Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie iSSn 0043-5082 Wiadomości archeologiczne lXXi Bulettin Archéologique Polonais WiAdomości Archeologiczne lXXi Varsovie 2020 Warszawa 2020 WiAdomości archeologiczne lXXi Tom ten Redakcja poświęca pamięci Prof. dr hab. Teresy Dąbrowskiej (17.09.1934–19.10.2020) redaktorki „Wiadomości Archeologicznych” w latach 1975–2013 Redaktor Naczelny Editor in Chief dr Wojciech Brzeziński Sekretarz Redakcji Managing Editor dr hab. Jacek Andrzejowski Członkowie Redakcji Editors Rada Naukowa Scientific Advisory Board Grażyna Orlińska, Radosław Prochowicz, Andrzej Jacek Tomaszewski, Katarzyna Watemborska-Rakowska, Kaja Jaroszewska prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Wydział Nauk o Kulturze i Sztuce Uniwersytetu Warszawskiego), prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig), prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk), prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego) Czasopismo recenzowane ◆ Peer-reviewed journal Tłumaczenia Translation Korekta tłumaczeń Linguistic revision Korekta Proof-reading Skład i łamanie Layout Rycina na okładce Cover picture Kinga Brzezińska Jacek Andrzejowski, Piotr Godlewski Dena Angevin Autorzy Katarzyna Watemborska-Rakowska JRJ Siekierka brązowa z Gól, pow. grodziski. Rys.: Lidia Kobylińska i Bartłomiej Karch Bronze axe from Gole, Grodzisk Mazowiecki County. Drawing: Lidia Kobylińska & Bartłomiej Karch © Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2020 © Autorzy, 2020 Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego Adres redakcji Editorial office Strona www Home Page Tomy archiwalne Archival issues ISSN Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95 e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/en http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/Archiwum http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/Archive 0043-5082 SPIS TREśCI CONTENTS WIADOMOśCI ARCHEOLOGICZNE LXXI (2020) ROZPRAWY / PAPERS Jan Schuster Dom to nie tylko dach i cztery ściany… O budownictwie w późnej starożytności w Europie Północnej i Środkowej ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich 3 A House Means Not Only Four Walls and a Roof… On House Building in Northern and Central Europe in Late Antiquity with Special Consideration of Poland Magdalena Natuniewicz-Sekuła, Jarosław Strobin Produkcja późnych typów bransolet wężowatych na przykładzie znalezisk z cmentarzyska w Weklicach, stan. 7, pow. elbląski 161 The Manufacture of Late Types of Shield-headed Bracelets on the Example of Finds from the Cemetery at Weklice, site 7, Elbląg County MISCELLANEA / MISCELLANEA Grażyna Orlińska Siekierki tulejkowate z łukowato facetowanymi bokami z dorzecza środkowej Wisły 189 Socketed Axes with Facetted Sides from the Middle Vistula Basin Mirosława Andrzejowska Halsztackie ozdoby brązowe z Warszawy-Wilanowa 217 Hallstatt Period Ornaments from Warszawa-Wilanów Bartłomiej Kaczyński Sadłowo – nieznany typ bimetalicznych szpil kultury pomorskiej 239 Sadłowo – Unknown Type of Bimetallic Pins of the Pomeranian Culture Marta Krzyżanowska Drobne przedmioty szklane – analiza archeologiczna żetonów do gry z okresu wpływów rzymskich z terenu Polski 251 Small Glass Objects – Archaeological Analysis of Counters from the Roman Iron Age from Poland MATERIAŁY / MATERIALS Anna Strobin Niepublikowane materiały z cmentarzyska w Żukczynie, powiat gdański (dawn. Suckschin, Kr. Danziger Höhe) w świetle archiwum Józefa Kostrzewskiego 269 Unpublished Material from the Cemetery at Żukczyn, Gdańsk County (fmr. Suckschin, Kr. Danziger Höhe) in Light of Józef Kostrzewski’s Archive Bartłomiej Kaczyński, Marcin Woźniak Grodzisk Mazowiecki, stan. X – cmentarzysko kultury grobów kloszowych i kultury przeworskiej 289 Grodzisk Mazowiecki, site X – a Cemetery of the Cloche Grave and Przeworsk Cultures Tomasz Rakowski Głos tradycji. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Wyszomierzu Wielkim, pow. zambrowski The Voice of Tradition. A Cemetery from the Roman Period at Wyszomierz Wielki, Zambrów County 319 ODKRYCIA / DISCOVERIES Karolina Bucka Brązowa siekierka z tulejką i uszkiem z Kurcewa, pow. stargardzki 355 Bronze Socketed Axe with a Loop from Kurcewo, Stargard County Adam Cieśliński Prowincjonalnorzymska zapinka Almgren 236c z Bajd w pow. iławskim – jeden z najstarszych śladów penetracji Pojezierza Iławskiego przez ludność kultury wielbarskiej 359 Roman Provincial Brooch Almgren 236c from Bajdy, Iława County – One of the Oldest Traces of Penetration of the Iława Lakeland by the Wielbark Culture Marcin Woźniak, Artur Grabarek Aneta Kuzioła Cmentarzysko kultury przeworskiej w Kurkach, pow. działdowski, stan. III 369 Przeworsk Culture Cemetery at Kurki, Działdowo County, Site III Nowe materiały z okresu wpływów rzymskich z Osówki, pow. lubelski 384 New Finds from the Roman Period from Osówka, Lublin County Renata Madyda-Legutko, Michał Wojenka Przemysław Dulęba, Magdalena Woińska A Rediscovered Decorative Strap-end from Ciemna Cave in Ojców 389 Ponownie odkryte ozdobne okucie pasa z Jaskini Ciemnej w Ojcowie Unikatowa zapinka z Rajszewa, pow. legionowski. Przyczynek do studiów nad sytuacją kulturową w okresie wędrówek ludów na Mazowszu 400 A Unique Brooch from Rajszew, Legionowo County. A Contribution to Studies on the Cultural Situation in the Migration Period in Mazovia Urszula Perlikowska-Puszkarska Naczynia późnośredniowieczne i nowożytne z cmentarzysk kultury przeworskiej w Żdżarowie, pow. sochaczewski i w Nadkolu, pow. węgrowski 406 Late Medieval and Modern Vessels from Przeworsk Culture Cemeteries at Żdżarów, Sochaczew County and Nadkole, Węgrów County WYKAZ SKRóTóW / ABBREVIATIONS 413 MISCELLANEA / MISCELLANEA Wiadomości Archeologiczne LXXI, 2020: 251–268 https://doi.org/10.36154/wa.71.2020.06 MARTA KRZYŻANOWSKA DROBNE PRZEDMIOTY SZKLANE – ANALIZA ARCHEOLOGICZNA żETONóW DO GRY Z OKRESu WPłYWóW RZYMSKICH Z TERENu POLSKI SMALL GLASS OBJECTS – ARCHAEOLOGICAL ANALYSIS OF COuNTERS FROM THE ROMAN IRON AGE FROM POLAND Abstract: The article discusses glass counters found at archaeological sites from the Roman Iron Age in Poland. These items have not yet been fully investigated upon. Glass counters are mainly found at cemeteries, and most of them were discovered in assemblages from phases C1b–C2. Description of counters and their sets includes colour, size and possible production method, context of discovery and chronology. Słowa kluczowe: szklane żetony do gry, okres wpływów rzymskich, kultura przeworska, kultura wielbarska, kultura luboszycka, szkło rzymskie Keywords: glass counters, Roman Iron Age, Wielbark Culture, Przeworsk Culture, Luboszyce Culture, Roman glass W pierwszych wiekach naszej ery, zarówno na terenie Cesarstwa jak i poza jego granicami, doszło do upowszechnienia się przedmiotów szklanych1. Studia nad wyrobami szklanymi z terenu Polski chętnie podejmowane były przez badaczy okresu wpływów rzymskich – licznych publikacji doczekały się odkrywane na stanowiskach z tej epoki paciorki i naczynia. Opracowania tych materiałów, obejmujące zarówno analizy typologiczne i