken, önce fitilli tüfeğe, 17. yüzyıldan itibaren ise çakmaklı tüfeğe geçilmiştir. Ateşli silahların kullanımının, mızrağa göre daha az fiziksel güç istemesi ve daha etkin kullanılabilmesi, orduların tüfek oranını yavaş yavaş arttırmalarına ve mızrağı terketmelerine neden olmuştur. Ordular ateş güçlerini arttırmak için, dönüşümlü ateşe dayalı kontramarş veya İsveç salvosu gibi teknikleri uygulamaktaydı. 17. yüzyılın sonu ve 18. yüzyılda daha dengeli bir askerî gelişim yaşanmış ve vatandaş ordusu ve seferberlik modelinin (levee en masse) başladığı Fransız İhtilaline kadar, Avrupa genelinde piyade ağırlıklı profesyonel ordular kullanılmıştır. 17. yüzyıl Avrupa’sında savaş meydanlarında nasıl bir değişim gözlenmektedir, açıklayınız. 4 122 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Karşı Reform (Katolik Reformu) 16. yüzyılda başlayan ve Fransız İhtilali’ne kadar süren Katolik Kilisesi’nin yenilenmesi, kendisini tamir etmesi, Protestan hareketiyle aldığı darbeyi tedavi etmesi arzusuyla başlayan harekete “Karşı Reform” veya “Katolik Reformu” denilmektedir. Karşı Reform süreci içerisinde yeni tarikatlar kurulmuş ve bu tarikatlar vasıCizvitler: 1534’te İgnacio de tasıyla Reform hareketinin açtığı yaralar giderilmeye çalışılmıştır. Özellikle CizLoyola tarafından kurulmuş vitler, Protestanlığın ortaya çıkışı üzerine büyük bir darbe yiyen Katolik kilisesini bir tarikattır. “İsa cemiyeti” toparlayıp, karşı reformun yapılmasında önemli rol oynadılar. diye de bilinir. Amaçları, Katolik inancı bütün insanlığa Karşı Reform’un cevap aradığı iki temel sorusu vardı. Bunların birincisi Kayaymak ve Katolik olanların inançlarını tavizsiz bir şekilde tolik Kilisesi, ortaya çıkan hizipleşmeleri ve bölünmeleri nasıl önleyecekti? İkinci yaşamalarını sağlamaktı. soru ise Protestanlar, Kalvinciler ve Anabaptistler’in insanları Katolik inancından Güney Amerika’dan Orta Asya uzaklaştırmaları nasıl engellenecekti? Bu sorular yanında Karşı Reform hareketi, ve Uzak Doğu’ya kadar geniş bir coğrafyada sürdürdükleri yeniden doğuş hareketi hâlini alarak Katolik Kilisesi’ndeki bir yeniden yapılanmisyonerlik faaliyetleriyle Katolikliği yaydılar. Cizvitler’in ma ve Protestanlık ile ortak inançlar etrafında uzlaşarak hizipleşmeleri azaltmayı aşırı kuvvetlenmesi üzerine amaçlıyordu. Papa XIV. Clement, 1773’de Karşı Reform için dönüm noktası İmparator Şarlken’in 1527’de Roma’yı ele tarikatı feshetti. Papa VII. geçirmesi oldu. Bu işgalden sonra Katolik kilisesinden reform hareketi için din Pius, 1814’te Cizvitler’e eski haklarını verse de tarikat eski adamları harekete geçti. Reform için ilk adım Papa III. Paulus tarafından oluşgücüne bir daha kavuşamadı. turulan kardinaller meclisinde atıldı. Kardinaller meclisi 1537 “Saygıdeğer Kardinaller Heyetinden Islah Edilecek Kilise’ye Dair” başlıklı raporda asıl sorunun Papalık’ın kendisini dünyevîleştirmiş olduğu ve diğer temel değişikliklerin ancak bu temel değişiklik sağlandıktan sonra mümkün olabileceği belirtildi. Şarlken’in teşebbüsleri ve biraz da zorlamaları ile 13 Aralık 1545’te Trento’da bir konsil toplandı. Şarlken, bu konsili toplayarak Avrupa’da Protestanlık ile Katoliklik arasında giderek artan gerilime son vermeyi ve daha da önemlisi Türk tehlikesi karşısında Avrupa’da bir birlik oluşturmayı hedefliyordu. Trento Konsili’nde Hristiyan dinini ve inancını tekrar yükseltmek, Hristiyan halkı ve din adamlarını düzene sokmak ve din düşmanlarını engelleyip ortadan kaldırmak için kararlar alınacaktı. Papa III. Paulus’un, “... Bütün günahlarımız ve hatalarımıza karşı artık ilahi öfkeyi üzerimizden kurtarmalıyız. Rodos kaybedildi. Macaristan tehlikede, Avusturya, Adriyatik’in doğusu ve İtalya’ya karşı karadan ve denizden bir savaş söz konusu. Acımasız ve kıyıcı düşmanımız Türkler, Hristiyanlar arasındaki nefret ve uyuşmazlığı kızıştırmakta. Bu kadar karışıklıklar, düzensizlikler ve sapkınlıklar içinde, İsa’nın Gemisi’ni yürütmek için ayağa kalkın!...” çağrısıyla toplanan Trento Konsili’nde kilise dogmaları ve kilisenin yapması gereken reformlar ele alındı. Trento Konsili oturumlar hâlinde 1563’e kadar devam etti. Konsilin bu kadar uzun sürmesinin sebebi papaların değişmesi ve bazı papaların konsile gerekli önemi vermemesiydi. Bunun yanında değişen siyasi şartlar da konsile ara verilmesinde etkili oldu. Papa IV. Pius Mart 1564’te, Trento Konsili’nin kararlarını resmen onayladı ve kararlar hayata geçirilmeye başlandı ve bu kararlar Karşı Reform sürecindeki en önemli gelişmelerdi. Trento Konsili kararları bütün Avrupa’da hemen kabul görmedi. İspanya, konsil kararlarını en fazla sahiplenen ve uygulamaya geçiren ülke oldu. Buna mukabil özellikle Fransa’da konsil kararlarına karşı ciddi bir muhalefet oluştu ve ülke iç savaşa sürüklendi. Avusturya ve Güney Almanya prensliklerinde de benzeri iç savaşlar başladı ve çatışmalar Otuz Yıl Savaşları’nın başlamasında etkili oldu. Bu olumsuzluklarına rağmen Karşı Reform hareketi Katolik Kilisesi’nin toparlanmasını, teşkilat yapısını gözden geçirmesini ve kendini savunacak yeni yöntemler geliştirmesini de sağladı. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) Papa XIII. Gregorius ve Takvim Dünyanın büyük kısmında kullanılan Gregoryen Takvimi menşei Roma İmparatorluğu’na uzanan bir takvimdir. Romalılar, ilk önce 10 aydan müteşekkil 304 günlük bir takvim oluşturmuşlardı. Takvimin başlangıç tarihi Roma’nın efsanevî kuruluş yılı olan M.Ö. 753’tü. Kış aylarını kapsamayan bu takvim Mart ayı ile başlamaktaydı. Günümüzde batı dillerinde kullanılmaya devam eden ilk dört ayın isimleri Martius (Mars), Aprile (Tanrıça Afrodit) veya aperire olarak yazılan açmak fiilinden, Maius (Hermesin annesi) ve Iunius ( Tanrıça Hera, Romalılarda Juno) olarak sıralanmaktaydı. 5. aydan itibaren ise aylar sayı ile numaralandırılırdı. Bu yüzden, mesela batı dillerinde, Ottobre, Octobre, Octember şeklinde yazılan Ekim ayı, Roma takviminde “8. aydı” anlamına gelen Octobris olarak anılmaktaydı. Romalılar daha sonra takvimlerini, 355 güne çıkarmışlar ve kışta bulunan iki yeni aya isim vermişlerdi. Kapı ve yolların Tanrısı sayılan Janus’a ithafen İaniarus ve tamamen temizlenmeye, pür olma ayini olan Februar’a ithafen (Februarius) kullandılar. Roma’da takvim alanındaki en büyük reformu yapan isim ise Jül Sezar oldu. Sezar, güneş esaslı bir takvim oluşturdu ve bu takvim M.Ö. 45 yılında (Eski Roma takvimine göre kuruluştan sonraki 709. yıl) yürürlüğe girdi. Daha sonra da Sezar ve ilk İmparator Augustus’u onurlandırmak için, 5. ay (Quintilis) ve 6. aya (Sextilis) bu iki devlet adamının isimleri verildi. Iulius (Temmuz) Augustus (Ağustos). Osmanlılar’ın, Rumî, Batılılar’ın Jülyen takvimi dediği bu takvim, bir yılı 365 gün ve 6 saat olarak hesaplamıştı. Bu takvimin ekinoks ve paskalya tarihi hesaplaması 325’teki İznik konsilinde, gerek Doğu gerekse de Batı Hristiyanlığının resmi takvimi haline gelmişti. Halbuki dünyanın dönüş hızı bu süreden yaklaşık 11 dakika kısaydı ve 1582 yılına gelindiğinde gerçek mevsimsel zaman ile İznik Konsili’nin hesaplaması arasında 10 günlük bir zaman farkı oluşmuştu. Bu durumun düzeltilmesi için Güney İtalyalı Aloysius Lilius bir teklifte bulunmuş ve her 400 yılda mevcut olan 100 artık yılı 97’ye indirmişti. Lilius’un kabul gören bu önerisine göre 1600 yılında artık yıl uygulanmışken, 1700, 1800, 1900 yıllarında uygulanmamıştı. 2000 yılında artık yıl yine uygulanırken, 2100, 2200, 2300 yıllarında artık yıl olmayacaktır. 1572’de papalığa seçilen XIII. Gregorius, bu uygulamayı 1582 yılının Ekim ayında tatbik etmiş ve 4 Ekim Perşembe gününden sonra 15 Ekim Cuma gelmiş böylece takvimler 10 gün ileri atılmıştı. Uygulamayı, Katolik ülkeler Venedik, Avusturya, İspanya, Fransa ve Portekiz, Vatikan ile aynı anda hayata geçirmişlerdi. Protestan ülkeler bu takvimi çok uzun süre sonra benimsemişlerdi. Ortodoks ülkeler ise, günümüzde bu takvimi günlük hayatta ve resmi işlerde kullanırken, dinî gün ve haftalar hâlâ Jülyen Takvimi’ne göre hesaplanmaktadır. Avrupa’da Değişen Nüfus Oranları (1550-1650) 1500 ile 1600 yılları arasında Avrupa nüfusunda yeniden bir artış ve toparlanma oldu. Bir yüzyıl önce “Kara Ölüm” denen vebanın 16. yüzyılda giderek etkisinin azalması nüfus artışındaki en önemli faktördü, ancak bu durum 17. yüzyıldan itibaren tekrar tersine döndü. Avrupa’daki 1500 ile 1600 yılları arasında bazı ülkelerin nüfus artış oranları şu şekildeydi: İngiltere, 4.1 milyondan 4.8 milyona; İsveç, 0.8 milyondan 1 milyona; Fransa, 12 milyondan 15 milyona ulaştı. Kıtanın toplam nüfusu 1500’lerde yaklaşık 82 milyon iken 1600’lerin hemen başında yaklaşık 105 milyon oldu. Nüfus artışı şehirlerde daha fazla idi ve bunun bir sonucu olarak metropol şehirler ortaya çıktı. Örneğin Paris’in 1500’lerdeki nüfusu 100 bin iken asrın sonlarına doğru 200 bine ulaştı. 123 124 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi 16. yüzyılda nüfus artışı, iş gücünün ve asker kaynağının artması sebebiyle, iyi bir şey olarak görülüyor ve teşvik ediliyordu. Nüfus artışı Avrupa ekonomisinde iyileşmelere de sebep oldu. Buna mukabil artan nüfus beraberinde bazı ciddi problemleri de getirdi. Bunların en önemlisi de tahıl fiyatlarındaki artıştı. Artan nüfusun ihtiyacını karşılayacak şekilde tarımda verimliliği sağlayacak yöntemlerin geliştirilememesi tahıl fiyatlarının artmasındaki en önde gelen etkendi. 14501620 yılları arasında hububat fiyatları Avrupa’da dört ila yedi kat oranında arttı. Tahıl ihtiyacını gidermek için başvurulan en yaygın yöntem orman alanlarının tarıma açılmasıydı. Fakat bu da ciddi sıkıntılara sebep oldu. Zira artan nüfusun ısınma ihtiyacını karşılamak için daha çok oduna ihtiyaç duyuldu ancak yerleşim yerleri yakınındaki ormanlar tarım arazisi hâline getirildiklerinden dolayı odun temin etmek giderek zorlaştı. Bunun bir sonucu olarak da odun fiyatlarında beklenmeyen bir artış görüldü. Bu kısır döngü isyanları da beraberinde getirdi. Örneğin 1585’te Napoli belediye meclisi somunların küçüleceğini, ancak fiyatının sabit kalacağını ilan etti. Bunun üzerine halk ayaklandı, meclis üyelerinden birini öldürdü ve tahıl ambarlarını yağmaladı. Avrupa’da 16. yüzyılda artan nüfus başka sıkıntılara da yol açtı. Bunlardan biri toprak kiralama sistemindeki sıkıntılardı. Artan nüfus toprağı işleyen ve kiralayan kiracı konularında sıkıntıların ortadan kalkmasına, buna mukabil toprak sahiplerinin bunu fırsat bilerek vergileri arttırmalarına sebep oldu. Aşırı vergi talebi özellikle İngiltere’de köylü isyanlarına neden oldu. Bütün 16. yüzyıl boyunca Venedik gibi ticaret merkezleri hariç Avrupa’da fazla görülmeyen veba, 17. yüzyılda kıtada yine ölüm saçmaya başladı. Bu yüzden 1500’lerde görülen nüfus artışı 1600’lerden itibaren yeniden tersine döndü. İtalya, Piemonte, Lombardiya ve Venedik’te ortaya çıkan ve 1630-1631 yılları arasında etkili olan veba bu ülkelerin nüfusunun % 30 oranında azalmasına sebep oldu. İngiltere’de 1603-1665 yılları arasında aralıklarla ortaya çıkan salgında 170 bin kişi öldü. İspanya’da 1596-1685 yılları arasında görülen vebada ise ülke nüfusunun % 25’i yok oldu. Avrupa nüfusunun 17. yüzyılda azalmasında salgın hastalıklar kadar uzun süren savaşlar da etkili olmuştu. Zira 1618-1648 yılları arasında devam eden ve “Otuz Yıl Savaşları” denen dönemde Almanya’nın nüfusu 21 milyondan 13.5 milyona kadar düştü. Bohemya’nın nüfusu ise 3 milyondan 0.8 milyona düşmüştü. Savaşlar kadar ara ara yaşanan kıtlıklar da kıta Avrupa’sının nüfusunun 17. yüzyılda azalmasına sebep olmuştur. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 125 Özet 1 Otuz Yıl Savaşları’nı ve Vestfalya Antlaşması’nı tartışabilmek, Avrupa’daki Protestan-Katolik çekişmesi 1618’de 1648’e kadar sürecek bir savaşa dönüştü. Ancak savaş zamanla başlangıcındaki mezhep esaslı iç savaş niteliğini kaybedip, siyasi çıkarlar uğruna yapılan milletlerarası bir savaş hâline geldi. Avusturya, İspanya, Fransa, İngiltere, İsveç, Danimarka, Bohemya, Erdel Voyvodalığı ve Alman prenslikleri aralıklarla otuz yıl savaştılar. 1648’de imzalanan Vestfalya Antlaşması, Protestanlığın Papa ve Katolikliğe karşı kazandığı zaferin adeta bir sembolüydü. Protestanlık Katolikliğe denk sayıldı. Bu antlaşma, Modern Avrupa’nın ve millî devletlerin doğuşunda önemli bir yere sahiptir. Vestfalya, Napolyon sonrasında Avrupa’nın yapısının belirlendiği 1815 Viyana Antlaşması’na kadar Avrupa kamu hukukunun temeli oldu. Vestfalya ile Hollanda ve İsviçre bağımsızlıklarını kazandılar. Vestfalya ile beraber Habsburg hanedanının karizması zarar gördü ve Almanya’da mahalli hanedanlar öne çıktılar. Brandenburg Prensliği giderek güçlendi ve bir bakıma Prusya İmparatorluğu’nun, yani Almanya’nın temelleri Vestfalya’da atıldı. Katolik bir devlet olmasına rağmen Protestanlar’ın yanında savaşan Fransa, çevresindeki Habsburg çemberini kırmayı başarıp, toprak kazançları elde etti. Fransa ile savaşmaya devam eden İspanya Vestfalya’ya davet edilmemişti. İspanyollar Fransa ile 11 yıl daha savaştılar. Bundan dolayı bazı tarihçiler Otuz Yıl Savaşları’nın esasen otuz yıl değil 41 yıl sürdüğünü iddia ederler. Savaş İspanya’yı en az Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu kadar yıpratmıştı. 2 3 Fransa’daki mezhep savaşlarını açıklayabilmek, 16. yüzyılda Fransa Katolik-Protestan çekişmesini en fazla yaşayan devlet oldu. 1562-1598 yılları arasında Fransa’da mezhep savaşları meydana geldi. Zamanla bu iç mesele İngiltere, Hollanda ve İspanya gibi ülkelerin de müdahil olduğu milletlerarası bir mesele oldu. Katliamların yaşandığı bu iç savaş IV. Henri’nin 1598’de Nantes Fermanı’nı ilan edip, Protestanlar’a dinî özgürlük vermesiyle bir süreliğine sona erdi. Ancak 17. yüzyılda Fransa krallarının dinî özgürlükleri geri almasıyla savaş ve çekişme tekrar başlamıştır. Fransa, İngiltere ve Hollanda’nın nasıl yükseldiğini analiz edebilmek, Uzun süre mezhep savaşlarıyla zayıflayan ve dış müdahaleye açık hale gelen Fransa Bourbon hanedanını kuran IV. Henri zamanında toparlandı. IV. Henri döneminde krallık gücü ve otoritesi yeniden sağlanıp, ekonomi bir düzene sokuldu. Askeri sistem geliştirildi ve ülkedeki mali dengeler sağlandı. 17. yüzyılın ilk yarısında Kardinal Richelieu ve Kardinal Mazarin zamanlarında sıkı bir maliye politikası yürütülüp, devlet yönetiminde merkeziyetçilik kuvvetlendirildi. XIV. Louis dönemi Fransası’nın altyapısı kuruldu. 15. yüzyıldan itibaren yavaş yavaş Okyanus’a kıyısı olan devletler yükselmeye başlamışlardı. Başlangıçta kuvvetlenen Portekiz ve İspanya’nın yerini 16. yüzyılın sonlarından itibaren İngiltere ve Hollanda aldı. İki devlet de geliştirdikleri yeni gemileri, tecrübeli denizcileri ve tüccarlarıyla denizlere damgalarını vurdular. İngiltere ve Hollanda, Amerika kıtasında ve Uzakdoğu’da İspanya ve Portekiz ile sömürge mücadelesine girip, kendi kolonilerini kurdular. 1588’de İspanya’nın Yenilmez Armada adı verilen donanmasının mağlup olması İngiltere’nin yükselişinde önemli bir dönüm noktasıydı. Kraliçe Elizabeth, 45 yıl süren hükümdarlığında “Üzerinde Güneş Batmayan İmparatorluğun” temelini atmıştı. 126 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi İngiltere’nin dünya gücü olmasının yolunu açan hükümdardır? a. VIII. Henry b. Kraliçe Mary Tudor c. Kraliçe Elizabeth d. VI. James e. I. Charles 2. Aşağıdakilerden hangisi “Uzun Parlamento” döneminde yaşanan gelişmelerden biri değildir? a. Parlamentonun krala ve kralın danışmanlarına sert bir muhalefet sergilemesi b. Parlamentonun bu dönemde Grand Remonstrance’yi ilan ederek kralı doğrudan ikaz etmesi c. Parlamento’yu Püritenler desteklerken, soylular, Katolikler ve Anglikanların kralın yanında yer alması d. Kralın 1647’de İskoçlar’la yardım antlaşması imzalaması e. Kralın ordusunun, parlamento ordusunu 1644’te mağlup ederek büyük bir zafer elde etmesi 3. Fransa’da meydana gelen Protestan katliamı aşağıdakilerden hangisidir? a. Saint Barthélemy katliamı b. Huguenot katliamı c. Barikatlar Günü d. Monsieur katliamı e. Hiçbiri 4. Protestanlar’a dinî özgürlük veren 1598 Nantes Fermanı hangi hükümdar zamanında ilan edilmiştir? a. IV. Henri b. I. Fransuva c. XIII. Louis d. II. Henry e. III. Henry 5. Aşağıdakilerden hangisi II. Felipe döneminde meydana gelen olaylardan biri değildir? a. Katolik olmayan Fransa Kralı IV. Henr’ye karşı savaş ilan etmiştir. b. Hollanda valisi olarak atadığı Parma Dükü ile İngiltere’yi fethetmek üzere yola çıkmış ve mağlup olmuştur. c. Moriskolar baskı altında tutulmuştur. d. Portekiz ile İspanya toprakları ayrılmıştır. e. Osmanlı ile Cerbe Deniz Savaşı yapılmıştır. 6. Otuz Yıl Savaşları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Osmanlı için bu Avrupa’nın bir iç meselesiydi. b. Fransa Katolik olmasına karşın Protestanlar’ı desteklemekteydi. c. İngiltere İspanya’nın deniz ticaret yollarına egemen olmasını engellemek istiyordu. d. Danimarka, İsveç’in Almanya’ya hakimiyetinden çekinmekteydi. e. İlk harekete geçen ve ilk çekilen ülke İsveç olmuştur. 7. Vestfalya Antlaşması’ndan sonra da İspanya’nın savaşmaya devam ettiği ülke aşağıdakilerden hangisidir? a. Hollanda b. Fransa c. İsveç d. Danimarka e. İngiltere 8. İsveç’i Danimarka karşısında üstün hale getiren hükümdar aşağıdakilerden hangisidir? a. I. Gustav Vasa b. XIV. Erik c. II. Gustav Adolf d. IX. Şarl e. III. Johan 9. Aşağıdakilerden hangisi Hollanda’nın bağımsızlığına giden yolda önemli bir dönüm noktasıdır? a. Utrecht Birliği’nin kurulması b. Prens William suikastı c. Leiden kuşatması d. Huguenotlar’ın yardımı e. Şarlken’in İspanya tahtına geçişi 10. Günümüzde dünyanın büyük kısmında kullanılan takvim reformunu yapan papa aşağıdakilerden hangisidir? a. V. Sixtus b. X. Leo c. XI. Leo d. XIII. Gregorius e. XII. Gregorius 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 127 Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı HOLLANDA’DA LALE ÇILGINLIĞI Lale, 1562’de Avrupa topraklarına çok ilginç bir şekilde ayakbastı. İstanbul’dan kumaş getiren bir gemi Anvers limanına yanaştığında şehrin tüccarlarından birine gelen kumaş balyaları arasında lale soğanları da vardı. Anversli tüccar, kumaşların yanındaki lale soğanlarını Osmanlı soğanı zannetti. Soğanların çoğunu kızartıp, zeytinyağı ve sirke dökerek yedi. Kalanlarını da bahçesindeki lahana ve kabakların yanına ekti. 1563’te bahar geldiğinde bahçedeki sebzelerin arasında göz alıcı laleler fışkırmıştı. Flaman kökenli Ogier Ghiselin de Busbecq, 1554-1555, 1555-1562 tarihlerinde Avusturya elçisi olarak Osmanlı ülkesinde bulundu. Viyana’ya dönerken yanında götürdüğü birçok bitkinin arasında lale soğanları da vardı. Busbecq, bu soğanları imparatorluk bahçeleri sorumlusu arkadaşı Carolus Clusius’e verip, Türkler’in yetiştirdiği laleleri ona anlattı. Clusius, Busbecq’in getirdiği soğanlarla Avusturya’da lale üretmeye başladı. Clusius, Protestan’dı. Katolik baskısının artması üzerine 1593’te lale soğanlarını da yanına alarak Leiden’e gitti. Üniversitenin bahçesinde lale yetiştirdi. Bu dönemde Hollanda siyasi ve ekonomik olarak büyümekteydi. Doğu ticaretinden zenginleşen Hollandalılar lüks evlerini bahçelerle süslediler. 17. yüzyılın ilk çeyreğinde Hollanda’yı lale çılgınlığı sardı. Nadir bulunan laleler inanılmaz fiyatlara satılıyordu. 1629’da bir lale Amsterdam’da bir malikânenin fiyatına 12 bin guldene satılınca herkesin gözü bu çiçeğe çevrildi. Fakir insanlar bile lale yetiştirmeye başladı. Yetiştirilen laleler satılınca, daha pahalı lale soğanlar alınıyor ve ticaret hayatın her tarafını sarıyordu. 1636 sonbaharında çılgınlık iyice had safhaya vardı ve lale ticareti kumara dönüştü. Laleler, bar ve batakhanelerde kendisinin yerine kime ait olduğunu belirten kâğıtlarla alınıp satılıyor, bir lale bir günde 10 kez el değiştiriyordu. Bu yüzden sıradan laleler bile inanılmaz fiyatlara ulaştı. Laleler açtığında fiyatların inanılmaz yüksekliği yüzünden tüccarlarda laleyi alacak para yoktu. Hollandalılar, artık lale almak yerine satmaya başladılar. Fiyatlar bir haftada yüzde 95 düştü. Büyük paralar kazananların yanı sıra battıkları için Amsterdam kanallarına atlayarak intihar edenler bile oldu. 1637’de devlet bu duruma el koyarak yeni bir düzenleme yapıp, lale ticaretini daha küçük ölçekli ve kontrol edilebilir bir duruma getirdi. 1. c Kaynak: Mike Dash, Lale Çılgınlığı, çev. Özden Arıkan, İstanbul 2000. Yanıtınız yanlış ise “Kraliçe Elizabeth” bölümünü yeniden okuyunuz. 2. e Yanıtınız yanlış ise “İngiliz İç Savaşı” bölümünü yeniden okuyunuz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Saint Barthélemy Katliamı” bölümünü yeniden okuyunuz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Fransa’da Mezhep Savaşları” bölümünü yeniden okuyunuz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Habsburglar” bölümünü yeniden okuyunuz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Otuz Yıl Savaşları” bölümünü yeniden okuyunuz. 7. b Yanıtınız yanlış ise “Otuz Yıl Savaşları” bölümünü yeniden okuyunuz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Kuzey Avrupa” bölümünü yeniden okuyunuz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Hollanda’nın Doğuşu” bölümünü yeniden okuyunuz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Takvim” bölümünü yeniden okuyunuz. 128 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Britanya iç savaşına giden süreçte, kral ile parlamento arasında iki büyük gerilim noktası bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, parlamentonun yetkisi meselesidir. İngiliz parlamentosunun en temel yetkisi bütçe ile ilgili olup, 1215 Magna Carta Fermanı’ndan beri, kralların keyfi olarak vergi koyma yetkisi bulunmamaktaydı. Eğer, ilgili hükümdarın otoritesi güçlü ve toplumsal memnuniyet iyi düzeydeyse, parlamento adeta bir danışma meclisi gibi hareket ediyor ve hükümdarın taleplerini onaylıyordu. Buna mukabil, eğer, daha zayıf bir hükümdar ve sıkıntılı bir ortam varsa parlamento, krala olan yasal muhalefetin odağı haline gelmekteydi. Krallar, anlaşamadıkları bir meclisle karşılaştıklarında, meclisi feshediyorlar, yeni bir meclis oluşturuyorlar veya meclisi kapalı tutuyorlardı. Sıra Sizde 2 İspanya ile mücadele halindeki Hollanda’nın bağımsızlık hareketinin lideri William Orange, Huguenotlar’a destek vermiş ancak ordusunun yetersizliği nedeniyle çekilmişti. İngiltere kraliçesi Huguenotlar’a malî ve siyasî destek sağlarken, Papalık ve İspanya, Katolizm’in beşiği sayılan Fransa’da Kalvenizm’in yayılmaması için krala destek vermekteydiler. Böylelikle başlangıçta bir iç savaş görünümündeki mücadelede zamanla uluslararası bir çatışmaya dönüşmüştür. Sıra Sizde 3 Şarlken’in varisi olan İspanya Habsburgları, bütün Avrupa’yı kendi şemsiyeleri altında birleştirmeyi ümit ediyorlar, bu yüzden de Avusturya Habsburgları ile ortak bir sınıra sahip olmayı amaçlıyorlardı. Böyle bir hedefin gerçekleşmesi, Fransa için sonun başlangıcıydı. Bundan dolayı kendisi de Katolik olmasına rağmen Fransa Protestanlar’a sempati ile bakmaya başlamıştı. Sıra Sizde 4 Hafif ateşli silahlar, savaş meydanlarındaki etkinliklerini 16. ve 17. yüzyıllarda tedricen artırmışlardır. 16. yüzyılın başında arkebüz denilen arkaik tüfekler kullanılırken, önce fitilli tüfeğe, 17. yüzyıldan itibaren ise çakmaklı tüfeğe geçilmiştir. Ateşli silahların kullanımının, mızrağa göre daha az fiziksel güç istemesi ve daha etkin kullanılabilmesi, orduların tüfek oranını yavaş yavaş arttırmalarına ve mızrağı terk etmelerine neden olmuştur. Ordular ateş güçlerini arttırmak için, dönüşümlü ateşe dayalı kontramarş veya İsveç salvosu gibi teknikleri uygulamaktaydı. 5. Ünite - Reform’un Zaferi (1555-1648) 129 Yararlanılan Kaynaklar Afyoncu, Erhan-Önal, Ahmet-Demir, Uğur (2011), Fransa’ya Osmanlı Tokadı, İstanbul. Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, ter. Hüseyin Cahid Yalçın, İstanbul. Baykal, Bekir Sıtkı (1998), Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, Ankara. Belloc, Hilaire (2003), Charles I, Norfolk VA. Bertnard, Louis (1940), İspanya Tarihi, çev. Galip Kemali Söylemezoğlu-Nurullah Ataç, İstanbul. Braddick, Michael J. (2004), State Formation in Early Modern England C. 1550-1700, Cambridge. Çavlan, Kemal (2003), Karşı Reformasyon Sürecinde Cizvit Tarikati ve Trento Konsili, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Davies, Norman (2006), Avrupa Tarihi, çev. B. Çığman- E. Topçugil-K. Emiroğlu-S. Kaya, ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara. Demircioğlu, Halil (2011), Roma Tarihi, I, Ankara. Derry, T. K. (1994), A History of Scandinavia, Minneapolis. Dramalı, Zeynep (2004), Tarihi Tersten Okumak, İstanbul. Durant, Will and Ariel (1961), The Story of Civilization VII, New York. Evedy, Colin Mc (2004), İlk Çağ Tarih Atlası, çev. Ayşen Anadol, İstanbul. Evedy, Colin Mc (2003), Modern Çağ Tarih Atlası, çev. Ayşen Anadol, İstanbul. Fulbrook, Mary (2011), Almanya’nın Kısa Tarihi, çev. Sabri Gürses, İstanbul. Gelişim Hachette Türk ve Dünya Ansiklopedi, III-V, İstanbul 1985. Gürcan, Fatih (2005), “İngilizler “bunak cadı” dedikleri Birinci Elizabeth..”, Hürriyet Tarih, 15 Haziran 2005. Hill, Christopher (1993), 1640 İngiliz Devrimi, İstanbul. Jörgensen, C. - Pavkovic, M. - Rice R. - Schneid, F. Scott, C. (2011), Dünya Savaş Tarihi Teçhizat Savaş Yöntemleri Taktikler, Erken Modern Çağ 1500-1763, İstanbul. Kahn, Robert A. (1974), A History of the Habsburg Empire, Londra. Koch, H. W. (1981), History of Warfare, Newyork. Kohn, George Childs (1999), Dictionary of Wars, New York. Kennedy, Paul (1990), Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, çev. Birtane Karankaçı, Ankara. Kinder, Herman - Hilgemann, Werner (2011), Dünya Tarihi Atlası I, çev. Leyla Uslu, Ankara. Knecht, Robert (1996), The French Wars of Religion, New York. Lee, Stephen J. (2008), Avrupa Tarihinden Kesitler, çev. Ertürk Demirel, Ankara. Mansel, Arif, Müfid (2004), Ege ve Yunan Tarihi, Ankara. Maurois, Andre (1938), İngiltere Tarihi, çev. Hüseyin Cahit Yalçın, I-II, İstanbul. Mckay, Derek - Scott, H.M. , (2011), Büyük Devletlerin Yükselişi 1648-1815, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul. Merriman, John (1996), Modern Europe From Renaissance to Age of Napoleon, I, New York. Monod, Paul Kleber (1999), The Power of Kings, New Haven. Nevins, Allan-Commager, Henry Steele (2005), ABD Tarihi, çev. Halil İnalcık, İstanbul. Parker, Geoffrey (2001), Europe in Crisis 1598-1648, Oxford. Parker, Geoffrey (2006), Askeri Devrim, çev. Tuncay Zorlu, İstanbul. Price, Roger (2012), Fransa’nın Kısa Tarihi, çev. Özkan Akpınar, İstanbul. Roberts, J. M. (2010), Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, İstanbul. Nordstrom, Byron J. (2000), Scandinavia, Minneapolis. Stephen, Leslie (ed.) (1887), Dictionary of National Biography, X, Londra. Tallett, Frank (1997), War And Society in Early Modern Europe 1495-1715, Londra. Wernham, R. B. (ed.), (1968), The New Cambridge Modern History, III, Londra. Cooper, J. P. (ed. ), (1970), The New Cambridge Modern History, IV, Londra. Wiesner, Merry E.-Hanks (2009), Erken Modern Dönemde Avrupa 1450-1789, çev. Hamit Çalışkan, İstanbul. Wilson, Peter H. (2010), Europe’s Tragedy, Londra. Wood, Karenne (ed.) (2008), The Virginia Indian Heritage Trail, Charlottesville. ORTAÇAĞ-YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ 6 Amaçlarımız     Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Fransa’nın Avrupa’nın hakemi hâline nasıl geldiğini ve Avrupa’daki güçler dengesindeki değişimleri değerlendirebilecek, İngiltere, İspanya, İtalya ve İskandinavya devletlerindeki gelişmeleri tartışabilecek, Dokuz Yıl Savaşları’nın Avrupa tarihindeki önemini açıklayabilecek, 17. yüzyıldaki bilimsel gelişmeleri açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • XIV. Louis Mazarin Versay Fransa İngiltere İtalya İspanya • • • • • • • İsveç Hollanda Dokuz Yıl Savaşları Fronde İsyanları Şanlı Devrim Bill of Rights Bilimsel Gelişmeler İçindekiler Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Güneş Kral Çağı (1648-1697) • AVRUPA’NIN HAKEMİ: FRANSA • PARLAMENTO-KRAL MÜCADELESİ: İNGİLTERE • 17. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA İSKANDİNAVYA • 17. YÜZYILDA İTALYA • HABSBURGLAR: İSPANYA VE AVUSTURYA • AVRUPA’DA GÜÇ DENGELERİNİ DEĞİŞTİREN MÜCADELE: DOKUZ YIL SAVAŞLARI • BİLİMSEL GELİŞMELER Güneş Kral Çağı (1648-1697) AVRUPA’NIN HAKEMİ: FRANSA 17. yüzyılın ikinci yarısı, Orta ve Batı Avrupa’da Fransa’nın merkezde olduğu bir dönemdir. Asrın başlarında XIII. Louis’nin başbakanı Kardinal Richelieu ile yükselişe geçen Fransa, Otuz Yıl Savaşları sırasında Protestan devletlerle işbirliği yaparak, İspanya ve Avusturya’yı mağlup edip, Habsburg hanedanının üstünlüğüne son vermişti. Kardinal Richelieu ölünce 1642’de başbakanlığa atanan Kardinal Mazarin, selefinin izinden gitmiş ve özellikle İspanya ile mücadeleye devam edilmiştir. Fronde İsyanları (1648-1653) Fransa, İspanya ile savaşa devam ettiği yıllarda ülkede Fronde İsyanı denilen büyük bir isyan başladı. Fronde İsyanı, aslında 1624-1642 yılları arasında Fransa başbakanı olan Kardinal Richelieu’nün soyluların nüfuzunu kırarak meclisin gücünü azaltmaya yönelik politikalarına bir tepki olarak ortaya çıkmıştı. Richelieu’den sonra Fransa başbakanı olan Mazarin’in de aynı politikaları, daha da ileri götürerek devam ettirmesi 1648’de Paris’te Fronde İsyanı’nın çıkmasına sebep oldu. Parlamentonun 1648 baharında hükümet gelirlerinin arttırılması girişimlerini reddetmesi üzerine İspanya ile savaşa devam eden Fransa malî olarak zor duruma düştü. Mazarin, Ağustos 1648’de İspanya karşısında kazanılan askerî zaferleri fırsat bilerek kendisine muhalefet eden iki parlamento üyesini tutuklattı. Bunun üzerine Mazarin karşıtları ellerine geçirdikleri sapanlar ve diğer silahlarla sokaklara döküldüler ve Paris’i ateş alanına çevirdiler. Tepkiler üzerine tutuklanan parlamenterler iki gün sonra serbest bırakıldı, ancak isyan ateşi dinmedi. Aksine daha da artarak devam etti. İsyanın kısa sürede yayılmasında vergilere duyulan tepki kadar, 1643’te tahta daha beş yaşındaki XIV. Louis’nin çıkması da etkili olmuştu. Zira asiller çocuk yaştaki birinin kral seçilmesinden istifade ederek kaybetmeye başladıkları otorite ve nüfuzlarını yeniden kazanmayı hedefliyorlardı. İsyanın kısa sürede yayılmasında Fransa’da gıda fiyatlarında yaşanan aşırı artışlar, kıtlık ve güvenlik zafiyetleri de tayin edici oldu. Mazarin’in uygulamalarından rahatsız olan başıbozuk topluluklar asilerin saflarına katıldılar. Fakat bu, isyanın ilerleyen yıllarda çıkmaza girmesine neden oldu. Zira başıbozuk kalabalıkları kontrol altında tutmak ve bir amaç etrafında bir araya getirmek gittikçe zorlaştı. Asiller kadar Paris’teki üst düzey devlet adamlarının bir kısmı da Fronde İsyanı’na destek verdi. Bu da isyanın daha fazla büyümesini sağladı. Fronde kelime anlamı olarak “sapan” demekti. İsyana bu ismin verilmesinin sebebi ise asilerin Mazarin ve taraftarlarını sapanlarla taşa tutmalarıydı. 132 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi 1649 Ocak’ına gelindiğinde Mazarin karşıtları neredeyse bütün Paris’e hâkim oldular. Bu yüzden XIV. Louis, şehri terketmek zorunda kaldı. Kral, saltanatının ilk yıllarındaki bu kötü tecrübeyi hayatının sonuna kadar unutmadı ve sonraki dönemlerde asillerin nüfuzlarını kırarak mutlak otoritesini kurmak için politikalar geliştirdi. Kralın da Paris’i terketmesinden sonra isyanı bastıramayacağını anlayan Mazarin, parlamenterlere taviz vermek zorunda kaldı. 1 Nisan 1649’da asiler ile Mazarin, Rueil Barışı’nı imzaladı ve Fronde İsyanı bir süreliğine sona erdi. Fronde İsyanı’ndaki ikinci safha Ocak 1650’de başladı ve Eylül 1653’e kadar devam etti. Mazarin muhalifleri isyanın ikinci dalgasında seslerini duyurmak için sapandan başka yollara da başvurdular. Bu yollardan en etkili olanı yayınlanan binlerce broşür ve kitapçıktı. 1650’deki isyanı, öncekinden farklı kılan diğer bir özellik de asilere XIV. Louis’nin kuzeni Condé Prensi’nin katılmasıydı. Condé Prensi’nin isyana katılması sebebiyle isyanın ikinci dalgasına “Prensler Ayaklanması” da denilir. Condé Prensi, Bourbon iktidarını ele geçirme ümidi kalmayınca asilerin safına katılmaya karar verdi ve bu yüzden 18 Ocak 1650’de tutuklandı. Fakat bu, isyan ateşini daha da arttırdı. Condé Prensi’nin yandaşları silahlandılar. 1650 Ocak’ından itibaren asilerin iki ana isteği dile getirilmeye başlandı. Bunlar Condé Prensi’nin serbest bırakılması ve Mazarin’in görevden alınmasıydı. 1651’e gelindiğinde Mazarin, Paris’teki Fronde İsyanı liderleri ile Condé Prensi’nin arasının bozulmasını sağladı. Bunun üzerine Condé Prensi, “İkinci Prensler Savaşı’nı” başlattı ve 1652 Nisan’ında Paris’e girdi. Fransa ile savaşa devam eden İspanya da Condé Prensi’nin isyanına destek veriyordu, ancak Condé Prensi Paris’te fazla tutunamadı. 2 Temmuz 1652’de kraliyet birlikleri karşısında yenildi. 13 Ekim’de Paris’i terketmek zorunda kaldı ve İspanyol Felemenki’ne kaçtı. Condé Prensi’nin Paris’ten kaçmasından kısa bir süre sonra 21 Ekim 1652’de XIV. Louis, 3 Şubat 1653’te de Mazarin şehre döndü. Böylece Condé Prensi karşısında mutlak bir zafer kazanılmıştı. Condé Prensi’nin kaçmasından ve Paris’teki Fronde liderlerinin kazanılmasından sonra 1648’den itibaren Fransa’da iç savaşa sebep olan isyanlar da sona erdi. Bundan sonra Fransa, dikkat ve enerjisini İspanya savaşına yoğunlaştırdı. Fronde İsyanları, ülkenin rejimine veya kralın otoritesine yönelik isyanlar değildi. Asilerin yayınladıkları binlerce risale ve broşürde kralın baba olarak görevini tam yapmadığı iddia ediliyordu, ancak kralın gücünde bir azalma olması gerektiğine dair bir talepleri de yoktu. Risalelerde Mazarin bir şeytan gibi gösteriliyor, İtalyan kökenli olmasından dolayı Fransa’ya ihanet ettiği iddia ediliyordu. Buna ilaveten Kraliçe Anne de ihanetle suçlanıyordu. Aynı yıllarda İngiltere’de kralı tahtından eden isyanlara rağmen Fronde İsyanları’nda krala sadakat esastı. Fronde İsyanları’nda kral otoritesine yaklaşım nasıldı? 1 Güneş Kralın Mutlakiyetçi İktidarı XIII. Louis 1643’te ölünce, henüz beş yaşında tahta çıkan XIV. Louis’nin adına, Kardinal Mazarin Fransa’yı yönetmişti. XIV. Louis, büyüdükçe yönetimde daha fazla söz sahibi olmakla beraber Kardinal Mazarin, ölene kadar Fransa’nın yönetiminde en etkin isim olarak varlığını sürdürdü ve 1661’de Mazarin’in ölmesiyle, Fransa’da, ipler XIV. Louis’nin eline geçti. XIV. Louis, tam anlamı ile mutlakiyetçi bir 6. Ünite - Güneş Kral Çağı (1648-1697) yönetim anlayışına sahipti. Tanrı adına ülkeyi ve hatta dünyayı kendisinin yönetmesi gerektiğine inanmaktaydı. XIV. Louis’nin hayalinde Fransa’da güçlü bir hükümdarın yönettiği ihtişamlı bir imparatorluk yatmaktaydı. Böyle bir yapının gerçekleşmesi sadece askerî başarılarla temin edilemeyeceğinden, diplomasi ve sanatta da Avrupa’ya önderlik eden ihtişamlı bir devlet hayal etmekteydi. Bu amaçla, dönemin en önemli mimar ve sanatçılarını himayesine alarak Paris’in dışında görkemli bir saray inşa ettirmeye karar verdi ve 1661’de yapımı uzun yıllar sürecek olan Versay (Versailles) Sarayı’nın inşasına başladı. Saray inşası sürdükçe hiçbir zaman bitmeyeceği ve harcanan paralar konuşuldu. XIV. Louis ancak 1682’de sarayına yerleşebildi. Fransa kralı, bu sarayla Antik Çağ’ın büyük eser bırakanlarıyla eşit duruma gelmek istemişti. Bahçeleri ve binalarıyla devasa bir kompleks olan bu yapı “Güneş Kral” XIV. Louis’nin gücünü ve görkemini yansıttığı gibi, kendisini Paris şehir merkezindeki sıradan insanlardan da uzak tutmaktaydı. XIV. Louis’nin bir başka amacı ise tek güç olarak, Fransız aristokrasisini Versay Sarayı’nda toplamak, kral olarak hem onlara üstünlüğünü kabul ettirmek hem de onları kontrol altında tutmaktı. Asiller böylece kendi toprak ve şatolarından uzakta kalarak eski güçlerini kaybettiler. XIV. Louis’nin, kurmayı hayal ettiği her yönüyle güçlü bir Fransa için ekonominin de güçlü olması gerekiyordu. Hâlbuki Fransız maliyesi, özellikle Otuz Yıl Savaşları ve bunun devamı niteliğindeki İspanya ile olan savaş sırasında yapılan askerî harcamalar yüzünden iflasın eşiğine gelmişti. XIV. Louis, aşırı harcamalardan sorumlu tuttuğu Maliye Bakanı Nicolas Fouquet’i görevinden alarak güvendiği bir isim olan Jean-Baptiste Colbert’i bu göreve tayin etti. Fransa tarihinin en ünlü bakanlarından (aynı zamanda başvekil görevi üstlenmiştir) olan Colbert, merkantilist bir ekonomik anlayış sergileyerek çağına damgasını vurdu. Colbert’in ekonomik anlayışı temelde korumacıydı. Ekonominin, devletin yönlendirmesi ile planlı bir şekilde büyümesini öngörmüş, bu bağlamda ihracatı olabildiğince fazla arttırarak, sermayeyi Fransa sınırları içinde tutmayı ve kendi kendine yeten bir ekonomi oluşturmayı planlamıştı. Colbert’in önlemleri sayesinde, Fransa malî bunalımdan çıktı ve Avrupa’da ekonomisi en güçlü devletlerden biri hâline geldi. Fransa krallarının, geleneksel unvanlarından “En Hristiyan Kral” unvanına dayanarak Katolikliğin koruyucusu olmak isteyen XIV. Louis, Fransa’nın kadim düşmanı olan fakat Katolik inancına sahip Avusturya’ya Osmanlı İmparatorluğu ile 1663-1664 yılları arasında devam eden savaşında destek verdi. XIV. Louis, Fransa’nın 16. yüzyıldan itibaren müttefik olarak Habsburglar’a karşı beraber mücadele ettiği Osmanlı İmparatorluğu karşısında saf değiştirmişti. Fransa, bu dönemde ayrıca Girit savaşlarına asker göndererek Venedik’e Osmanlı’ya karşı yardım etmişti. Bu gelişmeler üzerine Osmanlı İmparatorluğu ile Fransa’nın arası bozuldu. Fransa’nın bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkileri için bk. Faruk Bilici, XIV. Louis ve İstanbul’u Fetih Tasarısı, Ankara 2005. Fransa’yı Avrupa’nın Hakemi Yapan Savaşları Fransa, XIV. Louis’nin iktidarı döneminde neredeyse 50 yıl boyunca, çeşitli fasılalarla, Avrupa’daki diğer ülkelerle savaş hâlinde oldu. Bu sürecin başlangıcı 1667’de patlak veren İspanya ve Hollanda’ya karşı “İntikal Savaşları”dır. İspanya kralının kızı Maria Theresa ile evli olan XIV. Louis, kayınpederi IV. Philip’in ölümü üzerine, eşinin mirası olarak Fransa’ya İspanyol Felemenki’nin (bugünkü Belçika) ken- 133 Colbert zamanında merkantilizm, Fransa’nın resmî siyaseti haline geldiği için Fransız merkantilizmine “Colbertizm” denmiştir. Merkantilizm: Bir ülkenin zenginliği ve gücünün, sahip olduğu değerli madenlerle ölçülebileceği fikrine dayanan bir ekonomik sistemdir. Toprağa dayalı Feodalite yerine, zenginliğin kaynağı ticarettir. İhracatı mümkün olabildiğince artırmak, ithalatı ise mümkün olabildiğince düşük seviyede tutmak temel amaçtır. Devlet, yatırımları ve ekonomik faaliyetleri yönlendirip, teşvik eder ve denetlerdi. 134 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi disine verilmesi gerektiğini ilan etti. Tabii, bu durumu İspanya kabul etmeyince, Fransa savaş açarak, taleplerini gerçekleştirmeye çalıştı. Fransız ordusunun başında bulunan XIV. Louis, o zamanın şartlarına göre büyük ölçekli bir ordu kurdu. Fransız ordusu kurmay kadrosu bakımından da oldukça kuvvetliydi. Dönemin en ünlü askerlerinden Mareşal Turenne, Prens (Büyük) Condé ve dönemin en önemli istihkâm uzmanlarından Sebastien Vauban Sebastien Vauban: Avrupa tarihinin en önemli askeri Fransız ordusunda yer almaktaydı. Mareşal Turenne’nin önderliğindeki Fransız mimarlarından biridir. 16. yüzyılın ikinci yarısından beri ordusu kuzeye yönelerek, Charleroi, Mons; Namur ve Lille gibi şehirleri ele geçiuygulanmakta olan Trace rerek, İspanyol Felemenki’ne hakim oldu. Böylelikle Gent ile Brüksel arasındaki Italienne (Yıldız şeklinde, kalın ve alçak duvarlı tahkimat bağlantı koptu. modeli) tekniğini mükemmel Fransa’nın İspanya karşısında elde ettiği bu başarılar Hollandalılar’ı (Birleşik formuna ulaştırmıştır. İnşa Eyaletler) rahatsız etti. Hollanda, güney sınırında, kendi ana karası ile kopuk bir ettiği, 300’e yakın irili ufaklı İspanyol Felemenki’nin varlığını, güçlü bir Fransa’nın varlığına tercih etmekteydi. tahkimat sayesinde Fransa, XIV. Louis’nin iktidarının son İngiltere ile denizlerin hakimiyeti için gerçekleştirdiği savaşı, 1667 Breda Antlaşdöneminde hücum inisiyatifi ması ile noktalayan Hollanda, önce XIV. Louis’ye, İspanya ile olan savaşı bitirmedüşmanlarına geçtiği zamanda bile fethettiği si için arabuluculuk teklifinde bulundu ancak olumsuz cevap alınca, İspanya’nın kaleleri korumayı büyük yanında savaşa katıldı. Hem İspanya hem de Fransa ile müzakerelerde bulunan ölçüde başarmıştı. İngiltere de nihayetinde Fransa karşıtı cephede yer aldı. Fransızlar, Condé Prensi komutasında, yine İspanyollar tarafından yönetilen Franche-Comte’ye taarruz ettiler. Halkı Fransızca konuşan, İsviçre sınırındaki bu bölge ele geçirildi. Besançon ve Dole zapt edildi. Ancak, Hollanda, İsveç ve İngiltere’nin baskısından rahatsız olan Fransa, barış yapmaya mecbur kaldı. Taraflar arasında, 1668’de Aix-la-Chapelle (Aachen) Antlaşması imzalandı. Antlaşma ile Fransa savaşta ele geçirdiği Lille’i ilhak etti, ancak Franche-Comte’yi İspanyollar’a geri vermek zorunda kaldı. Bu savaşta Fransa, askerî alandaki zaferini çok küçük bir oranda masaya yansıtabilmişti. XIV. Louis özellikle kendisine karşı kurulan ittifakları engellemek için parasal yardımlar vasıtasıyla dost kazanma çabasına girişti. Fransa bu amaçla, İngiltere ve İsveç’e önemli miktarda maddî yardımda bulundu ve Hollanda’yı bu iki müttefikinden ayırdı. Aynı zamanda kuzeni olan İngiltere Kralı II. Charles ile 1670 Haziran’ında Dovet Antlaşması’nı imzaladı. Bu antlaşmaya göre Fransa, Hollanda’ya saldırdığı zaman İngiltere de Fransa’ya yardım etmek amacıyla donanmasını Hollanda sahillerine göndermeyi, buna mukabil Fransa da İngiltere’ye yıllık 225 bin stern vermeyi taahhüt etti. Ayrıca yine bu antlaşmaya göre II. Charles kendisinin belirleyeceği bir tarihte Katolik olduğunu ilan edecekti ve buna muhalefet edilmesi hâlinde Fransa askerî yardımda bulunacaktı. İngiltere’nin Fransa ile antlaşma imzalaması Üçlü İttifak’a vurulmuş büyük bir darbe idi. Ancak Fransa, Hollanda’yı yalnızlaştırmak adına askerî bir saldırıya başlamadan önce birtakım diplomatik hamlelerde daha bulundu. Bu minvalde Münster ve Köln prenslikleriyle de ittifak imzalayarak, Hollanda’yı Ren Nehri’nin doğusundan da baskı altına aldı. Buna karşılık Hollandalılar da 1672 yılı başında İspanyollar ile ittifak antlaşması imzaladılar. 1672 Mart’ında Fransa’nın Hollanda’ya savaş ilan etmesi ile beraber, savaş başladı. Elini güçlendirmek isteyen Fransa, savaş başlar başlamaz Nisan 1672’de İsveç’le de bir antlaşma imzaladı. Bu antlaşmaya göre İsveç, parası verilmek şartıyla Hollanda’ya saldıracaktı. Ayrıca Alman prensliklerini de kontrol altında tutacaktı. XIV. Louis, Hollanda’yı istila etmek için gerekli planı hazırlamıştı. Ordunun başında bizzat kendisi ve en güvendiği komutanları Condé Prensi ve Mareşal Turenne vardı. 1672 yazına gelindiğinde Fransızlar, Liege üzerinden Utrecht’e ulaştılar, Fransa ile müttefik Alman prenslikleri Overijssel ve Drenthe’ye asker soktular. 6. Ünite - Güneş Kral Çağı (1648-1697) Hollandalılar’ın “Rampjaar” (felaket yılı) olarak adlandırdıkları bu yılda, Amsterdam baraj kapaklarının açılması ile Hollanda XIV. Louis’nin istilasından kurtuldu. Buna rağmen Hollanda, 1672 Haziran’ında Fransa’ya antlaşma teklif etti. Hollanda’yı mutlak manada teslim almak hayalleri kuran XIV. Louis, bu teklifi düşünmeden reddetti. Barış antlaşmasının reddedilmesi ve Hollanda’nın müttefikleri tarafından terkedilmesi üzerine ülkede büyük bir muhalefet oluştu. Bunun önünü alamayacağını ve 1673 baharı geldiğinde Fransa’nın engellemez bir şekilde Hollanda’yı istila edeceğini gören de Witt, 1672 Temmuz’unda istifa etti. Buna rağmen tepkiler yatışmadı ve de Witt, Lahey sokaklarında hunharca katledildi. De Witt’ten sonra Hollandalı eyaletler, devletin başına 22 yaşındaki III. William’ı (Orange) getirdiler. III. William bedenen zayıf ve hastalıklı olmasına rağmen Fransa karşısında pes edecek bir karaktere sahip değildi. Bu sebepten iktidara gelir gelmez Fransa aleyhinde diplomatik görüşmelere başladı ve askerî hazırlıklara hız verdi. 1673 yılında Fransızlar Maastricht’i ele geçirdilerse de, aynı yıl Brandenburg Elektörlüğü’nün, İspanya’nın ve Avusturya’nın Hollanda yanında savaşa dâhil olmasıyla, güçler kısmen dengelendi. Fransa-Hollanda savaşı giderek bir Avrupa savaşına dönüşmeye başladı ve Hollanda’yı dize getirmek için savaş başlatan Fransa 1673’ten itibaren kendi topraklarında savunma savaşı yapmak zorunda kaldı. 1674’te İngiliz Parlamentosu, Kral II. Charles’ın, İngiltere gibi halkı Protestan olan Hollanda’ya karşı, Katolik Fransa’ya destek verilmesine karşı çıktı. Bu amaçla parlamento kralın savaş için istediği ödeneği kesti ve İngiltere ile Hollanda arasında 1674 Şubat’ında Westminster Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile İngiltere savaştan çekildi. Fransa’nın bir diğer müttefiki olan İsveç, Brandenburglular tarafından 1675’te Fehrbellin Muharebesi’nde mağlup edildi. İsveç bu savaştan sonra, savunma pozisyonuna çekildi. Hollanda karşısında müttefiklerini teker teker kaybeden Fransa’da 1674’ten itibaren başka ciddi sıkıntılar da başgösterdi. Bunların en önemlisi ve tehlikelisi de gelir-gider dengelerindeki değişimdi. Hollanda’ya savaş ilan etmeden önce gelirler giderlerden fazla iken savaş için taahhüt edilen büyük meblağlar ve savaş masrafları Fransa ekonomisinde büyük gediklerin oluşmasına sebep oldu. Gelir-gider dengelerindeki bozulmayı aşmak için Fransa hükümeti yeni vergiler ihdas etti, ancak bu da ülkede köylü isyanlarının çıkmasına neden oldu. Fransa’daki ekonomik sıkıntı düşmanları İspanya ve Hollanda’da daha vahim bir durumdaydı. Fransa, insan kaynaklarının fazlalığı ve gelir kalemlerinin çokluğu sayesinde krizi daha hafif yaşadı. Buna mukabil özellikle İspanya giderek uzayan savaşın yükünü daha fazla taşıyacak bir alt yapıya sahip değildi. Hollanda için de benzeri sıkıntılar söz konusuydu. 1678’e gelindiğinde hem Fransa hem de Hollanda ve İspanya için barış arzu edilen bir şey hâline geldi. Aslında barış görüşmeleri daha 1676’da İngiltere’nin tavassutu ile Hollanda’nın Nijmegen şehrinde başlatılmıştı. 1678’e gelindiğinde barış görüşmeleri yeniden hız kazandı. Önce Hollanda ile 10 Ağustos 1678’de daha sonra da İspanya ile 17 Eylül 1678 ve 5 Şubat 1679’da üç antlaşma imzalandı. Bu üç antlaşmaya da daha sonra “Nijmegen Antlaşması” denildi. Nijmegen Antlaşması, XIV. Louis’nin zaferini yansıtıyordu. Fransa, Charleroi’yı, İspanya’ya geri veriyor buna mukabil İspanya Franche Comte’yi (Burgondiya) Fransa’ya bırakıyordu. Fransız işgali altındaki Maastricht, Hollanda’ya geri verilirken, Fransa, Felemenk’te Ypres’e hakim oldu. Antlaşma ile Fransa’nın diğer müt- 135 136 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi tefikleri de barışa dahil oldu. Antlaşma Hollanda için bazı önemli kazanımları ihtiva etmekle beraber müttefiki İspanya için tam manasıyla bir hezimetti. Nijmegen Antlaşması taraflar arasında bir ateşkes niteliğindeydi. Zira XIV. Louis’nin zaferi, İspanya, Avusturya ve Hollanda’da endişeye neden olmuştu. Nitekim XIV. Louis görece savaşsız geçen bu dönemde özellikle hukukî durumu çok net olmayan Ren kıyısındaki şehirler ve araziler üzerine yoğunlaştı. Bölgenin en önemli şehri Strazburg’u 1681’de ele geçirdi. Fransızlar, ayrıca Kehl’e ve Freiburg’a ve Lüksemburg’a hakim oldular. İspanyollar, Alsas-Lorraine bölgesini Fransızlar’ın işgal etmelerini gerekçe göstererek, 1683’te Fransa’ya savaş ilan ettiler. Ancak özellikle dönemin en önemli istihkâm uzmanı olan Vauban’ın teçhiz ettiği kaleleri ele geçirmeye muvaffak olamadılar. Netice itibarı ile iki taraf arasında geçici barış sağlayan Regensburg (Ratisbon) Mütarekesi imzalandı ve İspanyollar, Fransız kazanımlarını tanıdılar. İspanya’nın bu antlaşmayı kabul etmesinin bir diğer nedeni de doğal müttefiki olan Avusturya ve Alman prensliklerinin, Osmanlı’ya karşı kurulan Kutsal İttifak’a dahil olmalarıydı. Fransa’da Nantes Fermanı’nın Kaldırılması 13 Nisan 1598’de Fransa Kralı IV. Henri tarafından yayımlanan ve Kalvinistler’e haklar tanıyan Nantes Fermanı, XIV. Louis’nin emri üzerine 1685 Ekim’inde kaldırıldı. Zira XIV. Louis, mutlak bir iktidar kurmak istemekte, bunun için de “Bir inanç, bir yasa, bir kral” tezini savunmaktaydı. Nantes Fermanı, tedrici bir takım gelişmenin sonunda kaldırıldı. Önce 1663’te Katolikler’in din değiştirmeleri yasaklandı, Protestanlıktan ayrılıp Katolik olmak isteyenler devlet eliyle teşvik edilmeye başlandı, Kalvinistler’in yeni kiliseler inşa etmesi yasaklandı. Kalvinistler devlet dairelerinden uzaklaştırıldılar ve Kalvinist mahallelerine Fransız askerler yerleştirildi. Kalvinistler’e yönelik bu baskılar sonucunda 1681’de yaklaşık 38 bin kişi Katolikliğe geçti. Kralın, 2 Ekim 1685’te yayımladığı Fontainebleau Fermanı ile de Nantes Fermanı geçersiz kılındı. Fontainebleau Fermanı’na göre Kalvinistler’e ait bütün tapınaklar yıkılacak, rahipleri sürgün edilecekti. Bu fermandan sonra Fransa’daki Kalvinistler hızla ülkeden ayrılmıştır. Bazı tahminlere göre yaklaşık 300 bin kişi Fransa’yı terketmiştir. Bunlar arasında zenginler, düşünürler ve yazarlar da bulunmaktaydı. Bunların büyük bir kısmı İngiltere’ye, Hollanda’ya, İsviçre’ye, Almanya’ya veya Amerika’ya kaçtı. Kalvinistler’in ülkeyi terketmesi sonucunda ülkede büyük bir ekonomik kriz başgösterdi. Huguenotlar’a uygulanan bu baskı, zaten diplomatik ilişkilerin gergin olduğu Protestan ülkelerin halklarında Fransa’ya karşı bir kızgınlık doğmasına neden olmuştu. Bunun sonunda Avrupa’nın büyük bir kısmının katıldığı, Fransa’yı zora sokan ve 1688-1697 yılları arasında devam eden Dokuz Yıl Savaşları başladı. Ülkede kalan Kalvinistler ise 1702’de artık baskılara dayanamayarak büyük bir isyan başlattılar. Fransa bir iç savaşa sürüklendi ve çatışmalar 1710’a kadar devam etti. 1710’da ise Fransa ordusu, Kalvinistler’in isyanını kanlı bir şekilde bastırdı. Papalık ve XIV. Louis XIV. Louis’nin Protestanlar’ın yanısıra, Papalık’la da arası iyi değildi. Papalık’a karşı saygı gösterse de kendi dışında bir gücün Fransa kilisesinin üzerindeki otoritesini sınırlandırmasını istemiyordu. XI. Innocentius’un 1671’de papa olmasından sonra Roma’yla ilişkiler iyice gerildi. Bir piskopos öldüğünde kral yerine yenisi tayin edilene kadar, piskoposluğun gelirlerini alabilirdi. Ancak 137 6. Ünite - Güneş Kral Çağı (1648-1697) kralın bu hakkı bazı piskoposluklarla sınırlıydı. Güneş Kral bu yetkisini ülkedeki bütün piskoposluklara yaymak isteyince bazı piskoposlar krala karşı çıktı ve papa da onlara hak verdi. Kral bunun üzerine 1681’de Rahipler Meclisi’ni topladı. Meclis, “Krallar dünyevî işlerde hiçkimseye bağlı değildir. Manevî meselelerde kutsal kurullar papanın üzerindedir. Fransa kilisesinin kural ve yapıları değiştirilemez. İnanç konusunda papanın kararları kilise tarafından benimsendikten sonra dönüşsüz nitelik kazanır” şeklinde bir bildiri yayınladı. Bu bildiri Papalık’a meydan okumaydı. Papanın karşı hamlesi yeni piskoposlara manevî ünvan vermeyerek oldu. XII. Innocentius papalığa gelince Fransa’yla uzlaştı. Yeni papa piskoposlukla ilgili yasanın ülkenin geneline yayılmasını kabul etti. XIV. Louis de Rahipler Meclisi’nin bildirisinden vazgeçti. Her ne kadar uzlaşma olsa da bu hadise Gallikanlık, yani Fransa kilisesinin Roma’ya karşı bir özgürlük isteğini ortaya çıkarmıştı. Gallikanlık: Papalık’ın Fransa kilisesi üzerindeki hakimiyetinin kısıtlanıp, kilisenin krala bağlı kalmasıdır. XIV. Louis’nin İktidarının Son Yılları XIV. Louis, görece daha sakin geçen 1678-1697 arasındaki dönemde içeride daha merkezî ve otoriter bir politika benimsedi. Muhaliflere karşı sert tedbirler aldı. XIV. Louis, barış zamanında dahi sürekli bir ordu sahibi olmanın avantajıyla iç tehdit olarak gördüğü Huguenotlar’a karşı bir baskı siyaseti izledi. Dokuz Yıl Savaşları’ndan hemen sonra Fransa dikkatini İspanya’da başlayan Veraset Savaşları’na vermek zorunda kaldı. XIV. Louis, 1715’te öldüğünde Fransa, Avrupa’da diplomatik açıdan eskisi kadar kuvvetli olmasa bile kıtadaki en etkin devletlerden biri konumundaydı. XIV. Louis’nin hükümdarlık yılları Fransa tarihinde Büyük Yüzyıl (Grand Siecle) olarak anılır. Güneş Kral, tahtta 72 yıl kaldı ama fiili hükümdarlık süresi 54 yıldı. 1661’de Mazarin’in ölümünden sonra yönetimi tek başına eline almıştı. Kendisinin Tanrı’nın yeryüzündeki temsilcisi olduğuna ve krala karşı yapılan itaatsizliğin büyük günah olduğuna inanıyordu. Louis’nin Fransa’ya katkısı, ülkesini, aristokrasinin yönettiği parçalanmış yapıdan kurtarması, tek merkezden yönetilen güçlü bir devlet haline getirmesidir. Sanatçıları koruyan XIV. Louis döneminde Fransa’nın görünümü de değişti. Yollar, limanlar yapıldı; imalathaneler kuruldu. Fransa ekonomik olarak güçlendi. XIV. Louis tarihe “Güneş Kral” olarak geçti. Hükümdarlığı sırasında 10’dan fazla ayaklanma çıkaran asillere boyun eğdirip, onları siyasi bir güç olmaktan çıkardı. Bir zamanlar krallara boyun eğdiren asiller artık XIV. Louis’nin sarayında günlerini eğlence ile geçirir hâle geldiler. XIV. Louis de klasik çağın mutlak monarşi idaresinin en önemli simgelerinden birisi oldu. Önceki kralların tersine halktan uzaklaşarak kendisini kutsallaştırdı. XIV. Louis’nin “devlet benim” dediği, bu sözün de krallık otoritesini gösterdiği hemen hemen her yerde söylenir, ancak bu doğru değildir. Efsaneye göre XIV. Louis, 1655’te Paris Parlementi’ne (Yüksek Mahkeme) girerek hakimin sözünü “devlet benim” diye kesmişti. Ancak birçok tarihçi bunun doğru olmadığını ifade eder. Tarihçi Stephen Lee, XIV. Louis’nin hiçbir zaman “devlet benim” demediğini bunun Voltaire tarafından yaratılan bir efsane olduğunu yazar. XIV. Louis ölüm yatağındayken ise “Şimdi ben gidiyorum fakat devlet her zaman ayakta kalacak” demiştir. İlk Gazete: En önemli kültür olaylarından biri olarak 1631’de ilk gazete Paris’te yayınlandı. Kralın saray tarihçisi Renaudot tarafından “La Gazette” ismiyle çıkarılan gazetede haberler ve iş ilanları vardı. Pahalı satıldığı için orta gelirliler beş-on kişi toplanarak gazete alırlardı. Zenginler arasında gazete okumak moda olmuştu. 138 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi PARLAMENTO-KRAL MÜCADELESİ: İNGİLTERE II. Charles’ın İktidara Gelişi İngiltere Kralı I. Charles idam edildikten sonra, Oliver Cromwell, parlamentonun, yürütme heyetinin ve yargının yapısını değiştirdi. Cumhuriyete geçişte önce Devlet Konseyi kuruldu ve sonrasında Rump (Artık) Parlamento olarak bilinen meclis 19 Mayıs 1649’da İngiltere’nin resmen bir Cumhuriyet (Commonwealth) olduğunu ilan etti. Bu olayla beraber Cromwell yönetime tamamen hakim hâle gelmişti. İskoçlar, Cromwell’in üstünlüğünü benimsemediler I. Charles’ın oğlu II. Charles’a sadık olan David Leslie önderliğinde ayaklandılar, ancak bu İskoç ordusu Cromwell tarafından 1650’deki Dunbar Muharebesi’nde mağlup edildi. Cromwell, kendisine en çok muhalefet eden İrlandalılar’ı da mağlup etti. Katolikliği yasakladı ve bölgeyi İskoç ve İngilizler’in yerleşimine açtı. Oliver Cromwell’e rağmen, parlamento vergilerin azaltılması, inanç esasları ve seçimlerin yenilenmesi ile alakalı kararlar alınca, Cromwell, adamlarıyla beraber meclisi kuşattı ve parlamentoyu kapattı. Meclisin yerine tamamen din adamlarından müteşekkil Barebone Parlamentosu’nu oluşturduysa da bu parlamentoyu da kısa bir süre sonra feshetti. Kral olmayı kabul etmeyen Cromwell bunun yerine kendisine diktatörlük yetkilerini sağlayan kral naibi (lord protector) unvanını aldı. Katolikler’e karşı sert tedbirler alıp, baskı kuran Cromwell, Katolik olan İspanya’ya savaş açtı ve Fransa ile olumlu ilişkiler kurdu. Ancak kurduğu sistem özellikle aristokrasi tarafından şiddetle eleştirildi. Oliver Cromwell, 1658’de ölünce kral naibi ünvanı oğlu Richard Cromwell’e geçti. Ancak Richard Cromwell, gerek ordu gerekse de parlamento üzerinde otoritesini kabul ettirebilecek yetenekte biri değildi. Bu olay İngiltere’yi yeniden iç savaşın eşiğine getirdi. General Lambert, ordu adına, parlamentoyu dağıtınca karşısında İskoçya Genel Valisi General Monk ve İskoç ordusunu buldu. Monk, Lambert’i mağlup ederek, onu hapsettirdi ve parlamentonun yeniden ihyasını sağladı. Ayrıca parlamentodan Cromwell döneminde uzaklaştırılmış üyelerin geri dönmesini sağladı ve kendisi de başkomutan oldu. Artık parlamentonun seçim kararı ile yeni bir parlamento kurulurken, İskoçlar’ın desteğini alan II. Charles, yeniden devletin başına geçti. II. Charles, 1660’da Brüksel’den gelerek, tahtına oturmadan evvel Breda Beyannamesi’ni ilan ederek, eski toprak düzenine dönülmesini, mülkiyet hakkının kabulünü, askerlere olan borcun ödenmesini ve genel bir af ilanını kabul etti. 25 Mayıs 1660’da İngiltere’ye döndü ve 29 Mayıs 1660’da taç giydi. Böylece, cumhuriyet dönemi bitti ve İngiltere’de bir restorasyon süreci başladı. İngiltere’de cumhuriyet döneminin bitmesine neden olan gelişmeler nelerdir? 2 Şanlı Devrim (Glorious Revolution) İngiltere ve İskoçya, I. Charles ve Oliver Cromwell dönemlerinde hareketli bir dönem yaşamıştı. Buna mukabil II. Charles’ın iktidar yılları Büyük Britanya Adası’nın halkı için daha sakin geçti ve bu yıllar restorasyon dönemi oldu. II. Charles’ın kardeşi ve tahtın varisi olan II. James’in (İskoçya için VII. James) annesi Katolik bir Fransız prensesiydi ve Fransa’da bulunduğu sırada eşi Anne gibi, veliaht prens de, Katolikliği benimsemişti. Ayrıca Kral II. Charles’ın eşi Bragançalı Katerina da Por- 139 6. Ünite - Güneş Kral Çağı (1648-1697) tekiz sarayından gelmişti ve Katolik’ti. Tahtın veliahdının bu inancı benimsemesi ve Katolikliğin sarayda etkisinin artması, halkta ve parlamentoda tedirginliğe sebep olmuş ve Katolik nüfuzunun kırılması için Katolik olarak devlet hizmetinde bulunmayı engelleyen bir tasarı olan “Test Act” parlamento tarafından 1673’te kabul edilmişti. II. Charles hasta yatağında Katolikliği benimsemiş ve ölmüştü. Çocuğu olmadığı için tahta kardeşi II. James geçti. II. James’in Katolik olması toplumda endişe oluştursa da, kendisinin erkek çocuğunun olmaması ve kızlarının da Protestan olması Katolik hanedan endişesini azalttı. Yine de Monmouth Dükü önderliğinde kendisine karşı bir isyan çıktı, ancak bu isyan bastırıldı. II. James’e olan muhalefet, kendisinin Katolik yanlısı tutumu üzerine artmıştı. Kralın, Test Act’ı feshetmek istemesi, Fransa Kralı XIV. Louis’yi desteklemesi ve 1687’de Anglikan ve Katolik Kilisesi’ni eşit konuma getiren İnanç Özgürlüğü Fermanı’nı ilan etmesi, krala olan tepkinin artmasına sebep oldu. Ancak asıl tepki Kral II. James’in erkek çocuğunun doğması üzerine geldi, zira bu durum ülkedeki dengeleri değiştirecekti. Tahtta veliahtlık sırası Protestan olan II. Mary’den, Katolik eğitimle yetişecek olan James Francis’e geçecek, dolayısıyla hanedan Katolikleşecekti. II. Mary’nin eşi ve aynı zamanda Kral II. James’in yeğeni olan Hollanda Prensi III. William duruma müdahale etme kararı aldı. Yedi İngiliz asilzadesi (Ölümsüz Yedili), Hollandalı hükümdarı III. William’ı İngiltere’yi istilaya davet ettiler. Hollanda ordusu 5 Kasım 1688’de Brixham’dan İngiltere’ye çıkartma yaptı. William, Brill gemisinden yaptığı nutukta Protestanlar’a yeniden özgürlüklerini kazandıracağını belirtti. Kendisine, İngiliz parlamentosu da destek verince, Hollanda ordusu, II. James’i mağlup etti. II. James tutunamayacağını anlayınca kaçtı ve 23 Aralık’ta Fransa’ya sığındı. III. William’ın kral mı yoksa eşi II. Mary vasıtasıyla kral vekili mi olacağı tartışıldı ve nihayet parlamentonun da onayıyla hem III. William’ın hem de eşi II. Mary’nin ortak hükümdar olmalarına karar verildi. Kral III. William ve Kraliçe II. Mary 11 Nisan 1689’da beraber taç giydiler. III. William, tahta çıktığı yıl inanç özgürlüklerini belirleyen “Act of Toleration”u (Müsamaha Bildirgesi) yayınladı. Ancak bu dönemin en önemli siyasal metni 16 Aralık 1689’da kabul edilen Bill of Rights (Haklar Beyannâmesi) olmuştur ki bu belge hâlâ İngiliz hukuk sisteminin temel yasalarından biri olan, insan hakları ve ifade özgürlüğü konusunda tarihteki en ünlü metinlerden biridir. Bu metinle, kral parlamentonun üstünlüğünü kabul etmekteydi ve bu Avrupa demokrasileri için bir milattı. Yine bu beyanname ile kralın yasaların yapılmasına ve uygulanmasına müdahalesi önlendiği gibi, barış zamanlarında bir ordu oluşturması da yasaklandı. Ordu artık kralın ordusu değil parlamentonun dolayısıyla da halkın ordusu olmuştu. Bunun yanında Bill of Rights’da gelecekteki bütün hükümdarların İngiliz Protestan Kilisesi’nin üyesi olması ve yalnızca Protestanlar’ın silah taşıma hakkı olduğuna dair kanunların bulunması bu beyannâmenin eşitlikçi yapısına gölge düşüren maddelerdi. Hollanda Prensi III. William’ın İngiltere’ye hakim olmasına giden süreci kısaca açıklayınız. 17. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA İSKANDİNAVYA İsveç, 1648 Vesfalya Antlaşması’yla İskandinavya ve Baltık’taki en güçlü devlet konumuna yükselmişti. Daha sonraki yıllarda, Kraliçe Christina 1654’te tahtı kuzeni X. Şarl Gustav’a bırakmış kendisi ise Katolikliği benimseyerek İsveç’i terketmişti. 3 140 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Onun tahta çıkması üzerine Lehistan ile İsveç arasında yeniden savaş patlak verdi. “İkinci Kuzey Savaşları” olarak adlandırılan bu mücadelede İsveçliler, Avusturya’nın da desteğini alan Lehistan Kralı Johan Casimir’in ordusunu mağlup etti. Ruslar’ın Letonya ve Estonya’yı istila girişimi başarısızlıkla sonuçlandı. Danimarka ise 1657’de savaşa dahil oldu. Ancak iki ülkeyi ayıran donmuş olan boğazı (Oresund) geçen X. Şarl’ın ordusu, Kopenhag önlerine gelince Danimarka, 1660’da Kopenhag Antlaşması’nı imzalayarak, son Danimarka toprağı olan Skane’yı ve Bornholm’u İsveç’e bıraktı. Barış hazırlıklarının yapıldığı dönemde X. Şarl’ın ölümü üzerine XI. Şarl İsveç kralı oldu. Fransa’nın arabuluculuğu ile Lehler’le Oliva Barışı yapıldı. Bu barış ile Lehistan, İsveç tahtı üzerindeki iddialarından vazgeçti ve İsveç’in Letonya ve Estonya’daki üstünlüğünü tanıdı. 1661’den itibaren İsveç, gittikçe güçlenen Rusya ve demografik kapasitesi kendisinden çok daha fazla olan Lehistan’a karşı bölgedeki üstünlüğünü korumak için dönemin en güçlü devleti olan Fransa ile işbirliğine gitti. Fransa ile İsveç’in ilişkileri Otuz Yıl Savaşları başladığından beri iyiydi ve Fransa kendisi savaşa dahil olmadan önce İsveç’e malî yardımda bulunmuştu. Fransa, XIV. Louis döneminde de, Avrupa’daki diplomatik üstünlüğü elinde tutmak amacıyla İsveç’e yardım etti. Danimarka ise, İsveç’in yükselişinden sonra, kendisine biçilen bölgesel güç sıfatını kabullendi. III. Frederick,1660’da yeni bir anayasa oluşturarak devlet yönetiminde mutlakıyetçi bir anlayış benimsedi. İsveç, sahip olduğu üstünlüğü koruyabilmek için, iç politikada “reduktion” modelini uyguladı. Bu sisteme göre fethedilen yerlerde gelirleri toplama hakkı ve bu bölgelerden asker toplama mesuliyeti asillerin uhdesine bırakılıyordu. İsveç, XIV. Louis’nin Avrupa’nın diğer güçleri ile yaptığı savaşlarda denge siyaseti takip etti. Bundaki amacı, kendisine karşı bir koalisyonun oluşmasını engelleyerek sahip olduğu toprakları muhafaza etmekti. Bu politika büyük oranda başarılı da oldu. Genel olarak değerlendirildiğinde her daim kısıtlı bir demografik güce ve sınırlı tabii kaynaklara sahip olan İsveç, 17. yüzyılda, sadece İskandinavya’nın veya Baltık’ın değil, Avrupa’nın sayılı devletlerinden biri haline geldi. Bununla beraber, 18. yüzyıla girerken devletin başında Demirbaş Şarl gibi yetenekli bir hükümdarın bulunduğu bu ülke, bu kez tarihsel rakibi Danimarka’dan çok daha kuvvetli olan, Deli (Büyük) Petro’nun modernize ettiği Rusya ile mücadele etmek zorundaydı. Büyük Kıtlık İsveç’in yönetiminde bulunan Baltık kıyılarında 1695 yazı normalden çok daha serin ve yağışlı geçmiş ve bugünki Estonya ve Letonya’da sonbahardan itibaren don olayı gözlemlenmişti. 1696’da soğuk daha da artarak devam ettiği gibi kıtlık bugünki İsveç ve Finlandiya’ya sirayet etmişti. Kıtlık yüzünden, bölgeye, tahıl tüccarları vasıtasıyla gıda ithalatı gerçekleştiyse de yapılan bu yardımlar bu bölgedeki açlığı engelleyememişti. Aynı soğuk ve kıtlık 1697’de devam etmiş ve açlıktan toplu ölümler başgöstermişti. Üç yıl süren kıtlık sürecinde, İsveç’in kontrolünde bulunan Finlandiya, Estonya ve Letonya’da halkın dörtte biri, yani yaklaşık 150 bin kişi ölmüştü. Lex Regia’nın Kabulü Bir tür İskandinav Konfederasyonu niteliğinde olan Kalmar Birliği zamanında, birliğin ticari işleri ve dış ilişkilerinde Kopenhag’ın ağırlığı hissedilirken, içişlerinde, 6. Ünite - Güneş Kral Çağı (1648-1697) 141 üç devletin de kendilerine özgü işleyişleri bulunmaktaydı. Özellikle Riksdag denilen asiller ve din adamlarını içeren konsey, devlet yönetimini hükümdar ile beraber götürmekteydi. Bu durum İskandinav ülkelerinde asillerin ve ruhbanların devlet yönetiminde çok ağırlıklı rol oynamalarına neden olmaktaydı. 1520’den sonra bu ülkelerde Protestanlık’ın benimsenmesi ile beraber ruhbanların Riksdag’daki gücü kırılmış ancak soyluların etkisi devam etmişti. 1523’te İsveç’in Kalmar birliğinden çekilmesinden sonra da, Danimarka ile Norveç, Kopenhag’dan yönetilmeye devam etmiş ve Riksdag gücünü korumuştu. İsveç’te Gustav Adolf ’un devlet yönetiminde kişisel ağırlığını arttırması, bölgenin en güçlü devleti haline gelmesi ve Danimarka’nın bu ülke ile yaptığı savaşları kaybetmesi Kral III. Frederick’i, gelirleri artırmaya ve devlet yönetimini daha etkin hâle getirmeye yönelik reformlar yapmaya sevketti. 1665’te kraliyet kanunu olarak nitelendirilebilecek “Lex Regia” kabul edilerek Danimarka’da kral merkezli mutlak monarşiye geçildi. 17. YÜZYILDA İTALYA Rönesans hareketi, İtalya’yı 15. yüzyılın ikinci yarısında ve 16. yüzyılda Avrupa’da sanatın ve kültürün merkezi hâline getirdi, ancak ülkede bir türlü siyasî birlik sağlanamadı. Nitekim Rönesans, aslında bir değişim hareketi veya kiliseye karşı tepki değil, bizzat Katolik kilisesinin desteklediği, organize ettiği bir hareketti. Zira Rönesans düşünürlerinin önemli bir kısmı din adamıydı. Hatta bunlar arasında II. Pius gibi papalığa yükselenler de yer almaktaydı. Kuzey Avrupa’da kiliseye olan tepki ve reform hareketinin, Güney Avrupa’ya sirayet etmesinden çekinen Katolik Kilisesi, Rönesans vasıtasıyla insana daha çok vurgu yaparak, sanat ve sosyal eserler aracılığıyla, toplumun kiliseye olan tepkisini önlemeye çalıştı. Bu bağlamda, Güney Avrupa’nın büyük ölçüde Katolik kalması, Rönesans’ın siyasî bakımdan büyük ölçüde başarıya ulaştığının deliliydi. 