fizykochemiczne, jak też rozprzestrzenienie terytorialne, umożliwiły określenie czasu i stref ich napływu2. Studia te prowadzono głównie w latach 80. i 90. XX wieku oraz – na dużo mniejszą skalę – na początku XXI wieku. Obecnie rozwój nowych metod naukowych pozwolił na ponowne podjęcie badań szkieł rzymskich znajdowa1 S.J. Fleming 1999; T. Stawiarska 1999; 2005a. M.in. U. Lund Hansen 1987; M. Tempelmann-Mączyńska 1985; T. Stawiarska 1984; 1985; 1987; 1999; 2005a; 2005b. 2 nych w Polsce, a w ich ramach także żetonów szklanych, które – mimo postulatów formułowanych przez Teresę Stawiarską3 – w polskiej literaturze archeologicznej do tej pory nie doczekały się szerszego opracowania4. Niniejszy artykuł jest próbą wypełnienia tej luki. Skoncentrowałam się tutaj głównie na okolicznościach odkryć żetonów, ich rozwarstwieniu chronologicznemu i szczegółowej analizie uwzględniającej barwę, kształt, wielkość i (przypuszczalne) metody produkcji. Żetony5 to przedmioty o płasko-wypukłym przekroju i zaokrąglonych krawędziach. Ich podstawa jest zazwyczaj płaska, czasem lekko wklęsła, i ma gładką bądź 3 T. Stawiarska 1991, 69. Praca oparta jest o wyniki projektu badawczego Preludium 11 (UMO-2016/21/N/HS3/00041), sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki. 5 We wcześniejszych publikacjach używano zamiennie takich nazw, jak: kamienie do gry, calculi, krążki, żetony czy pionki szklane. 4 251 Wiadomości Archeologiczne LXXI, 2020: 251–268 Ryc. 1. Żeton z grobu pod kurhanem 1 z G r o c h ó w S t a r y c h: widok z góry, z boku i z dołu. Fot.: M. Frankiewicz (zbiory Muzeum Podlaskiego w Białymstoku) Fig. 1. Counter from the grave under barrow 1 from S t a r e G r o c h y: top, side and bottom view. Photo: M. Frankiewicz (collection of the Museum of Podlasie in Bialystok) Problematyka ta została również zasygnalizowana w artykule Renaty Madydy-Legutko i Joanny Zagórskiej-Telegi10 poświęconym żetonom (ale też innym przyborom do gry, np. kościom) z cmentarzyska w Opatowie w pow. kłobuckim, przedstawionym na tle znalezisk z innych stanowisk kultury przeworskiej i wybranych stanowisk kultury wielbarskiej. Szklane calculi ze stanowisk kultury wielbarskiej zestawiła Kalina Skóra w aneksie do pracy poświęconej strukturze społecznej ludności tej kultury11. Wszystkie znane dotychczas żetony szklane pochodzące z obszarów współczesnych ziem polskich były przedmiotem mojej niepublikowanej rozprawy doktorskiej12. SZKLANE żETONY Z ZIEM POLSKICH porowatą powierzchnię (Ryc. 1). Wykonywano je głównie ze szkła, ale również z gliny, kamienia, krzemienia, bursztynu, kości czy poroża6. Interesujące nas szklane egzemplarze są najczęściej okrągłe lub owalne (niekiedy nazywane bochenkowatymi). Zdarzają się również okazy o formie trudnej do jednoznacznego określenia, zwykle opisywane jako nieregularne7. Taki wygląd calculi jest efektem właściwości roboczych materiału: szkło sodowo-wapniowo-krzemowe podgrzane od temperatury ok. 625°C zaczyna mięknąć, a krawędzie przedmiotu zaokrąglają się8. STAN BADAń Jak wspomniałam wyżej, w literaturze brak dotychczas pełnego opracowania szklanych żetonów znalezionych na ziemiach polskich. Tylko w niewielu publikacjach zawarto informacje istotne dla interesującej nas kwestii, zwykle przy okazji omawiania przyborów do gry, takich jak kości czy astragale. Taką pracą jest monografia poświęcona przedmiotom służącym do gry ze strefy środkowoeuropejskiego Barbaricum pióra Thomasa Krügera, w której uwzględnił 13 stanowisk ze szklanymi pionkami z Polski9. 6 252 P. Cosyns 2015, 198; R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000; Th. Krüger 1982, 155–161; M. Krzyżanowska 2015, 543. 7 P. Cosyns 2015, 198; I. Kramarkowa 1990, 90; Th. Krüger 1982, 156; M. Krzyżanowska 2015, 543. 8 H.E.M. Cool 2016a, 158; 2016b, 231. 9 Th. Krüger 1982, poz. 44, 45, 47, 49, 50, 52, 57, 58, 60, 61, 63–72. Warto zauważyć, że za żetony uznał również dwie kulki szklane ze stanowiska w Iwowem, pow. garwoliński (Th. Krüger 1982, poz. 48; zob. T. Liana 1961, 218, tabl. III:12) oraz pionek kamienny z grobu 1 pod kurhanem 4 w Odrach, pow. chojnicki (Th. Krüger 1982, poz. 59; zob. J. Kmieciński 1968, 25, 61, tabl. XVIII:B). W rzeczywistości Teresa Liana (1961, 218) opisuje kulki szklane ze wsi Redzyńskie w obecnej gm. Latowicz (dawn. gm. Iwowe) w pow. mińskim (por. też L. Dudrewicz 1882, 70). Szklane żetony rejestrowane są na stanowiskach archeologicznych z terenu ziem polskich z całego okresu wpływów rzymskich, aż po fazę D. Dla usystematyzowania oraz lepszej przejrzystości wyników analizy zabytki będę omawiała w ramach następujących horyzontów czasowych: fazy B1–B2, faza B2/C1–C1a, fazy C1b–C2, fazy C2/D–D1, okres późnorzymski (POWR)13 oraz – ogólnie – okres wpływów rzymskich (OWR)14. Kwerenda źródłowa wykazała, że szklane calculi pochodzą z 44 lub 45 stanowisk archeologicznych15 (Ryc. 2, Tab. 1). Większość z nich, bo aż 35, to cmentarzyska, z czego 19 to nekropole kultury wielbarskiej16, 14 – kultury przeworskiej, jedna jest nieokreślona (przeworska lub wielbarskia17), i jedna – kultury luboszyckiej. Żetony występują, choć niezbyt często, na cmentarzyskach – zarejestrowano je tylko w 59 grobach18 (39 kultury wielbarskiej, 18 kultury przeworskiej, jednym kultury lubo10 R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000. Pojedynczy żeton z przeworskiej osady w Nowej Wsi Legnickiej, pow. legnicki, omówił Tomasz Skorupka (2006). 11 K. Skóra 2015, 300. Lista obejmuje też żetony kamienne, gliniane i brązowe. 12 M. Krzyżanowska 2019. 13 Nieprecyzyjnie datowane znaleziska z późnego okresu wpływów rzymskich oraz żetony datowane ogólnie na fazę C1. 14 Najczęściej są to znaleziska luźne i osadowe, których dokładniejsze datowanie nie jest możliwe. 15 W Pełczyskach znaleziono dwa żetony: jeden na stan. 2, zaś drugi na stan. 1 lub na stan. 2. Wykaz wszystkich stanowisk z danymi administracyjnymi znajduje się w Tab. 1 – zob. https://doi.org/10.36154/wa. 71.2020.06 (plik dodatkowy). 16 Łącznie ze stanowiskami z terenu grupy masłomęckiej. 17 Por. T. Rakowski 2020. 18 Zespoły grobowe z żetonami są na tyle rzadkie, że omawianie ich pod kątem rodzaju pochówku nie jest konieczne, bowiem nie wnosi do interesujących nas kwestii nic istotnego. To samo dotyczy ewentualnej korelacji żetonów z płcią i/lub wiekiem zmarłych – oznaczeniami antropologicznymi dysponujemy jedynie w wypadku czterech grobów kultury przeworskiej i 15 kultury wielbarskiej. Marta Krzyżanowska, Drobne przedmioty szklane – analiza... Ryc. 2. Stanowiska archeologiczne z żetonami szklanymi z terenu Polski: kultura przeworska (a), kultura wielbarska (b), kultura luboszycka (c), nieokreślone (d) (por. Tab. 1) Fig. 2. Glass counters from archaeological sites in Poland: Przeworsk Culture (a), Wielbark Culture (b), Luboszyce Culture (c), undetermined (d) (cf. Table 1) szyckiej i jednym kulturowo nieokreślonym). Znacznie mniejsza jest liczba osad, na których odkryto szklane pionki. Znamy je jedynie z sześciu lub siedmiu takich stanowisk kultury przeworskiej i jednego kultury wielbarskiej. Możliwe, że jest to efektem słabego ciągle stanu rozpoznania osad z okresu wpływów rzymskich. W wypadku dwóch stanowisk kulturowa atrybucja znalezionych tam żetonów jest niejasna. Szklany egzemplarz przekazany do Muzeum Okręgowego w Sieradzu a odkryty w rejonie niebadanego stanowiska w Dąbrowie Wielkiej19 najpewniej łączyć należy z kulturą przeworską. Niepewna pozostać musi identyfikacja pionka z grodu wczesnośredniowiecznego w Klenicy – jego cechy wskazują, że chodzi tu o żeton rzymski, a nie wczesnośredniowieczny20. Większość znalezisk calculi koncentruje się w centralnej Polsce (Ryc. 2). Ich rozmieszczenie odpowiada przebiegowi dolin wielkich rzek Niżu Polskiego (Wisła, Odra, Warta) wraz z dopływami. Na mapie wyraźnie widoczny 19 Por. T. Łaszczewska, H.A. Ząbkiewicz-Koszańska 1962, 57, 72–73. 