17. yüzyıla girerken İtalyan yarımadasındaki parçalanmışlık sürmekteydi. Tıpkı 16. yüzyılın başında olduğu gibi İtalya dışındaki iki yabancı güç Fransa ve Habsburglar (İspanya ve Avusturya) İtalya üzerinde nüfuz kazanmaya çalışıyorlardı. Papalık ise siyasî konjonktüre göre bazen Habsburglar’ın bazen de Fransa’nın yanında yer almaktaydı. İspanya, 16. yüzyılın başında hakimiyet kurmaya başladığı Güney İtalya’da 1551-1559’daki İtalyan Savaşları sonrasında Napoli Krallığı’nı tamamen egemenliği altına almıştı. Yine Lombardiya’nın merkezi konumundaki Milano şehri de İspanyol Habsburgları’nın yönetimindeydi. 17. yüzyılda İtalya’daki diğer devletlerin durumları da şu şekildeydi: Venedik: Doğu Akdeniz ve Adriyatik’te önemli sayıda koloniye sahip olan Venedik tam bir deniz-ticaret devletiydi. 12. ve 13. yüzyılda altın çağını yaşayan bu aristokratik cumhuriyet, Levant’ta (Doğu Akdeniz) Osmanlı İmparatorluğu’nu büyük ticaret ortağı ama aynı zamanda en büyük tehdit olarak görmekteydi. Ancak Venedik, coğrafî keşifler sonrasında ticaret yollarının değişmesi ve dünyadaki ekonomik aktivitelerin kuzeye ve Atlantik’e kayması yüzünden ekonomik olarak zayıflamıştı. Venedik, 1606’da, Papa V. Paul ile iki ruhbanın suç işlemesi yüzünden, kavgalı hâle geldi, Papalık ruhbanların dokunulmazlığı olduğunu savundu. Venedik’in bunu kabul etmemesi üzerine, Papalık, Venedik’te “enterdi” ilan etti, ancak bu Fransa’nın arabuluculuğuyla bir yıl sonra kaldırıldı. 17. yüzyılda, önce Girit meselesi yüzünden Osmanlı ile karşı karşıya geldi. Uzun süren savaştan sonra Girit’i kaybetti. Venedik, 1683 sonrası başlayan Kutsal Enterdi: Bir ülkenin dinen gayrimeşru bir yönetim her türlü vaftiz, evlenme, uygulamasının geçersiz hâle gelmesidir. Toplu pazarlık: Bir tarafta sendika, diğer tarafta da işveren ya da işveren örgütünün yer aldığı, ücret ve çalışma koşullarına ilişkin yapılan pazarlık ve görüşmelerdir. 142 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi İttifak Savaşları’nda bir kez daha Osmanlı İmparatorluğu ile savaştı ve Karlofça Antlaşması ile Mora’yı ele geçirdi. Bununla beraber 17. yüzyılın sonuna gelindiğinde artık Venedik eski gücünü büyük oranda kaybetmişti. Toskana Grandükalığı: Papalık’ın onayı ile 1569’a kadar Floransa Dükalığı olan bu devlet Toskana Grandükalığı’na dönüşmüştü. Rönesans’ın finansör ve öncü hanedanı Mediciler’in yönetiminde Toskana, müreffeh ancak küçük boyutlu bir devlet olmaktan ileri gidemedi. 1639-1649 yıllarında Papa ile Parma Dükalığı arasındaki Castro Savaşları’na, Parma’nın yanında dahil olan Toskana hükümdarı bu savaştan mağlup ayrıldı. 17. yüzyılın sonunda devletin başına geçen III. Cosimo, tam 53 sene ülkeyi yönetti. Toskana, genellikle Fransa’dan çok, Avusturya ve İspanya ile iyi ilişkilere sahipti. Ceneviz Cumhuriyeti: İtalya’nın kuzeybatısında yer alan bu devlet, tıpkı Venedik gibi Akdeniz ticaretinin zayıflamasından büyük zarar gördü. 15 ve 16. yüzyılda, Amasra, Galata, Sakız gibi kolonilerini Osmanlı’ya kaptırdı. 17. yüzyılda ise Ceneviz, siyasî gücünü kaybetmişti. Bununla beraber Cenova, Avrupa’nın en önemli finans merkezlerinden biri olmaya devam etti. Özellikle, Hollanda ile savaşan İspanya borçlanmasının, önemli bir kısmını Cenevizli bankerlerden gerçekleştirmekteydi ki o sırada İspanya ile savaş hâlinde olan Fransa, Cenevizliler’i cezalandırmak için 1684’te Cenova’yı bombalamıştı. Savoy Dükalığı: Romalılar döneminde Galya Cisalpina olarak adlandırılan bölgede ve günümüz Fransa’sı ve İtalya’sı sınırında yer alan Savoy Dükalığı’nın merkezi Torino’ydu. Prenslik 17. yüzyılın başında I. Charles Emmanuel (15801630) tarafından yönetilmekteydi. Aralıksız 50 yıl boyunca devleti başarı ile yöneten bu hükümdar zamanında, Mantua Veraset Savaşları çıktı ve Fransa’ya karşı İspanya’nın yanında yer alan Savoy, savaştan başarı ile ayrıldı. Savoy, 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise giderek Fransa’nın nüfuzu altına girdi. 1638-1675 arasında hüküm süren II. Charles Emmanuel döneminde, XIV. Louis’nin Fransa’sı ile akrabalık bağları kuruldu ve İspanya’nın desteklediği Cenevizliler’e 1672’de savaş açıldı. Bununla beraber Cenevizliler’in, savaştaki başarıları üzerine XIV. Louis’nin arabuluculuğu ile eski sınırlara dönüldü. HABSBURGLAR: İSPANYA VE AVUSTURYA Fransa-İspanya Mücadelesi (1648-1659) Otuz Yıl Savaşları’nın (1618-1648) Vestfalya Antlaşması ile sona ermesine rağmen Fransa ile İspanya arasındaki mücadele 1659’a kadar devam etti. Zira Mazarin, Fransa’nın İspanya ile 1648’deki görüşmelerde bir barış antlaşması imzalamasını engellemişti. Bakana göre Otuz Yıl Savaşları’nda Fransa büyük toprak kazanımları elde etmiş, ancak İspanya kesin olarak dize getirilememişti. Mazarin, Vestfalya Antlaşması’ndan güçlü bir şekilde çıkan Avusturya ile de barış imzaladığı için Fransa’nın İspanya karşısında elinin daha rahat olacağı kanaatindeydi. Bakan, bu düşüncelerini Fransa Kralı XIV. Louis’ye kabul ettirmekte de zorlanmadı. 1648 yılı Fransa için kötü bir başlangıç oldu. Zira İspanya ile mücadeleye başladıktan kısa bir süre sonra Fransa’da Fronde İsyanı patlak verdi. Fronde İsyanları Fransa’yı bir iç savaşa sürükledi ve bu yüzden ülke, dikkatini daha çok bu isyanı bastırmaya vermek zorunda kaldı. Asi liderlerinden bazılarının İspanya ile işbirliği yapmaları hem isyanın bastırılmasını zorlaştırdı hem de İspanya’nın savaşta elini rahatlattı. İspanya’yı Lens Muharebesi’nde ağır bir yenilgiye uğratan meşhur Fransız generallerden Condé’nin de asilere katılması ve daha da önemlisi İspanya’ya sı- 6. Ünite - Güneş Kral Çağı (1648-1697) ğınması Fransa’yı daha da zora soktu. Condé’nin yardımlarıyla İspanya ordusunun Paris’i işgal etmesi Fransa’nın vaziyetini daha da ağırlaştırdı. Fakat Mazarin liderliğindeki Fransa bu zor durumdan kurtulmayı bildi. Önce 1653’te Fronde İsyanı bastırıldı, ardından da ülke dikkatini tekrar İspanya savaşına yoğunlaştırdı. Fransa’nın iç isyanlarla boğuştuğu 1648-1653 yılları arasında İspanya bu durumu bir fırsata dönüştürmeyi bildi. IV. Felipe liderliğindeki İspanya, bağımsızlığını ilan eden Portekizliler’e karşı Katalonya ve Napoli’de önemli başarılar elde etti, bu bölgelerdeki bağımsızlık isyanlarını bastırdı. Bunun yanında Batı Akdeniz’deki hâkimiyetini güçlendirdi. İspanya’yı kesin olarak teslim olmaya mecbur etmek için donanma desteğinin şart olduğunu gören Mazarin bunun için İngiltere ile diplomatik görüşmeler başlattı. İngiltere-Fransa arasındaki görüşmeler 1657’de bir ittifak antlaşması ile taçlandı. İngiltere-Fransa ittifakı İspanya’nın hem denizde hem de karada sıkıştırılması anlamına geliyordu. İngiliz donanması Batı Hint Adaları’nda ve diğer İspanya sömürgelerinde İspanya ile 1657’den itibaren savaşmaya başladı. İngiliz gemileri aynı yıl Meksiko’daki İspanyol gemilerini yok etti. İspanya’ya asıl ölümcül darbe 1658’de vuruldu. 14 Haziran 1658’de İngiliz ve Fransız birlikleri Dunes Muharebesi’nde İspanya’yı mağlup ettiler. Bu yenilgiden sonra İspanya barış talebinde bulundu. İspanya’nın bu talebi İngiltere ile Fransa tarafından kabul gördü ve Kasım 1659’da Pireneler Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile Fransa, İspanya’ya ait Artois, Flanders’in bazı bölgelerini, Roussillon ve Cerdagne’yi kendi topraklarına kattı. İngiltere ise Dunkirk’e hâkim oldu. Antlaşmaya göre Fransa Kralı XIV. Louis ile İspanyol Prenses Maria Theresa evleneceklerdi ve bu 1660’ta gerçekleşti. Böylece Fransa, İspanya veraseti üzerinde hak sahibi olma hakkını kazandı. Pireneler Antlaşması, İspanya’nın artık Avrupa’daki ikinci derecedeki devletler seviyesine düştüğünün tescillenmesiydi. Pireneler Antlaşması’ndan sonra İspanya, Portekiz’e boyun eğdirmeye çalıştı fakat 1663 ve 1665’te Portekiz karşısında aldığı ağır yenilgiler bu plandan da vazgeçmesine sebep oldu. 1668’de de Portekiz’in bağımsızlığını resmen tanıdı. Yükselen Güç: Avusturya Otuz Yıl Savaşları’nın en büyük kaybedeni Habsburg Monarşisi’ydi. Habsburglar’ın gerek İspanya kanadı gerekse de Avusturya kanadı Otuz Yıl Savaşları sonunda imzalanan Vestfalya Antlaşması’nda büyük bir siyasî güç ve prestij kaybına uğramışlardı. İspanya, Hollanda’nın bağımsızlığını kabul ederken, aynı zamanda denizlerdeki üstünlüğünü de bu ülkeye kaptırmaktaydı. Avusturya ise, Vestfalya ile Protestanlık’ın meşruiyetini kabul etmesinin yanında, Almanya üzerindeki nüfuzunu da kaybetmişti. 300’den fazla devletçiğin bulunduğu yeni Almanya’da, Kutsal Roma-Cermen imparatorunun, diğer devletler üzerindeki tesir gücü sembolik düzeye inmişti. Avusturya’nın, Alman prenslikleri üzerinde nüfuz kaybı ve bu prensliklerin çok daha otonom hâle gelmeleri, Avusturya’yı doğu politikası konusunda daha hassas hâle getirdi. Osmanlı İmparatorluğu ile mücadeleye odaklandı. İlginç bir şekilde, Alman prensliklerin, daha fazla egemenlik sahibi olmalarının devlet işleyişine olumlu katkısı da oldu. Zira bu prenslikler, imparatorluk kurumlarında, ağırlık sahibi olmak yerine, kendi yerel devletlerinin güçlenmesine yoğunlaştıkları için, Kutsal Roma İmparatorluğu’nun yönetiminde Avusturya’nın elini rahatlattılar. Nitekim imparatorluk diyeti, sürekli hâle gelerek, Ratisbon’a taşınmış ve Avusturya imparatorunun kontrolü altına girmişti. 1657’de III. Ferdinand’ın yerine geçen İmparator 143 144 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Leopold gençliğinde ruhban eğitimi almıştı, selefi gibi Katolik kilisesi ile iyi ilişkilere sahipti fakat III. Ferdinand kadar katı tutumlu değildi. Leopold’un en başarılı olduğu hususlardan biri, doğru adamı doğru yerlerde kullanmaktı. Avusturya askerlik tarihinin en önemli isimleri olan Charles de Lorraine, Savoylu Prens Eugene, Badenli Ludwig Wilhelm gibi önemli isimleri dışarıdan getirip Habsburg hizmetine sokmayı başarmıştı. İmparator Leopold için en büyük tehdit Osmanlı İmparatorluğu ve Fransa’ydı. Zira Avusturya’nın geleneksel politikası Fransa’yı Ren’in doğusundan, Osmanlı’yı Tuna’nın kuzeyinden uzak tutmaktı. Osmanlılar Erdel Meselesi yüzünden, Avusturya’ya 1663’te savaş ilan ettiler, Uyvar ve Neograt Kalelerini fethettiler. Avusturyalılar, Montecuccoli komutasında Osmanlı ordusunu St. Gotthard Muharebesi’nde mağlup etseler de, Avusturya’nın, Osmanlı ile savaşmak istememesi ve edinilen bu zafere rağmen Osmanlı lehine hükümler içeren Vasvar Antlaşması’nı imzalaması, aslında Leopold’un temkinli politikası ile alakalıydı. Zira Osmanlı sınır kaleleri, Viyana’ya çok yakındı ve başkentin güvenliği bakımından en kötü barış bile, savaş hâlinden daha iyiydi. Fransa Kralı XIV. Louis, gerek diplomasi gerekse de savaş alanlarında, Habsburglar’a karşı güçlü bir ittifak oluşturmuştu. Fransızlar’ın, Hollandalılar ve İspanyollar’a karşı İntikal Savaşları’nda 1667-1668’de elde ettiği zafer, İspanya’nın gücünü kırmış, Fransa’nın Avusturya’ya yönelik tehdidini arttırmıştı. Fransa, Avusturya ve müttefiklerini 1672-1678 arasında Hollanda savaşlarında bir kez daha mağlup etti, ayrıca Lorraine (Lothringen) Dükalığı’nı istila etti ve 1681’de Strazburg’u topraklarına kattı. Avusturya’yı düştüğü bu sıkıntılı durumdan kurtaran olay ise 1683’teki II. Viyana Kuşatması oldu. Kuşatma, Papalık, Venedik, Lehistan ve Alman prensliklerinin önemli bir kısmını ister istemez, Avusturya imparatorunun yanında saf tutmalarına neden oldu. Osmanlılar’a karşı oluşturulan ittifak önemli başarılar elde etti ve sonunda 1699’da Karlofça Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile birlikte Avusturya, Macaristan’ı yönetme fırsatı buldu ve bu durum batıda da Fransa’nın elini zayıflattı. Zira Türk tehdidinin azalması, Viyana’nın batıdaki savaşlarda daha rahat hareket etmesine ve daha geniş tabanlı ittifaklar kurmasına olanak sağlamıştı. Nitekim Avusturya’nın da katıldığı 1688-1697 yılları arasında oluşturulan Büyük İttifak savaşlarında, Fransa’nın ilerleyişine son verilmişti. Yüzyılın sonuna gelindiğinde, Avusturya, Orta Avrupa’nın hâlâ en önemli devletiydi, ancak gücünü ordusundan çok, diplomasi silahını iyi kullanabilmekten almaktaydı. Avusturya’nın bu dönemde bir başka başarılı olduğu alan ise sanattı. Leopold döneminde, Viyana, İtalyan ve Alman bestekârların merkezi hâline gelmişti. AVRUPA’DA GÜÇ DENGELERİNİ DEĞİŞTİREN MÜCADELE: DOKUZ YIL SAVAŞLARI 17. yüzyılın başında Avrupa’da iki büyük güç bulunmaktaydı. Avrupa’nın doğusuna Osmanlılar hakimken, Almanya, Avusturya ve İspanya’daki Habsburglar, kıtadaki diğer büyük güç konumundaydılar. Otuz Yıl Savaşları sonrasında Habsburglar güç kaybederken, XIV. Louis’nin hükümdarlığı altındaki Fransa, 17. yüzyılın ikinci yarısında güç kazandı. Fransa’nın sahip olduğu gücü, diplomatik ve askerî alana yansıtması özellikle bugünkü Benelüks ülkelerinin topraklarında, Ren Nehri Havzası’nda, Pireneler’de ve Kuzey İtalya’da, Fransız-Habsburg mücadelesinin şiddetlenmesine sebep oldu. 6. Ünite - Güneş Kral Çağı (1648-1697) Kardinal Richelieu ve Kardinal Mazarin dönemlerindeki gelişimini devam ettiren Fransa, 1659’da İspanya ile Pirene Antlaşması’nı yaptıktan sonra da sınırlarını genişletmek için, Habsburglar ile mücadeleye devam etti. Bu doğrultuda Belçika’yı kapsayan İspanyol Felemenki’nde Pirene Antlaşması’na dayanarak hak iddia etti. Fransa’nın, agresif ve yayılımcı politikalarından rahatsız olan Avrupa devletleri, tek başlarına XIV. Louis’i durduramayacaklarını bildikleri için bir çatı ittifakı oluşturma arayışına giriştiler. Avrupa devletlerinin Fransa’ya karşı birleşme nedenlerinden biri de Fransa’nın uyguladığı merkantilist politikalardı. Maliye bakanlığına Colbert geçtikten sonra, deniz ticaretinde, Fransa; İspanya, İngiltere ve Hollanda’ya rakip hale gelmiş ayrıca, uyguladığı yüksek ithalat vergileriyle limanlarını büyük oranda yabancı tüccarlara kapatmıştı. “Büyük İttifak” olarak bilinen bu Fransa karşıtı koalisyon, Kutsal Roma-Cermen İmparatoru Leopold ile Hollanda Kralı III. William Orange’nin önderliğinde kurulmuştu. Koalisyonun amacı, Ren bölgesinde yer alan Palatin Elektörlüğü’nü, Fransa’nın saldırılarından korumaktı. Bu ittifak 1686’da Augsburg’ta teşekkül ettiğinden Augsburg Ligi olarak da anılmaktaydı. Bu ittifaka Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu’ndaki diğer prenslikler de dahil olmuştu. Ancak, yaşanan gerilime rağmen, Avusturya ve Alman Prenslikleri, Fransa’ya savaş ilan edememekteydiler. Zira doğuda Osmanlılar ile savaşılmaktaydı. Avusturyalılar 1686’da Budin’i, 1688’de Belgrad’ı ele geçirmişlerdi. Avusturyalılar, bu başarıların ardından 1688’den sonra bu kez batı cephesine odaklandılar. Fransa, Fürstenburg’un, Palatin-Köln Eyaleti’nin Piskopos Elektörü olmasını ve Regensburg Mütarekesi’nin kalıcı hâle gelmesi gerektiğini savunuyordu. Avusturya imparatoru ise, Bavyera Elektörü Maximillian Emanuel’in kardeşi Joseph Clement’in bu göreve getirilmesini savunmaktaydı. İki aday da gerekli çoğunluk desteğini sağlayamayınca, Papa, Avusturya destekli Joseph Clement’i bu göreve getirdi. Bunun üzerine, Fransa kendi taleplerini bildiren bir memorandum yayınladı. Müttefikler, bu bildiriyi kabul etmeyince Fransızlar, Ren’i geçerek savaşı başlattılar. Savaşın başlangıcında Fransız birlikleri Ren Nehri’nin karşısına geçerek, Manheim’i ele geçirdiler. Sonrasında diğer Ren şehirleri Kaiserslautern, Heidelberg, Speyer’i ele geçirdiler. Fransızlar’ın bu ani saldırısı ve elde ettikleri başarılar müttefiklerin, karşı saldırı için Magdeburg’ta bir araya gelmelerine ve yoğunluklarını doğuda Osmanlı ile olan mücadeleden alıp batıya kaydırmalarına neden oldu. Müttefiklerin Osmanlı cephesinde istedikleri başarıyı erken yakalamaları, XIV. Louis’nin tahmininden daha hızlı bir şekilde bir araya gelmelerini sağlamıştı. Fransızlar, Ren’in doğusunda kalan kaleleri, ellerinde tutmaları zor olduğundan yaktılar. 1689 baharında Avusturya ve Hollanda ittifakı karşı hücuma geçerken, III. William’ın İngiltere tahtına geçmesi ile beraber İngiltere de Büyük İttifak’a dahil oldu. XIV. Louis gibi Katolik olan İngiltere’nin devrik kralı II. James de, Fransa’ya sığındı. Büyük ittifakla gerçekleşen Dokuz Yıl Savaşları boyunca Fransızlar, özellikle Vauban’ın inşa ettirdiği istihkâmların dayanıklılığı sayesinde müttefiklere üstünlük sağladılar. Bununla beraber, yeni önem verilmeye başlanan deniz gücü hem Manş’ta hem Akdeniz’de hem de Atlantik’te müttefiklerle boy ölçüşebilecek konumda değildi. Nitekim, kara muharebelerinde Fransızlar, 1690 Fleurus’ta ve 1691’de Mons’ta İspanyol-Avusturya ve Hollandalılar’ı, İtalya’nın kuzeybatısında yer alan Staffrada’da Savoylular ve İspanyollar’ı, 1692’de Steenkerque’de Danimarka, İskoç, Hollandalı ve İngilizler’i mağlup etmeyi başarırlarken, İngilizler ve Hollandalılar’ın, La Hougue açıklarında elde ettikleri deniz zaferi Fransızlar’ın, 145 146 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Status quo ante bellum: Savaş öncesi duruma dönmek manasına gelir. deniz ticaretine darbe vurmuş ve denizden İngiltere’yi ablukaya alma hatta Britanya’ya olası bir asker çıkarmayı olanaksız hâle getirmişti. Taraflar arasında en şiddetli çarpışmalar, Felemenk’te, Ren kıyılarında, Pireneler’de ve İtalya’nın kuzeybatısında meydana gelmişti. Ayrıca Amerika’daki yeni oluşturulan kolonilerde de çatışmalar gerçekleştiren Fransızlar, karşılarında kurulan Büyük İttifak’a rağmen, sahip oldukları mevkileri korumayı başarmışlardı. Fransa’nın; Avusturya ve Alman Prenslikleri ile olan mücadelesi, Osmanlılar’a da nefes aldırmıştı. Osmanlılar, zayıflayan Avusturya birlikleri karşısında Belgrad ve Sırbistan’ı yeniden fethetmişlerdi. 1695’te Fransızlar’ın Brüksel’i bombalamalarından sonra, savaş durgunlaştı. 1696’da imparatorun müttefiki Savoy Prensi Amadeus’un Kuzey İtalya’nın tarafsızlığının karşılığında savaştan çekilmesiyle, barış yolu açılmıştı. Nihayet 1697’de taraflar arasında Ryswick Antlaşması imzalandı. Antlaşma ile Fransa ele geçirdiği toprakların bir kısmını iade etmeyi taahhüt etmekteydi. Antlaşma, “status quo ante bellum”, prensibine göre hazırlanmıştı. Fransızlar, Nijmegen Antlaşması ile sahip oldukları kazanımlarını, ayrıca Ren Bölgesi’nin en önemli şehirlerinden Strazburg’u ellerinde tutuyorlardı. Buna mukabil, işgal altında tuttukları Lorraine Dükalığı’ndan ve Ren’de işgal ettiği Freiburg ve Philippsburg’tan çekileceklerdi. Ayrıca Fransa, III. William’ı İngiltere’nin meşru kralı olarak tanıyacak, II. James’e verdiği destekten vazgeçecekti. Fransa’nın, uzun süren bu savaştan kendisi için fazla bir kazanımı olmadan ayrılmasının temel sebebi, İngiltere -Hollanda koalisyonu karşısında denizlerde yaşanılan zorluklar, ticaretin aksaması, malî harcamaların savaş yüzünden çok artması ve özellikle Felemenk ve Ren’de elde edilen zaferlerin stratejik kazanımlara dönüşmemesiydi. Bununla beraber, bu antlaşma halkta da bir miktar tepkiye neden olmuştu. Özellikle, savaşta ele geçirilen ve halkı Fransızca konuşan Lorraine Dükalığı’nın yeniden Alman İmparatorluğu’na terkedilmesi memnuniyetsizlik oluşturmuştu. Dokuz Yıl Savaşları, Osmanlı İmparatorluğu’nun ise yararına oldu, zira bu savaş dolayısıyla Avusturya ve Alman Prenslikleri kuvvetlerinin bir kısmını batıya kaydırmak zorunda kaldılar ve böylece Türk tarafı rahat bir nefes alabildi. Osmanlılar, Dokuz Yıl Savaşları’nı avantaja döndürmeyi de bildiler ve 1688-1690 arası süreçte Sırbistan’ı yeniden fethettiler. 4 Dokuz Yıl Savaşları’nın başlaması ve bitmesindeki asıl sebepleri birer cümle ile açıklayınız. BİLİMSEL GELİŞMELER 17. yüzyıl, Avrupa tarihinde siyasi, iktisadi ve sosyal sahalarda olduğu kadar bilim ve düşüncede de önemli değişim ve gelişimlerin yaşandığı bir yüzyıldı. Rönesans’tan itibaren doğaya, insana ve bizzat bilginin kendisine bakışta görülen bu gelişmeler şu başlıklar altında özetlenebilir: Öncelikli olarak akıl ön plana çıkmaya ve aklın sınırları keşfedilmeye çalışılmış ve bu, bir asır sonra ortaya çıkacak olan “Aydınlanma” düşüncesinin temellerini oluşturmuştur. İnsan dikkatini doğaya yöneltmiş ve adeta doğa yeniden keşfedilmeye başlanmıştır. Doğa kadar, insan da yeniden keşfedilmiştir. İnsanın fizikî ve ruhî özellikleri aydınlatılmaya çalışılmıştır. 17. yüzyıldaki gelişmelerden biri de laisizmin giderek yükselmesidir. Bu yüzyıldaki gelişmeleri özetleyen tek bir tarif ise “düşüncenin dünyevîleşmesidir”. 17. yüzyılda dünya önce meşrulaştırılmış, sonra anlaşılıp kavranmış ve daha sonra da ona hakim olunmuştur. 6. Ünite - Güneş Kral Çağı (1648-1697) 17. yüzyılda modern felsefenin temelleri atıldı, matematikte bir patlama oldu ve klasik fizik kuruldu. İngiltere’de Francis Bacon Empirizm’in, Fransa’da René Descartes ise Rasyonalizm’in kurucuları olarak bu yüzyılda öne çıktılar. Bacon, tabiat karşısında aciz bir varlık olarak insanın elindeki en büyük silahın ve gücün bilgi olduğunu savundu. Bacon’a göre bilginin bizatihi kaynağı da bu dünya ve tabiat olmalıydı. İngiliz düşünüre göre bu ikisinin dışında bir bilgi kaynağı yoktu ve bu kaynaktan bilgiler ancak deney yoluyla elde edilebilirdi. Bacon’un bu görüşleri Empirizm’in temellerini attı ve ana ilkelerini oluşturdu. Fransız düşünür Descartes ise “mutlak hakikat”in peşinde koşan bir hakikat araştırıcısıydı. Bacon’un aksine iyi bir matematikçi de olan Descartes, bu özelliğini de kullanarak “kesin bilgiler” edinmenin yollarını aramıştır. Descartes’e göre matematik dışında hiçbir bilgide kesinlik yoktur ve matematiksel bilgiyi kesin kılan özellik neyse bu keşfedilip diğer bilim dallarına da teşmil edilmelidir. Bu elde edilebilirse bütün bilim dallarında üniversal bir kesinlik elde etmek mümkün olacaktır. 17. yüzyılda matematik gelişmelerinin yaşandığı bir dönem olmuş ve önemli matematikçiler yetişmiştir. Rene Descartes, Pierre de Fermat, Blaise Pascal, Maclaurin, Parent, Clairault ve Euler gibi matematikçiler Analitik Geometri’nin temellerini atmışlardır. Diferansiyel ve Integral Hesap alanlarında ise öne çıkan isimler Isaac Newton ve Godfrei W. Leibniz’dir. Bu yüzyılda matematikte Kombinatuar Analiz ve İhtimaliyet teorisinde de önemli buluşlar oldu. 17. yüzyıl fizik sahasında da önemli buluşların yapıldığı ve büyük fizikçilerin yetiştiği bir yüzyıldı. Bu sahadaki en önemli gelişme hiç şüphesiz klasik fiziğin kurulmasıydı. Bu sahada öne çıkan iki isim ise Galileo Galilei ve Isaac Newton’dur. Galilei, Tecrübî Fiziğin kurucusudur. Daha 17 yaşında iken araştırma, deney ve keşiflere başlayan Galilei, sonraki yıllarında sistematik araştırmalara başladı. Bu araştırmalar esnasında öncelikle Aristo’nun yanlışlarını keşfetti. Bu keşif fizik bilimi adına olduğu kadar Galilei’nin kendi hayatı için de bir dönüm noktasıydı. Galilei, serbest düşme teorisini geliştirerek kuş tüyü ile demir güllenin yere aynı zamanda ve aynı hızda düştüklerini keşfetti. Bu Aristo fiziğine vurulan ilk büyük darbe idi. Üzerine hiçbir dış kuvvet etki etmeyen bir cismin sabit bulunduğu hareket halini sonsuza kadar devam ettirdiğini ileri sürdü ve böylece Aristocu hareket kavramına da darbe vurdu. Galilei’nin başını sıkıntıya sokan en önemli buluşu ise Aristo’nun ileri sürdüğü gibi evrenin merkezinde dünya değil güneşin bulunduğu tezi idi. Bu dönemin en renkli simalarından biri Sir İsaac Newton’du. Çok yönlü bir bilim adamı olan Newton, fizik, matematik, optik, ilahiyat ve felsefe ile uğraşmıştı. Newton’un dünyaca ünlü teoremi yerçekimi kanunu teoremiydi. Newton’un başyapıtı sayılabilecek eser ise, 1687’de yazdığı “Philosophiae Naturalis Principia Mathematica” isimli eserdir. Newton, Latince olarak yazdığı bu eserde modern fiziğin temel kuralları olan eylemsizlik prensibi, etki tepki prensibi ve kuvvet ivme prensibini dile getirmişti. 17. yüzyıl fizik ve matematik kadar astronomi sahasında da önemli buluşların ve gelişmelerin olduğu bir dönemdi. Astronomi sahasında iki isim öne çıktı. Bunlar Tyco Brache ve Johannes Kepler’dir. Bu iki bilim adamı Uluğ Bey tarafından hazırlanmış ziyçleri daha da geliştirerek modern astronominin temellerini attı. Brache’nin talebesi olan Kepler, Aristo fiziğindeki yerin ve göklerin ayrı ayrı kanunlara tâbi olduğu tezine karşı çıktı ve ikisinin de benzer kanunlara bağlı olduğunu savundu. Bu tez, yalnızca astronomiyi ve bilimi ilgilendiren bir husus değildi. Zira bu tezle birlikte göklerde ulvî varlıklar olduğu iddialarına karşı çıkılıyor ve 147 Newton’un yerçekimini kafasına düşen bir elmadan hareketle bulduğu söylenir. Ancak Woolsthorpe’daki çiftlikte geçirdiği 1665-1667 yılları arasındaki süreç içerisinde bu tezi öne süren Newton’ın gerçekten ağaçtan düşen elmadan esinlenip esinlenmediği kesin değildir. 148 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi göklerin de kanunlarının bulunabileceği, yani akla tâbi tutulması gerektiği savunuluyordu. Kepler şu görüşleri ileri sürmüştü: 1) Gezegenlerin güneş etrafındaki yörüngeleri dairesel değil eliptiktir. 2) Bir gezegen güneş etrafındaki deveranı esnasında eşit zamanlarda eşit alanlar kateder. 3) Gezegenlerin güneşe olan ortalama uzaklıklarının küplerinin periyotlarının karelerine oranı sabitti. Bu dönemde tıp alanında önemli bir gelişmeye İngiltere’de imza atılmıştır. Doktor William Harvey, kalpten başlayan kan dolaşımını tanımlamıştır. Antonie van Leeuwenhoek ise yaptığı araştırmalarla Mikrobiyolojinin babası sayılmıştır. En küçük canlıların yaşam bilimi olan mikrobiyolojinin doğuşunda, mikroskobun icadının önemli bir yeri vardır. Tıp tarihi boyunca, bilim adamları ve tabipler hastalıkların neyden kaynaklandığını tespit için çaba sarf etmişler, hatta bazı isimler küçük canlıların varlığını iddia etmişler ancak kesin bir sonuca ulaşılamamışlardır. Bu yüzden hastalıkla karşılaşıldığında mikrobik neden düşünülmeden tedaviye çalışılmaktaydı. Aslen, Hollandalı bir kumaş tüccarı olan Leeuwenhoek ilk olarak gözlükleri iç içe tutarak, bir tür büyüteç oluşturmuştu. Daha sonra bu iki merceği aynı eksen üzerinde tutarak bükümleri arttırıp, organik maddeleri bu yeni mercekle teşhis etmiş ve tek hücreyi görebilecek seviyeye ulaşmıştı. Leeuwenhoek 1676’da bakterileri keşfetmiş ve onları animalcule (küçük hayvanlar) olarak tanımlamıştı. Leeuwenhoek bu keşfini mektuplarla halinde İngiliz bilim akademisi Royal Society’e haber vermiştir. Bugünkü mikroskobun ana prensiplerini tespit eden bir diğer bilim adamı yine 17. yüzyılda yaşayan İngiliz Robert Hooke’dur. Klasik fiziğin kurucusu Newton hakkında teferruatlı bilgi için bk. Jean-Marie Vigoureux, Newton’un Elmaları, çev. Nedim Demirtaş, İstanbul 2005. Avrupa’daki bilimsel gelişmeler için bk. Durmuş Hocaoğlu, “Yeni Bir Dünyanın Alt Yapısına Dâir”, Türkiye Günlüğü, sayı: 4 (Temmuz 1989), s. 4-12. 6. Ünite - Güneş Kral Çağı (1648-1697) 149 Özet 1 2 Fransa’nın Avrupa’nın hakemi hâline nasıl geldiğini ve Avrupa’daki güçler dengesindeki değişimleri değerlendirebilmek Otuz Yıl Savaşları’ndan sonra Avrupa’daki güçler dengesi büyük bir değişim geçirdi. Hollanda ve İspanya ile verdiği mücadelelerde hem topraklarını genişleten hem de nüfuzunu arttıran Fransa giderek Avrupa’nın hakemi oldu. Buna rağmen Fransa’nın aşırı güçlenmesi İspanya, Hollanda, Alman İmparatorlukları ve İngiltere’yi rahatsız etti ve bu yükselişin önünü almak üzere ittifaklar kuruldu. Buna mukabil Fransa, aleyhinde oluşan ittifakları dağıtmayı bildi. Avrupa’daki güçler dengesinde Dokuz Yıl Savaşları’ndan itibaren yeniden önemli bir değişim yaşandı. Fransa bu savaştan sonra geri plana çekilirken İngiltere, Avrupa üzerindeki nüfuzunu arttırdı. Bu arada 16. yüzyıl Avrupa’sının en büyük güçlerinden olan İspanya ise 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ikinci derecedeki devletler derecesine düştü. İngiltere ile İspanya, İtalya ve İskandinavya devletlerindeki gelişmeleri tartışabilmek 1648-1697 yılları arasında Avrupa’daki güç dengeleri değişirken bazı devletler ön plana çıkmaya, bazıları ise giderek güçlerini kaybetmeye başlamıştı. Yıldızı parlayan devletlerden biri de İngiltere idi. Buna rağmen İngiltere’nin Avrupa’nın önde gelen güçlerinden biri olması hiç de kolay olmadı. Öncelikle ülke içinde demokratikleşme ve eşitlik adına kanlı mücadeleler verilmek zorunda kalındı. Bununla birlikle dışta da bir taraftan İspanya ve Hollanda ile diğer taraftan da Fransa ile mücadele edildi. 16. yüzyılda Rönesans’ın ve dolayısıyla kültürel canlanmanın merkezi olan İtalya, 17. yüzyılda giderek nüfuzunu ve canlılığını kaybetti. Bir yüzyıl önce Avrupa’nın en güçlü denizci devleti olan Venedik giderek nüfuz alanlarını ve etkinliğini kaybetti. Cenova merkezli Ceneviz, Avrupa’nın finans merkezlerinden biri olmaya devam etse de artık onun da siyasî arenada pek bir etkinliği kalmadı. Toskana ve Savoy ise giderek güç kaybettiler. İskandinavya’da ise İsveç giderek Avrupa’nın en önde gelen devletlerinden biri hâline geldi. 1648’de imzalanan Vestfalya Antlaşması İsveç’in yükselişinde bir dönüm noktası oldu. Buna mukabil İskandinavya’nın diğer önemli devleti Danimarka giderek ikinci plana düştü. 3 4 Dokuz Yıl Savaşları’nın Avrupa tarihindeki önemini açıklayabilmek 1688-1697 yılları arasında devam eden ve tarihe Dokuz Yıl Savaşları olarak geçen mücadelenin en önemli sonucu Avrupa üzerindeki Fransa hegemonyasına geçici de olsa bir set çekilmesiydi. Bunu da büyük oranda İngiltere başarmıştı. Bu yüzden Dokuz Yıl Savaşları’ndan sonra Avrupa’da İngiltere daha fazla ön plana çıkmaya başladı. Dokuz Yıl Savaşları’ndan sonra imzalanan Ryswick Barışı Avrupa’ya kesin bir sükûnet getiremedi. Zira meseleler kesin olarak bir çözüme kavuşturulmamıştı. Bu sebeple 1697’de İspanya’daki taht değişikliği Avrupa’yı tekrar genel bir savaşa sürükledi. 17. yüzyıldaki bilimsel gelişmeleri açıklayabilmek 17. yüzyıl, Avrupa tarihinde siyasi, iktisadi ve sosyal sahalarda olduğu kadar bilim ve düşüncede de önemli değişim ve gelişimlerin yaşandığı bir yüzyıldı. Öncelikli olarak akıl ön plana çıkmaya ve aklın sınırları keşfedilmeye çalışılmış ve bu, bir asır sonra ortaya çıkacak olan “Aydınlanma” düşüncesinin temellerini oluşturmuştur. İnsan dikkatini doğaya yöneltmiş ve adeta doğa yeniden keşfedilmeye başlanmıştır. Doğa kadar, insan da yeniden keşfedilmiştir. İnsanın fizikî ve ruhî özellikleri aydınlatılmaya çalışılmıştır. 17. yüzyıldaki gelişmelerden biri de laisizmin giderek yükselmesidir. Bu yüzyıldaki gelişmeleri özetleyen tek bir tarif ise “düşüncenin dünyevîleşmesidir”. 17. yüzyılda dünya önce meşrulaştırılmış, sonra anlaşılıp kavranmış ve daha sonra da ona hakim olunmuştur. 17. yüzyılda modern felsefenin temelleri atıldı, matematikte bir patlama oldu ve klasik fizik kuruldu. İngiltere’de Francis Bacon Empirizm’in, Fransa’da René Descartes ise Rasyonalizm’in kurucuları olarak bu yüzyılda öne çıktılar. 17. yüzyılda matematik gelişmelerinin yaşandığı bir dönem olmuş ve önemli matematikçiler yetişmiştir. 17. yüzyıl fizik sahasında da önemli buluşların yapıldığı ve büyük fizikçilerin yetiştiği bir yüzyıldı. Bu sahadaki en önemli gelişme hiç şüphesiz klasik fiziğin kurulmasıydı. 17. yüzyıl fizik ve matematik kadar astronomi ve tıp sahasında da önemli buluşların ve gelişmelerin olduğu bir dönemdi. 150 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. XIV. Louis ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Mutlakıyetçi bir yönetim anlayışına sahiptir. b. Versay Sarayı onun zamanında inşa edilmeye başlanmıştır. c. Onun döneminde merkantilist bir ekonomi anlayışı sergilenmiştir. d. Parlamentoyu kuvvetlendirmiştir. e. Kendisine karşı kurulan ittifakları engellemek için paranın gücünü kullanmaya çalışmıştır. 2. İngiltere’nin resmen cumhuriyet rejimine geçişini sağlayan kişi ve tarih eşleştirmesi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? a. Oliver Cromwell-1649 b. II. Charles-1660 c. David Leslie-1650 d. Richard Cromwell-1660 e. II. William-1649 3. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Test Act, Katolik olarak devlet hizmetinde bulunmayı engelleyen bir tasarıdır. b. II. James tahta oturunca Katolik mezhebinden Protestanlık’a geçmiştir. c. Hollanda Prensi III. William İngiltere’yi işgal etmesi için davet edilmiştir. d. III. William eşi II. Mary ile birlikte taç giymiştir. e. Bill of Rights, insan hakları ve ifade özgürlüğü konusunda tarihteki en ünlü metinlerden biridir. 4. Aşağıdaki devletlerden hangisi Fransa-Hollanda mücadelesinde Fransa’ya destek verirken, Dokuz Yıl Savaşları sırasında bu politikasını tamamen değiştirmiştir? a. Venedik b. Avusturya c. İspanya d. İngiltere e. İsveç 5. Aşağıdaki antlaşmalardan hangisi ile Dokuz Yıl Savaşları son bulmuştur? a. Torino Barış Antlaşması b. Ryswick Antlaşması c. Nijmegen Antlaşması d. Augsburg Antlaşması e. Aachen Antlaşması 6. Aşağıdakilerden hangisi 1686’da Fransa’ya karşı oluşturulan Augsburg İttifakı’na katılan devletlerden biri değildir? a. Avusturya b. İspanya c. Venedik d. Hollanda e. İngiltere 7. Aşağıdakilerden hangisi Fronde İsyanları’nın özelliklerinden biri değildir? a. Mazarin’i hedef almışlardır. b. Vergilere itiraz etmişlerdir. c. Paris’i ele geçirmişlerdir. d. Kralın otoritesini eleştirmişlerdir. e. İspanya’dan destek görmüşlerdir. 8. Bill of Rights ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Fransa’da ilan edilmiştir. b. İngiltere’de kralın otoritesini güçlendiren bir bildiridir. c. İspanya’nın toprak kaybettiği bir antlaşmadır. d. İngiltere’de eşitliğin ve demokrasinin gelişmesini sağlayan bildiridir. e. Hollanda’nın ticaret hacmini arttıran düzenlemelerin genel adıdır. 9. Dokuz Yıl Savaşları ile Avrupa’daki hakemlik rolünü kaybeden devlet aşağıdakilerden hangisidir? a. İngiltere b. Fransa c. İspanya d. Hollanda e. Rusya 10. İspanya ile mücadelesi devam ederken Fransa ile ittifak antlaşması imzalayan devlet aşağıdakilerden hangisidir? a. Avusturya b. Prusya c. Rusya d. Portekiz e. İngiltere 6. Ünite - Güneş Kral Çağı (1648-1697) 151 Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı İsveç Merkez Bankası 17. yüzyıl Avrupa’da merkantilizm çağıydı. Ticareti teşvik edip, ihracatı mümkün olabildiğince arttırıp, değerli madenleri ülkeye getirmeye dayalı bu ekonomik modelde, paranın ülke içinde saklanması büyük önem taşıyordu. Bu konuda Hollandalılar oldukça başarılı olmuşlar ve Amsterdam’ı Avrupa’nın finans merkezi hâline getirmişlerdi. İsveç ise Otuz Yıl Savaşları’nda elde ettiği başarı sonrasında büyük bir Avrupa gücü iddiasındaydı. Baltık’ın kontrolünü ele geçiren İsveçliler, ülkelerine yatırımı arttırmaya çalışmaktaydılar. Uzun süre Hollanda bayrağı ile Riga’da ticaret yapan Johan Palmstruch 1647’de İsveç’e gelmiş ve Kral X. Gustav’ın emriyle bir banka kurma hazırlığına girişmişti. Palmstruch 1657’de Stockholms Banco’yu kurdu. Devletin teşviğine rağmen bu banka devletten bağımsız özel bir kuruluştu. Stockholms Banco’nun en önemli yeniliği mevduat karşılığında “Kreditivsedlar” adı verilen Avrupa’nın ilk banknotlarını basmasıydı. Fakat bu banka 1668’de iflas etti. Bankanın tüm işletme hakları ve imtiyazları Riksens Ständers Bank’a, yani Kraliyet Mülkü’nün bankasına devredildi. Bu banka, İsveç’in Milli Assemblesi olan Riksdag’a bağlı olacaktı. Böylece İsveç ilk kez millî bir merkez bankasına sahip oluyor ve bu banka parlamentoya bağlı olduğundan, ülkenin parasal gücü halkın denetimine giriyordu. 1. d Kaynak: http://www.riskbank.se/en/ ve Norstram Byron, Scandinavia, Minneapolis 2000. 2. a 3. b 4. d 5. b 6. c 7. d 8. d 9. b 10. e Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’nın Hakemi Fransa” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “II. Charles’ın İktidara Gelişi” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Şanlı Devrim” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Dokuz Yıl Savaşları” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Dokuz Yıl Savaşları” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Dokuz Yıl Savaşları” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Fronde İsyanları” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Şanlı Devrim” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Dokuz Yıl Savaşları” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Fransa-İspanya Mücadelesi (1648-1659)” bölümünü yeniden okuyunuz. 152 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Fronde İsyanları, kralın otoritesini sarsmak ve İngiltere’de olduğu gibi kralı devirmeyi hedefleyen bir ayaklanma değildi. Bilakis kralın otoritesinin devamı istenmekte ve krala bir baba gibi bakılmaktaydı. İsyancılar kralın otoritesinin güçlenmesini ve daha âdil bir şekilde hükmetmesini istiyorlardı. Asilerin yazılı ve sözlü propagandalarında kral değil Başkan Mazarin hedef alınmaktaydı. Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, çev. Hüseyin Cahit Yalçın, İstanbul. Baykal, Bekir Sıtkı (1998), Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, Otuz Yıl Savaşı Devri II/I, Ankara. Belloc, Hilaire (2003), Charles I, Norfolk VA. Bertnard, Louis (1940) İspanya Tarihi, çev. Galip Kemali Söylemezoğlu-Nurullah Ataç, İstanbul. Black, Jeremy (2008), Eighteenth Century Britain 16881703, Hampshire. Braddick, Michael J. (2004), State Formation in Early Modern England, Cambridge. Bromley, J. S. (ed. ), (1970), The New Cambridge Modern History, VI, Londra. Nordstrom, Byron, J. (2000), Scandinavia, Minneapolis. Carsten, F. L. (ed. ), (1961), The New Cambridge Modern History, V, Londra. Davies, Norman (2006), Avrupa Tarihi, çev. B. ÇığmanE. Topçugil-K. Emiroğlu-S. Kaya, ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara. Derry, T. K. (1994), A History of Scandinavia, Minneapolis. Durant, Will and Ariel (1963), The Story of Civilization, VII, New York. Evedy, Colin Mc. (2003), Modern Çağ Tarih Atlası 1483’ten 1815’e Avrupa, çev. Ayşen Anadol, İstanbul. Frederic, Louis (1974), Medeniyet Tarihi, çev. Vahdet Gültekin, III, İstanbul. Gelişim-Hachette Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi (1985), IV, çev. Tahsin Yücel, İstanbul. Hocaoğlu, Durmuş (1989), “Yeni Bir Dünyanın Alt Yapısına Dâir”, Türkiye Günlüğü, sayı: 4, s. 4-12. Jörgensen, C. - Pavkovic, M.- Rice, R. - Schneid, F. Scott, C. (2011), Dünya Savaş Tarihi Teçhizat Savaş Yöntemleri Taktikler, Erken Modern Çağ 1500-1763, İstanbul. Jutikkala, Eino (1955), “The Great Finnish Famine in 1696-97”, Scandinavian Economic History Review III, Odense. Sıra Sizde 2 Cromwell’in cumhuriyeti ilan ederek yönetime tamamen hakim olmasını İskoçlar benimsememiş ve ayaklanmışlardı. Cromwell öldüğünde ise yerine geçen oğlunun dirayetsizliği nedeniyle ülke yeniden bir iç savaşın eşiğine gelmiştir. Bu durumdan faydalanan II. Charles, İskoçlar’ın desteğini de alarak devletin başına geçmiş ve 1660’da taç giyerek cumhuriyet dönemini resmen bitirmiştir. Sıra Sizde 3 Kral II. James’in Katolik yanlısı tutumu, Test Act’ı feshetmek istemesi, Fransa Kralı XIV. Louis’i desteklemesi ve 1687’de Protestan (Anglikan) ve Katolik Kilisesi’ni eşit konuma getiren İnanç Özgürlüğü Fermanı’nı ilan etmesi, kendisine olan tepkinin artmasına neden olmuştu. Bu tepki bir erkek çocuğunun olması ile endişeye dönüştü ve yeğeni Hollanda Prensi William duruma müdahale etti. Parlamentonun da kendisine destek vermesiyle Glorius Revolution (Şanlı Devrim) gerçekleşmiş oldu. Sıra Sizde 4 Savaşın başlamasının asıl nedeni, Avrupa’da giderek artan Fransa tehdidinden tüm Avrupa devletlerinin çekinmesidir. Savaşı bitiren asıl neden ise Fransa’nın ekonomik olarak sıkıntıya düşmesi, denizlerde yaşadığı zorluklar ve iki tarafın da savaşın kör düğüme döndüğünün ve netice getiremeyeceğinin farkına varmasıdır. 6. Ünite - Güneş Kral Çağı (1648-1697) Kahn, Robert A. (1974), A History of the Habsburg Empire 1526-1918, Londra. Karamonou, M- Poulakou-Rebelakou, E.-Tzetis, M.Androutsos, G. (2010) “Anton van Leeuwenhoek (1632-1723)...”, Revista Argentina de Microbiología, X, Buenos Aires, s. 311-314. Lee, Stephen J. (2008), Avrupa Tarihinden Kesitler, çev. Ertürk Demirel, Ankara. Lockhart, Paul Douglas (2004), “Denmark”, Europe 1450 to 1789, II, New York. Mallett, Michael (2009), Mercenaries and Their Masters, South Yorkshire. Maurois, Andre (1938), İngiltere Tarihi, II, çev. Hüseyin Cahit Yalçın, İstanbul. Mckay, Derek - Scott, H.M. (2011), Büyük Devletlerin Yükselişi 1648-1815, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul. Monod, Paul Kleber (1999), The Power of Kings, Michigan. Parker, Geoffrey (1974), “The Military Revolution,1560-1660 a Myth?” The Journal of Modern History, Chicago. Pinnow, Hermann (1940), Almanya Tarihi, II, çev. Fehmi Baldaş, İstanbul. Rabb, Theodore K. (2006), The Last Days of The Renaissance, New York. Roberts, Andrew (2009), Great Commanders of the Modern World, Londra. Stephen D. Snobelen (2004), Newton İsaac, Europe 1450 to 1789, IV, New York. Roberts, J. M. (2010), Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, İstanbul. Tallett, Frank (1997), War And Society in Early Modern Europe 1495-1715, Londra. Wallance, Edward (2006), The Glorious Revolution, Londra. Wiesner, Merry E.-Hanks (2009), Erken Modern Dönemde Avrupa 1450-1789, çev. Hamit Çalışkan, İstanbul. http://www.riksbank.se/en/ 153 ORTAÇAĞ-YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ 7 Amaçlarımız    Bu üniteyi tamamladıktan sonra; 18. yüzyılın ilk yarısında Avrupa’daki güç dengelerindeki değişimi tartışabilecek, Avrupa’da 1700-1748 tarihleri arasındaki meydana gelen savaşları ve sonuçlarını değerlendirebilecek, 18. yüzyıl Avrupa tarihinin Osmanlı tarihi ile ilgisini değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Diplomasi Güç Dengeleri İspanya Veraset Savaşları Lehistan Veraset Savaşları Avusturya Veraset Savaşları Utrecht Antlaşması • • • • • Nystad Antlaşması Aix-la-Chapelle Antlaşması Poltava Savaşı Büyük Petro XII. Şarl İçindekiler Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) • İSPANYA VERASET SAVAŞLARI (-1702 1714) • RUSYA’NIN BİR AVRUPA GÜCÜ HÂLİNE GELMESİ • AVRUPA’DA GEÇİCİ SÜKÛNET VE BARIŞ DÖNEMİ (1730-1715) • DENGELERİN BOZULMASI VE YENİ SAVAŞLAR DÖNEMİ • AVUSTURYA VERASET SAVAŞLARI (1748-1740) Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) İSPANYA VERASET SAVAŞLARI (1702-1714) İspanya’yı Taksim Antlaşmaları İspanya, 17. yüzyılın son çeyreğinde bir önceki yüzyıla nazaran nüfuzunu ve hâkimiyet sahasını büyük oranda kaybetmesine rağmen, hâlâ Avrupa’nın en büyük devletlerinden biri idi. 1690’larda sınırları doğuda Filipinler’den, batıda Karayip Adaları ile Orta ve Güney Amerika’ya kadar yayılıyordu; Güney Hollanda ile Lüksemburg hâlâ İspanya mülkü idi. İspanya, 1697’ye gelindiğinde Avrupa’nın diğer devletleri arasındaki güç mücadelesinin en önemli sebebini oluşturdu. İspanya Kralı II. Carlos’un hastalığı 1690’lara gelindiğinde daha da arttı ve II. Carlos’un yerine geçecek bir varisi yoktu. Kralın muhtemel bir ölümünde İspanya hâkimiyeti için mücadelelerin ortaya çıkacağı kesindi. İngiltere ve Fransa, bazı tarihçiler tarafından “İlk Dünya Savaşı” olarak adlandırılan “Dokuz Yıl Savaşları”ndan sonra, Avrupa’nın geneline yayılacak bir savaş istemediklerinden İspanya meselesinde birlikte hareket etmek üzere harekete geçtiler. İngiltere Kralı III. William ile Fransa Kralı XIV. Louis, her iki tarafın da kabul edebileceği bir antlaşma üzerinde çalışmaya başladılar. Fransa kralı, İspanyol prenseslerin oğlu ve kocası olmasına rağmen İspanya gibi denizlerde de hâkimiyet sahası oldukça büyük bir devlet üzerinde tek başına hâkimiyet iddiasında bulunmanın kendisini bir savaşa sürükleyeceğini gayet iyi bildiğinden İngiltere ile ortak hareket etmeyi daha uygun görüyordu. III. William ise Dokuz Yıl Savaşları’nda devletin ağır bir mali yük altına girmesi yüzünden ağır eleştirilere uğramış ve bunun sonucunda savaştan sonra İngiltere ordusunu küçültmüştü. İspanya veraseti yüzünden İngiltere’nin Fransa gibi Avrupa’nın en güçlü devleti ile yeniden savaşa tutuşması, iç kamuoyunda büyük tepkilere yol açacağından ve ordusu küçültüldüğünden bu, istenen bir durum değildi. Bu sebeplerden İngiltere ve Fransa, İspanya meselesinde ortak hareket etti. İngiliz ve Fransız diplomatların müzakereleri sonucunda 1698’de “Birinci Taksim Antlaşması” kabul edildi. Bu antlaşmaya göre II. Carlos’un ölümünden sonra yerine Bavyera Elektör Prensi Joseph Ferdinand, İspanya kralı olacaktı fakat Ferdinand’ın 1699 Şubat’ında aniden ölmesi üzerine antlaşma hayata geçirilemeden fiilen hükümsüz kaldı. Bu yüzden İngiltere ile Fransa arasında 1699 Haziran’ında “İkinci Taksim Antlaşması” imzalandı. Bu antlaşmaya göre Avusturya Kralı I. Leopold’ün küçük oğlu Karl, İspanya, denizaşırı imparatorluğu ve Güney Hollanda’ya kral olacak; Fransa, Napoli ve Milano’yu dukalıkları ile değiştirecekti. 156 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi İkinci Taksim Antlaşması’na İspanya ve Avusturya karşı çıktılar. Kutsal RomaCermen İmparatoru ve Avusturya Kralı I. Leopold, İspanya verasetinde tek başına söz sahibi olmak istiyordu. Ayrıca İtalya’ya hâkim olmayı hedefleyen Leopold, bu antlaşmayı kabul etmesi hâlinde bu hayalinin gerçekleşmesinin mümkün olmadığını da biliyordu. Avusturya’nın İkinci Taksim Antlaşması’nın kabul etmemekte ısrar etmesinin bir diğer önemli sebebi de Türkler karşısında kazanılan zaferlerdi. 1683’te Osmanlı İmparatorluğu tarafından başlatılan ancak sonuçları itibariyle Türk tarafının ağır yenilgiler yaşadığı “Uzun Türk Savaşları” döneminde en kârlı çıkan devlet Avusturya olmuştu. İkinci Taksim Antlaşması’na en fazla tepki ise İspanya’dan geldi. II. Carlos ağır hasta olmasına rağmen İspanyol devlet adamları kralın bir vasiyetname imzalamasını sağladılar. Vasiyetnameye göre Carlos’un ölümünden sonra yerine Fransa Kralı XIV. Louis’nin küçük torunu Philip of Anjou kral seçilecekti. İspanyol devlet adamları bu hamle ile İngiltere ve Fransa arasındaki ittifakı parçalamayı hedeflemişlerdi. Bunda da başarılı oldular. Zira 1 Kasım 1700’de II. Carlos öldüğünde Fransa kralı, torununun V. Felibe (Philip) olarak İspanya kralı seçilmesini hemen tanıdı. Böylece İspanya Veraset Savaşları’na giden süreç de başladı. Philip of Anjou’nun V. Felibe olarak İspanya kralı seçilmesine ilk ve en sert tepkiyi Avusturya gösterdi. Zira bu durum, Avusturya’nın İspanya üzerindeki hayallerinin tamamen ortadan kalkması ve İspanya’nın Fransa nüfuzu altına girmesi demekti. Buna bir tepki olarak birliklerinin bir kısmını İtalya üzerine sevketti. Bununla da kalmayan Avusturya, Fransa aleyhine bir ittifak için görüşmelere de başladı. Avusturya’nın ittifak arayışlarını İspanya’nın yeni kralı V. Felibe’nin ilk icraatları kolaylaştırdı. Zira V. Felibe tahta geçer geçmez Fransa lehine birtakım antlaşmalar imzaladı ve danışmanlarının büyük bir kısmını da Fransızlar’dan seçti. Ayrıca İspanya’nın merkezi yapısını güçlendirmek için birtakım girişimlerde bulundu. Bu durum Aragon, Katalonya ve Valencia gibi yerel güçlerin etkili olduğu bölgelerde tepki ile karşılandı. V. Felibe’nin faaliyetleri, başta İngiltere ve Avusturya olmak üzere İspanya üzerinde planları olan diğer Avrupa devletlerini tedirgin etti ve Fransa aleyhine bir bloğun oluşmasını hızlandırdı. 7 Eylül 1701’de Denizci Devletler, İngiltere ve Avusturya, Lahey Büyük İttifakı’nda bir araya geldiler. Lahey İttifakı’nda kabul edilen maddelere göre V. Felibe’ye İspanya ile sömürgeler bırakılacak, İspanya ve Fransa tahtları birbirinden ayrı kabul edilecek, Avusturya Kralı I. Leopold’e Güney Hollanda verilecek, Denizci Devletler ise İspanya’dan ticari imtiyazlar elde edeceklerdi. Savaşın Başlaması Lahey Büyük İttifakı’nın mimarlarından İngiltere Kralı III. William’ın 8 Mart 1702’deki vefatı ittifakın zayıflamasına neden olmadı, bilakis daha da güçlenmesini sağladı. Bu arada savaş birçok farklı cephede devam ediyordu. Savaşın ilerleyen yıllarında Prusya da Lahey Büyük İttifakı’na dâhil oldu. Böylece hem Prusya bir Avrupa gücü olarak temayüz etmeye başladı hem de Prusya askeri sayesinde Fransa daha fazla sıkıştırıldı. İttifaka katılmalar olmasına ve bu ittifakı güçlendirmesine rağmen, savaşın asıl malî yükünü Deniz Devletleri çekmekteydi. Özellikle İngiltere ve Hollanda savaşın en önemli finansörleriydi ve Veraset Savaşları, bu iki ülkeyi birbirine daha çok yakınlaştırdı. İki ülke arasında, İngiltere’nin aleyhine olsa da, 1709’da Mania Antlaşması imzalandı. 7. Ünite - Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) Bu arada birçok cephede savaş son hızıyla devam ediyordu. Özellikle 1704’de ittifak birlikleri Fransa’ya ağır yenilgiler yaşattılar. Müttefiklerin başarısının arkasında İngiltere ile Hollanda’nın mali destekleri kadar, Prusya’nın insan gücü ve Marlborough Dükü John Churchill ile Avusturyalı Prens Eugen’in askerî dehaları da vardı. 1704’de süngü takılmış tüfekler ile mücehhez İngiliz-Hollanda ve Avusturya-Alman kuvvetleri, Fransa’yı hem doğudan hem de batıdan kuşattılar ve büyük başarılar elde ettiler. 1706’da Marlborough komutasındaki İngiltere-Hollanda ve Alman birlikleri, yaklaşık 50 bin kişilik Fransa ordusuna ağır bir darbe vurdu ve ardından da Brüksel ve civarındaki bazı bölgeler teslim oldular. Buna mukabil Fransa güçlü ekonomisi ve asker ihtiyacı sağlayacak nüfusu sayesinde kısa sürede yeniden toparlandı ve 1707’de Brüksel’i yeniden işgal etti. 1708’de Eugen komutasındaki Avusturya ordusu İtalya’daki bütün İspanyol topraklarını ele geçirdi ve Fransa, müttefik orduları tarafından dört cephede de kuşatıldı. Başarının arkasında yine Marlborough ile Prens Eugen vardı. Zira Fransa ordusu tarafından sıkıştırılan müttefik orduları karargâhına birkaç yüz kişi ile gizlice gelen Prens Eugen, Marlborough ile birlikte yaptıkları toplantıda savaşın kaderini değiştirecek kararlar aldılar. Alınan en önemli karar müttefik ordularının Fransa’nın beklediğinden daha hızlı hareket ettirilmesi idi. Prens Eugen’in 1697’de Zenta Savaşı’nda Türk ordusu karşısında başarıya götüren “beklenmeyen hızı”, 1708’de de müttefik ordularına başarı getirdi. 11 Temmuz 1708’de Oudenaarde’de ise yaklaşık 100 bin kişilik Fransa ordusu, Marlborough komutasındaki müttefik ordusu karşısında ağır bir yenilgi aldı. Savaş sonunda Fransa yaklaşık dokuz bin esir ve altı bin ölü verirken, müttefik ordularının kaybı yalnızca üç bindi. Müttefik ordularının bir sonraki hedefi Fransa’nın tamamen işgal edilmesiydi fakat 1708’den itibaren müttefikler arasındaki fikir ayrılıkları bunu imkânsız hale getirdi. Zira İtalya’ya hâkim olan Avusturya, daha fazla ileri gitmek istemiyordu ve enerjisini 1703’ten beri devam eden Macaristan isyanlarına harcamaya başlamıştı. Avusturya’nın savaşı daha ileri götürmek istememesi en çok İngiltere’yi zor duruma soktu. Çünkü İngiltere’nin İspanya Veraset Savaşları’ndaki nihai hedefi İspanya’nın tamamen işgal edilmesiydi. Buna mukabil Fransa’nın desteğini alan V. Felibe’yi tahttan indirmek beklenildiği kadar kolay olmadı. İspanya’da Felibe ve İngiltere’nin desteklediği Karl taraftarları arasında bir iç savaş çıktı ve bu iç savaşın galibi V. Felibe oldu. İttifak güçleri Fransa karşısında kazandıkları zaferleri İspanya karşısında kazanamadılar ve bu durum 1709’dan itibaren barış görüşmelerinin başlatılmasına giden süreci başlattı. Barış Görüşmeleri 1709’da Lahey’de başlatılan ilk barış görüşmelerinden, müttefiklerin ağır talepleri yüzünden, olumlu bir sonuç çıkmadı ve Fransa Kralı XIV. Louis, bu şartları kabul etmek yerine savaşa devam emri verdi. Fransa artık ya tamamen işgal edilecek ya da şartları hafifletilmiş bir barışa müttefikleri razı etmek için askerî başarılar kazanacaktı. XIV. Louis, ülkenin içinde bulunduğu zor durumu aşmak için halka şu şekilde bir konuşma yaptı: “Karakterime ters olan bir şeyi yapmaya kendimi zorladığımı söyleyebilirim. Şahsım, hatta belki onurum pahasına olsa bile vatandaşlarımın huzurunu bir an önce sağlamak gayretindeyim. Kendimizi savunmak için hazırlanmaktan başka bir alternatif yol göremiyorum. Bir araya gelerek kenetlenmiş bir Fransa, askerî güçle oluşturulan tüm ordulardan daha büyüktür ve bu haliyle düşmanlarını ustalıkla alt edebilecektir. Güvenliğinizi yakından ilgilendiren bu engele karşı sizlerin yardımını talep ediyorum. Gayret ile oluşturacağımız bu birliktelik düşmanlarımıza sömürülemeyeceğimizi öğretecektir”. 157 158 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi 1709’da alınan kararın Fransa için oldukça ağır sonuçları oldu. Zira vergi yükü nüfusun yüzde doksanını oluşturan köylüler üzerindeki yükü daha da arttırdı. Kral, ülkenin içinde bulunduğu ekonomik çıkmazı aşmak için yeni vergiler ihdas etti. Bunlar da kifayetsiz kaldığından borç para alındı, piyangolar çekildi, soyluluk belgesi satılmaya başlandı ve kâğıt para basıldı fakat bunların hiçbiri 1709 tarihi itibariyle ülkenin içinde bulunduğu ekonomik darboğaza bir çözüm olmadı. Paris halkı 1709’da Versay’a saldırdı ve şehirde büyük bir yağma meydana geldi. Bir zamanlar “mutlakiyetçiliğin” sembolü olan ve “Güneş Kral” olarak bilinen XIV. Louis aleyhinde tezahüratlar atılmaya başlandı. Sıkıntıları, 1709’daki şiddetli kış daha da arttırdı ve şiddetli kış yüzünden Fransa’nın nüfusu 2 milyon azaldı. Kral, halkın sıkıntılarına ortak olduğunu göstermek için saraydaki altın yemek takımlarını sattı. Bütün zorluklara rağmen, savaşa devam etti. Eylül 1709’da Malplaquet’de her iki taraf için de kanlı ancak neticesiz bir savaş meydana geldi. İlerleyen aylarda devam eden mücadeleler bir sonuç vermedi ve 1710’un ilk aylarından itibaren barış görüşmeleri yeniden başlatıldı. İkinci barış görüşmeleri de müttefikler arasındaki fikir ve çıkar ayrılıkları yüzünden yarıda kesildi. Barış, İngiltere’deki kabine değişikliği ile mümkün oldu. Savaşın asıl mali yükünü çeken İngiltere için İspanya’nın tamamen işgalinin ve desteklediği Karl’ın İspanya tahtına geçmesinin mümkün olmadığını gören İngiltere’deki yeni kabine 1710’dan itibaren barışın yapılması için diğer müttefiklerine baskı yapmaya başladı. Ayrıca gizlice Fransa ile görüşmeler başlatıldı. İngiltere barış isteğinde ciddi olduğunu göstermek için savaşın kaderini tayin eden ve başarıların arkasındaki en önemli isimlerden biri olan Marlborough’u 1711 Aralık’ında görevden aldı. İngiltere’nin barış arzusunu hızlandıran asıl önemli gelişme ise 17 Nisan 1711’de Kutsal Roma-Cermen İmparatoru I. Joseph’in varis bırakmadan ölümü oldu. Zira I. Joseph’in yerine kardeşi VI. Karl geçti ve böylece Avusturya artık VI. Karl’ın İspanya kralı olarak da tanınmasında ısrar etmeye başladı. Bu ise İngiltere için kabul edilir bir durum değildi. Avusturya’nın isteğinin kabulü hâlinde İspanya ve Avusturya tek bir kralın hâkimiyeti altına girecekti ancak İspanya Veraset Savaşları da tam da bu yüzden çıkmıştı. Bunun önünü almak isteyen İngiltere, Fransa ile olan barış görüşmelerine hız verdi ve diğer müttefiklerin de bu barış görüşmelerine katılması için baskıyı arttırdı. Utrecht Antlaşması 1712 Ocak’ına gelindiğinde İngiltere’nin arzusu ve baskılarının bir sonucu olarak Hollanda’nın Utrecht şehrinde müttefikler ile Fransa arasında barış görüşmeleri yeniden başladı. Görüşmeler yaklaşık bir sene sürdü ve 11 Nisan 1713’te ise İngiltere, Fransa, Hollanda, Savoy, İspanya ile Prusya arasında Utrecht Barışı imzalandı. Antlaşmaya göre V. Felibe, İspanya ve denizaşırı imparatorluğa; İngiltere, Cebelitarık ve Minorka’ya; Hollanda ise Fransa hâkimiyetindeki Flanders’deki birkaç önemli şehre hâkim olacaktı. Buna mukabil artık Hollanda bir deniz gücü olarak caydırıcılığını kaybetmiş ve veraset savaşlarının malî yükü yüzünden ekonomisi de iyice bozulmuştu. Ayrıca yine antlaşmaya göre V. Felibe, Fransa tahtı üzerindeki veraset haklarından feragat edecek; Fransa, İngiltere tahtında hak iddia eden III. James’i iade edecekti. Avusturya ise bir sene daha savaşa devam etti ve Mart 1714’te Fransa ile antlaşma imzalamak zorunda kaldı. İngiltere tahtına Protestan kralların geçmesi kabul edildi, Fransa ve İspanya krallıkları da daima birbirlerinden ayrı olacaklardı. 159 7. Ünite - Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) 1702’de başlayan ve 1714’e kadar süren İspanya Veraset Savaşları, Hollanda, İberya Yarımadası, İtalya, Ren ve Tuna boylarında devam etmişti. Bu savaşın sonunda İspanya üzerinde tek bir devletin hâkimiyet kurması engellenmekle birlikte ne İngiltere’nin ne Fransa’nın ne de Avusturya’nın istekleri tamamen gerçekleşti. Savaşın sonunda özellikle Fransa, Avrupa’daki nüfuzunu ve etki alanını giderek kaybetmeye başladı. Ayrıca savaşta halkın yardımına müracaat edilmesi ile birlikte artık mutlak güç kaynağının kral değil halkın bizzat kendisi olduğu anlayışı yayılmaya başladı ve bu anlayış Fransız İhtilali’ne giden sürecin temellerini oluşturdu. Savaş Fransa’nın toplam devlet borcunu yedi katına çıkardığından ülkede ciddi bir mali kriz baş gösterdi. Fransa’nın mağlubiyeti, bir devletin önde gelen olduğu dönemi kapadı ve daha akışkan bir Avrupa devletler sistemine yol açtı. “Barış, Avrupa tarihinde bir nokta değilse de virgül anlamına geliyordu: Batı Avrupa’da uzun süren bir savaş dönemine son vermiş, bölgelere ve hanedanlara büyük değişiklikler getirmiş ve Fransa’nın mağlubiyetinden sonra yeni bir Avrupa devletleri sistemini başlatmıştır”. Avusturya ise İspanya Veraset Savaşları’ndan en fazla toprak kazanan devlet olarak çıktı ve Avrupa’nın en büyük devleti hâline geldi. Avusturya için daha da önemli olan husus XIV. Louis’nin gücünün sınırlandırılmış ve İspanya tahtı üzerindeki hak iddiasından geçici bir süre ile vazgeçmiş olması idi. Utrecht Barışı, Hollanda için de bir dönüm noktasıydı. Kazanan cephede yer almasına rağmen Hollanda, savaş süresince büyük bir mali yükün altına girdi, borcu beş kat arttı ve neredeyse ülke iflasın eşiğine geldi. İlerleyen yıllarda Hollanda’nın Avrupa siyaseti üzerindeki etkisi tedricen geriledi. Utrecht Antlaşması’ndan sonraki 20 yılda Batı Avrupa’ya göreceli bir barış dönemi hâkim oldu. Bu 20 yılda İngiltere, Fransa ve Avusturya aralarında problemleri savaşla değil antlaşmalar yoluyla halletmeye çalıştılar. Bunun en önemli sebebi ise hem kazanan hem de kaybeden devletlerin büyük bir ekonomik yükün altına girmiş olmalarıydı. Bu 20 yılda Batı Avrupa devletleri ekonomilerini iyileştirmeye ve siyasi istikrarı yeniden sağlamaya gayret ettiler. Utrecht Barışı’ndan sonra neden Batı Avrupa’da genel bir barış dönemi başladı? RUSYA’NIN BİR AVRUPA GÜCÜ HÂLİNE GELMESİ Kuzey Savaşları (1700-1721) Batı Avrupa, İspanya Veraset Savaşları ile boğuştuğu dönemde Doğu Avrupa’da 1697’den itibaren ittifaklar kurulmaya başlandı. Bu ittifakların kurulmasının en önemli sebebi ise İsveç’in bölgedeki nüfuzunun ve askerî gücünün meydana getirdiği baskı idi. İsveç, 17. yüzyılda Avrupa’da askerî bir güç olarak ortaya çıktı ve en geniş sınırlarına X. Şarl (1622-1660) zamanında ulaştı. Buna mukabil İsveç’in bu büyümesi iktisadî bir gelişme ve nüfus artışı ile desteklenemedi. 17. yüzyılın sonlarında İsveç’in nüfusu 1,5 milyon iken Fransa’nınki 21 milyondu. Ayrıca ülkenin coğrafi olarak dört tarafının işgale açık olması da bir diğer problemdi, ancak zengin demir madenleri ve Avrupa’nın tek bakır madeni ülke ekonomisini canlı tuttu. Buna mukabil sanayi neredeyse hiç yoktu. Adeta savaş İsveç’in ekonomik olarak tek ve en önemli kaynağıydı. Ayrıca savaşlarda müttefiklerden alınan mali destekler de ülke ekonomisini canlı tutuyordu. Aksi takdirde düzenli ve daimi bir ordunun, barış zamanlarında da finanse edilmesi ülkeyi ekonomik darboğaza sokuyordu. Bu yüzden bazı tarihçilerin deyimiyle İsveç, “devleti olan bir ordu” görünümündeydi. 1 160 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi İsveç, XI. Şarl döneminde de Avrupa’nın en önde gelen devletlerinden biri olmaya devam etti. 18. yüzyıla gelindiğinde ise İsveç, giderek güç kaybederken Doğu Avrupa’da güç dengeleri de değişti ve bu yüzyıldan itibaren iki devlet öne çıkmaya başladı. Bunlar Prusya ve Rusya idi. İsveç’in giderek güç kaybetmesi yüzünden XI. Şarl (1660-1697) döneminden itibaren denge siyaseti izlenmeye ve Avrupa’da oluşan ittifaklardan istifade edilmeye çalışıldı. XI. Şarl, dışarıda barış politikası takip ederken, içeride ise birtakım reformlar yaptı ve ülkenin toparlanmasını sağladı. Merkezî yapıyı güçlendirdi, kara ve deniz birliklerini hem modernize etti hem de sayılarını arttırdı. İsveç, adeta bu kral döneminde bir nefes alma fırsatı buldu, mali olarak dışarı bağımlılıktan kurtuldu ve yeniden toparlandı. Türk tarihinde “Demirbaş Şarl” olarak da bilinen XII. Şarl, 15 yaşında iken 1697’de İsveç tahtına çıktığında kendini toparlamış, iç muhalefetin büyük oranda bastırıldığı ve ekonomisi iyileşmeye başlamış bir ülke devraldı. İçteki rahatlığa rağmen başını Danimarka’nın çektiği komşu devletler, genç ve tecrübesiz XII. Şarl’ın kral seçilmesini fırsat bilerek İsveç aleyhinde harekete geçtiler. 1698’de Danimarka, İsveç aleyhinde bir koalisyon oluşturmak amacıyla Lehistan ile irtibata geçti. Lehistan Kralı II. August, ülkenin sınırlarını genişletmek için İsveç’e ait Livonya ve onun limanı Riga’yı almak isteğinden Danimarka’nın teklifine olumlu cevap verdi. 1699’da Danimarka-Lehistan ittifakına, İsveç hâkimiyetindeki İngria ve Neva Nehri’ne sahip olmak isteyen Rusya da dâhil oldu. İttifaka dâhil olan Rusya, artık giderek bir Avrupa gücü olarak temayüz etmeye ve Büyük Petro liderliğinde buna göre reformlar yapılmaya başlandı. Kuzey İttifakı’na dâhil olduktan sonra Rusya dış politikasında köklü ve önemli değişikliklere gitti. İttifaka dâhil olmadan önce Büyük Petro’nun en önemli hedefi Karadeniz’e açılmak ve bunun için de Azak’ı ele geçirmek iken, 1699’dan sonra bu hedefinden vazgeçti. Artık Petro liderliğindeki Rusya için en önemli hedef İsveç aleyhine olacak şekilde topraklarını genişletmekti. Bunun için de güneyde kendini garantiye almak zorundaydı. Bu minvalde 1700’de Osmanlı İmparatorluğu ile İstanbul Antlaşması imzalandı ve Petro, bu antlaşmadan sonra bütün dikkatini İsveç savaşına verdi. 1700’ün ilk aylarında Danimarka, Lehistan ve Rusya ittifakı, daha 15 yaşındaki İsveç kralının kendilerine fazla direnemeyeceğini, zaten ülkenin de uzun vadeli bir savaşı finanse edecek ekonomik düzeye sahip olmadığını düşünerek harekete geçti. 1700 Şubat’ında Danimarka, İsveç’e ait Holstein-Gottorp topraklarına saldırdı. 1700 yazında ise Lehistan Livonya, Rusya da Ingiria ile Estonya’yı kuşattı. Kuzey İttifakı, İsveç konusunda yanıldıklarını kısa sürede anladılar. Zira İsveç’in Kuzey İttifakı tarafından tamamen ortadan kaldırılmasının kendileri için iyi sonuçlar getirmeyeceğini gören İngiltere ve Hollanda, İspanya Veraset Savaşları ile uğraşmalarına rağmen 1700’de donanmalarını İsveç’e yardım etmek üzere gönderdiler. Bununla birlikte Kuzey Savaşı ile İspanya Veraset Savaşları giderek daha iç içe girmeye başladı. İngiliz ve Hollanda donanmalarının yardımına yetişmesi İsveç Kralı XII. Şarl’a hiç beklemediği avantajlar sağladı. Bu donanma sayesinde Şarl, ordusunun bir kısmını Zealand’a çıkardı ve böylece en büyük düşmanı olan Danimarka’nın başkenti Kopenhag’ı kuşattı. Başkenti işgal edilme tehlikesiyle karşı karşıya kalan Danimarka, İsveç’ten barış talebinde bulundu. XII. Şarl, bu talebi doğuda elini rahatlatmak adına kabul etti ve 18 Ağustos 1700’de “Travendal Barışı” imzalandı. Travendal Barışı’ndan sonra XII. Şarl vakit kaybetmeden Rusya üzerine yürüdü ve Kasım 1700’de Narva’da Rus birliklerini büyük bir bozguna uğrattı. Bu yenilgi 7. Ünite - Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) Petro için önemli bir tecrübe oldu. Petro, Rusya’da büyük bir askeri modernleşme süreci başlatmış fakat bunu daha önce savaş sahalarında tecrübe etmemişti. Narva, bunun için iyi bir fırsat oldu ama sonu hüsranla bitti. Petro’nun büyük ümit bağladığı modern ordusu İsveç birlikleri karşısında tutunamadı. Savaş sonunda Rusya büyük askeri kayıplar yanında, üst düzey komutanlarının da bir kısmını kaybetti. Narva başarısından sonra XII. Şarl, Livonya’ya yürüdü ve burada ordugâhını kurdu. İsveç kralının daha fazla ileri gitmemesi Rusya’yı mutlak bir mağlubiyetten kurtardı. İsveç’in Narva hezimetinden sonra Rus birliklerini takip edip kesin bir zafer kazanmak istememesinde Lehistan etkili oldu. Zira Rusya üzerine yürümesi hâlinde Lehistan birliklerinin İsveç ordusunu arkadan kuşatma ihtimali vardı. Bu yüzden XII. Şarl, Livonya’da ordugâh kurmayı tercih etti. 1701 yılına gelindiğinde İsveç kralı, Lehistan’ı da savaş meydanlarında yenmek ve ancak bundan sonra bir barış antlaşması imzalamak üzere harekete geçti. 1701 yazında Lehistan topraklarına girdi ama bu XII. Şarl için çok ciddi bir adım oldu, zira kral 1701’de Lehistan’da kesin bir başarı elde edemedi. Daha da kötüsü Lehistan’ın idari yapısı kralı zor duruma soktu, kral adeta Lehistan bataklığına saplandı ve 1706’ya kadar Lehistan meselesi ile uğraşmak zorunda kaldı. 1706’da Lehistan Kralı II. August’ü silah zoruyla tahttan indirip yerine kuklası durumundaki Stanislas Leszczynski’yi yeni kral olarak seçtirdi. Poltava Savaşı (1709) XII. Şarl, 1701-1706 tarihleri arasında bütün enerjisini Lehistan’a harcadığından Baltık Denizi’ndeki Rus hareketliliğini yeterince takip edemedi. Narva hezimeti, Petro’ya önemli bir ders olmuştu. Öncelikle ordusunun büyük olmasına rağmen modern bir yapıya sahip olmadan başarı elde etmenin imkânsız olduğunu görmüştü. Ayrıca ordunun başarısında iyi bir organizasyonun yattığını farketmişti. Bu derslerden sonra Büyük Petro, mücadeleden vazgeçmedi ve ordusunu yeniden toparladı. Ordudaki Batılı uzmanların sayısını arttırdı ve daha da önemlisi St. Petersburg’u inşa ettirerek burada güçlü bir donanma kurdu. Bunların büyük bir kısmından habersiz olan İsveç kralı, 1707’ye gelindiğinde Rusya’ya kesin bir darbe vurmak üzere harekete geçti. Zaferinden o kadar emindi ki, barış tekliflerini dinlemeye bile tenezzül etmedi. XII. Şarl, 1708’de Moskova’yı işgal etmek üzere harekete geçti. Ancak yardımcı birliklerin ve gerekli zahirenin zamanında ulaşmaması İsveç kralını zora soktu. Buna Büyük Petro’nun İsveç ordusunun geçeceği yerleri yakarak yiyecek bulmalarını engellemesi de eklenince kral, Ukrayna üzerinden Moskova’ya ilerlemeye karar verdi. 1708’de Rusya ile İsveç arasında bir savaş olmadı. İsveç birlikleri 1709 kışını bozkırlarda ve şiddetli soğukla mücadele ederek geçirdi. Artık Şarl, Moskova’yı işgal etmeyi değil birliklerini sağ salim kurtarmayı düşünüyordu, ancak bu mümkün olmadı. “Mareşal Kış”tan kurtulan 20 bin İsveç askeri, 8 Temmuz 1709’da Poltava’da 50 bin kişilik Rus ordusu tarafından neredeyse tamamen imha edildi. Bu savaş önemli bir dönüm noktasıydı. 