20 F. Biermann, A. Kieseler, D. Nowakowski 2011, ryc. 8:d; por. M. Krzyżanowska 2019, 30. jest brak żetonów w dwóch regionach. Pierwszy to Pomorze Zachodnie i północna część Ziemi Lubuskiej, co zapewne związane jest przede wszystkim ze stanem badań na tych terenach. Drugi obszar to dobrze rozpoznane archeologicznie tereny zajmowane przez ludy bałtyjskie21. Kwerenda źródłowa pozwoliła ustalić liczbę odkrytych na terenie Polski żetonów – w chwili jej zamknięcia (wrzesień 2018 roku) zarejestrowanych było od 386 do 39022 egzemplarzy; na potrzeby dalszej analizy przyjmuję pierwszą z podanych wartości23. Z kulturą przeworską łączyć można 193 pionki, z wielbarską 187, a z luboszycką trzy. Aż 131 żetonów zaginęło, w efekcie czego nie mogły być one przedmiotem badań empirycznych. W takich wypadkach posiłkowałam się zachowaną dokumentacją, zdjęciami archiwalnymi, rysunkami oraz 21 Por. W. Nowakowski 2001. W publikacjach dla stanowiska w Chojnem podawana jest liczba 12 (m.in. H.A. Ząbkiewicz-Koszańska 1972, 173–174; J. Schuster 2016, 154) lub nawet 15 (H. Janiczak 1990, 139; R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 114) żetonów, natomiast w księdze inwentarzowej Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi wpisano 11 egzemplarzy. W wypadku Dorotowa mowa jest o 20 lub 21 szklanych pionkach (A. Kokowski 2011, 327). 23 Por. M. Krzyżanowska 2019. 22 253 Wiadomości Archeologiczne LXXI, 2020: 251–268 opisami w publikacjach, choć w odniesieniu do okazów z Radłowic, Pielgrzymowa, Warszawy-Kawęczyna i Dąbrowy Wielkiej oraz części żetonów z Odr nawet to nie było możliwe. Zauważyć można, że przyjęta tu liczba pionków jest mniejsza, niż wynikałoby to z dostępnych opracowań źródłowych. W wyniku kwerendy wyeliminowałam bowiem część egzemplarzy24. Dotyczy to obecnych w literaturze żetonów z następujących stanowisk: Czarnówko, grób R373 (cztery egz.)25, Mokra, grób 274/99 (12 egz.)26, Sadowie, znal. luźne (cztery egz.)27, Siedlemin, kurhan VI (9 egz.)28, Opatów, grób 957 (dwa egz.)29, Ruże, pow. golubsko-dobrzyński, grób 17 (jeden egz.)30, Rudzienice, pow. iławski, stan. 38, grób 14 (jeden egz.)31, Zębowo, pow. toruński, groby 6 (dwa egz.) i 8 (jeden egz.)32. Większą liczbę pionków niż jest podawana w literaturze stwierdziłam natomiast podczas kwerendy materiałów z cmentarzyska z miejscowości Modła – grób 59/81 zawierał w rzeczywistości osiem żetonów33. 24 254 W poniższym wykazie są też obiekty ze szkła opakowego. Od połowy I wieku n.e. takiego szkła używano głównie do wyrobu drobnych przedmiotów, jak paciorki i żetony, ale też elementów dekoracyjnych naczyń szklanych. W wykazie umieściłam tylko te przedmioty, których stan zachowania i cechy formalne pozwoliły na pewne lub niemal pewne stwierdzenie, że należą one do interesującej nas kategorii wytworów. 25 D. Rudnicka, M. Mączyńska 2002, 16; M. Mączyńska, D. Rudnicka 2004, 241. Jan Schuster (2018, 15, tabl. XXIII:14) określa te przedmioty jako bryłki stopionego szkła (z naczynia?). 26 Renata Madyda-Legutko i Joanna Zagórska-Telega (2000, 115) podają informację o 24 szklanych pionkach z tego grobu, jednak w wyniku kwerendy stwierdziłam, że żetonami jest tylko 12 z nich, natomiast 10 to najprawdopodobniej fragmenty potłuczonego i stopionego naczynia (?), a pozostałe dwa to najpewniej stopione paciorki. 27 Jeden z tych domniemanych kamieni (S. Jasnosz 1955, 153, ryc. 21:33) nie został wykonany ze szkła i jest współczesnym nowożytnym wtrętem, zaś pozostałe trzy (S. Jasnosz 1955, ryc. 21:35) są najprawdopodobniej fragmentami przetopionych paciorków szklanych. 28 A. Karpińska 1926, 65–66. Opisane tu stopy będące mieszanką szkła białego i fioletowego mogą być pozostałością po gemmie. 29 R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, J. Zagórska-Telega 2011a, 218. Stan zachowania (przetopienie w ogniu stosu) nie pozwala na ich jednoznaczną identyfikację jako szklanych żetonów. 30 O. Romanowska-Grabowska, J. Janikowski 1982; R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 110. Informacja, jakoby został on wykonany ze szkła (R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 110), oparta jest na ustnym przekazie dr Ewy Bokiniec. W publikacji źródłowej (O. Romanowska-Grabowska, J. Janikowski 1982, 110–111, tabl. XV:10) pionek określono jako gliniany, co potwierdziły badania pXRF (M. Krzyżanowska 2019, 28). 31 Ten zaginiony przedmiot do kategorii pionków zaliczyła Kalina Skóra (2015, 300), jednak opis i szkic zabytku z archiwalnej karty inwentarzowej (U. Margos, M. Stąporek 2005, 314, ryc. 7:c) wskazują, że nie był to żeton do gry. 32 W publikacji źródłowej (J. Janikowski 1973, 180, tabl. V:3, tabl. VI:3) opisane zostały, bez podania surowca, jako prawie regularne i kuliste kamyki do gry lub zabawy; za prawdopodobne żetony uznaje je Kalina Skóra (2015, 300), ale ich kształt raczej wyklucza tę możliwość. 33 Ryszard Wołągiewicz (1993, 181–182) informuje o czterech ka- Wspomnieć też należy o bliżej niezidentyfikowanym cmentarzysku z Mławy, pow. loco, z grobami ciałopalnymi z II wieku n.e., z którego pochodzić miały calculi; informacji tej nie można jednak zweryfikować34. DATOWANIE I ROZPRZESTRZENIENIE SZKLANYCH żETONóW W większości inwentarzy grobowych żetony występują w jednym lub dwóch egzemplarzach. Niemniej, w 29 wypadkach mamy do czynienia z większą ich liczbą, możemy tym samym założyć, iż są to zestawy pionów. Za taki zestaw uznać można zbiór co najmniej trzech żetonów35 znalezionych w jednym obiekcie, niezależnie od tego, czy zostały wykonane ze szkła, czy też innych surowców. Zestawy możemy odpowiednio podzielić na dwie grupy: małe zawierają od trzech do sześciu egzemplarzy, natomiast duże siedem lub więcej pionków36. Najliczniej żetony występowały w dwóch przedziałach chronologicznych (Ryc. 3): B1–B2 i C1b–C2, przy czym w drugim z nich liczba calculi jest znacząco większa. Z faz B1–B2 znanych jest osiem stanowisk, na których zarejestrowano łącznie 83 żetony szklane. Większość z nich to stanowiska kultury przeworskiej (Łęg Piekarski, Zgliczyn Pobodzy, Chojne, Chmielów Piaskowy, Kryspinów, Karczyn/Witowy), a po jednym kultury wielbarskiej (Odry) i kultury luboszyckiej (Luboszyce). Z tego horyzontu czasowego dysponujemy trzema dużymi zestawami pionków szklanych, pochodzącymi z terenu kultury przeworskiej i charakteryzującymi się różnorodnością kolorystyczną. Pierwszy z nich, z grobu pod kurhanem II w Łęgu Piekarskim, składa się z 30 żetonów w pięciu kolorach: 10 białych, czterech czarnych37, pięciu ciemno- i pięciu jasnożółtych, trzech niebieskich i trzech zielonych38. Kolejny, ze Zgliczyna Pobodzego, zawiera 24 pionki w czterech kolorach, po sześć każdej barwy39: czarnej, białej, żółtej i jasnoniebieskiej/aqua40. Ostatni to mykach do gry. 34 Wobec zaginięcia zabytków wiadomość ta, oparta na notatce prasowej, nie została potwierdzona (G. Kossinna 1922, 140). 