17. yüzyılın en güçlü devletlerinden İsveç büyük bir mağlubiyet almış ve XII. Şarl da birkaç subayla birlikte Osmanlı İmparatorluğu’na sığınmıştı. Rusya, kesin bir şekilde Avrupa devletleri arasına girdiğini ortaya koymuştu ve 18. yüzyıl, Rusya’nın hızlı yükselişine şahit olacaktı. Petro, reformlarının meyvesini Poltava zaferi ile toplamıştı. Savaştan sonra reformlara daha da hız vererek devam etti. Petro’nun Poltava’daki başarısında İsveç ordusunun geçeceği yerleri boşaltması, yiyecek maddelerini tahrip etmesi ve hayvanların otlatılmaması için çayırların 161 162 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi yakılması ve köprülerin yıkılması tayin edici olmuştu. Böylece İsveç ordusu Rus topraklarına girdiğinde ne sığınacak bir barınak ne de yiyecek temin edebileceği bir yerleşim yeri bulabilmiş ve açlık tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştı. Buna yardım bekledikleri Kazakların sözlerinden dönmeleri de eklenince Rus zaferi ortaya çıkmıştı. Poltava zaferinden sonra Rusya, Baltık’taki hâkimiyet sahasını genişletti. Bunun yanında Lehistan üzerindeki nüfuzunu arttırdı ve Şarl’ın zorla tahttan indirdiği August’ü yeniden tahta çıkardı. Poltava yenilgisinden sonra Osmanlı İmparatorluğu’na sığınan XII. Şarl ise, Türk yetkililer tarafından iyi bir şekilde karşılandı ve kral, Bender’e yerleştirildi. Bu durum Rusya tarafından Bâbıâli’ye gönderilen bir nâme ile protesto edildi ancak giderek güçlenen Rusya’nın bir sonraki hedefinin Osmanlı toprakları olduğunu düşünen Türk yetkililer, Rus protestosunu fazla dikkate almadılar. Ayrıca İsveç kralının ellerinde bulunmasının Rusya’ya 1700’de imzalanan İstanbul Antlaşması’nın şartlarını yerine getirmede baskı unsuru olacağını hesapladılar. XII. Şarl ise Osmanlı İmparatorluğu’nu Rusya aleyhine bir savaşa teşvik etmek üzere girişimlerde bulundu. Osmanlı İmparatorluğu, 1711’de Rusya’ya savaş ilan etti ve Prut mevkiinde Büyük Petro, Türk ordusu tarafından köşeye sıkıştırıldı. Nehir ve Türk ordusu arasında sıkışan ve bir tarafı da bataklık olan Rus ordusunun hiçbir kurtuluş yolu yoktu. Bu yüzden Petro, Sadrazam Baltacı Mehmed Paşa’ya barış teklifinde bulundu ve bu teklif, İsveçliler’in itirazına rağmen Türk tarafınca kabul edildi. Temmuz 1711’de yapılan antlaşmaya göre Rusya, Karadeniz’deki kazanımlarından vazgeçti. Ayrıca yine bu antlaşma ile Lehistan’ın serbestiyetine müdahale etmeyeceğini taahhüt etti. İsveç kralı, Prut Savaşı’ndan sonra üç yıl daha Osmanlı topraklarında kaldı ve 1714’te biraz da zorla, İsveç’e geri dönmek zorunda kaldı. XII. Şarl, ülkesine döndükten sonra orduyu yeniden toparlamaya ve kaybettiği yerleri geri almaya çalıştıysa da bunda muvaffak olamadı. İsveç’in durumu Batı Avrupa’da İspanya Veraset Savaşları’na son veren Utrecht Barışı’ndan sonra daha da zorlaştı. Zira ticaret gemileri zarar gören İngiltere ve Hollanda, Utrecht Antlaşması’ndan sonra dikkatlerini Kuzey İttifakları savaşlarına yönelttiler. Demirbaş Şarl’ın Türkiye günleri için bk. Akdes Nimet Kurat, İsveç Kralı XII. Karl’ın Türkiye’de Kalışı ve Bu Sıralarda Osmanlı İmparatorluğu, İstanbul 1943. Nystad Antlaşması İsveç’in her geçen gün biraz daha kan kaybetmesi Kuzey İttifakı’nda çatlakların oluşmasına ve bölünmelere neden oldu. Rusya ve Prusya ayrı bir grup, Danimarka ve Hanover ayrı bir grup oluşturdu. Böylece Kuzey İttifakı, 1716’da ortadan kalktı ve İsveç mirası üzerinde güç mücadelesi verilmeye başlandı. Bu mücadelede İngiltere ve Hollanda, Rusya’nın Baltık Denizi’nde aşırı güçlenmesi yüzünden karşı bloğa destek verdi ve 1716’dan itibaren Kuzey Savaşı artık Avrupa’nın geneline yayıldı. Bu durum İsveç Kralı XII. Şarl’ın elini güçlendirdi ve bir süre daha hayatta kalmasını sağladı. Orduyu yeniden toparlayan Şarl, 1718’de Danimarka hâkimiyetindeki Norveç’e saldırdı fakat bu saldırı onun sonunu getirdi. Aralık 1718’deki Frederiksheld Kuşatması’nda başından vurularak öldürüldü. XII. Şarl öldürülmesine rağmen Kuzey Savaşı sona ermedi ve giderek daha farklı bir boyut kazanmaya başladı. 5 Ocak 1719’da İngiltere’nin gayretleri sonucu 7. Ünite - Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) 163 Avusturya, Hanover, Lehistan ve İngiltere’nin katıldığı bir Viyana İttifakı kuruldu. Bu ittifakı mümkün kılan en önemli gelişme ise 1716’dan beri devam eden Avusturya-Osmanlı savaşının, 21 Temmuz 1718 Pasarofça Antlaşması ile Avusturya’nın büyük kazanımlar elde ederek sona ermesiydi. Doğuda kendini güvenceye alan Avusturya, Viyana İttifakı’na katılabildi. Viyana İttifakı’nın en önemli amacı Rusya’nın aşırı güçlenmesini engellemekti. İngiltere, Baltık’ta Rusya’yı sınırlandırmak isterken Avusturya, Lehistan’da giderek güçlenmesine engel olmayı hedefliyordu. İngiltere bunun için Prusya’yı da kazandı ve 1719’da Berlin ile bir antlaşma imzalandı. Ayrıca Fransa da İngiltere’ye destek veriyordu. Böylece Rusya, tek başına kaldı ve tecrit edildi. XII. Şarl’ın ölümünden sonra yerine geçen yeni kral barışçı bir dış politika izlemek zorunda kaldı. Bunun bir sonucu olarak da 20 Kasım 1719’da Hanover ile Stockholm Antlaşması, 1 Şubat 1720’de de İngiltere ve Prusya ile bir antlaşma yapıldı. 14 Haziran 1720’de de, İngiltere ve Fransa’nın baskılarıyla Danimarka ile Frederiksborg Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmalara rağmen Rusya karşısında kurulan ittifakta 1720’ye gelindiğinde ciddi çatlaklar oluşmaya başladı. İngiltere’nin Prusya’ya yakınlaşmasının uzun vadede aleyhine olacağını gören Avusturya, giderek Rusya’ya yaklaştı. Avusturya’nın Rusya’ya meyyal politikalar geliştirmeye başlaması İsveç’in elini zayıflattı ve Rusya ile 1721’de Nystad Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile İsveç artık Avrupa’nın en büyük devletlerinden biri değil, bir Baltık devleti seviyesine düştü. Kuzey Savaşı da sona erdi. Nystad Barışı, İsveç için bir çöküşü ifade ederken Rusya için ise bir Avrupa devleti olduğunun göstergesiydi. Kuzey Savaşı’ndan en kazançlı çıkan ülke hiç kuşkusuz Rusya oldu. Zira sınırlarını Baltık Denizi’ne kadar genişletirken Lehistan üzerindeki siyasi nüfuzunu da arttırmıştı. Artık Avrupa siyasi arenasında, kendi kendine yeten, nüfusu hızla artan ve modern bir orduya sahip Rusya da vardı. Başarının kahramanı Petro, bundan sonra bir “imparatordu”. Büyük Petro’nun Reformları Petro, 1682’de tahta geçtiğinde Rusya, Avrupa siyasetinde hiçbir ağırlığı olmayan sıradan bir devletti. Onun reformları ile Rus modernleşmesi başladı ve sonraki hükümdarlar döneminde de devam ettirildi. Petro dönemi milletlerin gelişiminde liderlerin oynadığı role örnek olarak gösterilir. Aslında Petro, 1676’da Çar Aleksey öldüğünde taht varisi olarak görülmüyordu. Zira kardeşi İvan daha ön plandaydı ve ona muhtemel çar gözüyle bakılıyordu. Bu durum Petro’nun annesinin ailesi Narişkiler’in geri plana itilmesine sebep oldu fakat Çar Aleksey’den sonra çar ilan edilen Fyodor, Narişkinler’e eski itibarını geri verdi. Fyodor, 27 Mayıs 1782’de geride hiç çocuk bırakmadan vefat etti. Bunu fırsat bilen Narişkinler, nüfuzlarını arttırmak için harekete geçtiler ve daha on yaşındaki Petro’yu tek başına çar seçtirdiler. Bunu kabullenmeyen Rusya’nın bir diğer büyük ailesi Miloslavskiler, strelitzleri isyan ettirdiler ve İvan’ın birinci çar, Petro’nun ikinci çar ve Sofiya’nın da naibe ilân edilmesini sağladılar. Ülkeyi Sofiya idare ediyordu. Sofiya, Petro ve annesi Nataliya Narişkin’i başkent yakınlarındaki Preabrazenskoye köyüne sürdü. Aslında Preabrazenskoye’deki sürgün yılları Petro için oldukça verimli geçti. Petro, burada kendini geliştirdi, Latince, Almanca ve Felemenkçe öğrendi, Avrupa tarihine dair kitaplar okudu ve bu medeniyet hakkındaki bilgisini arttırdı. Okuduğu kitaplar sayesinde Batı medeniyeti ve modernleşmesine merak duymaya başladı. Bu merakını ziyaretine gelen Strelitzler: Moskova garnizonunun en önemli askeri birliğiydiler. 17. yüzyıla kadar Rus ordusunun en önemli birliklerini oluşturmalarına rağmen bu yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa’daki modern ordular karşısında yetersiz kalmaya başladılar ve sık sık isyan etmeleri yüzünden bu birliği kendine bir tehdit olarak gören Büyük Petro bu askeri birliği kaldırdı. Bazı tarihçiler strelitzleri Osmanlıdaki yeniçerilere benzetmişlerdir. 164 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Duma: Rusya’da asillerin yüksek kesimlerinden oluşan, bazı yaptırım ve yargı işlevlerine sahip danışma meclisine verilen addır. Avrupalılarla yaptığı konuşmalar daha da körükledi. 1688’e gelindiğinde Petro, artık dumaya katılmaya ve siyasi gelişmelere dair görüşlerini açıkça dile getirmeye başladı. Bu arada askeri stratejiye merak duymaya başladı. 1689’da Petro’dan tamamen kurtulmak isteyen Sofiya ve yandaşlarının hazırladığı komplo, hayata geçmeden bir şekilde Petro’ya haber verildi ve Petro, bu durumu lehine çevirmeyi bildi. Sofiya’nın naipliğine son verildi ve Moskova’daki Novodeviçiy Manastırı’na kapatıldı. Böylece Petro’nun tahtı üzerindeki gölge de kalktı. Petro’nun en büyük rakibi ve hayatına kasteden Sofiya’yı bu kadar kolay ortadan kaldırmasının en önemli sebebi Sofiya ve en büyük destekçisi Golitsin’in Kırım’a yönelik savaşta başarısız olmalarıydı. Golitsin komutasındaki Rus ordusu, 1689’da Kırım’ı kuşatmış, ancak 30 Mayıs 1689’da Selim Giray komutasındaki Tatarlar karşısında başarısız olmuştu. Bu başarısızlık, ülkede Sofiya’nın itibarını zedelemiş ve Petro’nun mutlak iktidarına giden süreci hızlandırmıştı. Petro, 1697’de 270 kişilik bir toplulukla kendisini Topçu Petr Mihaylov adıyla gizleyerek Avrupa’ya gitti. Bu yolculuğun asıl amacı Osmanlı İmparatorluğu aleyhinde bir kampanya başlatmaktı, ancak bunun mümkün olmadığı görüldü ve Rus çarı bunu merak ettiği Avrupa medeniyetini bir keşif turuna dönderdi. Almanya’yı, Hollanda’yı gezdi. Amsterdam ve Zaandam tersanelerinde birkaç ay kaldı. Bir işçi gibi çalışarak Königsberg’de topçuluk, Amsterdam’da marangozluk ve Londra’da gemi inşası eğitimi aldı. Avrupa’da kaldığı sürece gördüğü herşeyi inceledi. Örnek modeller hazırlattı. Petro’dan önce düzenli bir Rus ordusu yoktu. Soyluların beslediği askerler, Kazaklar, strelitzler ve ordunun yarısını meydana getiren yabancı paralı askerler Rus ordusunu oluşturuyordu. Petro’nun modernleşme çabasında en büyük pay askeri reformlara ayrıldı. Bu da gayet doğaldı, zira 36 sene süren hükümdarlık yıllarının 23 senesi Türkler ve İsveç ile girdiği uzun savaşlarla geçti ve bu durum onu öncelikli olarak askeri yapıyı modernleştirmeye zorladı. Bu minvalde askerliği zorunlu hâle getirdi ve Rusya’nın ilk millî ordusu onun zamanında kuruldu. Böylece paralı askerlere olan ihtiyacın ortadan kalkmasını sağladı. Ateşli silahların kullanılmasını yaygınlaştırdı, askeri eğitime önem verdi. Kara ordusunda ve donanmada ağır silahları kullanacak insanların eğitimi için akademiler kurdu. Daha önce Rusya’nın Baltık Denizi’nde ve Karadeniz’de limanı olmadığı için donanması da yoktu. İlk Rus donanmasını kurdu ve ülkesinin denizlerde de bir güç olarak boy göstermesini sağladı. 1725’e gelindiğinde Rusya’nın artık 50 savaş gemisi ve 400 kadırgası vardı ve bu, ülkeyi en azından Baltık Denizi’nde söz sahibi yaptı. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki yeniçerilere benzeyen ve yapılacak işleri engelleyen strelitzleri yok etti. Petro’nun iktidarının ilk yılları Rusya’nın ekonomik açıdan en geri olduğu döneme rastlamıştı. Bu durumu düzeltmek için geniş çaplı bir reform hareketi başlattı. Kentlerin gelişmesini sağlamak için tüccar ve zanaatkârlara kendi belediyelerini kurma imkânı sağladı ancak Batılı temelli belediye teşkilatlanması kısa sürede problemlerle karşılaştı. Zira siyasi katılım ve idari özerklik gibi kavramlara uzak Rus toplumunda bunların kabullenilmesi zaman gerektiriyordu. Savaşı finanse etmek için Petro bir dizi ekonomik yeniliğe de imza attı. Bu minvalde lonca sistemini geliştirdi, sanayinin gelişmesine ve millileşmesine çalıştı. Ondan önce Rusya’da sanayi fazla gelişmemişti ve olanlar da yabancılar tarafından işletiliyordu. En önemli sanayi sektörlerini devlet tekeline alan Petro, sübvansiyonlarla yeni sektörlerin de doğmasını sağladı. Tahta çıktığında 21 olan mal çeşidi öldüğünde 200’e çıkmıştı. Buna mukabil Petro döneminde başlatılan sanayi hamlesi halefleri tarafından aynı ölçüde devam ettirilemedi ve Rusya, giderek Batının gerisinde kaldı. Çünkü Petro 165 7. Ünite - Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) dönemindeki sanayileşmenin ana teşvik edici unsuru devletti ve bu özel sektörün gelişmesini engelledi. Ülkesinin dış ticaret hacmini yedi kat arttırdı, toprak mülkiyetini yeniden düzenledi ve serflerin sanayi işlerinde çalışmalarını sağladı. Rus takvimini Avrupa’nın kullandığı takvime uygun hale getirdi. Slav alfabesini modernleştirdi. İlk Rus gazetesi Vedemosti’yi yayınlattı. 1724’te Petersburg Bilim ve Sanat Akademisi’ni kurdu. Eğitim sistemini laikleştirdi, Avrupa’ya çok sayıda öğrenci gönderdi, soylular dışındakilere eğitim olanaklarını açtı. Batı dillerinde yayımlanan kitapları Rusça’ya çevirtti. Reformları önündeki en büyük engellerden biri olarak gördüğü Ortodoks Kilisesi’ni bir devlet dairesi statüsüne soktu. Bunu da 1700’de ölen patriğin yerine yenisini atamayarak ve kilisenin elindeki mali gücü kısıtlayarak yaptı. Küçük manastırlar kapatılırken, büyük manastırlar da ağır vergi yüklerine tâbi kılındı. Buna mukabil Petro, dünyadaki bütün Ortodoksları Rus Ortodoks Kilisesi’ne bağlamaya gayret etti. Moskova’nın yerini alacak Petersburg kentini kurdu. Bütün bunları yaparak Rusya’yı kapalı bir yapıdan kurtarıp, Avrupa’nın büyük güçleri arasına soktu. 17. yüzyılın başlarında Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu ile birlikte Avrupa’nın dışına çıkarılması önerilirken, 18. yüzyılın başında sürekli bir Avrupa barışı için Rusya’nın da bu sistemin bir parçası olması gerektiği görüşü hâkim olmaya başladı. Bu yüzden Petro, Rusya’nın kaderini değiştiren adam olarak tarihe geçti. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Paul Bushkovitch, Büyük Petro, çev. Berna Akkıyal, İstanbul 2012. Petro’nun reformları daha çok hangi alanda olmuştur ve bunun sebepleri nelerdir? Rusya’nın Doğuda Güçlenmesi Batı Avrupa’da İngiltere ve Fransa’nın başını çektiği bir ittifak sistemi kurulmaya çalışılırken Büyük Petro idaresindeki Rusya ise giderek dikkatini İran’a yoğunlaştırmıştı. Bu durum İngiltere tarafından da teşvik edildi. Zira Baltık Denizi’nde güçlenecek bir Rusya, İngiltere’nin çıkarları aleyhine olacaktı. Bunun önünü almak için İngiltere 10 Ekim 1723’te Prusya Kralı I. Friedrich ile Charlottenburg Antlaşması’nı imzaladı. Fakat Rusya, 1722’de dikkatini Baltık’a değil İran’a yöneltmişti. Mahmud Afgan, 1722’de İran’daki Safevî hanedanına son verdi ve İran bir iç savaşa sürüklendi. Taht mücadelesini kaybeden II. Tahmasb’ın Rusya’ya sığınması İran’daki mücadeleye farklı boyutlar kazandırdı. Petro, Lezgilerin Rus tüccarlarına saldırdığı bahanesiyle Derbend üzerine yürüdü ve fazla bir direnişle karşılaşmadan şehri ele geçirdi. Daha sonra ise Bakü üzerine yürümeye başladı. Rus birliklerinin Bakü’ye yönelmeleri üzerine savaşa Osmanlı İmparatorluğu da müdahil olmak zorunda kaldı. Petro’ya bir elçi gönderildi ve Bakü’ye saldırması hâlinde bunun savaş sebebi sayılacağı bildirildi. Türk tehdidi karşısında Petro, geri adım attı fakat Kafkaslar’daki güç mücadelesi devam etti. Rusya’nın Şirvan’a ilerlemesi ve Reşt Şehri’ni muhasara etmesi üzerine Osmanlı-Rusya ilişkileri yeniden gerildi. Bâbıâli’nin savaş ilan edeceği şayiaları dolaşmaya başladı. Bunun üzerine bir Osmanlı-Rusya savaşını çıkarlarına ters gören Fransa araya girdi ve iki ülkenin 24 Haziran 1724’te İstanbul Antlaşması’nı imzalamasını sağladı. Bu antlaşma ile Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya, İran’ın bir kısım topraklarını aralarında taksim ettiler. Antlaşma, Rusya’nın Hazar Denizi kıyılarına ulaşmasını sağladı ve Rusya, İran ipek ticaretinin kuzey pazarını kontrolü altına aldı. 2 166 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. M. Sadık Bilge, Osmanlı Devleti ve Kafkasya, İstanbul 2005. AVRUPA’DA GEÇİCİ SÜKÛNET VE BARIŞ DÖNEMİ (1715-1730) 11 Nisan 1713’te imzalanan Utrecht Antlaşması’ndan sonra Batı Avrupa devletleri arasında 1730’a kadar sürecek olan bir barış dönemi başlamıştı. İspanya Veraset Savaşları’na müdahil olan bütün devletler savaş yüzünden büyük ekonomik yükün altına girmiş ve borçları katlanmıştı. Utrecht Barışı, savaşa taraf olan devletlere ekonomilerin düzeltmeleri ve iç istikrarı yeniden sağlamaları için bir fırsat vermişti. 1730’a kadar barışın hâkim olmasında 17. yüzyıl Avrupası’nın en güçlü devleti olan Fransa’nın İspanya Veraset Savaşları’nda bu konumunu kaybetmesi de etkili oldu. 1730’lara doğru Fransa kendini toparladığında Avrupa’daki güç dengeleri ve mücadeleler yeniden başlayacaktır. Göreceli barış döneminde Avusturya’nın 1715’te doğuda Osmanlı İmparatorluğu ile yeniden savaşa tutuşması da belirleyici oldu. Türk tehlikesine karşı konumunu sağlamlaştırmak isteyen Avusturya, Haziran 1716’da İngiltere ile Westminster Antlaşması’nı imzaladı. Böylece Osmanlı İmparatorluğu ile bir savaş durumunda İspanya’nın kendisini arkadan vurmasını İngiliz donanması sayesinde engellemeyi hedefledi. İngiltere de İspanya’nın yayılmacı bir dış politika izlemesini engellemek istiyordu. Westminster Antlaşması’ndan sonra İngiltere ile Fransa arasında da ittifak antlaşması için görüşmeler başlatıldı ve 28 Kasım 1716’da İngiltere-Fransa ittifakı imzalandı. Bu Avrupa diplomasisinde önemli bir kırılma noktasıydı. 4 Ocak 1717’de Hollanda’nın da katılmasıyla “Üçlü İttifak” kuruldu. İngiliz ve Fransız diplomatlar bu ittifakın bütün Avrupa’ya şamil olması için görüşmelere başladılar ve İspanya ile Avusturya’yı barıştırmaya çalıştılar. Avusturya, Ocak 1717’de ittifaka dâhil olmayı prensipte kabul etti. Buna mukabil İspanya ittifaka dâhil olmamakta diretti. İspanya’nın ittifaka dâhil olmak istememesinin en önemli sebebi, Avusturya’nın Osmanlı İmparatorluğu ile savaş hâlinde olması idi. Bunu fırsat bilen İspanya, Utrecht Barışı’nda Avusturya’ya kaptırdığı toprakları geri almayı hedefliyordu. Bu hedefini hayata geçirmek adına İspanya donanması Ağustos 1717’de Sardunya’yı istila etti fakat bu hareket yanlış zamanda yapılmıştı. Zira Avusturya, 17 Ağustos’ta Türk ordusu karşısında büyük bir başarı kazandı ve Belgrad’ı işgal etti. Bu başarı Avusturya’nın elini güçlendirirken, İspanya’nın tedirgin olmasına neden oldu. İspanya’nın tedirgin olmasında Prens Eugen’in Avusturya ordusunun bir kısmıyla İspanya üzerine sevkedileceği söylentileri de etkiliydi. İspanya, bir Avusturya saldırısı ihtimaline karşılık Rusya, İsveç ve Osmanlı İmparatorluğu ile temaslara geçti. Amacı Avusturya karşısında bir blok oluşturmaktı. Ayrıca büyük bir donanma hazırladı ve savaş hazırlıklarını ikmal etti. İspanya’nın savaş hazırlıkları İngiltere ve Fransa’yı tedirgin etti ve her iki ülke de İspanya ile Avusturya’ya ittifaka dâhil olmaları için baskıyı arttırma kararı aldı. Avusturya, 21 Temmuz 1718’de Osmanlı İmparatorluğu ile Pasarofça Antlaşması’nı imzalayarak elini daha güçlendirdi fakat bir İspanya savaşında İngiltere’nin donanma desteğine ihtiyaç duyuyordu. Bu da Avusturya’yı İngiltere’nin baskıları sonucu 2 Ağustos 1718’de “Üçlü İttifak”a dâhil olmaya mecbur bıraktı. Böylece “Dörtlü İttifak” biraz zorlamayla da olsa kuruldu. Avusturya’dan sonra ittifaka İspanya’nın da dâhil edilmesi için İngiltere ve Fransa baskılarını arttırdılar. İspanya’nın direnmesi üzerine İngiltere, donanmasını 7. Ünite - Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) Akdeniz’e gönderdi ve 11 Ağustos 1718’de İspanya donanmasını Passaro Körfezi açıklarında yoketti. Bu yenilgiye rağmen İspanya’nın inadında devam etmesi İngiltere’ye tek bir seçenek bıraktı: Savaş. İngiltere ve Fransa birlikleri tarafından sıkıştırılan İspanya, nihayet Ocak 1720’de ittifaka dâhil olmayı kabul etmek zorunda kaldı. Bu, cebri bir kabuldü ve Avrupa’da “zoraki bir barış dönemi” yeniden tesis edilmişti. Bu antlaşma ile İngiltere ve Fransa, Avrupa’nın önemli bir bölümünü kapsayacak olan bir savaşı engelledi fakat problemlerin büyük bir kısmı kesin olarak çözülmediğinden bu barış, gelecekteki muhtemel savaşı engelleyemeyecekti. 1720 yılı “ittifak” için oldukça sıkıntılı geçti. Zira İngiltere ve Fransa’da ciddi boyutlarda ekonomik darboğaz başgösterdi. Özellikle İngiltere, giderek Avrupa siyasetinden uzaklaşmaya başladı. Buna mukabil Fransa daha ön plana çıktı. 27 Mart 1721’de Fransa ile İspanya bir ittifak antlaşması imzaladı. 13 Haziran 1721’de de İngiltere bu ittifaka dâhil oldu. Buna mukabil 1722’ye gelindiğinde “Dörtlü İttifak” dağılmanın eşiğine geldi. Bunun en önemli sebebi ise İngiltere ile Fransa arasındaki giderek artan işbirliği idi. Bu, doğal olarak İngiltere-Avusturya yakınlaşmasını anlamsız ve faydasız hâle getirdi. Zira bu iki ülkenin yakınlaşması, Fransa’nın gücünü ve nüfuzunu dengelemeye matuftu. Ayrıca Fransa Kralı XIV. Louis, yaşlandığından Avusturya’da çok yakında bir taht mücadelesi baş gösterebilirdi. Louis, bunu önlemek ve kızlarının kendisinden sonra kraliçe seçilmeleri için siyasi altyapıyı hazırladı. Pragmatic Sanction denen bir belge ile yeğenlerinin tahttan feragat etmelerini ve kızlarının kendisinden sonra kraliçe seçilmelerini garanti altına aldı. Buna rağmen Pragmatic Sanction, Avusturya’yı daha güçlendireceği endişesiyle İngiltere ve Fransa tarafından tanınmadı. Bütün bunlar İngiltere ve Fransa’nın biraz da zorla kurdukları “Dörtlü İttifak”ın dağılmasına sebep oldu. Avrupa’da giderek artmaya başlayan İngiltere-Fransa gerginliği de ittifakın dağılmasında etkili olmuştu. DENGELERİN BOZULMASI VE YENİ SAVAŞLAR DÖNEMİ İspanya - Avusturya Antlaşması (1725) 1 Eylül 1715’te “Güneş Kral” olarak tarihe geçen Fransa Kralı XIV. Louis öldü ve yerine daha beş yaşındaki XV. Louis Fransa tahtına çıktı. 1725’e gelindiğinde 15 yaşına gelen XV. Louis’nin soylu bir eş ile evlendirilmesine ve böylece taht varisi probleminin çözülmesine karar verildi. Ancak ciddi bir sorun vardı. Zira XV. Louis, kendisi gibi çocuk olan yedi yaşındaki bir İspanyol prenses ile nişanlanmıştı. İspanyol prensesin evlenebilecek yaşa gelene kadar beklemek Fransa’da sıkıntılara yol açabileceğinden Fransız devlet adamları bir karar vermek zorunda kaldılar. Alınan karar gereğince XV. Louis, İspanyol prenses ile olan nişanı attı, prenses İspanya’ya geri gönderildi ve Fransa kralı, Lehistan’ın devrik kralı Stanislas Leszcynski’nin kızı ile evlendi. İspanyol prensesin geri gönderilmesi Madrid’de hiç iyi karşılanmadı. İspanya, Fransa’ya karşı bir birlik oluşturmak adına Avusturya’ya yaklaştı ve 1725’te iki ülke arasında antlaşmalar imzalandı. Avusturya-İspanya antlaşması, Fransa ve İngiltere tarafından endişe ile karşılandı. Zira Viyana ittifakının, Avrupa barışını bozacağından, Avusturya’nın gücünün artacağından korkuluyordu. Korku, İspanya’nın bir savaş için donanmasını hazırladığına dair söylentilerin yayılması ile birlikte daha da arttı. Bu arada Rusya Çarı Büyük Petro’nun 1725 Şubat’ında ölümü Avrupa’nın geleceğine dair bilinmezlere yenilerini ekledi. 167 168 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi İngiltere ve Fransa, Viyana İttifakı’na karşı bir ittifak oluşturmak üzere harekete geçtiler. Bunun için Prusya, Hanover ve Hollanda ile görüşmeler yapıldı ve 3 Eylül 1725’te Hanover İttifakı kuruldu. Bu ittifakın temel amacı Rusya ve İspanyaAvusturya tehlikesini bertaraf etmekti. Buna mukabil Hanover İttifakı, İspanya ve Avusturya üzerinde tam tersi bir etkide bulundu. İspanya ve Avusturya, 5 Kasım 1725’te saldırı ve savunma antlaşması imzaladılar ve askeri hazırlıklara başladılar. Bu yüzden Avrupa yeni bir savaşa doğru sürükleniyordu. Avusturya, Hanover İttifakı’na karşı bir ittifak kurmak üzere harekete geçti ve ilk olarak İngiltere’nin baskılarından bunalan Rusya ile irtibat kurdu. Nihayet Ağustos 1725’te Avusturya ile Rusya arasında savunma ittifakı imzalandı. Avusturya-Rusya ittifakından sonra Prusya da Ekim 1726’da Avusturya ile Wusterhausen Antlaşması’nı imzaladı. Bu ittifakla Hanover İttifakı giderek kan kaybetmeye başladı. Avusturya’nın öncülük ettiği ittifakın giderek güç kazanması üzerine İngiltere, donanmasını Baltık Denizi’ne gönderdi ve Rusya ile Prusya’ya gözdağı vermeye çalıştı. Bu hamle başarılı da oldu ve Rusya, daha ileri gitmekten çekindi. Hanover İttifakı, Doğu Avrupa’da elini güçlendirmek ve Avusturya-Prusya-Rusya ittifakına karşı denge oluşturmak için İsveç ve Danimarka’yı da saflarına katmayı başardı. Artık doğu ve batı ittifakları dengelenmiş gibiydi. 1727’nin ilk aylarına gelindiğinde bütün Avrupa genel bir savaşa girecek gibiydi. Fransa, ordusunu arttırırken İngiltere de donanmasını güçlendirdi. Avusturya bloğu da askeri hazırlıklara başladı ancak Mayıs 1727’de Avrupa’daki dengeler tekrar değişti. Zira Avusturya, Fransa ile 31 Mayıs 1727’de Paris ön antlaşmasını kabul etmişti. Bu gelişme, savaş hazırlıklarına son verilmesine neden oldu. Artık Avrupa’daki ittifaklar bir kez daha alt üst olmuş ve dengeler bozulmuştu. Paris Antlaşması’ndan hemen sonra İngiltere-İspanya savaşı sonlandırıldı. Daha da önemlisi İngiltere, artık Rusya’yı Baltık Denizi’nde bir rakip olarak değil ortak olarak görmeye başladı. İngiltere-Fransa arasındaki diplomatik işbirliğine son veren en önemli gelişme ise 16 Mart 1731’de İngiltere ile Avusturya arasında İkinci Viyana Antlaşması’nın imzalanmasıydı. İspanya’nın da 1731 Temmuz’unda bu ittifaka katılması Fransa’nın elini giderek zayıflattı ve İngiltere-Fransa işbirliği artık tamamen hükümsüz kaldı. Lehistan Veraset Savaşları 1731’de imzalanan İkinci Viyana Antlaşması ile birlikte Avrupa’da güç dengeleri ve ittifaklar yeniden şekillenmeye başladı. Artık İngiltere-Fransa işbirliği yoktu. Tam aksine İngiltere’nin başını çektiği ve Fransa’nın aleyhine büyüyen yeni bir ittifak oluşmuştu. Bu ittifakta Avusturya, İngiltere, İspanya, Rusya ve Prusya yeralıyordu. Buna mukabil Fransa da yeni bir blok oluşturmak üzere girişimlere başlamıştı. Fransa’nın kurmak isteği ittifakta Danimarka, İsveç, Lehistan ve Osmanlı İmparatorluğu’nun bulunması hedefleniyordu. Böylece Fransa, ilişkileri giderek bozulan Rusya ve Avusturya’yı kontrol altında tutmayı amaçlıyordu. İngiltere ve Fransa’nın oluşturmak istedikleri yeni ittifaklar sistemi Lehistan’daki gelişmeler yüzünden giderek bir çatışmaya dönüşecekti. 1732’ye gelindiğinde Avrupa’da oluşan yeni ittifakların en önemli gündem maddelerinden biri de Lehistan’ın II. August’den sonraki kralının kim olacağı meselesiydi. Zira 62 yaşında ve hasta olan August’ün ölümü an meselesiydi. Lehistan’daki kral seçimi sistemi dış müdahaleye açıktı. Zira yeni kralın seçilmesi için ülke ileri gelenleri bir kurultayda toplanıyor ve oybirliği ile yeni kralı seçiyorlardı. Kralın oybirliği ile seçilmesi büyük sıkıntılara ve iç savaşa sebep oluyordu. 7. Ünite - Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) Lehistan gibi Doğu ile Batı arasında stratejik öneme haiz bir ülkenin kralının kim olacağı tartışmaları doğal olarak komşuları başta olmak üzere diğer devletleri de yakından ilgilendiriyordu. Bunun için seçimlere dışarıdan müdahale kaçınılmaz hâle geliyordu. Bu konuda Avusturya, Rusya, Prusya Portekizli Emmanuel’i; Fransa ise XV. Louis’in kayınpederi olan Lehistan asıllı Stanislas Leszczynski’yi desteklemeye başladı. Avusturya, Rusya ve Prusya’nın birlikte destekledikleri Emmanuel’in kral seçilmesi, Lehistan asıllı olmadığı için düşük bir ihtimaldi. Lehistan Kralı II. August’ün, 1 Şubat 1733’te ölümü ve Lehistan’ın yeni kralının kim olacağı tartışmaları Avrupa’da yeni mücadelenin kapısını araladı. 12 Eylül 1733 dietinde beklenildiği üzere Leszczynski, Fransa’nın da destek vermesiyle Lehistan’ın yeni kralı olarak seçildi. Fakat bu durum özellikle Rusya ve Avusturya için kabul edilir bir durum değildi. Zira Leszczynski’nin Lehistan kralı olarak devam etmesi hâlinde ülkenin Fransa nüfuzu altına gireceği açıktı. Bunun üzerine Rus ordusu Lehistan’a girdi ve Leszczynski’yi Danzing’e kaçmaya zorladı. Ayrıca Rus askerlerinin silahlarının gölgesinde yeni bir diet toplandı ve III. August, 5 Ekim 1733’de Lehistan’ın yeni kralı seçildi. Rusya’nın bir oldu bittiye getirerek III. August’ü kral seçtirmesi ve bunun için diet üyelerine baskı yapması Fransa’nın tepkisine neden oldu. Bu arada Danzing’e kaçan Leszczynski mücadeleden vazgeçmedi. Kendisini takip eden Rus birliklerine direndi ve Danzing’de iyi bir savunma sistemi kurdu. Burada bütün saldırı ve baskılara rağmen 135 gün direndi. Bu süre zarfında Rusya tam 8 bin askerini kaybetti. 135 gün sonra ise artık destek bulma ümidi kalmayan Leszczynski, gizlice Danzing’den kaçmayı başardı. Leszczynski’nin Rus birliklerine direndiği aylarda Fransa da, bu gelişmeye karşılık askerî ve diplomatik bir mücadeleye başlamaya karar verdi. Bunun için de girişimlere başladı. Öncelikli hedefi Lehistan konusunda Rusya’ya destek veren Avusturya’ya savaş ilan etmekti. Lehistan’daki gelişmelerin önemli bir tarafı da Osmanlı İmparatorluğu idi. Zira Bâbıâli, Lehistan seçimlerinin “liberium veto”, yani bağımsız bir şekilde yapılmasından Karlofça Antlaşması’na göre sorumluydu. Rusya’nın yaklaşık 50 bin kişilik bir orduyu Lehistan’a sokması ve fiilen ülkenin başkenti Varşova’yı abluka altına alması Bâbıâli tarafından protesto edildi ve Rus yetkililerden bu duruma dair bir açıklama talep edildi. Rusya’dan gelen cevapta ise, Fransa’nın ülkedeki müdahalesini önlemek ve Leszczynski’nin sebep olduğu kaosu sonlandırmak üzere Lehistan’a asker sevkedildiği ve bunun da antlaşmalara göre en doğal hakları olduğu belirtildi. Rusya’nın bu savunmasına rağmen İstanbul’daki Fransa Elçisi Villeneuve, Osmanlı devlet ricalini Rusya ve Avusturya’ya savaş ilan edilmesi hususunda kışkırtmaktaydı. Villeneuve’nün en büyük destekçisi de Humbaracı Ahmed Paşa olarak bilinen Kont Bonnevale’di. İkili, Bâbıâli’ye, Rusya’ya ve Avusturya’ya savaş ilan edilmesi hâlinde Fransa’nın İtalya üzerinden Bosna’ya 50 bin asker sevkedeceğini ve mali destek vereceğini taahhüt ediyorlardı. Bütün bu tekliflere rağmen Osmanlı İmparatorluğu’nun içinde bulunduğu şartlar henüz böyle bir savaşı ilan etmeye imkân tanımıyordu. Zira henüz İran savaşı devam etmekteydi. Daha da önemlisi 1730’daki Patrona İsyanı’nın izleri henüz silinmemişti. Fransa, İstanbul’un yanında özellikle İtalyan devletleriyle de görüşmeler yürütüyordu. İtalyan devletçiklerinin en önemlilerinden Savoy ile 1733 Eylül’ünde bir antlaşma imzaladı. Bu antlaşmaya göre Fransa, Savoy’a Milano’yu Avusturya’dan almak için 40 bin asker göndereceğini taahhüt etti. 169 170 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Savoy ile yapılan antlaşmadan hemen sonra Fransa, 10 Ekim 1733’te Avusturya’ya savaş ilan etti ve ordularını Kuzey İtalya’ya sevketti. Fransa-Savoy birlikleri, kısa sürede Milano’yu ele geçirdi. Bu arada Avusturya’yı daha fazla sıkıştırmak isteyen Fransa, İspanya ile de diplomatik görüşmeleri başlattı. Fransaİspanya görüşmeleri 7 Kasım 1733’te “Birinci Family Compact”ın imzalanması ile birlikte bir ittifakla sonuçlandı. Antlaşmaya göre herhangi bir saldırı durumunda iki ülke de askerî destek vermeyi kabul etti. Antlaşma, Avusturya kadar İngiltere’yi de tehdit ediyordu. Birinci Family Compact ile İspanya Veraset Savaşları’ndan itibaren devam ede gelen İspanya-Fransa düşmanlığı da sona erdi. Buna mukabil bu antlaşma Fransa ile İngiltere’nin münasebetlerini olumsuz etkiledi. Zira antlaşmanın bazı maddeleri İngiltere aleyhinde hükümleri ihtiva ediyordu. İttifak Arayışları Birinci Family Compact, Fransa’nın Avrupa kıtasındaki gücünü tahkim etti. İspanya orduları, Sicilya ve Napoli’yi ele geçirdi. Böylece Lehistan Veraset Savaşları, giderek bir Avrupa savaşına dönüştü. Buna mukabil Fransa, savaşın Doğu Avrupa’yı da kapsamasından ve daha da büyümesinden endişe etmekteydi. Zira bu, ülkeyi hem ekonomik hem de askeri olarak zora sokabilirdi. Bu yüzden Lehistan’daki taht müdahalesine doğrudan asker sevkederek destek vermekten imtina etti. Ayrıca İngiltere ile de temasa geçti ve Londra’nın savaşa müdahil olmasını engelleyecek tavizler verdi. Bu tavizler etkili oldu ve İngiltere, İkinci Viyana Antlaşması’na rağmen Avusturya’ya askeri destek vermeyeceğini ilan etti. Rusya da Lehistan’da meşgul olduğundan Fransa, Savoy ve İspanya ittifakı karşısında Avusturya yalnız kaldı. Bu durum 1734’ün son aylarına kadar devam etti. İngiltere, Avusturya ve Rusya’nın içinde bulunduğu zor durumu ganimet bildi ve Rusya ile bir ticaret antlaşması imzalayabileceğini ilan etti. Bu teklif, Rusya tarafından kabul edildi. Zira Rusya, bu antlaşmayı kullanarak İngiltere’yi Lehistan Veraset Savaşları’nın içine çekmek istiyordu. Nihayet 1734 Aralık’ında İngiltereRusya Ticaret Antlaşması imzalandı. 1735’e gelindiğinde Avusturya, içinde bulunduğu zor durumdan kurtulmak adına Fransa’ya barış antlaşması teklif etti. Fransa, savaşın devam etmesinin aleyhine olacağını ve İngiltere ile Rusya’nın da Avusturya’ya destek verebilme ihtimalinin bulunduğunu gözönünde bulundurarak Viyana’nın teklifini kabul etti. 5 Ekim 1735’te bir ön antlaşma imzalandı. Nihayet 1736 Şubat’ında İspanya ve Savoy’un kabul ettiği Üçüncü Viyana Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmadan en kârlı çıkan devlet hiç kuşkusuz Fransa oldu. İspanya Veraset Savaşları’nda İngiltere’ye kaptırdığı Avrupa’nın hakemliği rolünü yeniden kazandı ve Avrupa bir kez daha Fransa’nın yükselişine şahit oldu ancak bu yükseliş, Avrupa’da daha büyük savaşların da kapısını aralayacaktı. Toprak kazançları da cabasıydı. Antlaşmadan kârlı çıkan bir diğer devlet de Rusya idi. Zira Viyana Antlaşması ile III. August’ün Lehistan krallığı tanındı. Bu da Lehistan üzerindeki Rus nüfuzunun tescillenmesi, kabul edilmesi demekti. Lehistan Veraset Savaşları, Avrupa ittifaklar sistemini nasıl etkiledi? 3 7. Ünite - Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) Batı Avrupa’da Barış, Doğu Avrupa’da Savaş (1736-1739) Üçüncü Viyana Antlaşması ile Batı Avrupa’da barış dönemi başlarken Doğu Avrupa’da ise savaş için son hazırlıklar yapılıyordu. Savaşın en önemli nedeni Rusya’nın Karadeniz’e açılma arzusuydu. Çariçenin en önde gelen danışmanlarından ve Rusya Harbiye Bakanı General Münnich, bu arzuyu hayata geçirmek için daha 1730’un başlarından itibaren hazırlıklara başlamıştı. Münnich’in beklediği fırsat Osmanlı İmparatorluğu’nun İran karşısında kesin bir askeri başarı kazanamamasından sonra doğdu. İran’a müdahale etmek üzere Kırım Tatarlarının Kafkaslar’daki Rus topraklarından geçtiği bahanesiyle Rusya, Bâbıâli’ye önce bir nota verdi, daha sonra da 1 Nisan 1736’da bir beyannâme yayımlayarak savaşı resmen başlattı. Bâbıâli de 1736 Mayıs’ında karşı bir beyannâme yayımlayarak, Rusya’ya savaş ilan ettiğini duyurdu. 1736’da Avusturya da, Rusya yanında savaşa müdahil oldu. Böylece Türk tarafı aynı anda hem Avusturya hem de Rusya ile mücadele etmek zorunda kaldı ancak 1739’a kadar süren mücadelelerde özellikle Avusturya cephesinde önemli başarılar elde edildi. Rusya cephesinde ise ağır yenilgiler alındı. Nihayet 1739’da Fransa’nın aracılığıyla Avusturya ve Rusya ile Belgrad Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma Türk tarafına önemli kazanımlar sağladı. Belgrad Antlaşması, Avrupa güç dengesinde de önemli bir yere sahiptir. Zira antlaşmaya aracı olan Fransa’nın İstanbul’daki nüfuzu ve etki alanı arttı. Ayrıca Lehistan’da Rusya karşısında geri adım atmak zorunda kalan Fransa, Belgrad Antlaşması ile Rus yayılmasına bir denge getirmiş oldu. Avusturya ise giderek Fransa nüfuzu altına girdi. 1739 Belgrad Antlaşması ile Doğu Avrupa’da barış tesis edildi fakat Batı Avrupa’da yeni bir savaş başlamıştı. İngiltere - İspanya ya da Jenkins’in Kulağı Savaşı 1739 Belgrad Antlaşması ile Doğu Avrupa barışa kavuşurken Batı Avrupa’da İngiltere ile İspanya arasında yeni bir savaş başladı. Savaşın oldukça ilginç bir gerekçesi vardı. 1738’de Jenkins adındaki bir kaptan Avam Kamarası’na gelmiş ve temsilcilere kesik bir kulak göstermiştir. Bu kulağın kendi kulağı olduğunu ve uluslararası deniz sularını ihmal ettiği gerekçesiyle İspanyollar tarafından kesildiğini iddia etmiştir. Bu iddia, kısa sürede Londra sokaklarına yayılmış ve büyük bir tepkiye sebep olmuştur. İngiltere kabinesi halkın baskısına dayanamamış ve İspanya’ya savaş ilan edilmiştir. Jenkins’in kesik kulağı yüzünden ilan edilmiş gibi gözükse de savaşın arkasında daha önemli başka önemli sebepler vardı. Bunların en önemlisi de İngiliz denizcilerin sömürge mücadelesinden daha fazla pay elde etme isteğiydi. Bunun için de en ciddi rakip hâlâ İspanya görülmekteydi. Jenkins’in kulağı hadisesi yaraya tuz serpmiş ve tepkiler bu olayı fırsat bilerek bir savaşa giden süreci tetiklemişti. 1739 Ekim’inde İspanya’ya savaş ilan edildi. Fransa, savaşa İspanya yanında müdahil oldu fakat donanması İngiliz donanması karşısında ağır mağlubiyetler aldı. Jenkins’in Kulağı Savaşı, daha sonraki yıllarda da devam etmesine rağmen bu bir Avrupa savaşına dönüşmedi. Zira 1740’dan itibaren Avusturya Veraset Savaşları’nın başlaması dikkati Doğu Avrupa’ya kaydırdı. 171 172 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi AVUSTURYA VERASET SAVAŞLARI (1740-1748) 1740 senesi, Doğu Avrupa’da hükümdarların ardı ardına öldükleri bir seneydi. İlk önce 31 Mayıs 1740’da Prusya Kralı I. Friedrich William öldü. Hemen ardından 17 Ekim 1740’da Rusya Çariçesi Anna, 20 Ekim 1740’da da 55 yaşındaki Avusturya İmparatoru VI. Karl öldü. Bu üç ölüm yüzünden Avrupa’nın bir savaşa sürükleneceği beklenmiyordu. Zira her üç ülkede de kimin tahta geçeceği daha önceden belli idi. Özellikle Avrupa’yı bir veraset savaşına sürüklemesi beklenen Avusturya’daki hükümdar değişikliği VI. Karl’ın 1712’de kabul ettirdiği “Pragmatic Sanction” ile garanti altına alınmıştı. Pragmatic Sanction’ın kabulüyle VI. Karl’dan sonra kızı Maria Theresa’nın Avusturya kraliçesi seçilmesi kesinleşti ve bu, diğer Avrupa devletlerine de kabul ettirildi. Veraset Savaşından Çıkar Savaşına Pragmatic Sanction’da belirlendiği üzere VI. Karl’ın vefatından sonra yerine Maria Theresa, Avusturya imparatoriçesi ilan edildi. Theresa’nın Avusturya imparatoriçesi ilan edilmesinden sonra Avrupa’da yeni hesaplar yapılmaya başlandı. Zira daha 23 yaşındaki Theresa’nın böyle zor bir yükü kaldıracak kadar güçlü ve hazırlıklı olmadığı hesap ediliyordu. Theresa’nın imparatoriçe ilan edilmesinden istifade etmek isteyen ilk ülke Prusya oldu. 31 Mayıs 1740’da I. Friedrich William’ın ölümünden sonra Prusya kralı seçilen II. Friedrich, 1740 Aralık’ında Avusturya’ya ait Silezya’yı istila etti ve böylece Avusturya Veraset Savaşları başladı. II. Friedrich’in Silezya’yı ele geçirip, beklentilerin aksine 1741 baharı ve yazında Avusturya karşısında önemli başarılar elde etmesi, Viyana’nın komşularının da iştahını kabarttı. Bavyeralı Charles Albert, Bohemya ve Avusturya tahtında hak iddia ederken, İspanya da Toskana ve Parma’yı istedi. Artık Avusturya savaşı 1741’e gelindiğinde bir Avrupa savaşına doğru gidiyordu. Fransa’nın Avusturya’yı parçalamak için İspanya, Prusya ve Bavyera ile görüşmeler başlatması bu süreci daha da hızlandırdı. Fransa, 1741 yazında Avusturya aleyhindeki ittifakı genişletti ve bu ittifaka İsveç ile Lehistan’ı da dâhil etti. Böylece Avusturya, dört cepheden kuşatılmış oldu. Buna rağmen Maria Theresa liderliğindeki Avusturya ayakta kalmayı başardı. Bunda Macaristan’ın asker desteğinin önemli bir etkisi vardı. Avusturya’yı tamamen işgal edilmekten ve paylaşılmaktan kurtaran bir diğer önemli gelişme de İngiltere’nin Viyana ile bir ittifak akdetmesiydi. İngiltere, Avusturya’nın parçalanması hâlinde Fransa’nın daha da güçleneceğini ve dikkatini sömürgelere çevireceğini gördüğünden bu ittifakı imzalamıştı. İttifaka göre İngiltere, Avusturya’ya asker ve para yardımında bulunacaktı. İttifak, Viyana’ya sağladığı asker ve para desteğinden ziyade İngiltere’nin safını belli etmesi açısından büyük bir öneme haizdi. Zira ittifaktan sonra İspanya ve Fransa, 1744’e kadar Avusturya’ya saldırmaktan çekindiler. Ayrıca İngiltere, Prusya ve Saksonlar’a Avusturya ile barış antlaşması imzalamaları için baskı yapmaya başladı. Bu baskılar 1741 yazında sonuç verdi ve Prusya önce geçici daha sonra da daimi bir barış teklif etti. Prusya’nın teklifi Avusturya tarafından büyük bir memnuniyetle karşılandı ve 1742 Temmuz’unda İngiltere’nin tavassutu ile Breslau/Wroclaw Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile Avusturya, Silezya’yı Prusya’ya terketmek zorunda kaldı fakat bu, dört bir taraftan kuşatılmış bir devlet için çok büyük bir kayıp sayılmazdı. Zira Avusturya için asıl önemli olan aleyhindeki ittifakı dağıtmak ve bir nebze olsun cephelerde nefes alabilmekti. 7. Ünite - Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) 1742’ye gelindiğinde Avusturya toprakları üzerinde sürdürülen savaşın kaderi çok farklı bir boyut kazandı. Zira artık Avusturya, İngiltere ittifakı ve Prusya ile yapılan barış antlaşması ile elini güçlendirdi. Buna ilaveten güç dengeleri de sağlanmış hatta giderek Fransa’nın aleyhine dönmeye başlamıştı. İngiliz ordusu 1743’te Frankfurt yakınlarında Fransa ordusunu mağlup etti. Fransa’ya 1743’te vurulan asıl darbe müttefiki Bourbon’un İngiliz parası ve Avusturya’nın tavizleri ile kazanılmasıyla vuruldu. Böylece Fransa, Avusturya savaşında giderek yalnız kaldı. Bu durumdan kurtulmak için Fransa, 1743’te İspanya ile ittifak görüşmelerini başlattı ve 1743 Ekim’inde “İkinci Family Compact” imzalandı. Bu antlaşma ile Fransa, İspanya’ya Cebelitarık ve Minorka’yı geri almak konusunda yardım edeceğini taahhüt ederken, İspanya da Fransa’ya Avusturya’nın İtalya’daki topraklarını ele geçirmek üzere yardım edeceği sözünü verdi. İkinci Family Compact ile Avrupa’daki güç dengeleri yeniden sağlandı ve bundan destek bulan Fransa, İngiltere ile Avusturya’ya resmen savaş ilan etti. Fransa ordusunun bir kısmı ilk olarak İtalya’daki Avusturya toprakları üzerine sevkedildi. Ordunun bir kısmı ise Mareşal Saxe komutasında Avusturya Hollandası’na gönderildi. İtalya’da istenen başarı elde edilemedi fakat Mareşal Saxe komutasındaki birlikler Avusturya Hollandası’nı istila etti. Prusya’nın 1744’te Avusturya’ya ait Bohemya topraklarını işgal etmesi de Fransa’nın elini güçlendirdi. II. Friedrich, kısa sürede Bavyera’yı topraklarına kattı. Prusya’nın Avusturya karşısında kısa sürede başarılı olmasının arkasında 1742’deki barıştan sonra ordusunu 140 bine çıkarması ve maliyesini toparlaması vardı. Prusya’nın ikinci defa Avusturya’ya savaş ilan etmesi Avrupa’daki güç dengelerini Fransa lehine olacak şekilde yeniden değiştirdi fakat bu durum uzun sürmedi. İngiltere’nin baskıları sonucu Avusturya, Prusya ile 24 Aralık 1744’te “Dresden Antlaşması”nı imzalamak zorunda kaldı. Bu antlaşma ile birlikte Avusturya-İngiltere ittifakı dikkatlerini Fransa üzerine yoğunlaştırdılar. Buna rağmen Mareşal Saxe komutasındaki Fransa ordusu başarılar kazanmaya devam etti. Fransa, İngiltere tahtı üzerinde hak iddia eden Charles Edward’ı destekleyerek İngiltere’de bir iç savaş da başlattı. Ayrıca Jakobitler’i isyan etmeleri için teşvik etti. 1745’te İngiltere bir taraftan Edward, diğer taraftan da Jakobitler ile mücadele etmek, bu yüzden de birliklerini bölmek zorunda kaldı. Buna rağmen İngiltere, denizlerde Fransa’ya karşı önemli başarılara imza attı. Avusturya veraseti için başlayan savaş 1745’e gelindiğinde artık İngiliz-Fransız çıkarları için yapılır hâle geldi. Aix-la - Chapelle Antlaşması 1747’ye gelindiğinde Mareşal Saxe komutasındaki Fransa ordusu Hollanda’yı istila etmeye hazırlanıyordu. Bu durum özellikle İngiltere’yi rahatsız etti ve Hollanda istila edilmeden Fransa ile bir barış antlaşması imzalamak için 1748’de müzakerelere başlandı. Avusturya’nın da giderek İngiltere’ye vermeyi taahhüt ettiği askeri desteği kısması Londra kabinesini barış için daha da acele etmeye sevketti. Barış görüşmeleri Aix-la-Chapelle/Aachen’de 1748’de başladı. Fransa da içinde bulunduğu mali kriz ve sahil şehirlerinin İngiliz donanması tarafından abluka altına alınması yüzünden barışı istemekteydi. Avusturya ve İspanya’nın da razı edilmesinden sonra 18 Ekim 1748’de “Aix-la-Chapelle Antlaşması” kabul edildi. Avusturya Veraset Savaşları, Prusya’nın bir Avrupa gücü olmaya başladığını gösterdi. Buna mukabil Rusya, Prusya’nın Avusturya ve Lehistan’da aleyhine olacak büyümesinden korunmak için Avusturya ile 1746’da ittifak antlaşması imzaladı. 173 174 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Avusturya Veraset Savaşları’nın bir diğer önemli sonucu da İngiltere-Fransa mücadelesinin artık kıta Avrupası’ndan ziyade sömürgelerde devam edeceğini ortaya koymasıydı. Her ne kadar Fransa, kara savaşlarında önemli başarılar kazansa da deniz savaşlarında hâlâ İngiltere ile boy ölçüşebilecek güçte değildi. Aix-la-Chapelle Antlaşması, Avrupa’ya 1756’ya kadar devam edecek bir barış getirdi. Bu süre zarfında Fransa ve İngiltere, Amerika Kıtası’nda mücadeleye devam ettiler. Avusturya Veraset Savaşları’nın sonuçları nelerdir? 4 7. Ünite - Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) 175 Özet 1 2 18. yüzyılın ilk yarısındaki Avrupa’daki güç dengelerindeki değişimi tartışabilmek 17. yüzyıl Avrupa’da Fransa’nın bir numaralı güç hâline geldiği bir yüzyıl oldu. Buna rağmen yüzyılın sonlarına doğru ve özellikle 1702’de başlayan İspanya Veraset Savaşları, Fransa’nın bu üstünlüğünün giderek zayıflamasına sebep oldu. Buna mukabil 18. yüzyılda Doğu Avrupa’daki iki devlet giderek ön plana çıkmaya başladı. Bunlar Büyük Petro’nun Rusyası ile Büyük Friedrich’in Prusyası idi. Avrupa’daki güç dengelerindeki değişim, bir taraftan savaşların ana sebeplerini oluştururken, diğer taraftan da geçici barışların imzalanmasını sağladı. Avrupa’daki güç mücadelesinde 1730’lara kadar İngiltere ve Fransa başı çekti. Bu iki devlet bazen rakip oldular ve ittifakların oluşmasını sağladılar, bazen de karşı gruplarda mücadele ederek Avrupa’nın bir kıta savaşına sürüklenmesine neden oldular. İspanya ise bir önceki yüzyıla nazaran artık ikinci sınıf bir devlet mesabesinde idi. Avusturya, özellikle Türkler karşısında kazandığı zaferlerle kendini toparlarken 18. yüzyıl itibariyle asla Avrupa’nın bir numaralı gücü hâline gelemedi. Avrupa’da 1700-1748 tarihleri arasındaki meydana gelen savaşları ve sonuçlarını değerlendirebilmek Avrupa, 18. yüzyıla 1702’de başlayan İspanya Veraset Savaşları ile girdi ve bu savaş kısa sürede kıtanın büyük bir kısmına yayıldı. İspanya Veraset Savaşları, 1714’te imzalanan Utrecht Barışı ile sona erdi fakat bu barış, sorunların geçici bir süre tehir edilmesinden başka bir şey değildi. Batı Avrupa, İspanya toprakları için mücadele ederken Doğu Avrupa’da da başka bir savaş devam ediyordu. 1700’de başlayıp 1721’e kadar devam eden ve Kuzey Savaşları denen savaşlar, sonuçları itibariyle en az İspanya Veraset Savaşları kadar önemliydi. Zira bu uzun savaş sonunda 17. yüzyılın Avrupa’sının en güçlü askeri devletlerinden İsveç, artık ikinci sınıf bir devlet durumuna düşerken Rusya giderek bir Avrupa gücü hâline geldi. Avrupa’da 1730’lara kadar geçici bir sükûnet dönemi yaşandı fakat 1 Şubat 1733’te Lehistan Kralı II. August’ün vefatı ile başlayan Lehistan Veraset Savaşları, kıtada savaş ateşini yeniden yaktı. 1740’da başlayıp 1748’e kadar devam eden Avusturya Veraset Savaşları da Avrupa devletlerinin büyük bir kısmının savaşa tutuşmasına sebep oldu. 3 18. yüzyıl Avrupa tarihinin Osmanlı tarihi ile ilgisini değerlendirebilmek. Avrupa tarihi, Osmanlı tarihi anlaşılamadan ve Osmanlı tarihi dikkate alınmadan tam manasıyla yazılamaz. Aynı durum Osmanlı tarihi için de vakidir. Zira hem Avrupa devletleri hem de Osmanlı İmparatorluğu, karşı taraftaki değişim ve gelişmelerden etkilenmiş, bu gelişim ve değişimleri tetiklemiştir. 18. yüzyıl Avrupa tarihi de benzer bir özellik arz eder. Örneğin Avusturya’nın 1683-1699 tarihleri arasındaki Türkler ile olan mücadelelerinde elde ettiği başarılar dikkate alınmadan, Viyana hükümetinin neden İngiltere ve Fransa arasında imzalanan Birinci Taksim Antlaşması’na daha sesi gür bir şekilde itiraz ettiği tam olarak anlaşılamaz. Yine 1700-1721 Kuzey Savaşı, Osmanlı faktörü gözönünde bulundurulmadan yorumlanamaz. Zira Petro, İsveç üzerine ancak Osmanlı İmparatorluğu ile 1700’de İstanbul Antlaşması’nı imzaladıktan sonra yönelebilmiştir. 1718 Pasarofça Antlaşması dikkate alınmadan, Avusturya’nın Kuzey Savaşı’ndaki hareketleri tetkik edilemez. Zaten Lehistan Veraset Savaşları’nın en önemli tarafı Osmanlı İmparatorluğu’dur. İspanya-İngiltere, İngiltere-Fransa mücadeleleri de Bâbıâli’nin hamleleri ortaya konulduğu zaman tam olarak anlaşılır olmaktadır. 176 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. İspanya Veraset Savaşları aşağıdaki devletlerden hangisinin Avrupa hâkimiyetini zayıflatmıştır? a. Avusturya b. Fransa c. İngiltere d. Rusya e. İspanya 6. 1715’ten itibaren artmaya başlayan İngiltere-Fransa işbirliği aşağıdaki antlaşmalardan hangisinin imzalanmasından sonra kesin olarak sona erdi? a. 16 Mart 1731 İkinci Viyana Antlaşması b. Ekim 1726 Wusterhausen Antlaşması c. 5 Kasım 1725 Saldırı ve Savunma Antlaşması d. 24 Haziran 1721 İstanbul Antlaşması e. 21 Temmuz 1718 Pasarofça Antlaşması 2. Kuzey Savaşları (1700-1721) ile artık kesin olarak bir Avrupa gücü hâline gelen devlet aşağıdakilerden hangisidir? a. İsveç b. Avusturya c. Prusya d. Rusya e. Fransa 7. 1731 İkinci Viyana Antlaşması ile oluşan blokta aşağıdaki devletlerden hangisi yer almaz? a. İngiltere b. Avusturya c. Fransa d. Rusya e. Prusya 3. İngiltere liderliğinde kurulan Viyana İttifakı aşağıdaki devletlerden hangisinin güçlenmesini engellemeyi hedeflemiştir? a. Rusya b. İsveç c. Fransa d. Prusya e. Lehistan 8. İspanya Veraset Savaşları’ndan beri süregelen İspanya-Fransa rekabeti aşağıdaki antlaşmalardan hangisi ile işbirliğine dönmüştür? a. Haziran 1699 İkinci Taksim Antlaşması b. 7 Eylül 1701 Lahey Büyük İttifakı c. 7 Kasım 1733 Birinci Family Compact d. 11 Nisan 1713 Utrech Barışı e. 1721 Nystad Barışı 4. Büyük Petro daha çok aşağıdaki alanlardan hangisinde reform yapmıştır? a. Ekonomik b. Hukuki c. İdari d. Askeri e. Sosyal 9. Jenkins’in Kulağı Savaşı aşağıdaki devletlerden hangisi arasında olmuştur? a. Rusya-Avusturya b. Avusturya-Fransa c. Fransa-Rusya d. İngiltere-Hollanda e. İspanya-İngiltere 5. Hanover İttifakı aşağıdaki devletlerden hangisi aleyhine kurulmuştur? a. Prusya b. Rusya c. Fransa d. İngiltere e. Hollanda 10. Avusturya Veraset Savaşları’nda, Avusturya aşağıdaki devletlerden hangisi ile savaşmamıştır? a. Prusya b. İngiltere c. Rusya d. İspanya e. Fransa 7. Ünite - Kuzey’in Yükselişi (1697-1748) 177 Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı “Tanrı Dedi ki, ‘Bırak Newton Olsun!’” 18. yüzyıl Avrupa’da yeni savaşlar yanında birçok alanda bir sonraki dönemde kesin olarak ortaya çıkacak olan Aydınlanmacılık fikrinin de temellerinin atıldığı ve birçok önemli düşünürün ortaya çıktığı bir yüzyıl oldu. 18. yüzyılın en önemli isimlerinden biri hiç şüphesiz İngiliz İsaac Newton’du. Newton, 1642’de İngiltere’nin Grantham şehri yakınlarındaki Woolsthorpe adlı kasabada dünyaya geldi. Daha doğmadan önce babası ölmüştü. Büyük düşünür dört yaşına geldiğinde annesinden de ayrılmak zorunda kaldı. Zira annesi başka biri ile evlendi ve Newton’u da anneannesine bıraktı. 12 yaşına geldiğinde Grantham’daki King’s School’a başladı ve buradaki eğitim hayatını 1661’de tamamladı. 1661’de Cambridge’deki Trinity College’ye girdi. Burada üç yıl cebir, geometri ve trigonometri dersleri aldı. Ayrıca bu süre zarfında Latince ve Grekçe’yi de öğrendi. 1665’te Londra’daki veba salgını yüzünden Cambridge Üniversitesi kapatılınca Newton da Woolsthorpe’deki çiftliklerine gitti. Burada iki sene kaldı. 1667’de vebanın etkisini azaltması üzerine yeniden Cambridge’e döndü ve 1669’da matematik profesörü oldu. Buradaki eğitim hayatı tam 30 yıl devam etti. Newton bu süre zarfında en önemli eserlerinden olan Philosophiae Naturalis Principia Mathematica’yı (Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri) kaleme aldı ve yansıtmalı bir teleskop geliştirdi. Bu teleskop sayesinde 1672’de Royal Society’nin üyesi oldu. 1696’da Kraliyet darphanesinin müdürü oldu. 1703’de de Royal Society’nin başına getirildi ve 31 Mart 1727’de ölene kadar başkanlığa devam etti. Newton’a göre, bilim Tanrı’nın varlığını kanıtlar. Enerji kaynağı olan sürekli hareket Tanrı tarafından yaratılır. Alanında büyük yenilikler getiren ve daha yayımlandığı günden itibaren şiddetli tartışmalara konu olan şu eserleri kaleme aldı: Method, De Motu Corporum in Gyrum, Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, Opticks, Aritmatica Universalis, The System of the Worl, Optical Lectures, The Chronology of Ancient Kingdom, An Historical Account of Two Notable Corruptions of Scripture ve Yerçekimi. 1. b 2. d 3. a 4. d 5. b 6. a 7. c 8. c 9. e 10. b Yanıtınız yanlış ise “İspanya Veraset Savaşları 1702-1714” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Kuzey Savaşları (17001721)” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Rusya’nın Bir Avrupa Gücü Hâline Gelmesi” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Büyük Petro’nun Reformları” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “İspanya-Avusturya Antlaşması (1725)” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “İspanya-Avusturya Antlaşması (1725)” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Lehistan Veraset Savaşları” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Lehistan Veraset Savaşları” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “İngiltere-İspanya ya da Jenkins’in Kulağı Savaşı” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Avusturya Veraset Savaşları (1740-1748)” bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Utrecht Barışı’ndan sonraki yirmi yılda Batı Avrupa’ya göreceli bir barış dönemi hâkim oldu. Bu yirmi yılda İngiltere, Fransa ve Avusturya aralarında problemleri savaşla değil antlaşmalar yoluyla halletmeye çalıştılar. Bunun en önemli sebebi ise hem kazanan hem de kaybeden devletlerin büyük bir ekonomik yükün altına girmiş olmalarıydı. Bu yirmi yılda Batı Avrupa devletleri ekonomilerini iyileştirmeye ve siyasi istikrarı yeniden sağlamaya gayret ettiler. Sıra Sizde 2 Büyük Petro, daha çok askeri reformlara önem verdi. Diğer alanlarda da reform yapılmasına rağmen bunlar güçlü ve merkezi bir devlet kurmak ve bunun bir sonucu olarak da ordunun güçlendirilmesine hizmet etmek adına uygulandı. Petro, Rusya’nın bir Avrupa gücü olması için öncelikle ordusunun güçlü olması gerektiğine inandığından askeri reformlara ağırlık vermiştir. 178 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 3 Lehistan Kralı II. August, 1 Şubat 1733’de vefat ettikten sonra gelişen olaylar 1715’ten itibaren İngiltere ile Fransa’nın oluşturmaya çalıştığı ittifaklar sistemini altüst etti. Avusturya, Rusya ve Prusya bir grup oluştururken, Fransa da buna karşılık İsveç, Danimarka ve Osmanlı İmparatorluğu’nun dâhil olacağı bir ittifak kurmak için çabaladı. Sıra Sizde 4 Avusturya Veraset Savaşları, Prusya’nın bir Avrupa gücü olmaya başladığını gösterdi. Bunu engellemek için Rusya, Avusturya ile 1746’da ittifak antlaşması imzaladı. Savaşın bir diğer önemli sonucu da İngiltereFransa mücadelesinin artık kıta Avrupası’ndan ziyade sömürgelerde devam edeceğini ortaya koymasıydı. Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, ter. Hüseyin Cahid Yalçın, İstanbul. Dünya Savaş Tarihi (2011), II, çev. Özgür Kolçak, İstanbul. Gelişim-Hachette Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi, IV, (1985), çev. Tahsin Yücel, İstanbul. Gelişim-Hachette Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi (1985), V, çev. Cemal Bali-Erdim Öztokat-Osman Senemoğlu, İstanbul. Hosking, Geofrey (2011), Rusya ve Ruslar Erken Dönemden 21. Yüzyıla, çev. Kezban Acar, İstanbul. Fulbrook, Mary (2011), Almanya’nın Kısa Tarihi, çev. Sabri Gürses, İstanbul. “İspanya Veraset Savaşları”, Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, XII, 73. Kennedy, Paul (1990), Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, çev. Birtane Karankaçı, Ankara. Kurat, Akdes Nimet (1999), Başlangıçtan 1917’ye Kadar Rusya Tarihi, Ankara. Lee, Stephen J. (2009), Avrupa Tarihinden Kesitler 1494-1789, çev. Ertürk Demirel, Ankara. McKay, Derek - Scott, H.M. (2011), Büyük Devletlerin Yükselişi 1648-1815, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul. Medeniyet Tarihi,1974 III, İstanbul. Ponting, Clive (2011), Yeni Bir Bakış Açısıyla Dünya Tarihi, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul. Price, Roger (2012), Fransa’nın Kısa Tarihi, çev. Özkan Akpınar, İstanbul 2012. Riasanovky, Nicholas V. - Steinberg, Mark D. (2011), Başlangıçtan Günümüze Rusya Tarihi, çev. Figen Dereli, İstanbul. Weir, William (2009), Dünyayı Değiştiren 50 Savaş, çev. M. Mesut Usta - Emine Demirtaş, İstanbul. Wiesner - Hanks, Merry E. (2009), Erken Modern Dönemde Avrupa 1450 - 1789, çev. Hamit Çalışkan, İstanbul. ORTAÇAĞ-YENİÇAĞ AVRUPA TARİHİ 8 Amaçlarımız    Bu üniteyi tamamladıktan sonra; 1748-1789 tarihleri arasında Avrupa’ya etki etmiş olan önemli siyasî ve askerî gelişmeleri açıklayabilecek, Sanayi Devrimi’ne giden süreçte 18. yüzyıl Avrupası’ndaki sanayi hamlelerini ve bunların özelliklerini açıklayabilecek, Aydınlanma Yüzyılı’nın genel hatlarıyla özelliklerini değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Diplomasi Güç dengeleri Yedi Yıl Savaşları Prusya Lehistan • • • • • Montesquieu Voltaire Diderot Encyclopédie Nüfus • • • • • Tarım Sanayileşme Aydınlanma Yüzyılı II. Friedrich II. Katerina İçindekiler Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) • AVRUPA’DA BARIŞ VE DİPLOMATİK ARAYIŞ DÖNEMİ (1755-1748) • DİPLOMATİK DEVRİM (1756-1755) • İLK “DÜNYA SAVAŞI”: YEDİ YIL SAVAŞLARI (1763-1756) • DOĞU AVRUPA KUZEY SİSTEMİ • LEHİSTAN’IN BİRİNCİ VE İKİNCİ TAKSİMİ (1793-1763) • 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA NÜFUS HAREKETLERİ • 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA TARIMDA MODERNLEŞME • 18. YÜZYIL AVRUPA SANAYİİ: LONCALARDAN FABRİKALARA, SU GÜCÜNDEN BUHARLI MAKİNELERE • AYDINLANMA YÜZYILI Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) AVRUPA’DA BARIŞ VE DİPLOMATİK ARAYIŞ DÖNEMİ (1748-1755) 1748 Aix-la-Chapelle Barışı’ndan itibaren Avrupa’da 1756’ya kadar devam eden bir barış ve diplomatik arayış dönemi başladı. Zira Avusturya Veraset Savaşları, Avrupa’nın güç dengelerini değiştirdi, kıtanın iki büyük gücü İngiltere ve Fransa savaş yüzünden ekonomik sıkıntı içine girdi. 17. yüzyılda Avrupa’nın önde gelen üç büyük devleti 1750’lere gelindiğinde artık ikinci sınıf devletler derecesine düşmüştü. Bunlar İspanya, Hollanda ve İsveç idi. Buna mukabil 18. yüzyılda Avrupa, Rusya ve Prusya’nın yükselişine şahitlik etti. Güç dengelerindeki bu değişim ve Avusturya Veraset Savaşları’nın (1740-1748) savaşa taraf devletleri sürüklediği malî krizler 1755’e kadar Avrupa’da barışı temin etti. Fransa ve İngiltere Bu barış döneminde Fransa ekonomisini selamete çıkaracak tedbirler aldı. Buna karşılık askerî tedbirler almaktan ve hazırlıklar yapmaktan da geri durmadı. Zira sömürgelerdeki en büyük rakibi İngiltere ile muhtemel bir savaşta hazırlıksız yakalanmak istemiyordu. Bunun için de özellikle donanmasını güçlendirmeye yönelik adımlar attı. Fransa, yukarıda anlattığımız faaliyetler yanında giderek aleyhine dönmeye başlayan Avrupa’daki diplomatik dengeleri de yeniden inşa etmeye yönelik girişimlerde bulundu. Zira Avusturya Veraset Savaşları’ndan sonra İngiltere, hem ticarî olarak etkisini arttırmak hem de Fransa’yı doğudan siyasî olarak kuşatmak için Rusya ile diplomatik münasebetler kurmaya başlamıştır. Fransa, aleyhine olacak bu yakınlaşmayı engellemek, bu mümkün olmazsa da dengelemek adına karşı bir ittifak sistemi kurmaya çalıştı. Fransa’nın kurmak istediği ittifakta Lehistan, İsveç, Prusya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun yer alması planlanıyordu. Bu ittifak kurulduğu takdirde hem Rusya etrafında bir düşman hattı oluşturulacak hem de Rusya’nın İngiltere ile irtibatı kesilmiş olacaktı. Ancak Fransa’nın hedeflediği bu ittifakı kurmak hiç de kolay değildi. Bunun önündeki en büyük engel Fransa’nın Doğu Avrupa’daki nüfuzunun önceki dönemlere göre daha az olmasıydı. Ayrıca Prusya Kralı II. Friedrich, Fransa ile bir ittifaka dâhil olarak Rusya’yı karşısına almaktan çekiniyordu. Osmanlı İmparatorluğu ise 1739 Belgrad Antlaşması’ndan itibaren dış politikada “barış siyaseti” takip ettiği için Rusya aleyhine olacak bir ittifakın parçası olmak istemiyordu. Aix-la-Chapelle Antlaşması: Avusturya Veraset Savaşları’nın sonunda 18 Ekim 1748’de imzalanmıştır. 182 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Fransa’nın ittifak arayışları peşinde olduğu 1748-1755 tarihleri arasında İngiltere de boş durmadı. Öncelikle Rusya ile bir ittifak antlaşması imzalamak üzere girişimlerde bulundu. Zira İngiliz devlet adamları da her ne kadar Aix-la-Chapelle Barışı ile Avrupa kıtasında göreceli bir barış dönemine girilse de, yakın bir gelecekte özellikle Karayipler, Hindistan ve Kuzey Amerika’da Fransa ile sömürge mücadelelerinin başlayacağını öngörmekteydiler. Bunun için Fransa’yı muhtemel bir savaşta kıta Avrupa’sına mahkûm etmek ve böylece hareket kabiliyetini kısıtlamak için ittifak görüşmelerine hız verdiler. İngiltere devlet adamları bir taraftan ittifak görüşmeleri yürütürken diğer taraftan da Avusturya Veraset Savaşları’nın ekonomide sebep olduğu krizi aşmak için çalıştılar. Rusya 1748-1755 tarihleri arasında Rusya’da ise yeni bir dönem başladı. Büyük Petro’nun iktidar yıllarında başlatılan ve Çariçe Anna (1730-1740) döneminde devam ettirilen reformlar 1741’de çariçe ilan edilen Elizabeth’in saltanatı devrinde giderek terkedildi. Özellikle devlet kademelerindeki Alman etkisi kırılmaya ve bunun yerine yeniden Ruslar ikame edilmeye çalışıldı. Elizabeth, Anna devrinde kurulan nazırlar heyetini kaldırdı ve onun yerine Ruslar’dan oluşan senatoyu kurdu. Çariçe Elizabeth’in hükümdarlık yılları Rusya’da ekonomik bir canlanmaya da sahne oldu. Çariçe, ülkedeki iç gümrükleri kaldırarak ticareti canlandırdı. Kömür ihracı arttı. Bu tedbirler sayesinde ekonomisi güçlenen Rusya’nın nüfusundaki artış da ülkenin elini güçlendirdi. Nüfus artışı, 1756’da başlayacak Yedi Yıl Savaşları’nda ülkenin asker temininde zorluk yaşamamasını sağladı. Çariçe Elizabeth döneminde Rus eğitim tarihinde de önemli adımlar atıldı ve ülkenin ilk üniversitesi 1755’te Moskova’da kuruldu. Çariçe Elizabeth dönemi Rusya’da diplomatik bir hareketliliğe de sahne oldu. Özellikle Fransa’ya yakın bir politika takip eden Prusya’yı dengelemek adına İngiltere, Rusya ile bir ittifak kurmak üzere diplomatik temaslara başladı. Rusya, İngiltere’nin bu talebini avantaja çevirmek için ağır ekonomik isteklerde bulundu. Buna rağmen Rus devlet adamları Fransa ve İngiltere yanlıları olmak üzere iki hizbe bölünmüşlerdi. Bestuzhev, ülkenin selametini İngiltere’ye yaklaşmakta görürken, en önde gelen rakibi Vorontsov ise Fransa’ya yakın bir dış politika takip edilmesini savunuyordu. Avusturya ve Prusya 1748’den itibaren artan Prusya tehlikesi Avusturya’yı da giderek zora soktu. Bunu aşmak için Avusturya devlet ricali kadim düşmanları olan Fransa’ya yaklaşmayı dahi denediler. Bu minvalde Kaunitz 1750’de diplomatik temaslarda bulunmak üzere Paris’e gönderildi fakat bu girişimden 1754’e kadar olumlu bir sonuç çıkmadı. Zira Fransız devlet adamlarının önemli bir kısmı Avusturya ile müttefik olunması hâlinde Prusya’nın kızdırılacağından endişe ediyor, bir kısmı da kadim bir düşmanla ittifak kurmanın kabul edilir bir durum olmadığını savunuyorlardı. Bunun üzerine Viyana hükümeti, Prusya tehlikesine karşın Rusya ile de ilişkilerini iyi tutmaya çalıştı. Avusturya ve Rusya’nın düşmanlıklarını üzerine çeken Prusya için de 17481755 tarihleri arası bir arayış dönemi oldu. Zira Rusya ve Avusturya’nın ilk fırsatta kendisine savaş ilan edeceklerini gayet iyi bilen Prusya Kralı II. Friedrich, bunun önünü almak için bir taraftan Fransa ile olan ilişkilerini korumaya çalıştı, diğer taraftan da İngiltere ile temasa geçti. Diplomatik temaslar yanında ülkenin ekonomisini iyileştirmek ve asker sayısını arttırmak adına da birtakım tedbirler aldı. 8. Ünite - Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) Avrupa’da ittifak arayışları ile geçen 1748-1755 tarihleri arasında 1755 yılı bir kırılma noktası oldu. Zira önce İngiltere ile Prusya, ardından da Fransa ile Avusturya ittifak antlaşması imzaladı. 