35 Trzy pionki są minimalną liczbą, potrzebną jednemu graczowi do zagrania w młynek. W wypadku tych najmniejszych zestawów znanych z terenu Polski nie wszystkie pionki w komplecie są tego samego koloru i/lub materiału. 36 M. Krzyżanowska 2019, 43. 37 Czarne żetony wykonywane były z różnego koloru szkła bazowego, m.in. ciemnozielonego czy ciemnofioletowego – zapis kursywą wskazuje na umowność pojęcia. 38 E. Petersen 1940, 38, ryc. 5; A. Kietlińska 1961, tabl. 33:29–57; R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 114. 39 A. Grzymkowski 1979, 199, ryc. 2:8; 2006, 63–34, ryc. 6:7; J. Schuster 2016, 153, ryc. 17. 40 Określenie „aqua” odnosi się do szkła o odcieniu wody (wodnistym). Marta Krzyżanowska, Drobne przedmioty szklane – analiza... Ryc. 3. Liczba żetonów szklanych w poszczególnych przedziałach chronologicznych Fig. 3. Number of glass counters in individual chronological divisions zaginiony w nieznanych okolicznościach zestaw z grobu 4 z Chojnego, składający się z 12 okazów z brązowego, zielonego, żółtego, niebieskiego i liliowo-białego (żetony mozaikowe?) szkła41. Z kultury wielbarskiej znany jest tylko jeden duży – zaginiony – zestaw, z grobu 2 pod kurhanem II w Odrach, składający się z 11 żetonów 42. Mały zestaw trzech pionków z jasnoniebieskiego szkła pochodzi z grobu 122 z eponimicznego cmentarzyska w Luboszycach43. Po jednym egzemplarzu odkryto w grobie 33 w Chmielowie Piaskowym (jasnozielony)44, w grobie 83 w Kryspinowie (jasnozielony)45 i luźno w Karczynie/Witowach (niebieski)46. Z fazy B2/C1–C1 pochodzi 47 szklanych żetonów, które zarejestrowano tylko na sześciu stanowiskach. Wszystkie znaleziono na cmentarzyskach: dwóch kultury przeworskiej (Siedlemin, Niezgoda), trzech kultury wielbarskiej (Odry, Dorotowo, Weklice) oraz jednym kulturowo niepewnym (Wyszomierz). Ze strefy przeworskiej znamy jeden duży zestaw – z kurhanu VI z Siedlemina – zawierający 16 żetonów: 10 białych i sześć czarnych47; wszystkie są bardzo zniszczone i przepalone, najprawdopodobniej w ogniu stosu pogrzebowego. W grobie zbiorowym 3/2009 w Niezgodzie48 znaleziono pojedynczy pionek, wykonany ze szkła niebieskiego. Dwa zestawy żetonów pochodzą z zespołów kultury wielbarskiej. O pierwszym 41 Zob. m.in. H.A. Ząbkiewicz-Koszańska 1971, tabl. 166:16–27; 1972, 173–174. 42 Żetony te zaginęły, a publikacja (J. Kmieciński 1968, 24, 61, tabl. XVI:F) nie zawiera zbyt wielu informacji na ich temat. 43 G. Domański 1982, 24, tabl. IX:h–j. 44 K. Godłowski, T. Wichman 1998, 32, 70, tabl. XLIX:13. 45 K. Godłowski 1976, 35, ryc. 7. 46 J. Bednarczyk, A. Romańska 2015, 44, 72, tabl. LXXXV/164:1. 47 A. Karpińska 1926, 65–66, ryc. 48; H. Janiczak 1990, 144, ryc. 12:n. 48 Sam żeton nie był wcześniej publikowany. Odnośnie do cmentarzyska w Niezgodzie zob. np. A. Błażejewski 2007, 167. z nich, zaginionym (Odry, grób 20) wiemy bardzo niewiele – na podstawie publikacji49 można jedynie wnioskować, że krążki nie były w zbyt dobrym stanie. Drugi, z grobu z Dorotowa, składał się z 19 białych i jednego zielonego pionka – jeżeli wierzyć fotografii egzemplarze te nie nosiły śladów przepalenia/przetopienia w ogniu stosu50. Pojedynczy żeton z jasnoniebieskiego szkła odkryto w grobie 452 z Weklic51. Dwa ostatnie calculi należą do inwentarza grobu 110 z nieokreślonego kulturowo cmentarzyska z Wyszomierza – jeden wykonany z niebieskiego szkła, mocno skorodowany, jest cały, drugi, mozaikowy, zachował się w ok. ⅓ pierwotnej wielkości. Najwięcej, bo aż 13 stanowisk z żetonami szklanymi znamy z przedziału chronologicznego C1b–C2. Na cmentarzyskach kultury przeworskiej (Gledzianówek, Kapalica, Mokra, Opatów, Sadowie, Wrocław-Zakrzów) i wielbarskiej (Cecele, Stare Grochy, Jartypory52, Kutowa, Rostołty, Masłomęcz, Pielgrzymowo) zarejestrowano łącznie 148 pionków, w ośmiu wypadkach tworzących zestawy. Dwa z nich odkryto we Wrocławiu-Zakrzowie. W grobie I znaleziono 35 szklanych kamieni: 17 białych i 18 czarnych, natomiast w grobie III 29 egzemplarzy: 14 białych i 15 czarnych53. Ostatni, duży zestaw pionków z zespołu kultury przeworskiej pochodzi z grobu 274/99 z Mokrej. Składa się on z 12 żetonów szklanych (czterech zielonkawych i ośmiu czarnych) oraz jednego kamiennego; pionki szklane są przepalone i silnie zniszczone. Tzw. mały zestaw żetonów znamy z grobu 385 z Opatowa. Tworzą go dwa okazy z jasnozielonego szkła i trzy z innych materiałów – dwa z krzemienia i jeden z mlecznego zęba mamuta54. Pozostałych pięć kompletów odkryto na stanowiskach kultury wielbarskiej. Duży zestaw 46 żetonów mozaikowych należał do inwentarza grobu pod kurhanem 1 w Starych Grochach, w tym 24 szmaragdowozielono-żółto-szmaragdowozielonych55 i 22 biało-żółto-białych56. Kolejny duży zestaw pochodzi z grobu 2 pod kurhanem V w Cecelach, jednak – w przeciwieństwie do 49 J. Kmieciński 1968, 61, tabl. III/20:D. Ostatnio zob. np. A. Kokowski 2011, 150, 327–328, ryc. 133 – tu zebrana starsza literatura. 51 M. Natuniewicz-Sekuła, J. Okulicz-Kozaryn 2011, 113, tabl. CCI/ 452:42. 52 Serdecznie dziękuję Panu dr. hab. Jackowi Andrzejowskiemu za udostępnienie informacji na temat żetonów szklanych z Jartypor, jak i samych obiektów do badań. 53 W. Grempler 1887, 16, tabl. VI:7a.b; 1888, 9; I. Kramarkowa 1990, 89–90, 109, ryc. 23:e.f, 26, 52. 54 R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 115, ryc. 1:5.6; R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, J. Zagórska-Telega 2011a, 105–106; 2011b, tabl. CXXXIV/385:3.4. 55 W wypadku mozaik należy podawać wszystkie barwy zgodnie z ich strukturą (począwszy od środka – rdzenia), nawet jeśli się powtarzają. 56 K. Rusin 1997, 190, ryc. 4:a (w trakcie eksploracji żetony biało-żółto-białe rozpadły się na kawałki). 50 255 Wiadomości Archeologiczne LXXI, 2020: 251–268 kompletów opisanych wcześniej – należą do niego tylko dwa pionki szklane (czarny i jasnożółty), podczas gdy aż 42 są wykonane z kości, siedem z gliny, trzy z kamienia i jeden z bursztynu57. Trzy małe zestawy znamy z grobów 28 i 287 z Jartypor oraz z grobu pod kurhanem 4 w Starych Grochach. Pierwszy z nich składa się z trzech calculi ze szkła, jednego z krzemienia i jednego z białego kwarcytu58, natomiast drugi zawiera cztery żetony szklane – trzy białe i jeden czarny. Zestaw ze Starych Grochów tworzą trzy egzemplarze – dwa z czarnego i jeden z białego szkła59. Na pozostałych stanowiskach z tego przedziału chronologicznego zarejestrowano tylko po jedynym lub dwa żetony. W podkurhanowych grobach z przeworskich cmentarzysk w Gledzianówku i Kapalicy znaleziono po dwa pionki – w pierwszym wypadku jeden czarny (ze szkła ciemnofioletowego) i jeden biały60, w drugim – dwa niebieskie61. Ze zniszczonego grobu mógł pochodzić jasnozielony krążek odkryty luźno na nekropoli tej kultury w Sadowiu62. Sześć zespołów z jednym lub dwoma żetonami znamy z terenu kultury wielbarskiej. Po jednym okazie zawierały inwentarze grobu pod kurhanem 2 z Kutowej (ciemnej barwy, zaginiony)63, grobu 103 z Masłomęcza (biały)64, grobu pod kurhanem 1 z Pielgrzymowa (czarny)65 i grobu pod kurhanem 3 z Rostołt (czarny, ze szkła ciemnozielonego)66, zaś po dwa egzemplarze odkryto w grobie 30 z Jartypor (biały i jeden krzemienny)67 oraz w grobie 2 pod kurhanem 4 z Rostołt (czarny, wykonany ze szkła ciemnobrązowego, oraz biały)68. Z kolejnego przedziału chronologicznego (C2/D–D1) pochodzą tylko 33 szklane żetony z ośmiu stanowisk archeologicznych z ziem polskich – siedmiu kultury wielbarskiej (Masłomęcz, Modła, Kutowa, Jartypory, Skiwy Małe, Warszawa-Kawęczyn, Gościeradów) i jednego kultury przeworskiej (Opatów). Największy zestaw z tego horyzontu, zawierający trzy białe i pięć czarnych kamieni, znajdował się w grobie 59/81 z Modły. Kolejne dwa składają się z czterech jednobarwnych calculi: w grobie 287 z Jartypor białych, a w grobie 1 z kurhanu 1 ze Skiw Małych czarnych, ze szkła ciemnozielonego69. Ostatni całkowicie szklany zestaw – z grobu 957 z Opatowa – two57 J. Jaskanis 1996, 80, tabl. LXXVII/V-2:8 J. Andrzejowski, K. Stanek 2007, ryc. 11:k. 59 K. Rusin 1999, 226–227. 60 M.in. H. Janiczak 1990, 139–140, ryc. 9:c.d. 61 A. Karpińska 1926, 76; H. Janiczak 1990, 141, ryc. 13:e. 62 S. Jasnosz 1955, 153, ryc. 21:34; R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 115. 63 J. Jaskanis 2012, tabl. 70:3. 64 Niepubl., zbiory Muzeum Zamojskiego w Zamościu, nr kat. 5238. 65 N. Lau 2012, 60. 66 J. Jaskanis 2012, tabl. 14:5. 67 J. Andrzejowski, K. Stanek 2007, ryc. 13:f. 68 J. Jaskanis 2012, tabl. 20:8.9. 69 J. Jaskanis 1973, 177–178, ryc. 5:b–d. 58 256 rzą trzy pionki czarne, z ciemnozielonego szkła70. Wyjątkowy komplet znaleziono w grobie 101 w Masłomęczu, bowiem każdy z trzech żetonów wykonano z innego materiału – szkła (białego), poroża i krzemienia71. Pojedynczy pionek nieokreślonej barwy odkryto w grobie 10 w Gościeradowie (stan. 1)72, zaś dwa żółte egzemplarze w obiekcie warstwowym 449–454 w Opatowie73. Po jednym żetonie pochodzi też z grobów 31 (czarny), 34 (czarny), 59 (czarny) i 107 (zielony) z Kutowej74 i grobu 2 pod kurhanem 2 ze Skiw Małych (czarny)75, natomiast z Warszawy-Kawęczyna z grobów 6 i 7 odpowiednio jeden i dwa czarne pionki76. 61 szklanych calculi datować można tylko ogólnie na późny okres wpływów rzymskich (POWR). Pochodzą one z 10 stanowisk: siedmiu kultury wielbarskiej (Czarnówko, Masłomęcz, Stara Wieś, Jartypory, Stare Grochy, Kutowa, Kotłówka) i trzech przeworskiej (Nowa Wieś Legnicka, Opatów, Siedlemin). Zestaw z grobu 150 z Opatowa składa się jedynie z czterech egzemplarzy: dwóch czarnych, wykonanych ze szkła ciemnozielonego, oraz po jednym białym i jasnozielonym77. Jeszcze mniejszy komplet pochodzi z kurhanu V z Siedlemina – tworzą go dwa pionki białe i jeden czarny; na tym samym stanowisku, w kurhanie 1, odkryto egzemplarz niebieski78. Fragment białego żetonu znamy też z obiektu A306 z osady kultury przeworskiej w Nowej Wsi Legnickiej79. Znacznie liczniejsze są w tym przedziale chronologicznym kamienie zarejestrowane na stanowiskach kultury wielbarskiej. W pięciu wypadkach tworzą one zestawy o różnej liczebności. Pierwszy z nich, z grobu R374 z Czarnówka, składa się z 22 pionków – dziewięciu białych i 13 czarnych, wykonanych ze szkła ciemnofioletowego80. Mniejsze komplety pochodzą z grobu 184 z Masłomęcza (trzy czarne żetony ze szkła o barwie ciemnozielonej), z kurha- 70 R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 115, ryc. 2:1–3; R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, J. Zagórska-Telega 2011a, 216–218; 2011b, tabl. CCCXXXIV/957:68–70. 71 T. Borodziej, A. Kokowski, W. Mazurek 1989, tabl. 375:10; por. A. Kokowski 1987, ryc. 22:c–e; M. Kuraś 2008, ryc. 29. 72 A. Niewęgłowski 1982, 75, ryc. 9:o. 73 R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 115, ryc. 1:12.15; R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, J. Zagórska-Telega 2011a, 122–123; 2011b, tabl. CLX/439:174, CLXI/439:197. 74 J. Jaskanis 2012, 164, 165, 169, 176, tabl. 85/31:1, 85/34:1, 87/59:1, 90/107:1. 75 J. Jaskanis 1973, 179–180, ryc. 7:c. 76 B. Jankowska 1962, 332, 346, tabl. LXVII:21.22. 77 R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 115, ryc. 1:1–4; R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, J. Zagórska-Telega 2011a, 52; 2011b, tabl. LIV/150:6–9 (tu zespół datowany jest na fazę C1). 78 A. Karpińska 1926, 52, 55, ryc. 30, 33, 43; H. Janiczak 1990, 144, ryc. 10:d, 11:a.b. 79 T. Skorupka 2006. 80 Ostatnio J. Schuster 2018, 15–16, tabl. XXXIII. Marta Krzyżanowska, Drobne przedmioty szklane – analiza... Ryc. 4. Liczba zespołów i z jednym/dwoma żetonami (a) oraz małym (b) lub dużym (c) zestawem żetonów w poszczególnych przedziałach chronologicznych Fig. 4. Number of assemblages with one/two counters (a) and small (b) or large (c) set of counters in individual chronological divisions nu 3 ze Starych Grochów (cztery białe i 1 czarny)81 oraz z Jartypor, z grobów 172 (cztery białe i jeden szmaragdowozielony) i 185/186 (pięć czarnych ze szkła ciemnozielonego). Pojedyncze pionki znamy także z grobów 6 (czarny i biały), 31 (biały), 162 (czarny), 274 (biały) i 294 (biały) z Jartypor, z grobu 1 pod kurhanem 2 z Kotłówki (jasnozielony)82 oraz z kurhanu 4 z Kutowej83, a także luźno ze Starej Wsi (dwa czarne, wykonane ze szkła ciemnozielonego)84. 14 żetonów, głównie znalezisk luźnych z osad, ale również z kilku cmentarzysk, nie może być datowanych dokładniej niż na cały okres wpływów rzymskich (OWR). Pochodzą one z 10 lub 11 stanowisk, w tym ze wczesnośredniowiecznego grodziska (Klenica – jasnoniebieski), ośmiu lub dziewięciu stanowisk kultury przeworskiej (Kwiatków, Wrocław-Widawa, Radłowice, Opatów, Pełczyska, Jakuszowice, Dąbrowa Wielka?) i dwóch kultury wielbarskiej (Malbork-Wielbark, Toruń). Po dwa pionki znaleziono na osadach w Jakuszowicach (biały i czarny)85 i w Kwiatkowie (jasnoniebieski/aqua i czarny)86, natomiast pojedyncze na osadach we Wrocławiu-Widawie (czarny, wykonany ze szkła ciemnozielonego) i w Radłowicach (kolor nieznany)87 oraz w Toruniu (czarny z ciemnozielonego szkła). Niejasna jest sytuacja osad z Pełczysk, gdzie odkryto dwa egzemplarze – jeden na stan. 2 (czarny), drugi na stan. 1 lub 2 (kolor nieznany)88. Rów81 K. Rusin 1999, 225–226, ryc. 8:a–e. J. Jaskanis 2012, 109, tabl. 55:1. 83 J. Jaskanis 2012, 135, tabl. 78/skupisko 2:2. 84 T. Dąbrowska 1973, 501. 85 K. Godłowski 1986, 119, ryc. 9:13, 11:6; 1995, 158, tabl. 8:1.2. 86 K. Kot, M. Piotrowska 2016, 277, tabl. 3:5. 87 M. Bohr 2014, 191–192, ryc. 2. 88 M. Rudnicki 2006, 106, ryc. 5:1.2. 