1748-1755 tarihleri arasında Avrupa’da bir sükûnet döneminin yaşanmasının en önemli sebebi Avusturya Veraset Savaşları’nın yol açtığı malî krizdi. Bu krizi aşmak için girişimlerde bulunan Avrupa devletleri, muhtemel bir savaş için de ittifak görüşmelerini ihmal etmediler. Bu yüzden 1748-1755 arasındaki dönem, fırtına öncesi sessizliğin yaşandığı bir sükûnet ve toparlanma devresi oldu. DİPLOMATİK DEVRİM (1755-1756) İngiltere-Rusya İttifak Antlaşması Avusturya Veraset Savaşları’ndan sonra İngiltere ile Rusya arasında bir yakınlaşma başlamıştı ve bu yakınlaşma bir ittifak antlaşması ile taçlandırılmak isteniyordu. Nihayet uzun süredir devam eden görüşmeler meyvelerini verdi ve 30 Eylül 1755’te Rusya ile İngiltere arasında bir ittifak antlaşması imzalandı. Antlaşmaya göre bir saldırı ihtimaline karşılık Rusya 50 kadırga hazır bulunduracaktı. Ayrıca İngiltere’nin 100 bin sterlin vermesi karşılığında Livonya’da 50 bin asker muhafaza edecekti. Bu antlaşma, Avrupa’da daha önce kurulmuş olan ittifaklar sistemindeki ilk çatlak idi. Westminster Antlaşması İngiltere, bu antlaşma ile hem Prusya Kralı II. Friedrich’in kendisi ile bir ittifak imzalamasını hedefliyor, hem de Fransa’nın Doğu Avrupa’daki etkisini azaltmak istiyordu. Şayet Prusya ittifakı hayata geçirilirse kıta Avrupa’sındaki bir savaşta Prusya’nın sağlayacağı askerî destekle Fransa’yı zora sokacağını ve denizlerde rahat edeceğini hesaplıyordu. İngiltere hesaplarında yanılmadı ve bu antlaşmadan sonra II. Friedrich, İngiltere ile olan görüşmelere hız verdi. Nihayet 16 Ocak 1756’da İngiltere ile Prusya arasında Westminster Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile birlikte Avrupa’da “diplomatik devrim” başladı. Prusya Kralı II. Friedrich, İngiltere ile antlaşma imzalamakla diplomatik zafer kazandığını düşünmekteydi. Zira Saksonya’ya hâkim olmak için İngiltere’nin vereceği askerî desteğe güvenmekteydi. Prusya kralının rahat olmasının bir diğer sebebi de Avusturya ile kadim düşman olan Fransa’nın kendisi aleyhine harekete geçmeyeceğini düşünmesiydi. Zaten 30 Eylül 1755 antlaşmasıyla İngiltere ile müttefik olan Rusya’nın, Westminster Antlaşması sayesinde artık kendisi için bir tehlike oluşturmayacağını hesaplıyordu. Fakat bu hesaplarının tamamen yanlış olduğu ilerleyen aylardaki gelişmelerle ortaya çıktı. Prusya kralı, büyük bir stratejik hata yaptı ve bu hata Avrupa’yı genel bir savaşa sürükledi. İngiltere’nin Prusya ile antlaşma imzalamasına en sert tepkiyi Rusya verdi. Zira Rusya, muhtemel bir Rusya-Prusya savaşında destek almak için 30 Eylül 1755’te İngiltere ile ittifak antlaşması imzalamıştı. Westminster Antlaşması ile İngiltere’nin Rus desteğini Prusya aleyhine değil daha çok Fransa aleyhine kullanmayı düşündüğü, Rusya-Prusya çatışmasına sıcak bakmadığı anlaşıldı. Bu yüzden Westminster Antlaşması, Rusya’nın bütün bu beklenti ve planlarını boşa çıkardı. Rusya, kendi aleyhine olan bu antlaşmayı tanımadığını ve İngiltere ile yaptığı 1755 ittifak antlaşmasını terk taraflı olarak feshettiğini ilan etti. 183 184 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi İngiltere-Prusya ittifakı, Avrupa’daki güç dengelerini tamamen alt üst etti. Buna mukabil bu ittifakın yakın gelecekte aleyhlerine olacağını gören Fransız ve Avusturyalı diplomatlar karşı bir ittifakın kurulması için harekete geçtiler. Birinci Versay Antlaşması Westminster Antlaşması ile birlikte Fransa’nın, Avusturya ile ittifak kurmasına bir engel kalmadığı gibi, bu bir zorunluluk hâline geldi. İki ülke diplomatlarının müzakereleri sonucunda Fransa ile Avusturya arasında 1 Mayıs 1756’da Birinci Versay Antlaşması imzalandı. Antlaşmaya göre her iki ülke de müttefikinin toprak bütünlüğünü garanti ediyordu. Ayrıca antlaşmada bunu sağlamak için gerek görüldüğü takdirde Fransa’nın Avusturya’ya 24 bin asker göndereceğine dair de bir madde vardı. Bu antlaşma ile birlikte Avrupa’daki “Diplomatik Devrim”de ikinci dalga da meydana geldi. Avrupa’nın kadim iki düşmanı bu antlaşma ile artık müttefik oldular ve bu ittifakı güçlendirmek üzere ortak politikalar geliştirmeye, bu minvalde Westminster Antlaşması’ndan rahatsızlık duyan Rusya’yı kendi saflarına katmak amacıyla görüşmelere başladılar. Rusya, her ne kadar İngiltere-Prusya ittifakından rahatsız olsa da Avusturya ve Fransa’nın teklifine hemen olumlu cevap vermedi. Zira Birinci Versay Antlaşması’na dâhil olmak için Doğu Prusya’nın kendisine vadedilmesini talep ediyordu. Bu talep, Avusturya ve Fransa tarafından kabul edilmediğinden Rusya da Aralık 1756’ya kadar Viyana İttifakı’na dâhil olmadı. Rusya’nın Birinci Versay Antlaşması’na dâhil olmamasının bir diğer sebebi de Rus yetkililerinin Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili talepleriydi. Çünkü Rus diplomatlar, Fransa-Avusturya ve Rusya’nın gizli bir antlaşma imzalamasını; bu antlaşmada askerî yardıma dair bir maddenin de bulunmasını ve bu maddenin kapsamına Osmanlı İmparatorluğu’nun da girmesini istemekteydiler. Fransa Kralı XV. Louis’nin bu istekleri kabul etmemesi üzerine Rusya, bir süre daha Viyana İttifakı’na girmeyi tehir etti. 1 Avrupa’da 1755’te “Diplomatik Devrim” denen gelişmeler zinciri hangi antlaşma ile ve neden başlamıştır? İLK “DÜNYA SAVAŞI”: YEDİ YIL SAVAŞLARI (1756-1763) Birinci Versay Antlaşması’nın imzalanmasıyla birlikte hesapları tamamen hükümsüz kalan hükümdar hiç kuşkusuz Büyük Friedrich’di. Rusya’nın İngiltere ile olan ittifakını feshettiğini ilan etmesiyle birlikte Prusya yine büyük bir tehlike ile karşı karşıya kaldı. Zira artık en büyük iki düşmanı Avusturya ve Rusya, yanlarına Fransa’yı da alarak giderek güçlenmekteydiler. Rusya’yı kontrol edebilecek bir İngiltere de kalmadığı için muhtemel bir savaşta Prusya’nın Avusturya ve Rus müttefik orduları tarafından kuşatılacağı aşikârdı. Zaten şimdiden Avusturya ve Rus birlikleri Prusya sınırlarına sevkedilmeye başlanmıştı. Savaşın Başlaması Büyük Friedrich, bu tehlikenin önünü almak için yine tarihi bir adım attı ve ordularını Ağustos 1756’da Lehistan hâkimiyetindeki Saksonya’ya sevketti. Prusya kralı bu hareketiyle Fransa, Avusturya ve Rusya ittifakı kurulmadan bu birliği parçalamayı hedefliyordu. Zira Ağustos gibi geç bir aydan sonra Rus ve Avusturya birliklerinin kendisine saldırma ihtimali düşüktü. Ayrıca kral, Saksonya’da hızlı hareket ederek 8. Ünite - Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) kısa sürede askerî başarılar elde etmeyi ve düşmanlarının kendisi aleyhine birleşmesini engellemeyi planlıyordu. Büyük Friedrich bu hedeflerinde de büyük oranda yanıldı ve tarihe ilk dünya savaşı diye geçen Yedi Yıl Savaşları’nın başlamasına sebep oldu. Saksonya’nın Prusya tarafından işgalinin ilk ve en önemli sonuçlarından biri Rusya’nın Fransa-Avusturya ittifakına yönelik tereddütlerinin giderilmesiydi. Zira Prusya’nın bir sonraki hedefinin Rusya olması kuvvetle muhtemeldi ve bu durumda St. Petersburg’un güçlü müttefiklere ihtiyacı vardı. Bu yüzden Rusya, 31 Aralık 1756’da Avusturya-Fransa ittifakına dâhil oldu. Prusya’nın Lehistan topraklarında hızla yayılmasının ve Avusturya’ya ait Bohemya’ya saldırmasının bir diğer önemli sonucu da Fransa ile Avusturya arasında 1 Mayıs 1757’de İkinci Versay Antlaşması’nın imzalanması oldu. Bu antlaşma bir saldırı ittifakı idi ve Fransa, Avusturya’ya askerî yardımda bulunmayı taahhüt ediyordu. Bu ittifaka Mart 1757’de İsveç de dâhil oldu ve böylece Prusya dört bir taraftan kuşatıldı. 1757-1761 Yıllarındaki Mücadeleler ve Barış Görüşmeleri 1756’daki hızlı başarılarına rağmen Prusya 1757’de Avusturya ve Rusya orduları karşısında geri adım atmak zorunda kaldı. Adeta askerî anlamda kuşatıldı ve bu durumdan kurtulmak için Osmanlı İmparatorluğu ile bir ittifak antlaşması imzalamak üzere çabaladı. Fakat bu çabasında da başarılı olamadı. Zira başta Sadrazam Koca Ragıb Paşa olmak üzere Osmanlı bürokratlarının büyük bir kısmı Avrupa’nın geneline yayılan bu savaşa müdahil olmak istemiyorlardı. 1757’de Prusya’nın imdadına Bâbıâli değil, Fransa, Avusturya ve Rusya arasındaki anlaşmazlıklar yetişti. Zira her üç devletin de savaştan beklentileri başkaydı. Ayrıca bu üç ülke ordusunun birlikte koordineli bir şekilde tek bir hedefe yoğunlaşması ve kesin bir başarı elde etmesi oldukça zordu. Büyük Friedrich, düşmanları arasındaki bu fikir ayrılıklarını ve koordinedeki aksakları kendi lehine çevirmeyi bildi. 1758 yılı Prusya için yeni bir ümit kaynağı oldu. 1758’in ilk aylarından itibaren askerî hazırlıklara hız veren Prusya, 1758 baharının gelmesi ile birlikte yeniden atağa geçti. Avusturya hâkimiyetindeki Silezya ve Breslav’ı, Fransa hâkimiyetindeki birkaç önemli kaleyi ve İsveç hâkimiyetindeki Pomeranya’yı istila etti. Artık savaşın kaderi Prusya lehine değişmiş gibiydi. Fakat 1759’da herşey yeniden tersine döndü. Zira Prusya, 12 Ağustos 1759’da Kunersdorf ’da 53 bin kişilik ordusunun 21 binini kaybetti. Ölenler arasında üst düzey komutanlar da vardı. Daha da önemlisi Rus birlikleri Berlin’i işgal etmişlerdi. II. Friedrich, büyük bir hayal kırıklığına uğradı ve mutlak bir hezimet olarak gördüğü bu mağlubiyetten sonra tahtı bırakmayı dahi düşündü. Ancak 1759’daki gelişmeler Prusya kralının beklediği kadar kötü sonuçlanmadı. Avusturya ve Rusya orduları arasındaki iletişim kopukluğu ve daha da önemlisi Rusya’nın Prusya aleyhine daha fazla güçlenmesini istemeyen Avusturya’nın savaşı devam ettirme konusundaki çekimserliği Friedrich’i kurtardı. 1760, Avrupa’da Yedi Yıl Savaşları’nda dengelerin yeniden tersine döndüğü bir yıl oldu. Aslında yıl Prusya’nın yenilgileri ile başlamıştı. 23 Haziran 1760’da Landeshut’ta General Heinrich August de la Motte Fouqué komutasındaki Prusya ordusu Avusturya ordusu karşısında ağır bir mağlubiyet aldı, yaklaşık 2 bin Prusya askeri öldürülürken 8 bin asker de esir edildi. Öldürülen ve esir edilenler arasında komuta kademesindekiler de bulunmaktadır. Buna mukabil Avusturya’nın kaybı yalnızca 774 askerdi. 185 186 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Prusya, 1760’a yenilgilerle başlamasına rağmen ilerleyen aylarda savaşın kaderi yine değişti. Zira 15 Ağustos 1760’ta Liegnitz’de Loudon komutasındaki Avusturya ordusu Prusya ordusu tarafından püskürtüldü. Bu muharebede Avusturya 4 bin ölü ve 4.700 esir verirken, Prusya 3.400 askerini kaybetti. Çok sayıda asker kaybetmesine rağmen savaş meydanından bu defa II. Friedrich galip ayrıldı ve Prusya, Landeshut’taki mağlubiyetinin olumsuz izlerini sildi. II. Friedrich, 3 Kasım 1760’ta bir kez daha Avusturya ordusu karşısında önemli bir başarı elde etti. Avusturya, bu yenilgiden sonra 1761’den itibaren barış için girişimlere başladı ve savaştan giderek uzaklaştı. 1761 yılı barış görüşmeleri ile geçti, fakat bu görüşmelerden kesin bir sonuç alınamadı. Zira özellikle Çariçe Elizabeth, Prusya’yı dize getirmeden bir barış antlaşması imzalamak istemiyordu. Ayrıca müttefiklerin talepleri farklı olduğundan barıştan beklentileri de farklıydı. Bu da barış görüşmelerini çıkmaza soktu. 1762’de gerçekleşen Rusya’daki taht değişikliği ise savaşın kaderini değiştirdi. “Büyük Mucize” ve Yedi Yıl Savaşları’nı Sonlandıran Gelişmeler 5 Ocak 1762’de 34 yaşındaki Petro, III. Petro olarak Rusya çarı ilan edildi ve bu, Rusya tarihinde olduğu kadar Avrupa tarihinde de önemli gelişmelerin miladı oldu. Selefi Çariçe Elizabeth’in aksine II. Friedrich’e büyük bir hayranlık duyan III. Petro, çar olduktan kısa bir süre sonra Rusya’nın Prusya ile olan savaşına son verdiğini ilan etti ve Rusya böylece Yedi Yıl Savaşları’ndan çekildi. Bu, Prusya tarihinde bir “mucize” olarak yorumlandı. Prusya, 5 Mayıs 1762’de Rusya ile bir savunma antlaşması yapmayı başardı. Rusya-Prusya antlaşmasından sonra 22 Mayıs 1762’de İsveç de Prusya ile bir dostluk antlaşması imzaladı. Bu antlaşma Prusya’nın elini daha da güçlendirdi ve Danimarka, Rusya’nın işgaline açık hâle geldi. III. Petro, Danimarka’yı işgal etmek üzere bir ordu hazırladı ve 1762 Haziran’ında yola çıktı fakat hedefine ulaşamadan daha yolda iken Petro aleyhine bir darbe tertip edildi ve II. Katerina, 28 Haziran 1762’de askerin desteği ile çariçe ilan edildi. Katerina’nın çariçe ilan edilmesi üzerine Avrupa’da kısa bir süre sessiz bir bekleyiş yaşandı. Zira yeni çariçenin nasıl bir dış politika takip edeceği, Prusya ile başlayan yakınlaşmayı devam ettirip ettirmeyeceği ve daha da önemlisi Yedi Yıl Savaşları hakkında ne düşündüğü bilinmiyordu. Nihayet beklenen açıklama geldi ve II. Katerina, hâlâ devam eden Yedi Yıl Savaşları’nda Rusya’nın artık tarafsız kalacağını ilan etti. Çariçenin bu tutumu Prusya’yı kurtardığı kadar, 1756’dan beri devam eden savaşın da kısa sürede sona ermesini sağladı. Barışa giden sürecin hızlanmasında İngiltere’nin özellikle 1758’den itibaren denizlerde ve sömürgelerde kazandığı başarılar da tayin edici oldu. Aralık 1762’ye gelindiğinde artık Avrupa’da Yedi Yıl Savaşları fiilen sona ermişti. 10 Şubat 1763’te imzalanan Paris Antlaşması ile bu durum hukukî bir zemin kazandı. Bu antlaşma ile birlikte İngiltere’nin siyasî nüfuzu arttı ve Fransa’nın Kuzey Amerika ile Hindistan’daki sömürgelerini neredeyse tamamen elegeçirdi. Ayrıca Fransa’nın Karayipler ve Batı Afrika’daki sömürgelerinin çoğuna da hâkim oldu. 1762’de Fransa’nın yanında savaşa müdahil olan İspanya’ya da ağır bir darbe vurdu. Buna mukabil yüzyılın başında Avrupa’nın en nüfuzlu devleti olan Fransa, bu antlaşma ile kıta üzerindeki gücünü ve otoritesini büyük oranda kaybetti. Bunu telafi edebilmek içinse Lehistan ve Osmanlı İmparatorluğu ile yeniden iyi ilişkiler kurmaya çalıştı. Prusya, Avusturya ve Lehistan arasındaki barış da 15 Şubat 187 8. Ünite - Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 1763’te imzalanan ve savaş öncesi statükoyu esas alan “Hubertusburg Antlaşması” ile sağlandı. Yedi Yıl Savaşları’ndan en kârlı çıkan devletlerden biri hiç kuşkusuz Rusya oldu. Fazla bir toprak kazancı olmamasına rağmen siyasî nüfuzu arttı ve artık Doğu Avrupa’nın en güçlü devleti hâline geldi. Buna mukabil Prusya ve özellikle de Avusturya’nın savaştan ağır darbeler alarak ayrılmaları, sonraki süreçte Rusya’nın nüfuzunun daha da artmasına vesile oldu. Avusturya’nın zayıflayarak savaştan ayrılması Lehistan’daki kral seçimi tartışmalarında, Prusya’yı da yanına alan Rusya’nın işini daha da kolaylaştırdı. Yedi Yıl Savaşları, Kıta Avrupa’sı kadar, Kuzey Amerika’dan Hindistan’a, Batı Afrika’dan Karayipler’e kadar uzandığı için “Birinci Dünya Savaşı” olarak tarihe geçti. Kaz Adımı: Prusya 18. yüzyılda ordusuyla yükselen bir devlet olmuştu. Prusya ordusundaki birçok uygulama dünya ordularında kullanıldı. Bunlardan biri de tören geçitlerinde askeri birliklerin günümüzde bile kullanmaya devam ettiği kaz adımıdır. Yedi Yıl Savaşları’ndan toprak kazanımı olarak en kârlı çıkan devlet İngiltere idi. Buna mukabil Fransa hem Kıta Avrupa’sındaki nüfuzunu kaybetti hem de sömürgelerinin büyük bir kısmını İngiltere’ye kaptırdı. Yedi Yıl Savaşları’nda Prusya’nın kesin bir mağlubiyet almamasında hangi faktörler etkili olmuştur? DOĞU AVRUPA KUZEY SİSTEMİ Yedi Yıl Savaşları’nda Fransa’nın nüfuzu oldukça azalmış, Avusturya savaşın getirdiği malî yük sebebiyle savaş sonrasında etkin bir dış politika takip etmekten giderek uzaklaşmış, savaşta Avusturya ve Rusya gibi iki büyük güçle mücadele etmek zorunda kalan Prusya da giderek Rusya’ya yaklaşmıştı. Bu şartlar Doğu Avrupa’da Rusya’nın giderek güçlenmesini sağladı ve II. Katerina bu şartları daha olumlu hâle getirmek adına “Kuzey Sistemi” adı verilen bir ittifaklar sistemi kurmaya çalıştı. “Kuzey İttifakı” sisteminin fikrî temelleri II. Katerina ve Rusya Dışişleri Bakanı Panin tarafından daha 1763’ten itibaren atılmaya başlanmıştı. Yedi Yıl Savaşları’ndan maddî olarak ağır bir yük altına girmiş şekilde çıkan Rusya, bu ittifak sayesinde dış politikada barışçıl ve güvenli bir siyaset izlemeyi hedeflemişti. “Kuzey Sistemi”ne İsveç, Lehistan, Danimarka, Prusya ve İngiltere dâhil edilecekti. Böylece Rusya hem Fransa karşısında bir savunma seddi oluşturacak hem de Danimarka ve İsveç gibi kendisini tehdit eden güçleri kendi saflarına katacaktı. Zira Rusya’nın batı kısmı işgale açık bir bölge idi ve bu da Rusya’yı batı sınırındaki gelişmeleri yakından takip etmeye ve bunlara müdahil olmaya zorluyordu. St. Petersburg, sisteme dair hedeflerinde kısmen de başarılı oldu. Zira 11 Nisan 1764’te Prusya ile 1765’te de Danimarka ile ittifak antlaşmaları imzalandı. Fakat özellikle İngiltere böyle bir sistemin parçası olmaktan uzak durdu. Buna mukabil Rusya’nın Danimarka ve Prusya ile ittifak kurması, Avusturya ve Osmanlı İmparatorluğu üzerinde etkili oldu. Viyana hükümeti giderek Fransa’ya yaklaşmak zorunda kaldı. Rusya’nın hayal ettiği gibi bir “Kuzey Sistemi”nin kurulması, gücün nüfus ve refah bazında değerlendirildiği ve bunun için de toprakların genişletilmesi gerektiğine inanılan bir dönemde neredeyse imkânsızdı. Ayrıca Prusya ve Rusya gibi sisteme dâhil olacak devletlerin, sistemin bir parçası olacak Lehistan ve Danimarka gibi daha zayıf devletlerin topraklarında gözü olduğu sürece “Kuzey Sistemi” ancak hayalî bir plan olarak kalmaya mecburdu. 2 188 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi LEHİSTAN’IN BİRİNCİ VE İKİNCİ TAKSİMİ (1763-1793) 1763-1764 Tarihleri Arasındaki Gelişmeler 5 Ekim 1763’te Lehistan Kralı III. August öldü ve ülkede yeni kralın kim olacağına dair şiddetli tartışmalar başladı. Tartışmalar kısa sürede uluslararası bir boyut kazandı. Fransa ve Avusturya, Lehistan asıllı birinin kral seçilmesini savunurken Rusya, kendi desteklediği Poniatowski’nin kral seçilmesi için baskı yapmaya başladı. Tartışmaların önemli bir tarafı da Osmanlı İmparatorluğu idi. Bu yüzden Rusya, Prusya, Avusturya ve Fransa elçileri Bâbıâli’ye nüfuz etmeye çalıştılar. Tartışmalar devam ederken Lehistan ileri gelenleri de birkaç gruba bölündü ve ülkede bir kaos başladı. Bunu fırsat bilen II. Katerina, eski âşıklarından Poniatowski’nin kral seçilmesi için Lehistan’a Rus birliklerini gönderdi. Rus askerlerinin Lehistan’ın başkenti Varşova’yı kuşatmaları ve Poniatowski’nin kral seçilmesini istemeyenlere yönelik baskıları arttırmaları yüzünden diplomatik münasebetler giderek gerildi. Lehistan’a yönelik Rus baskısı, 1764 yazından itibaren şiddetini arttırdı. Hiç şüphesiz bunun sebeplerinden biri 11 Nisan 1764’te Rusya ile Prusya’nın bir ittifak antlaşması imzalamalarıydı. Bu antlaşma ile Prusya Kralı II. Friedrich, Lehistan kralı seçiminde II. Katerina’nın gözdelerinden Poniatowski’yi destekleyeceği taahhüdünde bulunmuştu. Bundan da destek alan çariçe, Lehistan’daki muhaliflere yönelik askerî baskıyı daha da arttırdı. Rus silahlarının gölgesinde yeni krallarını seçmek üzere 27 Ağustos 1764’te Lehistan büyük kurultayı toplandı. Kral seçimi ile ilgili tartışmalar Eylül’ün başlarına kadar sürdü ve nihayet 7 Eylül 1764’te II. Katerina’nın desteklediği Poniatowski, 5.584 asilzâdenin oyuyla Polonya kralı ve Litvanya büyük dukası seçildi. Poniatowski’nin krallığı Fransa, Avusturya ve Osmanlı İmparatorluğu tarafından resmen tanınmadı. Bâbıâli, ülke içindeki muhalefeti örgütleyerek Poniatowski’yi tahttan indirmek istedi fakat Lehistan’daki Rus askerî varlığı ve baskısı buna imkân vermedi. Bu Rus oldubittisi karşısında muhalefeti de örgütleyemeyen Fransa, Avusturya ve Bâbıâli, Poniatowski’nin tamamen Rusya kuklası olmasını önlemek için seçilmesinden yaklaşık bir yıl sonra onun krallığını tanımak zorunda kaldılar. 1766-1770 Tarihleri Arasındaki Gelişmeler 1766’ya kadar Lehistan tedricen Avrupa’nın gündeminden düştü. Fakat 1766’da Poniatowski’nin, Rusya ve Prusya baskıları sonucu ülkede birtakım reformlara başlaması Lehistan meselesini yeniden Avrupa’nın gündemine taşıdı. 1766’dan itibaren II. Katerina ve II. Friedrich, Lehistan’daki “Dissidentler’in” yani Ortodokslar’ın ve Luteranlar’ın da Katolikler’le eşit haklara sahip olması için Poniatowski’ye baskı yapmaya başladılar. Zira 1760’larda Lehistan’ın toplum nüfusu yaklaşık 11-12 milyondu ve bunun 6 milyonu Katolik, 4 milyonu da Ortodoks’tu. Ayrıca ülkede yaklaşık 200 bin de Protestan yaşamaktaydı. Rusya, Ortodokslar’ın, Prusya da Protestanlar’ın hâmiliğine soyunarak Lehistan’ın içişlerine müdahale etmeyi düşünmekteydi. Buna mukabil ülkedeki Katolikler’in bir kısmı da bu reformların yapılmasına karşı geldi. Muhalefet, Fransa ve Osmanlı İmparatorluğu’nun da desteğini alarak giderek büyüdü ve Lehistan yeniden bir iç kaosa sürüklendi. Bunu fırsat bilen Rusya ise Lehistan’daki askerî birliklerinin sayısını arttırdı ve muhalifleri silah zoruyla etkisiz hâle getirmeye başladı. Bu yüzden muhalifler, daha kolay destek bulmak amacıyla Türk sınırına yakın bölgelerde konuşlandılar. 8. Ünite - Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) Osmanlı İmparatorluğu’nun müdahalesini ve yardımını önlemek için Rus birlikleri Türk sınırına kaydırıldı. Bu durum Bâbıâli ile Rusya arasında diplomatik olarak gerilimli günlerin yaşanmasına sebep oldu ve ilişkiler, muhalifleri bastırmak üzere Rus askerinin Temmuz 1768’de Balta’da Osmanlı topraklarına girmesi ve Türk vatandaşlarını katletmesiyle tamamen koptu. Bâbıâli, Balta’daki katliamdan sonra Ekim 1768’de Rusya’ya savaş ilan etti ve Osmanlı-Rus savaşı 1774’te imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması’na kadar devam etti. 1768’de başlayan Osmanlı-Rus savaşı Avrupa’daki güçler dengesini de etkiledi. Rusya’nın Türk ordusu karşısında askerî başarılar elde etmeye başlaması üzerine Prusya, Rusya’nın daha fazla güçlenmesini engellemek adına Avusturya’ya yaklaştı. Bu politikanın bir sonucu olarak da Avusturya ile Prusya arasında Ağustos 1769’da Neisse’de, Eylül 1770’de de Neusdat’ta görüşmeler yapıldı. Neusdat görüşmelerinde iki ülke de Rusya ve Bâbıâli’ye savaşı sona erdirme konusunda baskı yapmaya karar verdiler. Fakat ne Rus ne de Osmanlı yetkilileri kesin bir barışa sıcak bakmadılar. 1770-1774 Tarihleri Arasındaki Gelişmeler 1770’ten itibaren Rusya’nın Türkler karşısında ardı ardına askerî başarılar kazanması Avrupalı devletlerin bazılarını tedirgin etti. Özellikle Rusya’nın Balkanlar’a hâkim olabileceği tehlikesi Avusturya’yı ve Prusya’yı endişelendiriyordu. Zaten Fransa, Rusya karşıtı bir politika takip etmekteydi. Buna mukabil ne Prusya ile Avusturya, ne de Fransa bu rahatsızlığın Avrupa’nın genelini etkileyecek bir savaşa dönüşmesini istiyordu. Zira bu devletlerin hiçbiri Rusya’yı karşılarına alacak güçte değildi. Bunun üzerine Prusya Kralı II. Friedrich yeni bir çözüm önerisinde bulundu. Rusya’nın Doğu Avrupa’da güçlenmesinin kaynağı olan Lehistan’ın taksim edilmesini teklif etti. Böylece Rusya’ya da bir pay verilecek ve aşırı güçlenmesi engellenmiş olacaktı. Taksimden Avusturya da kendi payını alacaktı. II. Friedrich, bu plan hayata geçirilirse Avrupa’nın genel bir savaşa sürüklenmesinin de önünü almayı hedeflemekteydi, ancak çıkarların çatıştığı bu planı hayata geçirmek beklediği kadar kolay olmadı. Zira hem Rusya’da hem de Avusturya’da Prusya kralının planına karşı güçlü bir muhalefet vardı. Avusturya’daki muhalefetin ana sebebi Rusya’nın Türkler ile devam eden savaşta 1770’te önemli başarılar elde etmesiydi. Zira bu başarılar sayesinde Balkanlar’a kadar inmiş ve Bâbıâli’yi zor duruma düşürmüştü. Rusya’nın Balkanlar’a inmesi Avusturya’nın çıkarlarına tersti ve bunun bir an önce önünün alınması gerekiyordu. Bu yüzden Avusturya göstermelik de olsa 6 Temmuz 1771’de Bâbıâli ile bir malî yardım antlaşması imzaladı. Bu antlaşma ile Rusya’ya Balkanlar’da daha fazla ileri giderse Avusturya’nın Osmanlı İmparatorluğu yanında savaşa müdahil olacağı mesajı verildi. Ayrıca Avusturya, birliklerinin bir kısmını doğuya kaydırdı. Avusturya ile Bâbıâli arasında imzalanan antlaşma her ne kadar hayata geçirilmese de, Rusya Türkler ile devam eden savaşın bir Avrupa savaşına dönmesini istemediğinden, II. Friedrich’in Lehistan’ın taksim edilmesine yönelik teklifine sıcak bakmaya başladı. Şubat 1772’de Rusya, Prusya ile bir konvansiyon imzaladı ve iki ülke, Lehistan topraklarını kendi aralarında taksim ettiler fakat bu taksimin hayata geçirilebilmesi için Avusturya’nın da konvansiyona katılması zorunluydu. Bu yüzden hem Prusya hem de Rusya, konvansiyona katılması yönünde Avusturya’ya baskı yapmaya başladılar. Baskılar 1772 yazında sonuç verdi ve Ağustos 1772’de Avusturya, Lehistan’ın taksimine dair imzalanan konvansiyona katılma kararı verdi. 5 Ağustos 1772’de Avusturya, Rusya ve Prusya, ülkedeki “anarşiye son vermek” 189 190 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi adına Lehistan’ı kendi aralarında taksim ettiler. Bu karar, 30 Eylül 1772’de Lehistan dieti tarafından da kabul edildi. Lehistan’ın bu ilk taksimine göre ülke topraklarının yaklaşık %30’u ve nüfusunun da %35’i el değiştirdi. Taksimde Rusya, Lehistan Livonyası ve Beyaz Rusya’da yaklaşık 92 bin km2’lik bir bölgeyi ve takriben 1.300.000’lik bir nüfusu; Avusturya Galiçya’da 83 bin km2’lik ve nüfusu 2.650.000’e yaklaşan bir bölgeyi; Prusya ise Lehistan Prusya’sı denen, 36 bin km2’lik bir sahayı ve 580 bin nüfuslu bir bölgeyi topraklarına kattı. Taksim, Prusya açısından büyük bir zafer olarak görünüyordu. Zira uyguladığı baskılar sonucunda önce Rusya, daha sonra da Avusturya, Lehistan’ın taksiPugaçev ayaklanması: II. Katerina döneminde Yemelyan mini kabul etmek zorunda kalmıştı. Ayrıca Prusya, Lehistan meselesi yüzünden İvanoviç Pugaçev isimli bir Kazak, Çar III. Petro olduğunu Avrupa’nın genelini etkileyecek bir savaşın önünü aldığı için de uluslararası aresöyleyerek çevresine topladığı nada nüfuzunun arttığı kanaatindeydi. Fakat uzun vadede Prusya’nın bu politikaKazaklar, Başkırtlar ve sının Avrupa’daki güç dengelerini yerinden oynattığı görüldü. Çünkü Rusya’nın köylülerle 1773’te ayaklandı. düşmanı olan Avusturya, bu antlaşma ile birlikte Petersburg’a yaklaşmaya başladı. Rus kuvvetlerini arka arkaya mağlup ederek Moskova Prusya’nın beklentisinin aksine Lehistan’ın taksimi Rusya’nın nüfuzunun artmave Petersburg’u tehdit eder sını da engellemedi. Bilakis Rusya, Lehistan’da eli güçlendiği için Türk savaşına bir vaziyete geldi. Ancak General Suvorov karşısında daha fazla ağırlık verebildi. 1773’te patlak veren Pugaçev ayaklanmasına rağmen aldığı yenilgiden sonra, yakın Bâbıâli’yi 1774’te Küçük Kaynarca Antlaşması gibi ağır maddeler ihtiva eden bir arkadaşlarının ihanetiyle 14 Eylül 1774’te yakalanıp, antlaşmayı imzalamaya mecbur etti. 1775 Ocak’ında öldürüldü. Lehistan,1772’de Rusya, Prusya ve Avusturya tarafından paylaşıldıktan sonra Bu ayaklanmanın izleri uzun süre devam etmiştir. Puşkin 1780’lere kadar rahat bir dönem yaşadı. 1763’ten itibaren ülkeyi fiilen işgal etmiş “Yüzbaşının Kızı” isimli olan Rus birlikleri 1780’de Lehistan’ı tamamen boşalttı. Zira II. Katerina, dikkatini romanında bu ayaklanmayı iç meselelere ve Türk savaşına yoğunlaştırmıştı. anlatır. Pugaçev ayaklanması ile ilgili bk. Aleksandr Sergeyeviç Puşkin, Pugaçev İsyanının Tarihi, çev. Rana Çakıröz, Ankara 1946. Lehistan’ın İkinci Taksimi (1792-1793) Lehistan’ın göreceli rahatlığı 1786’da Prusya’daki kral değişikliği ile giderek zora girdi. Zira 1786’da ölen II. Friedrich’in yerine geçen II. Friedrich William, Lehistan’da daha yayılmacı bir politika takip etmek istiyordu. Krala bu konuda nazırı Hertzberg de destek veriyordu. Hertzberg, Lehistan’ın yeniden taksimi için bir plan hazırladı ve bunu hayata geçirmek üzere görüşmelere başladı. 1792’de Osmanlı İmparatorluğu ile devam eden savaşa son veren II. Katerina, Avusturya’nın Fransa ile savaşa tutuşmasını ve Prusya’nın da dikkatini Avrupa savaşına vermesi üzerine Lehistan’daki otoritesini arttırmaya başladı. 1792 Temmuz’unda Rus ordusu yeniden Lehistan topraklarını işgal etti. Lehistan Kralı Stanislas August, bu işgali tanımak zorunda kaldı. Rusya ve Prusya, 23 Ocak 1793’te Lehistan’ı ikinci kez aralarında taksim ettiler. Taksim için meşru gerekçe olarak da Fransa İhtilali’nin giderek Lehistan’da da yayılmaya başladığı ve ülkenin bir anarşiye sürüklendiğini gösterdiler. İkinci taksim Mart 1793’e kadar Avusturya’dan saklandı. İkinci taksim Rusya için mutlak bir zaferdi. Zira 250 bin km2’lik bir arazi ve 3 milyondan fazla bir nüfus elde etmişti. Buna mukabil Prusya’nın kazanımı, 58 bin km2’lik bir arazi ve 1 milyonluk bir nüfustu. Lehistan’ın taksim edilmesi Doğu Avrupa’da Rusya’nın nüfuzunun tescillenmesi anlamına geliyordu. Bundan sonra Rusya’nın, Balkanlar’da hâkimiyet mücadelesi vermek için eli daha güçlü olacaktır. 191 8. Ünite - Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) Prusya, Lehistan’ın birinci ve ikinci taksimini neden istemiştir? 3 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA NÜFUS HAREKETLERİ 16. ve 17. yüzyılda Avrupa’nın nüfus oranlarında büyük değişimlere sebep olan en önemli etkenlerden biri hıyarcıklı vebaydı. Londra’da 1603’ten 1665’e kadar etkili olan veba yaklaşık 170 bin kişinin ölümüne sebep oldu. İspanya’da 1596-1685 tarihleri arasında hızla yayılan veba yüzünden ülke nüfusunun yaklaşık %25’i öldü. 18. yüzyıla gelindiğinde ise şartlar iyileştirildiğinden salgın yüzünden ölüm oranları giderek azaldı. Buna karşılık kıtayı başka bir tehlike bekliyordu: Kıtlık! 17. yüzyılda Avrupa’nın en güçlü ülkesi kabul edilen Fransa, İspanya Veraset Savaşları’nda ortaya çıkan kıtlık ve ardından başgösteren salgın hastalıklar yüzünden 1700-1715 tarihleri arasında 3 milyon vatandaşını kaybetti. 18. yüzyılın ortalarından itibaren ise daha fazla ve daha farklı gıdaların ekilmesi, taşımacılığın gelişmesi, daha fazla toprakla tarım yapılması, salgın hastalıkların azalması, daha gelişmiş halk sağlığı önlemleri ve savaşların şeklinin değişmesi sonucu ölüm oranları hızla azaldı. İspanya nüfusu 1756’da 8 milyon iken 1787’de 10,4 milyona, İngiltere nüfusu 1750’de 6,5 milyon iken 1800’de 9,6 milyona, Rusya’nın nüfusu 1700’de 17,5 milyon iken 1780’da 27 milyona ulaştı. Fransa’da da, diğer Avrupa ülkelerine nazaran daha az olmakla beraber, 18. yüzyılda belli bir nüfus artışı sağlandı. Fransa’nın nüfus artışının daha az olmasının sebebi ise ülkede uygulanan iptidaî doğum kontrol yöntemleri idi. 1750-1850 tarihleri arasında Avrupa’daki bazı ülkelerdeki ortalama insan ömrü şöyleydi: Fransa’da yirmi sekizden otuz dörde, İngiltere’de otuz yediden kırka, İsveç’te ise otuz yediden kırk üçe yükseldi. Ölüm oranları Batı Avrupa’dan başlamak üzere giderek Doğu Avrupa’da azalmaya, buna mukabil nüfus artış oranları yükselmeye başladı. Bu da Sanayi Devrimi’ne giden sürecin kaynağını oluşturdu, ancak artan nüfusu doyurmak için tarım toprakları yetersiz kaldı ve köylü isyanları patlak verdi. Avrupa’daki nüfus oranlarının 18. yüzyılda artmasına sömürgelerden getirilen ve yeni ele geçirilen bölgelerden dahil edilen nüfusun da önemli bir katkısı oldu. Buna mukabil Avrupa, Amerika yerli nüfusunun hızla erimesine sebep oldu. İlk işgal yıllarında Amerika’nın yerli nüfusu yaklaşık 50 milyondan fazla iken işgallerden 100 yıl sonra yerlilerin nüfusu % 95 oranında azaldı. Bu durum, “vebanın Avrupa’da yarattığı toplam kayıplardan daha büyüktü”. 18. yüzyılda Avrupa nüfus hareketlerinin sonuçları neler olmuştur? 18. YÜZYIL AVRUPASI’NDA TARIMDA MODERNLEŞME 18. yüzyılda Avrupa nüfusunun giderek artmasındaki en önemli etkenlerden biri de tarımdaki iyileştirmelerdi. Tarımda iyileştirme birkaç farklı şekilde hayata geçirildi ve bunda liderliği de Hollanda ile İngiltere yaptı. Avrupa tarımındaki modernleşme ve iyileştirme daha 17. yüzyıldan itibaren başlamıştı. 17. yüzyılda tarım alanlarına yeni ürünler ekilmeye, ürün rotasyonu takvimleri yapılmaya, hayvan ve bitki yetiştiriciliğinde seçiciliğe, orman alanlarının tarıma açılmasına ve bataklıklar ile sahillerin kurutulmasına yönelik çalışmalar hayata geçirilmişti. Bu tür girişimler İngiltere ve Hollanda’da çiftçilerin diğer Avrupa ülkelerine nazaran %50 ile %175 arasında daha fazla verim elde etmesini sağladı. 4 192 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Fasulye, bezelye veya yonca gibi yeni ürünler ekildi ve bu ürünler toprağı daha verimli hâle getirdi. 18. yüzyılda patates de ekilmeye başlandı ve daha da önemlisi saman yetiştiriciliği arttı. Bunun bir sonucu olarak da artık hayvanların sonbahar geldiğinde yiyecek kıtlığından kesilme zarureti ortadan kalktı ve hayvan sürülerinin sayısı arttı. Hollanda başta olmak üzere Avrupa’nın bazı bölgelerinde daha fazla et, süt ve yün verecek hayvan cinsleri yetiştirilmeye başlandı. Hayvan sayısının artması, daha fazla gübre ve doğal olarak daha verimli topraklar demekti. Mekanik tohum ekme makinesinin 18. yüzyılda Jethro Tull tarafından icat edilmesinden sonra tarımda verimlilik daha da arttı. Zira atların çektiği bu makine sayesinde tohumlar toprağa daha derin yerleştiriliyor ve bu işlem sırasında daha az tohum zayi oluyordu. Tull’un dışında da birçok Avrupalı mucit tarım alanlarının geliştirilmesi için önemli buluşlar yaptı. 18. yüzyıl tarımcılığındaki en hayatî ürünlerin başında yonca ve şalgam geliyordu. Bu iki ürün her sahada yetişiyor ve ekildiği arazinin hızla verimli bir tarım alanına dönüşmesini sağlıyordu. Bu yüzden tarım alanlarına çevrilen orman sahalarına ilk olarak yonca ve şalgam ekiliyordu. Hollanda ve İngiltere’nin öncülük ettiği tarımda modernleşme Avrupa’nın diğer ülkelerinde daha az yayıldı. Bunu düzeltme adına birtakım adımlar atıldı, ancak beklenen başarı sağlanamadı. Zira büyük toprak sahipleri bunu kendi çıkarlarını zedelediği için engellediler. Örneğin Rusya’da Çariçe II. Katerina toprak reformu yapmak istedi fakat büyük bir muhalefetle karşılaştığı için bundan vazgeçmek zorunda kaldı. İngiltere ve Hollanda’nın aksine diğer Avrupa ülkelerinde tarımda iyileştirilmeye gidilmemesi 18. yüzyılın ikinci yarısında ciddi problemlere sebep oldu. Özellikle kıtlık dönemlerinde tahıl fiyatları arttığından köylüler isyan etti. 1775’te Fransa’nın birçok bölgesi tahıl fiyatlarındaki artışı protesto eden köylü isyanları sonucunda harabeye döndü. Fransız köylüler, depolardaki buğdaya zorla elkoydular. Bu isyanlar tarihe “Un Savaşı” olarak geçti ve isyanlar ancak krallığın asiler üzerine 25 bin asker göndermesiyle yatıştırıldı. Buna rağmen “Un Savaşları” ve köylü isyanları Fransız İhtilali’nin önemli sebeplerinden birini oluşturdu. 18. YÜZYIL AVRUPA SANAYİİ: LONCALARDAN FABRİKALARA, SU GÜCÜNDEN BUHARLI MAKİNELERE Milletlerin Zenginliği: Adam Smith’in “Milletlerin Zenginliğinin Mahiyeti ve Sebepleri Üzerine Bir Araştırma” isimli iki ciltlik hacimli eseri 9 Mart 1776’da İngiltere’de yayınlandığında büyük yankı uyandırdı ve defalarca baskısı yapılıp, birçok dile çevrildi. Smith’in, iktisadî liberalizmi savunan görüşleri Sanayi Devrimi ilerledikçe başta İngiltere olmak üzere birçok ülkede kullanıldı. Merkantilist kısıtlamalar ve imtiyazlar kaldırıldı. Smith, “Modern İktisadın Babası” ve “Hür Teşebbüsün Patron Evliyası” gibi ünvanlarla anıldı. 