82 nie ogólnie datowane są trzy pionki z cmentarzysk: dwa z Malborka-Wielbarka89 i jeden z Opatowa90. Natomiast z niebadanego wykopaliskowo stanowiska w Dąbrowie Wielkiej pochodzi jeden czarny żeton. Zauważalne jest, że w większości wypadków szklane pionki odkrywane w kontekstach grobowych nie tworzą większych zestawów. Zazwyczaj w zespole jest jeden lub dwa kamienie, rzadziej mały zestaw liczący od trzech do pięciu calculi (łącznie znamy 12 takich zespołów przeworskich, 32 wielbarskie, jeden luboszycki i jeden nieokreślony kulturowo). Widać też, że w późnym okresie wpływów rzymskich wyraźnie zwiększa się liczba grobów zawierających jeden lub dwa pionki, rośnie też liczba zespołów z małymi zestawami żetonów, maleje natomiast liczba grobów z dużymi zestawami. Na tym tle wyróżnia się przedział faz B1–B2 z dominacją zestawów o większej liczbie żetonów (Ryc. 4). żETONY SZKLANE – CHARAKTERYSTYKA Szklane żetony są praktycznie takiego samego kształtu. Ich analizę można przeprowadzić jedynie pod kątem barwy, wielkości i przypuszczalnej metody produkcji. Wszystkie informacje dotyczące calculi znalezionych na ziemiach polskich zestawiono w tabeli 1. Kształt żetonu, który można opisać jako owalny, okrągły, zbliżony do okrągłego bądź nieokreślony, jest nie tylko efektem procesu produkcji, ale zależy też od właściwości roboczych szkła. Spośród 386 zarejestrowanych pionków 277 zachowało się w całości, 70 we fragmentach, a w odniesieniu do 39 stan ich zachowania w chwili odkrycia (a zarazem oryginalna forma), pozostają nieznane. Pierwotny kształt najłatwiej ocenić można w wypadku okazów zachowanych w całości (bądź nie mniej niż w ok. ¾ pierwotnej wielkości). Spośród 277 całych calculi 84 jest okrągłych, 150 owalnych, a 43 mają kształt zbliżony do okrągłego. Wśród zachowanych we fragmentach możliwy pierwotny kształt udało się określić dla 39 egzemplarzy, z których 14 było okrągłych, 22 owalne, a trzy zbliżone do okrągłego. Kształtu 31 pionków szklanych nie ustalono z powodu ich zbytniego rozdrobnienia lub zachowania w mało dystynktywnych fragmentach (Ryc. 5). Analizując barwę szklanych calculi przede wszystkim należy zwrócić uwagę, czy przepuszczają one wiązkę światła, tzn. są przejrzyste, czy też jej nie przepuszczają a szkło jest zmętnione, czyli opakowe. W obrębie obu tych kategorii dwie wyraźne grupy tworzą żetony 89 M. Sekuła 2006, 186, ryc. 8:2.3; J. Kleemann 2017, 228, tabl. 116: 12.13. 90 R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 115, ryc. 2:11; R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, J. Zagórska-Telega 2011a, 384; 2011b, tabl. CDXIX:326. 257 Wiadomości Archeologiczne LXXI, 2020: 251–268 Ryc. 5. Stan zachowania żetonów szklanych w poszczególnych przedziałach chronologicznych: w całości (a), fragmentarycznie (b), brak danych (c) Fig. 5. State of preservation of glass counters in individual chronological divisions: whole (a), fragmentary (b), no data (c) mono- i polichromatyczne. Jednobarwne91 pionki można podzielić zgodnie z ich kolorem i odcieniem, natomiast wielokolorowe z uwagi na rodzaj ich zdobienia (wzoru – kropek, kresek, mozaiki, marmurka), a na kolejnym poziomie – zależnie od koloru bazy i ornamentu92. Żetony czarne należy zaliczyć do kategorii szkła przejrzystego – barwa szkła bazowego użytego do ich produkcji widoczna jest w świetle przechodzącym. Czarne pionki znalezione na ziemiach polskich zrobione są ze szkła ciemnozielonego, ciemnofioletowego i ciemnobrązowego. Badaniom poddano 174 żetony wykonane ze szkła opakowego (147 jednobarwnych i 27 mozaikowych) oraz 179 pionków ze szkła przejrzystego (155 jednobarwnych i 24 mozaikowe). Barwa 33 żetonów pozostaje nieznana, bowiem w literaturze brak jest stosownych informacji. Z zestawienia wszystkich calculi (Tab. 2) wynika, że najpopularniejsze były pionki ze szkła czarnego (125) i niewiele mniej liczne z opakowego szkła białego (120). Odwrotną sytuację zaobserwował Thomas Krüger93, w jego zestawieniu zebrane zostały jednak egzemplarze ze znacznie większego obszaru niż Polska. Widzimy też, że najbardziej zróżnicowane kolorystycznie są żetony z wczesnego okresu wypływów rzymskich. Spośród wszystkich barw pionków zarejestrowanych na ziemiach polskich z tego horyzontu (B1–B2) nie znamy jedynie okazów z opakowego czerwonego szkła. W wypadku pozostałych przedziałów chronologicznych takiego zróżnicowania już nie ma – żetony inne niż białe i czarne są nieliczne lub nie ma ich wcale. Wyjątkiem jest zespół 46 mozaikowych pion- Ryc. 6. Średnica żetonów w poszczególnych przedziałach chronologicznych: duża (a), mała (b), brak danych (c) Fig. 6. Diameter of glass counters in individual chronological divisions: large (a), small (b), no data (c) ków szmaragdowozielono-żółto-szmaragdowozielonych i biało-żółto-białych z kurhanu 1 w Starych Grochach, datowany na fazy C1b–C2. Ciemnozielone szkło wykorzystano do produkcji 35 żetonów, ciemnofioletowe stanowiło bazę dla 14 calculi, natomiast ciemnobrązowe posłużyło do wykonania pięciu egzemplarzy. Dla 70 czarnych żetonów niemożliwe było określenie barwy szkła bazowego, użytego do ich produkcji. Niektóre z nich zaginęły (m.in. z Wrocławia-Zakrzowa czy Warszawy-Kawęczyna), zachowały się w bardzo złym stanie (np. z Siedlemina, Mokrej czy Modły), możliwe również, że w pewnych wypadkach w trakcie analizy korzystałam z niewystarczająco silnego źródła świata. Szklane żetony z reguły dzielone są na małe i duże, różne są natomiast zakresy średnic przyjmowane dla obu tych grup. Dla pierwszej bywa brany pod uwagę przedział od 10 do 20 mm, dla drugiej od 27 do 32 mm94, co jednak pozostawia poza schematem pionki, których średnica przekracza 20 mm i jednocześnie jest mniejsza niż 27 mm. W tym opracowywaniu zastosowałam podział zaproponowany dla pionków z Pompejów, do grupy małych zaliczono żetony o średnicy do 14,5 mm, natomiast do grupy dużych – powyżej 15 mm95. Średnica kamieni, czy to mierzona na egzemplarzach zachowanych w całości, czy ekstrapolowana z fragmentów, waha się od 10 do 36 mm (Ryc. 6), przy czym ponad 30 mm mierzą tylko dwa egzemplarze (Rostołty, kurhan 2); przeciętna średnica żetonów, z wyłączeniem obu największych, wynosi ok. 19,6 mm96. Wysokość pionków zamyka się w przedziale od 3 do 12 mm (choć tę maksymalną wysokość ma tylko jeden egzemplarz, z grobu 91 258 W wypadku kilku żetonów jednobarwnych (Zgliczyn Pobodzy, Wyszomierz, Cecele – por. Tab. 1) stwierdzono wprawdzie obecność wtrętów szkła innej barwy, najprawdopodobniej spowodowaną sposobem ich produkcji. 92 H.E.M. Cool 2016b, 158. 93 Th. Krüger 1982, 156–158. 94 M.in. P. Cosyns 2015, 199. H.E.M. Cool 2016a, 169. 96 Dla niezachowanych żetonów z grobu I z Wrocławia-Zakrzowa przyjęto przeciętną średnicę 25 mm. 95 Marta Krzyżanowska, Drobne przedmioty szklane – analiza... Tabela 2. Liczba żetonów szklanych różnej barwy w poszczególnych przedziałach chronologicznych Table 2. Number of glass counters of different colours in individual chronological divisions Kolor / przejrzystość Przedział czasowy Razem B1–B2 B2/C1–C1a C1b–C2 C2/D–D1 OWR POWR biały / opakowy 16 29 41 8 1 25 120 czarny 10 6 50 21 8 30 125 jasnożółty / opakowy 11 – 1 2 – – 14 żółty / nieokreślona 3 – – – – – 3 ciemnożółty / opakowy 5 – – – – – 5 szmaragdowozielony / opakowy 3 – – – – 1 4 jasnozielony / przejrzysty 2 – 7 1 – 2 12 zielony / nieokreślona 2 1 – – 1 – 4 niebieski / przejrzysty 1 2 2 – – 1 6 niebieski / opakowy 3 – – – – – 3 niebieski / nieokreślona 2 – – – – – 2 jasnoniebieski/aqua / przejrzysty 9 1 – – 2 – 12 – – – – 1 1 czerwony / opakowy brązowy / nieokreślona 1 – – – – – 1 mozaikowy/wielobarwny / nieokreślona 4 1 46 – – – 51 nieznany / nieokreślona 11 7 1 1 2 1 23 83 47 148 33 14 61 386 Razem 83 z Kryspinowa); w większości wypadków wielkość ta wynosi od 5 do 8 mm. Przeważająca część calculi z ziem polskich kwalifikuje się do grupy dużych, które dominują w trzech pierwszych przedziałach czasowych. W najmłodszym horyzoncie (C2/D–D1) przeważają żetony małe, jednak ogólna liczba pionków datowanych na ten przedział jest dość mała, co nie pozwala na jakiekolwiek interpretacje. Biorąc pod uwagę średnice żetonów tworzących poszczególne zestawy można zauważyć, że w większości wypadków okazy tego samego koloru mają podobne wymiary, a ich średnice różnią się od ok. 1 do ok. 3 mm. Komplety składają się albo z pionków dużych (m.in. Łęg Piekarski, Chojne, Dorotowo, Siedlemin, kurhan VI, Wrocław-Zakrzów, groby I i III), albo małych (m.in. Odry, kurhan 2 grób 2 i grób 20, Luboszyce, grób 122, Skiwy Małe, kurhan 1 grób 1, Modła, grób 59/81). Na ich tle wyróżnia się zestaw ze Zgliczyna Pobodzego, który tworzą małe i duże żetony, mierzące od 13 do 17 mm. Osobno należy omówić zestaw z Cecel, z grobu 2 pod kurhanem V, który zawierał dwa szklane pionki – czarny i jasnożółty: pierwszy z nich, o średnicy 14 mm, zalicza się do grupy małych, drugi, o średnicy 21 mm, do dużych. Oba mają jednak wielkość zbliżoną do pozostałych, wykonanych z innych surowców żetonów tego grobu, których średnica wynosi od 15 do 25 mm97. Pliniusz Starszy (Hist. Nat. XXXVI, 67) zawarł informację, że pionki szklane wykonywano z fragmentów tłuczonego szkła. Większość archeologów interpretowała ten opis jako informację o technice produkcji żetonów wielokolorowych – marmurkowych i mozaikowych, które sporządzano z przetopionych ułamków szkła, np. naczyniowego98. Zakłada się, że do pieca wkładano kawałki szkła odpowiednio ułożone na gładkiej płytce-podstawce; powstałe w ten sposób żetony mają mieć stosunkowo regularny, okrągły kształt i płaską, równą powierzchnię 97 Bursztynowy – 17 mm, kamienne – 18–20 mm, kościane – 15–25 mm, gliniane – 18–21 mm (J. Jaskanis 1996, 80–81). 98 Zob. np. P. Cosyns 2015, 200; M. Krzyżanowska 2015, 544. 259 Wiadomości Archeologiczne LXXI, 2020: 251–268 spodnią99. Zgodnie z nieco inną koncepcją100 wygląd pionków zależał zarówno od umiejętności samych szklarzy, jak i klasy pracowni, w których je robiono. Egzemplarze z przejrzystego szkła, często nieregularne, miały być wykonywane przez osobę rozpoczynającą naukę – w I wieku n.e. pozwalała na to powszechność, a przez to dostępność szkła o odcieniu niebieskozielonym. Żetony o regularnym kształcie miałyby z kolei być wyrobami szklarzy o zaawansowanej wiedzy i umiejętnościach. Literatura archeologiczna dostarcza nam wielu hipotez dotyczących przypuszczalnych metod produkcji szklanych calculi, chociaż różnice między nimi są niewielkie. Generalnie proces ten miał polegać na nabieraniu, a następnie upuszczaniu gorącego szkła na odpowiednio przygotowane podłoże, które mogło być płaskie (równe, gładkie)101, bądź chropowate (nierówne, piaskowe)102. Sugeruje się również, że żetony wykonywano z fryty, czyli bardzo drobno pokruszonego szkła, które pod wpływem temperatury spajało się w jednolitą masę103. Zastanawiano się również, czy do ich produkcji nie wykorzystywano jakiegoś rodzaju formy (ze względu na podobną średnicę pionków znajdowanych w zestawach)104, dotychczas jednak brak dowodów na stosowanie tego typu rozwiązania. Kolejnym etapem poznawania sposobu wykonywania pionków szklanych są badania eksperymentalne105. Dostarczają one głównie informacji na temat możliwych podłoży stosowanych przez szklarzy w trakcie procesu produkcyjnego, pozostawiały one bowiem na spodzie żetonu charakterystyczne ślady. Najprawdopodobniej za podłoże służył piasek, piaskowiec lub płaskie gliniane (?) płytki. Przeprowadzone przeze mnie badania eksperymentalne wykazały, że ślady piasku i piaskowca są praktycznie nieodróżnialne – w obu wypadkach na spodzie pionka są słabo widoczne wgłębienia po ziarenkach piasku lub chropowatej płytce piaskowca, natomiast płaska i równa płytka gliniana nie pozostawia żadnych śladów106. Tak więc, na podstawie tych badań nie uzyskamy jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy żeton wykonano poprzez upuszczenie gorącego szkła, czy też poprzez zgrzanie i/lub ponowne przetopienie potłuczonych kawałków szkła107. Przystępując do analizy pionków pod kątem prawdopodobnej metody produkcji starałam się więc najpierw zidentyfikować zastosowane podłoże 99 P. Cosyns 2015, 200. H.E.M. Cool 2016a, 173. 101 B. Filarska 1962, 61; J. Price 1995, 129. 102 P. Crummy et alii 2007, 186. 103 P.Th. Kessler 1927, 150. 104 Th. Krüger 1982, 218–219. 105 Th. Krüger 1982, 218–219; M. Krzyżanowska 2015, 543–545. 106 M. Krzyżanowska 2015, 545–546. 107 M. Krzyżanowska 2015, 544–545. 100 260 Ryc. 7. Żetony wykonane metodą zgrzania (a), upuszczenia (b) bądź nieokreśloną (c) w poszczególnych przedziałach chronologicznych Fig. 7. Counters made by welding a piece of glass (a), by dripping hot glass (b) or by undetermined method (c) in individual chronological divisions (piasek, piaskowiec, płytka), a dopiero później określić, którą z obu wspomnianych metod je wykonano. Określenie metody produkcji zachowanych szklanych żetonów znalezionych na ziemiach polskich było dodatkowo utrudnione przez kilka innych czynników: korozję zabytków, ich fragmentaryczność i przepalenie w ogniu stosu czy też zaginięcie (m.in. Pielgrzymowo, Dorotowo). Identyfikacja możliwej metody wykonania nie była możliwa w wypadku aż 184 spośród 386 szklanych pionków (Ryc. 7)108. Wykonane badania pozwoliły mi stwierdzić, że 34 calculi wykonano poprzez zgrzanie kawałków szkła (albo specjalnie przygotowanych, albo pochodzących z recyklingu potłuczonych naczyń szklanych). W przeważającej większości są to żetony mozaikowe (Stare Grochy, Wyszomierz). Okazy te mają płaską i równą powierzchnię spodnią. Pozostałe pionki – jasnoniebieskie/aqua ze Zgliczyna Pobodzego, niebieski z Niezgody (Ryc. 8) czy niebieski z Wyszomierza – najprawdopodobniej zrobiono z kawałka stłuczonego szkła (naczyniowego?), o czym świadczy zarówno znajdujące się w strukturze niektórych z nich szkło białe, jak również ich forma; wszystkie one mają nierówne podstawy z drobnymi wgłębieniami. 168 żetonów, a więc zdecydowana większość, najpewniej powstała poprzez upuszczenie gorącego szkła. Są to egzemplarze jednobarwne, najczęściej o nierównej, porowatej powierzchni spodniej. Można zatem przyjąć, że istniały dwie tradycje technologiczne wykonywania szklanych żetonów109. Pierwsza opierała się na procesie recyklingu i stapianiu ze sobą fragmentów potłuczonego szkła lub mozaik bądź zgrze108 Spody niektórych żetonów (np. z grobów I i III z Wrocławia-Zakrzowa) określiłam na podstawie informacji zawartych w literaturze. 