18. yüzyıl Avrupa’sında sanayi hamleleri küçük imalathanelerin kurulması ile başlatıldı. İmalathanelerdeki koşullar oldukça elverişsizdi, çalışma saatleri fazla, buna mukabil ücretler ise düşüktü. Ayrıca henüz bu imalathaneler 18. yüzyılın ilk yarısında hâlâ büyük kentlerde değil kırsal kesimlerde bulunuyordu. Bu durum, büyük oranda yüzyılın sonuna kadar da devam etti. Örneğin 1780’lerde Paris’teki dokuma tezgâhlarının %75’i kırsal kesimdeydi. Buna rağmen 18. yüzyıldaki imalathaneler, yüzyılın sonunda başlayacak ve bir sonraki yüzyıla adına verecek olan “Sanayi Devrimi” öncesi “ön sanayileşmenin” temellerini oluşturmuştur. 18. yüzyıl, klasik üretim sistemleri ile yeni sistemlerin çatıştığı bir yüzyıl oldu. Zira klasik üretim sisteminin en önemli unsuru olan loncalar, kendine has bir yapılanmaya ve üretim sistemine sahipti. İmalathanelerin açılması, loncaların dışında üretim yapan yerlerin ortaya çıkması ciddi itirazlarla karşılandı. Lonca üyeleri Almanya, Avusturya gibi ülkelerde yeni imalathaneleri basarak işçileri dövdüler. “Milletlerin Zenginliği” adlı eseri ile ün salan Adam Smith 1776’da klasik üretim sisteminin yeni üretim yapılarını engellediğini, bu yüzden loncaların kapatılmasını 8. Ünite - Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) savundu. Smith’in tezleri 1780’lerde Fransa’da yankı buldu. Fransa Maliye Nazırı Turgot, loncaların kapatılmasını istedi, ancak bu öneri aşırı radikal bulunduğu için kabul edilmedi. 18. yüzyılın sonlarına doğru ise modern sanayileşmenin artması ile birlikte Avrupa’nın birçok ülkesinde loncalar kapatıldı. 18. yüzyılda ilk olarak İngiltere’de iplik üretiminde makineler kullanılmaya başlandı. Bu makineler su gücü ile çalıştırılıyordu ve karmaşık bir sisteme sahipti. Bu yüzden evlerde kullanıma uygun değildi. Bu da giderek evlerdeki el dokumacılığının sonunu getirdi. Buna rağmen iplik makineleri akarsu kenarlarına kuruldukları için bu bölgelerdeki nüfusun kısa sürede artmasını sağladı. Örneğin Manchester’ın nüfusu 1760’da 17 bin iken, burada açılan iplik makineleri sayesinde 1830’da 180 bine çıktı. Böylece sanayi şehirleri oluşmaya başladı. Su enerjisi ile çalışan makineler, kuraklık dönemlerinde veya şiddetli kışlar yüzünden suyun donduğu dönemlerde kullanılamaz hâle geldiklerinden yeni enerji kaynakları arayışına gidildi. Bulunan en etkili çözüm ise buhar gücüydü. Buharlı makineler ilk defa İngiliz Thomas Newcomen (1663-1729) tarafından geliştirilmişti ve bu makineler ilk zamanlar daha çok maden ocaklarında kullanılmıştı. Buhar gücünün diğer sanayi kollarına uygulanması ise İskoç mühendis James Watt’ın (1736-1819) icatlarıyla mümkün oldu. Watt’ın icadı önce 1760’larda pamuk ipliği makinelerine, buharlı çekiçlere ve körüklere uygulandı. 1783’te ise Fransa’da buharlı bir gemi inşa edildi. Josiah Wedgwood (1730-1795) adlı İngiliz bir çömlekçi kömürle çalışan buhar makinesi yaptı ve bu buluş sayesinde özellikle porselen sanayiinde büyük gelişmeler oldu. 18. yüzyıl sanayiinde en önemli gelişmelerden biri de kömürün daha ekonomik ve kolay şekilde yüzeye çıkarılmasını sağlayan makinelerin icat edilmesi idi. Zira 18. yüzyılda en önemli enerji kaynağı kömürdü. Buna ek olarak demir sanayiindeki yeni gelişmeler de sanayinin diğer kollarının gelişmesini sağladı. Sanayi bölgeleri genelde ulaşım imkânlarının daha kolay olduğu şehir yakınlarında gelişti, ancak bu bölgelerin yerleşim için alt yapıları iyi olmadığından birçok sıkıntı yaşandı. Özellikle tifüs ve verem gibi hastalıklar yeni oluşan sanayi bölgelerinde binlerce insanın ölümüne sebep oldu. 18. yüzyılda sanayi bölgeleri oluşmasına rağmen yine de nüfusun büyük bir kısmı kırsal alanlarda yaşamaya devam etti. Bu oran Doğu Avrupa’ya gidildikçe daha da artmaktaydı. Bu yüzyıldaki sanayi hamleleri bir sonraki yüzyılda yaşanacak olan Sanayi Devrimi’nin hazırlayıcısı olmaktan fazla bir anlam taşımıyordu. AYDINLANMA YÜZYILI Aydınlanma Yüzyılı, Batı toplumunda 18. yüzyılda gelişen ve akılcı düşünceyi eski, geleneksel önyargılardan ve ideolojilerden özgürleştirmeyi ve yeni bilgiye yönelik kabulü geliştirmeyi amaçlayan düşünsel gelişimi kapsayan dönemi tanımlar. Bilgiye ancak olayların gözlemlenmesi ile ulaşılacağı inancının hâkim olduğu, herşeyden kuşku duyulması gerektiği, dinin de aklî eleştiriye tâbi tutulduğu, insanlık tarihinde daimi bir ilerlemenin hâkim olduğu düşüncesinin giderek yaygın kabul gördüğü ve geçerli olanın yalnızca deneysel yöntem olduğu anlayışının hâkim olduğu bir dönemdir Aydınlanma Yüzyılı. Bu yüzyılı en iyi tanımlayan tariflerden biri hiç şüphesiz Immanuel Kant’ın şu cümlesidir: “Aklını kullanma cesareti”. Aydınlanmacı düşünceye göre, aklın aydınlattığı kesin doğrulara, bilginin ilerlemesine dayanan entelektüel bir kültür egemen olmalıdır. Bu kültür sonsuz ve sürekli bir şekilde ilerlemelidir. Zira Aydınlanmacı düşünürlere göre doğa kadar toplum da tam bir ilerleme içindedir. İlerleyen insanlık sonunda mutlak mutluluğa erişecek 193 194 Toplumsal Sözleşme: Jean-Jacques Rousseau, 1762’de yayınlanan bu kitabında bireyin özgürlüğüne dokunmaksızın onun ahlaksal erdemini yükseltecek bir model önermişti. Bireyler güçlerini haklarını bir parçasını oluşturdukları genel iradeye devredecekler ve böylece siyasal hayata eşit katılacaklardı. Thomas Paine: 37 yaşında Amerika’ya giden bir İngiliz’dir. 1776’da 47 sayfalık “Sağduyu” isimli bir risale yayınladı. Üç ay içerisinde 120 bin adet satan bu risalenin, o zamanki 13 Amerika kolonisinde hemen hemen herkes tarafından okunduğu iddia edilir. Büyük satışa rağmen tek kuruş telif ücreti almayan Thomas Paine, eseriyle koloni halklarına kendi bağımsızlıkları uğruna savaşmaları için açık bir çağrı yapıyordu. Sağduyu, Amerika bağımsızlık meşalesini yakmıştı. Voltaire: 1694-1778 yılları arasında yaşayan Fransız filozof, Aydınlanma’nın en önemli isimlerindendir. Eserlerinde kiliseyi, Fransız kurumlarını eleştirmiş, insan hak ve özgürlükleri üzerinde durmuştur. Oldukça üretken bir yazar ve düşünür olan Voltaire, şiirler, düzyazılar, tiyatro oyunları ve tarih kitapları kaleme almıştır. Ayrıca binlerce mektup yazmıştır. Felsefe Sözlüğü en önemli eserlerinden biridir. Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi ve mutlak özgürlüğe ulaşılacaktır. Toplumsal mutluluğun da yerçekimi ve dinamik yasaları gibi belirlenebileceği düşünülmektedir. Burlamaqui’nin ifadesiyle “İnsanın mutluluğu bulmasının tek yolu aklını kullanması”ydı. Aydınlanmacı düşünürlere göre öncelikle insan doğasının ne olduğunun temel özellikleri bulunmalı, sonra da bu özellikler kullanılarak tedricen mükemmel bir toplum inşa edecek yasalara ulaşılmalıydı. Bunun sonucunda da insanoğlu sürekli olmak üzere mükemmelliğe doğru bir gelişme kaydedecektir. Aydınlanmacı anlayışa göre devlet, insanların mutluluğu için vardır. Varlık sebebi kendinden menkul, kutsal ve eleştirilmez de değildir. Toplumla devlet bir mukavele esasına göre karşılıklı görev ve sorumluluklara sahiptir. Toplum ile devletin karşılıklı sorumlukları Aydınlanma dönemi düşünürlerinden Jean-Jacques Rousseau’nun “Toplumsal Sözleşme” adlı eserinde ele alınmış ve savunulmuştur. Aydınlanmacıların birçoğuna göre din, insanın vicdanı ile ilgili bir konu olmalı, devlet insanların dinlerine müdahil olmamalı, insanlar dinlerini özgürce yaşayabilmeliydiler. Devlet, farklı dindeki insanlara toplumsal düzeni bozmadıkları sürece müdahil olmamalı, hatta farklı dindeki insanları koruması altına almalıydı. Mevcut dini anlayışın sorgulanması bir tepki de doğurdu. Örneğin Fransa’da 1770’te Katolikliği savunmak için 90 kitap yazıldı. Birçok ülkede yasak kitaplar listeleri hazırlandı. 1772’de Viyana’da yayınlanan “Yasaklanmış Kitaplar Kataloğu” bile bir süre sonra yasaklandı. Çünkü katalog bu kitapları daha cazip hale getirmiş ve insanlar meraklarından buradaki kitapları okumaya başlamışlardı. Sansüre karşı yayınevi, yazarı belli olmayan gizlice satılan kitaplar ortaya çıktı. Aydınlanmanın ilk temsilcileri olarak genellikle Rene Descartes ve Gottfried Wilhelm Leibniz kabul edilir. Almanya’da Johann Gottfried Herder, Immanuel Kant, Christian Wolff; Fransa’da Denis Diderot, Claude Adrien Helvétius, Baron de Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau, Voltaire; Büyük Britanya’da David Hume, John Locke ve Thomas Paine Aydınlanma Yüzyılı’nın en önemli temsilcileridir. Aydınlanmanın vatanı olarak Fransa bilinir. Özellikle “Encyclopédie”nin yayımlanması Fransa’nın bu ününü daha da perçinlemiştir. Baron de Montesquieu, 1748’de “Kanunların Ruhu” adlı en önemli eserini tamamladı. Düşünür bu eserinde her halk için geçerli tek bir siyasal rejimin mümkün olmadığını savundu. Zira coğrafya, iklim vb. koşulların değişken olması yüzünden toplumlar farklı siyasal rejimler geliştirmişlerdi ve bunları tek bir şekle sokmak yanlış bir adım olacaktı. Montesquieu’ye göre siyasal rejimlerde de “doğal kanunlara” tâbi olmak ve onların sesine kulak vermek gereklidir. “Kanunların Ruhu” 1748-1750 tarihleri arasında tam yirmi baskı yaptı ve düşünürün görüşleri Avrupa’nın birçok yerine yayıldı. Montesquieu’den sonra Fransa’da Aydınlanma düşüncesinin bayraktarlığını 1717’de yazdığı bir taşlama yüzünden daha 23 yaşında iken hapse atılan Voltaire adıyla bilinen Francois-Marie Arouet yaptı. Voltaire, “aydın despotizmi” olarak bilinen ve hükümdarın, özgürlüğü, hoşgörüyü ve vergi eşitliğini güvence altına aldığı meşruti bir krallığı savundu. Fransa’nın Aydınlanma sürecinin bayraktarlığını yapmasının en önemli sebeplerinden biri de kısaca “Encyclopédie” olarak bilinen “Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers (Ansiklopedi ya da Bilimlerin, Sanatların ve Mesleklerin Sınıflandırılmış Sözlüğü) yayınlanmasıdır. Encyclopédie, “her türlü ve her çağda, insan aklının çabalarının genel bir görünümünü” vermek iddiasıyla 1751’de yayımlanmaya başladı. Editörlüğünü Denis Diderot ve Jean le Rond d’Alembert’in yaptığı ansiklopedi 1772’de tamamlanabildi. Toplam 33 cilt 195 8. Ünite - Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) olan Encyclopédie, Montesquie, Voltaire, Rousseau, d’Alembert, Buffon, Quesnay ve Helvetius gibi devrin önde gelen 150’den fazla yazar ve düşünürünün yazılarını ihtiva eder. Diderot, “Encyclopédie”nin birinci cildinde yazdığı takdim yazısında “İnsan, ayrım gözetmeden ve çekinmeden her şeyi incelemeli ve deşmelidir... Bütün o eski aptallıkları ayaklarımızın altına almalıyız; akıl tarafından konulmamış olan bütün engelleri yıkmalıyız; bilim ve sanatı eski özgürlüklerine kavuşturmalıyız” diyerek yayın felsefesini açıklamıştır. Hem bu takdim yazısı hem de ansiklopedide yayınlanan yazılar Aydınlanma düşüncesinin daha geniş kitlelere ulaşmasını sağladı. Ayrıca bu yazılar ve Aydınlanma düşünürlerinin diğer fikirleri Fransız İhtilali’ne giden süreci de hazırladı. Şunu da ifade etmek gerekir ki Aydınlanma dönemindeki düşünürlerin tamamı aynı görüşleri savunmuyordu. İnsanın doğası, toplumsal yapılar, devletin niteliği ve rejimlerin nasıl olması gerektiği, insan doğasına dair mutlak kanunların olup olmadıkları ve bunların nasıl tespit edilecekleri ve en önemlisi de aklın üstünlüğü hususlarında Aydınlanmacı düşünürler arasında ciddi fikir ayrılıkları mevcuttu. Ancak hepsinin ortak özelliği insanı ve onun çevresini anlamaya, anlamlandırmaya ve buna dair yasalar çıkarmaya çalışmaları, insan kaderine nasıl hükmedileceğine dair kafa yormalarıydı. Voltaire, Felsefe Sözlüğü, I-IV, çev. Lütfi Ay, Ankara 1943. Aydınlanmacı düşünürlerin genel özellikleri nelerdir? 5 196 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Özet 1 2 1748-1789 tarihleri arasında Avrupa’ya etki etmiş olan önemli siyasî ve askerî gelişmeleri açıklayabilmek 1748 Aix-la-Chapelle Barışı’ndan sonra 1756’ya kadar kıta Avrupası’nda bir barış dönemi yaşandı. Fakat bu süre zarfında yeni ittifak arayışları son hızla devam etti. 1756’da patlak veren ve ilk Dünya savaşı olarak adlandırılan Yedi Yıl Savaşı, Avrupa’nın birçok devletinin müdahil olduğu bir savaştı. Savaş, İngiltere ve Fransa arasında 10 Şubat 1763’te imzalanan Paris Barış Antlaşması ile savaşa müdahil olan diğer ülkeler arasında 15 Şubat 1763’te imzalanan Hubertusburg Antlaşması ile sona erdi, ancak savaşın etkileri daha sonraki yıllarda da devam etti. Zira Yedi Yıl Savaşları hem kazananları hem de kaybedenleri ağır bir ekonomik yükün altına sokmuştu. Daha da önemlisi Fransa’nın kara Avrupası’ndaki nüfuzu çok azalmıştı. Yedi Yıl Savaşları’ndan sonra kıta Avrupası’nı meşgul eden en önemli mesele Lehistan’daki kral seçimi ve ardından bu ülkenin Prusya, Rusya ve Avusturya arasında iki defa taksim edilmesi oldu. Sanayi Devrimi’ne giden süreçte 18. Yüzyıl Avrupası’ndaki sanayi hamlelerini ve bunların özelliklerini açıklayabilmek İnsanlık tarihinin yaşadığı en ciddi kırılma ve değişim dönemlerinden biri şüphesiz 19. yüzyıldaki Sanayi Devrimi’dir. Bu hamlenin temelleri ise 18. yüzyılda atıldı. Öncelikle kömür madenlerinde başlatılan ve zamanla diğer iş kollarını da kapsayan 18. yüzyıldaki sanayileşme girişimleri bütün kıta Avrupası’nda aynı ölçüde ve aynı oranda yaşanmadı. Daha da önemlisi 18. yüzyıldaki sanayileşme daha önceki klasik üretim sistemleri ile Sanayi Devrimi arasında bir geçiş görevi gördü. Buhar gücünün icadı ve bir enerji kaynağı olarak kömürün daha yaygın ve etkin kullanımı Sanayi Devrimi’ne giden sürecin en önemli buluşları olarak kaydedildi. 18. yüzyıldaki sanayileşme hamleleri sonucunda şehir hayatında önemli değişimler görüldü. Yeni yerleşim yerleri ortaya çıkmaya başladı, ancak bu yeni yerleşim bölgelerinde ciddi problemlerle de karşılaşıldı. Zira yoğun göç alan bu bölgelerin alt yapı problemleri halledilmemişti. 3 Aydınlanma Yüzyılı’nın genel hatlarıyla özelliklerini değerlendirebilmek 18. yüzyıl, tarihe “Aydınlanma Yüzyılı” olarak geçti. Zira bu yüzyılda, insan aklı daha önce görülmediği kadar ön plana çıkarıldı ve insanın mutlak mutluluğu için dönemin düşünürleri değişmez, kesin kanunlar vazetmeye çalıştılar. Aydınlanma düşüncesinin lokomotifliğini Fransa yaptı, ancak bu düşünce Avrupa’nın diğer ülkelerinde de farklı şekil ve boyutlarda etkili oldu. Fransa’nın Aydınlanma sürecinin bayraktarlığını yapmasının en önemli sebeplerinden biri de kısaca “Encyclopédie” olarak bilinen Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers’i (Ansiklopedi ya da Bilimlerin, Sanatların ve Mesleklerin Sınıflandırılmış Sözlüğü) yayınlanmasıdır. Aydınlanma dönemindeki düşünürlerin tamamı aynı görüşleri savunmuyordu. Ancak hepsinin ortak özelliği insanı ve onun çevresini anlamaya, anlamlandırmaya ve buna dair yasalar çıkarmaya çalışmaları, insan kaderine nasıl hükmedileceğine dair kafa yormalarıydı. 8. Ünite - Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 197 Kendimizi Sınayalım 1. 1755’teki Diplomatik Devrim aşağıdaki antlaşmalardan hangisi ile başlamıştır? a. 16 Mart 1731 İkinci Viyana Antlaşması b. 30 Eylül 1755 İngiltere-Rusya Antlaşması c. 16 Ocak 1756 Westminster Antlaşması d. 1 Mayıs 1756 Birinci Versay Antlaşması e. 5 Mayıs 1762 Rusya-Prusya İttifak Antlaşması 6. Aşağıdakilerden hangisi 18. yüzyılda Avrupa’da nüfus artışına etki eden nedenlerden biri değildir? a. Yeni tahıl ürünlerinin bulunması b. Yeni tarım alanları açılması c. Sağlık şartlarının iyileştirilmesi d. İttifaklar sisteminde kırılmalar yaşanması e. Sömürgelerden kıtaya insan nakledilmesi 2. Aşağıdaki savaşlardan hangisi tarihe “Birinci Dünya Savaşı” olarak geçmiştir? a. Lehistan Veraset Savaşları b. Avusturya Veraset Savaşları c. Otuz Yıl Savaşları d. Yedi Yıl Savaşları e. Dokuz Yıl Savaşları 7. Aşağıdakilerden hangisi 18. yüzyılda Avrupa’da tarımın gelişmesine doğrudan etki eden faktörlerden biri değildir? a. Ürün rotasyon takvimlerinin yapılması b. Bitki yetiştiriciliğinde seçiciliğe gidilmesi c. Ulaşım için yeni kanalların açılması d. Orman alanlarının tarıma açılması e. Tarım makinelerinin icat edilmesi 3. 1763’te Lehistan kralı seçilen Poniatowski’nin tahta çıkabilmesini destekleyen iki devlet aşağıdakilerden hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir? a. İngiltere-Avusturya b. Avusturya-Fransa c. Rusya-Prusya d. Rusya-Avusturya e. Fransa-Rusya 8. Avrupa tarımındaki modernleşmenin öncülüğünü yapan ülkeler aşağıdakilerden hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir? a. İngiltere-Hollanda b. Fransa-Avusturya c. Rusya-Avusturya d. Avusturya-İspanya e. Fransa-Prusya 4. Rusya’nın oluşturmak istediği Kuzey Sistemi’ni aşağıdaki ülkelerden hangisi bir tehdit olarak görmüş ve engellemeye çalışmıştır? a. Danimarka b. İsveç c. Prusya d. Rusya e. Fransa 9. Aşağıdakilerden hangisi Aydınlanma döneminde yaşayan düşünürlerden biri değildir? a. Johann Gottfried Herder b. Denis Diderot c. Baron de Montesquieu d. Jean-Jacques Rousseau e. Niccolo Machiavelli 5. Aşağıdaki ülkelerden hangisi Lehistan’ın birinci ve ikinci taksimini kabul ettirmek için çabalamıştır? a. Prusya b. Rusya c. Avusturya d. İngiltere e. İsveç 10. Aşağıdakilerden hangisi Aydınlanma döneminde kaleme alınan eserlerden biri değildir? a. Toplumsal Sözleşme b. Encyclopédie c. Hükümdar d. Kanunların Ruhu e. Anti-Machiavel 198 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Okuma Parçası 1 Okuma Parçası 2 MARİA THERESA (1717-1780) Maria Theresa, Kutsal Roma-Cermen İmparatoru VI. Karl ile Braunschweig-Wolfenbütteli Elizabeth’in kızları olarak 13 Mayıs 1717’de Viyana’da dünyaya geldi. Lorraine Dükü Franz Stephan ile 1736’da evlendi. Fransa, Lorraine Düklüğü’nün Avusturya’ya katılmasını engelleyince Stephan Franz, ailesinden kendine kalmış olan düklüğü bırakarak Toscana Grandükü oldu. Maria Theresa, erkek kardeşinin bebekken ölmesi üzerine babasının çıkardığı veraset yasası uyarınca 20 Ekim 1740’ta Avusturya tahtına çıktı. Fakat Prusya, Fransa ve bazı Alman prenslikleri, Maria Theresa’nın hükümdarlığını tanımayarak Avusturya’ya savaş açtılar. Maria Theresa, 1745’te yapılan antlaşmayla kocasının Kutsal Roma-Cermen İmparatoru olmasını sağladı. Kutsal Roma-Cermen İmparatoriçesi, Prusya karşısında başarılı olabilmek için modern bir ordu kurmanın zorunlu olduğunu anlayarak danışmanı Kont Friedrich Wilhelm Haugwitz’in önerileriyle reformlar başlattı. İmparatorluktaki mahalli meclislerin gücünü kırıp, büyük toprak sahiplerinin vergi muafiyetlerini ortadan kaldırarak Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu’nun gelirlerini çoğalttı. İmparatorluğun çeşitli yerlerinde, özellikle de Bohemya’da çıkan köylü isyanları sebebiyle zorunlu çalıştırmayı sınırlandırdı. Maria Theresa, merkezî devleti büyütürken 1749’da yargı ile yürütmeyi birbirinden ayırdı. Üniversite öğretiminde büyük reformlar yaptı ve dindar biri olmasına rağmen kilisenin yetkilerini kısıtlayarak devlet denetimi altına almaya çalıştı. İmparatoriçe, hükümdarlığının başında Prusya’ya kaptırdığı Silezya’yı geri almayı hiçbir zaman aklından çıkarmamıştı. Maria Theresa, Avusturya Veraset Savaşları’nda müttefik olduğu İngiltere’ye sırt çevirerek 1756’da eski düşmanı Fransa ile ittifak kurdu. Çar Petro’dan itibaren Avrupa sahnesine çıkan Rusya’yla da bir antlaşma imzaladı. Avusturya, 1756’da girdiği Yedi Yıl Savaşları’nda Prusya karşısında yine mağlup oldu ve büyük bir ekonomik sıkıntıya girdi. Maria Theresa, Yedi Yıl Savaşları’ndan sonra barışçı bir tutum takındı. Kocasının 1765’te ölümünden sonra Kutsal Roma-Cermen İmparatoru olan oğlu II. Joseph’in 1772’de Lehistan’ı Prusya ve Rusya ile birlikte paylaşmasına ve 1772’de Bavyera’yı işgaline karşı çıktı. İmparatoriçe, bu yıllarda ülkesindeki boş arazilerin kullanıma açılmasını sağladı, yeni bir ceza yasası ile yoksulları koruma kanunu çıkarttı. Devletin halkın düşüncelerini denetlemesi gerektiğine inandığı için sansürü ülkesinde kurumsallaştırdı. İmparatoriçe, 29 Kasım 1780’de Viyana’da öldüğünde oğlu II. Joseph’e toparlanmış bir imparatorluk bıraktı. FİLOZOF HÜKÜMDAR: BÜYÜK FRİEDRİCH (1712-1786) II. Friedrich (Büyük Friedrich), 24 Ocak 1712’de Berlin’de doğdu. “Çavuş Kral” olarak tarihe geçen ve çocuklarını sopa ile terbiye ettiği rivayet edilen Friedrich Wilhelm’in oğluydu. Annesi ise İngiltere Kralı I. George’un kızı Sophie Dorothea’ydı. II. Friedrich’in doğumundan bir sene sonra babası Friedrich Wilhelm, Prusya kralı oldu ve 1740’a kadar ülkeyi idare etti. Bu süre zarfında Prusya ordusunu modernleştirdi ve askere alma sistemini yeniden düzenledi. Ayrıca gereksiz masrafları kısarak ülke ekonomisini düzeltti. Buna mukabil Friedrich Wilhelm hiç de iyi bir baba sayılmazdı. Karakterindeki sertlik ve muhatapları alçak görme, oğlu II. Friedrich’in giderek babasından uzaklaşmasına sebep oldu. Yaşı ilerledikçe babasına karşı nefreti de artan II. Friedrich, 18 yaşına geldiğinde babasının baskısından kurtulmak için İngiltere’ye kaçmayı dahi planladı. Bunun için aradığı fırsat babası ile birlikte katıldığı bir Almanya seyahatinde doğdu. Fakat plan, genç veliahtın arkadaşı Teğmen Peter Karl Christoph von Keith’in son anda pişmanlık duyarak herşeyi anlatması ile hayata geçirilemedi. Baba Friedrich, oğlunun bu planına çok sinirlenmiş fakat ona doğrudan ceza vermek yerine en yakın arkadaşı Keith’i idam ettirmeyi tercih etmişti. Bazı devlet adamlarının araya girmesiyle II. Friedrich babası tarafından affedildi ve Küstrin’e yerleştirildi. Genç Friedrich, burada ilk idarî tecrübelerini edindi. Bu arada hayatının sonuna kadar bir türlü sevemediği Braunschweig prensesi ile 1733’te evlendirildi. II. Friedrich, 1733-1738 yılları arasında devam eden Lehistan Veraset Savaşları’nda Avrupa’nın en büyük komutanlarından Avusturyalı Prens Eugene’in yanında bir süre gözlemci olarak bulundu. Bu, genç veliaht için iyi bir askerî tecrübe oldu. Daha sonra Rheinsberg Şatosu’na yerleşti. Rheinsberg’te geçirdiği günler Friedrich’in dünya görüşünün oluşmasında önemli bir adım oldu. Friedrich, burada sanat, edebiyat ve müzik ile ilgilenme fırsatı buldu. Daha da önemlisi Fransa kültürüne yakınlık kesbetti. Dönemin en önde gelen düşünürlerinden Voltaire ile yazışmaya başladı. 1738’de “Bugünkü Avrupa Siyaseti Üstüne Düşünceler”, 1740’ta da “Anti-Machiavel” adlı iki önemli eseri yayımlandı. Özellikle ikinci eserinde Machiavel’in Prens/Hükümdar adlı eserine ağır eleştirilerde bulundu. II. Friedrich, babasının 31 Mayıs 1740’ta ölmesi üzerine Prusya tahtına çıktı ve 1786’ya kadar uzun bir saltanat Kaynak: Gelişim-Hacbette Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi, IV, İstanbul 1985. 8. Ünite - Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) sürdü. Saltanat süresince kazandığı zaferler ve Prusya’yı bir Avrupa gücü hâline getirmesi, ona “Büyük Friedrich” denilmesini sağladı. Büyük Friedrich’in devlet idaresindeki temel felsefesi “devletin çıkarlarının herşeyin üzerinde olduğuydu”. Bu yaklaşımını 1752’de kaleme aldığı Siyasal Vasiyet adlı eserinde uzun uzun savunmuştur. II. Friedrich’in idaredeki ikinci felsefesi ise hükümdarın idareye mutlak hâkimiyetiydi. Bu yüzden saltanat döneminde hükümdarlığına gölge edecek kurumları ve yapıları ya etkisizleştirdi ya da ortadan kaldırdı. İktidarına yönelik muhalif sesleri bastırmak için “hafiye teşkilatı” dahi kurdu. Buna mukabil merkezî devleti güçlendirmek için kurumların ve mahkemelerin yetki alanlarının kesin olarak belirlenmesini sağladı. Böylece ülke bürokratik yavaşlıktan arındırıldı. Merkezî iktidar yanında ülke ekonomisinin iyileştirilmesi ve sanayinin gelişmesi için de bir dizi girişimde bulundu. Özellikle maden ve tekstil alanında büyük ilerlemeler kaydedildi. Friedrich, adalet alanında da önemli adımlar attı ve ilk Alman yasa derlemesini hazırlattı. Eğitim alanında çeşitli yenilikler yaptı ve ülkenin eğitim alanında Avrupa’da önde gelmesini sağladı. Francesco Algarotti, d’Argens, Julien Offray de La Mettrie gibi filozofları Berlin’e davet etti. Büyük Friedrich, 17 Ağustos 1786’da öldüğünde, Prusya dünyanın en önemli devletlerinden biri olmuştu. Kaynak: David Fraser, Frederick the Great: King of Prussia, New York 2000. Okuma Parçası 3 AYDINLANMACI BİR ÇARİÇE: II. KATERİNA (1729-1796) II. Katerina, 2 Mayıs 1729’da Prusya’nın Stettin kentinde doğdu. Doğduğu zamanki adı Sofiya von AnhaltZerbst idi ve anne tarafından Holstein sülalesi ile akrabaydı. Sofiya’nın babası ise Prusya ordusunda bir generaldi. 1744’te daha 15 yaşında iken Sofiya’nın kaderi değişti. Zira Rusya Çariçesi Elizabeth, ölümünden sonra yerine geçirmeyi düşündüğü yeğeni Peter ile Sofiya’yı evlendirmeye karar verdi. Bu karar, Rusya’ya yaklaşmak isteyen Prusya Kralı II. Friedrich tarafından da desteklenince Sofiya’nın pek fazla yapacak bir şeyi kalmadı ve Peter ile 1744’te evlendirildi. Bu evlilik, Peter’in psikolojisinin bozuk olması yüzünden Sofiya için zamanla bir işkenceye döndü. Fakat Sofiya, bu süre boyunca kendini geliştirmeyi ve bir Rus olmak için çabalamayı ihmal etmedi. Rusça öğrendi ve daha da önemlisi 1745’te Yekaterina Alekseyevna adını alarak Ortodoks oldu. Ayrıca kocasının yalnızlığa terkettiği Ka- 199 terina, hiç de kaderine boyun eğecek bir kadın değildi. Kısa zamanda kendine yeni sevgililer edindi ve tarihe, diğer icraatları yanında sevgililerinin çokluğu ile geçti. Peter, evlendikten sonra gün geçtikçe daha da anormalleşti, Katerina’dan giderek daha da uzaklaştı. Artık günlerini hizmetçilerle ve köpeklerle geçirir oldu. Ayrıca Peter büyük bir II. Friedrich hayranıydı ve Prusya ordusuna büyük bir tutku ile bağlıydı. Bu yüzden küçük bir Prusya alayı kurdu ve günlerini bu alaya manevralar yaptırarak geçirmeye başladı. Buna mukabil Katerina, her geçen gün Rusya’daki nüfuzlu kişilerle olan bağlantılarını güçlendirdi. Bu arada Fransızca öğrendi ve böylece Fransız düşünürlerin eserleri ile tanışma imkânı buldu. Montesquieu, Voltaire ve Bayle’nin eserlerini okumaya başladı. Kendini entellektüel açıdan geliştiren Katerina 1754’te ilk çocuğu olan Pavel Petroviç’i doğurdu. Böylece Rusya tahtı güvence altına alındı. Peter, teyzesi I. Elizabeth’in ölümü üzerine 5 Ocak 1762’de III. Petro adıyla Rus tahtına çıktı. Ancak III. Petro’nun çarlığı fazla uzun sürmedi. 28 Haziran 1762’de muhafız alayı çara karşı ayaklanarak III. Petro’yu tahttan indirdi ve 33 yaşındaki Katerina, Rusya çariçesi olarak ilan edildi. II. Katerina, çariçe olduktan sonra bir taraftan Rusya’yı Avrupalı bir ülke hâline getirmeye çalışırken, diğer taraftan da “Panslavist” bir dış politika takip ederek ülkenin topraklarını genişletti. Bu arada kendisini geliştirmeyi de ihmal etmedi. Özellikle giderek Fransız düşünürlere ilgi duymaya başladı. Fransa’da yasaklanan Encyclopédie’nin basımını devam ettirmesi için Diderot’yu Rusya’ya davet etti, ancak Diderot davete olumsuz cevap verdi. Bu arada Voltaire ile de yazışmaya başladı. Çariçe Katerina’nın kendisi de Nakaze adlı bir eser kaleme aldı. 1764 yılında Avrupa’dan satın aldığı 250 tabloyu sergilemek üzere St. Petersburg’da Hermitage Müzesi’ni inşa ettirdi. O tam manasıyla “Aydınlanmacı bir çariçeydi”. Fakat özellikle Fransız İhtilali’nden sonra çariçenin tavırları değişti ve giderek sertleşti. İhtilalden sonra Hermitage’deki Voltaire’in büstünü dahi kaldırttı. II. Katerina, 1796’ya kadar tam 34 yıl Rusya’yı idare etti ve Rusya, onun zamanında Avrupa’nın en güçlü devletleri arasına girdi. Çariçeliği sırasında hiçbir evlilik yapmadı, ancak aşk dedikoduları her tarafı sarmıştı. Oğlu Pavel Petroviç’e çok kötü davrandı ve ona adeta hapis hayatı yaşattı. 67 yaşında 16 Kasım 1796’da banyo yaparken beyin kanaması geçirdi ve öldü. Kaynak: İsabel de Madariaga, Russia in the Age of Catherine the Great, London 1981. 200 Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. c Sıra Sizde 1 Avrupa’da Diplomatik Devrim denen gelişme 16 Ocak 1756’da İngiltere ile Prusya arasında Westminster Antlaşması’nın imzalanmasından sonra başlamıştır. Bu antlaşma ile daha önce oluşmuş ittifaklar sisteminde önce çatlaklar oluştu, ardından da Fransa ve Avusturya gibi iki kadim düşman ülke 1 Mayıs 1756’da Birinci Versay Antlaşması ile ittifak kurdular. Daha sonra bu ittifaka Rusya da katıldı. Böylece Avrupa ittifaklar sistemi yeni bir görünüm kazandı. 2. d 3. c 4. e 5. a 6. d 7. c 8. a 9. e 10. c Yanıtınız doğru değilse “Diplomatik Devrim (1755-1756)” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız doğru değilse “İlk Dünya Savaşı”: Yedi Yıl Savaşları (1756-1763)” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız doğru değilse “Lehistan’ın Birinci ve İkinci Taksimi (1763-1793)” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız doğru değilse “Doğu Avrupa Kuzey Sistemi” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız doğru değilse “Lehistan’ın Birinci ve İkinci Taksimi (1763-1793)” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız doğru değilse “18. Yüzyıl Avrupası’nda Nüfus Hareketleri” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız doğru değilse “18. Yüzyıl Avrupası’nda Tarımsal Modernleşme” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız doğru değilse “18. Yüzyıl Avrupası’nda Tarımsal Modernleşme” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız doğru değilse “Aydınlanma Yüzyılı” bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız doğru değilse “Aydınlanma Yüzyılı” bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 2 Yedi Yıl Savaşları’nda Avusturya, Rusya ve Fransa orduları ile savaşan Prusya kesin olarak mağlup edilememiştir. Ordusunun büyük bir kısmını kaybetmesine rağmen Prusya yeniden toparlanabilme imkânı bulmuştur. Zira Avusturya, Rusya ve Fransa gibi çıkarları çakışan devletlerden müteşekkil bir ittifakın Prusya’yı tamamen teslim alacak bir organizasyonu yoktu. Daha da önemlisi ittifak devletleri arasında ciddi şekilde irtibat kopukluğu, güç mücadelesi vardı. Bütün bunlar Prusya’ya ayakta kalma ve mücadeleye devam etme imkânı verdi. Sıra Sizde 3 Prusya Kralı II. Friedrich, Lehistan’ın taksim planını ortaya atarak Avrupa’nın genel bir savaşa sürüklenmesinin önünü almayı hedeflemekteydi. Ayrıca Prusya’nın baskıları sonucu Avusturya ve Rusya’nın taksim planını kabul etmesi hâlinde Prusya’nın nüfuzu ve uluslararası arenadaki otoritesi artacaktı. Bu sebeplerden ötürü Lehistan’ın taksim planı II. Friedrich için hayatî öneme haizdi. Sıra Sizde 4 18. yüzyılda Avrupa’nın nüfusundaki artış sayesinde yavaş yavaş gelişmekte olan sanayi kollarına ucuz iş gücü temin edilebildi. Ayrıca savaşlarda asker teminindeki zorluklar aşılmaya başlandı. Buna rağmen nüfus artışını besleyecek yeterli miktarda gıda ürünü bulunamadığı kıtlık dönemlerinde Avrupa’nın birçok yerinde isyanlar çıktı. Sıra Sizde 5 Aydınlanmacı düşünürlerin ortak özellikleri aklı esas almaları, her şeyin ölçüsü olarak aklı görmeleriydi. Ayrıca hepsi insanın mutlak mutluluğunun nasıl olması gerektiğinin cevabını aramış ve buna dair doğada olduğuna inandıkları kanunlar gibi kanunlar bulmaya çalışmışlardır. 8. Ünite - Aydınlanma ve Antik Rejim’in (Ancient Regime) Sonu (1748-1789) 201 Yararlanılan Kaynaklar Bainville, Jacques (1938), Fransa Tarihi, I, ter. Hüseyin Cahid Yalçın, İstanbul. Bookchin, Murray (2012), Devrimci Halk Hareketleri: Köylü İsyanlarından Fransız Devrimine, çev. Sezgin Ata, Ankara. Davies, Norman (2006), Avrupa Tarihi, çev. B.ÇığmanE. Topçugil-K. Emiroğlu-S. Kaya, ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara. Demir, Uğur (2012), 1768 Savaşı Öncesi Osmanlı Diplomasisi (1755-1768), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. Downs, Robert B. (1980), Dünyayı Değiştiren Kitaplar, İstanbul. Fulbrook, Mary (2011), Almanya’nın Kısa Tarihi, çev. Sabri Gürses, İstanbul. Gelişim-Hachette Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi, IV, çev. Tahsin Yücel, İstanbul 1985. Gelişim-Hachette Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi, V, çev. Cemal Bali-Erdim Öztokat-Osman Senenmoğlu, İstanbul 1985. Hosking, Geofrey (2011), Rusya ve Ruslar Erken Dönemden 21. Yüzyıla, çev. Kezban Acar, İstanbul. Kennedy, Paul (1990), Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, çev. Birtane Karankaçı, Ankara. Kurat, Akdes Nimet (1999), Başlangıçtan 1917’ye Kadar Rusya Tarihi, Ankara. Lee, Stephen J. (2009), Avrupa Tarihinden Kesitler 1494-1789, çev. Ertürk Demirel, Ankara. McKay, Derek - Scott, H.M. (2011), Büyük Devletlerin Yükselişi 1648-1815, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul. Medeniyet Tarihi 1974, III, İstanbul. Melton, James Van Horn (2011), Aydınlanma Avrupasında Kamunun Yükselişi, çev. Ferit Burak Aydar, İstanbul. Ponting, Clive (2011), Yeni Bir Bakış Açısıyla Dünya Tarihi, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul. Price, Roger (2012), Fransa’nın Kısa Tarihi, çev. Özkan Akpınar, İstanbul. Riasanovky, Nicholas V. - Steinberg, Mark D. (2011), Başlangıçtan Günümüze Rusya Tarihi, çev. Figen Dereli, İstanbul. Roberts, J. M. (2010), Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, İstanbul. Wiesner, Merry E. -Hanks (2009), Erken Modern Dönemde Avrupa 1450-1789, çev. Hamit Çalışkan, İstanbul. “Aydınlanma”, (1986), AnaBritannica, III, 88-90, İstanbul.