109 P. Cosyns 2015, 200. Marta Krzyżanowska, Drobne przedmioty szklane – analiza... Ryc. 8. Żeton z N i e z g o d y, wykonany poprzez zgrzanie (ponowne przetopienie) najprawdopodobniej fragmentu naczynia szklanego: widok z góry i z dołu. Fot.: M. Krzyżanowska (zbiory Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego) Fig. 8. Counter from N i e z g o d a, made by welding (re-melting) most likely a glass vessel fragment: top and bottom view. Photo: M. Krzyżanowska (collection of the Institute of Archaeology, University of Wrocław). waniu fragmentów pałeczek szklanych, druga natomiast na upuszczaniu gorącego szkła – wówczas wygląd spodniej strony żetonu zależy wyłącznie od rodzaju podkładki wykorzystanej przez szklarza w trakcie ostatecznego formowania i odprężania wyrobu w piecu, np. piaskowca, glinianej lub kamiennej płytki pokrytej piaskiem bądź gładkiej glinianej płytki bez żadnej posypki. ZASTOSOWANIE żETONóW W literaturze archeologicznej płasko-wypukłe krążki traktowano najczęściej jako przybory do gry. Wystarczy tutaj przyjrzeć się stosowanemu nazewnictwu: żeton, counter, Spielstein. Określeń tych używano zarówno zwyczajowo, jak i z uwagi na brak właściwej dla nich terminologii, jaka trafnie wyjaśniałaby ich funkcję; wskazuje się zresztą, że przeznaczenie tych przedmiotów (przynajmniej na terenie Imperium Rzymskiego) nie jest jednoznaczne110. O ile żetony odkrywane w kontekstach grobowych można bez większych wątpliwości identyfikować jako elementy zestawów do gry, to już w wypadku egzemplarzy ze stanowiskach osadowych, w szczególności wykonanych z przejrzystego szkła, zalecana jest ostrożność przy przypisywaniu im takiej funkcji111. Sugerowano, że niektóre z nich, zwłaszcza owalne i nieregularne, mogły być oprawiane jak kamienie półszlachetne112. Żetony mogły również służyć, obok otoczaków czy krążków z kości, jako liczmany przy tworzeniu rzymskich abaci113. Szklane pionki były także wykorzystywane jako elementy dekoracyjne, zarówno przedmiotów codzien110 H.E.M. Cool 2016a, 158; 2016b, 231. Zob. H.E.M. Cool 2016a, 158; 2016b, 243. 112 D.B. Harden 1936, 291–292. 113 A. Schärling 2003. 111 nego użytku, takich jak meble, czy też przy tworzeniu ozdobnych mozaik w budownictwie rzymskim114. Ciekawym przykładem zastosowania tych wyrobów jest lustro oprawione w gipsową ramę, w której zatopiono pięć czarnych żetonów, przechowywane w Musée du Verre w Charleroi115. Szklane krążki spotykamy też w mozaikach ściennych, np. w Domus Transitoria, zbudowanej dla Nerona na Palatynie116. Warto zaznaczyć, że analiza wielkości szklanych pionków z Pompejów wykazała, że egzemplarze mniejsze niż 15 mm (wielkokolorowe i jednokolorowe ze szkła przejrzystego) były raczej wykorzystywane do dekoracji wnętrz, co pośrednio potwierdzają znaleziska grobowe, gdzie w zestawach odkrywane są żetony większe niż 15 mm, jednokolorowe, przeważnie opakowe117. Pomimo owej prawidłowości, możemy założyć, że w większości żetony przeznaczone były głównie do rozrywki i powszechnie używane jako pionki do gier. Dla świata rzymskiego najlepiej udokumentowane są następujące gry, w których wykorzystywano żetony: ludus latrunculorum i ludus duodecim scriptorum (XII scripta) oraz młynek 3118. W literaturze archeologicznej dominuje koncepcja, zgodnie z którą w Barbaricum rzymskie żetony służyły jako przybory do gry119. Nieznany jest natomiast stopień adaptacji rzymskich zasad regulujących poszczególne z nich 120. Lokalizacja żetonów w grobie może być źródłem cennych informacji odnośnie do sposobu ich wykorzystania. Niestety, dla większości zestawów z przedziału chronologicznego B1–B2 nie dysponujemy danymi o rozmieszczeniu kamieni w grobie, ani nawet o przybliżonej lokalizacji (Łęg Piekarski, Chojne, Odry). Jedyny komplet, dla którego znany jest kontekst odkrycia, pochodzi ze Zgliczyna Pobodzego: calculi odsłonięto w północno-zachodniej części grobu, na wysokości głowy i obojczyka pochowanej tam osoby. Miały one leżeć w obrębie słabo zachowanego drewnianego przedmiotu – skrzyneczki (?) lub też tablicy do gry (?) o wymiarach ok. 40×25 cm – wraz z nitami ze stopu miedzi oraz innymi darami grobowymi, m.in. dwiema ostrogami krzesłowatymi, parą dolnych okuć rogu do picia i sprzączką121, umieszczonych w opakowaniu z materiału organicznego – woreczku (?)122. Niestety, ze względu 114 H.E.M. Cool 2016a, 171; B. Bacchelli, R. Pasqualucci, V. Mastrodanato 2000, 86; P. Cosyns 2015, 200. 115 P. Cosyns 2015, 200, ryc. 18:6. 116 B. Bacchelli, R. Pasqualucci, V. Mastrodanato 2000, 86, ryc. 3. 117 H.E.M. Cool 2016b, 236–238, 243. 118 Zob. m.in. P. Adamczyk 2012, 41–63; H.E.M. Cool 2016a, 166; U. Schädler 2001; 2007; 2013; K. Stanek 2016. 119 M.in. Th. Krüger 1982, 138–142. 120 Tacyt (Germ. 24) wspomina jedynie o grze w kości wśród „barbarzyńców” i ich umiłowaniu hazardu, któremu mieli oddawać się na trzeźwo. 121 A. Grzymkowski 2006, 62–63; J. Schuster 2016, 153. 122 A. Grzymkowski 1979, 199. 261 Wiadomości Archeologiczne LXXI, 2020: 251–268 na stan zachowania owego drewnianego przedmiotu nie jest możliwe ustalenie jego pierwotnej funkcji123. Zestaw szklanych żetonów, składający się z 22 pionków – dziewięciu białych i 13 czarnych – znaleziono w grobie R374 w Czarnówku, przy ścianie północnej części trumny 124. Zdaniem Jana Schustera aranżacja żetonów sugeruje, że pierwotnie mogły być ułożone na (niezachowanej) planszy, co więcej, nierówna liczba pionków zdaje się wskazywać, że omawiany zestaw jest niekompletny125. Z hipotezą tą trudno się jednak zgodzić. Przegląd zestawów pionków (zarówno z kultury wielbarskiej, jak i przeworskiej) pozwala stwierdzić, że żaden z nich, za wyjątkiem kompletu ze Zgliczyna Pobodzego, nie zawiera równej liczby pionków w każdym kolorze126. Dotyczy to także zestawu z Łęgu Piekarskiego, aczkolwiek i w tym wypadku Jan Schuster stawia tezę o równym podziale pionków127. Odkryty tam zespół szklanych żetonów składa się z 30 egzemplarzy: 10 białych, czterech czarnych, trzech niebieskich, 10 żółtych (po pięć ciemno- i jasnożółtych) i trzech zielonych128. Zestaw ten (dwa razy po 15)129 miałby zatem odpowiadać dwom graczom (?), z których każdy dysponował 15 pionkami. W wypadku tego zespołu równy podział nie jest jednak, wbrew pozorom, możliwy. Przy założeniu, że zasady gry wymagają od nich operowania równą liczbą żetonów, gracze musieliby bowiem dzielić między siebie jeden z kolorów. Zdaniem Jana Schustera zespoły żetonów z Łęgu Piekarskiego i z Chojnego były wtórnie zestawiane na terenie Barbaricum, o czym świadczyć ma właśnie nierówna liczby calculi w każdym z należących do nich kolorów, w przeciwieństwie do kompletu ze Zgliczyna Pobodzego, który wyróżnia się ewidentną „pierwotnością” zestawu130. 123 J. Schuster 2016, 155. D. Rudnicka, M. Mączyńska 2002, 16; M. Mączyńska, D. Rudnicka 2004, 422; J. Schuster 2018, 15–16, 54. 125 J. Schuster 2018, 54, tabl. XXIX:D. 126 M.in.: Stare Grochy, kurhan I: 22 biało-żółto-białe i 24 szmaragdowozielone-żółto-szmaragdowozielone; Siedlemin kurhan VI: 10 białych i sześć czarnych; Dorotowo: 19 białych i jeden zielony czy też zestaw z Cecel, kurhan V, grób 2: dwa szklane, jeden bursztynowy, siedem glinianych, trzy kamienne i 42 kościane pionki. Z terenu Imperium Rzymskiego znane są groby, w których zdeponowano żetony w dwóch kontrastujących kolorach, w równej lub nierównej liczbie (m.in. M. Biddle 1967, 243; P. Crummy et alii 2007, 186–190, 217–220, ryc. 89, 110; M. Luik 1994; U. Schädler 2007, 366–367). 127 J. Schuster 2016, 153–154, przyp. 18. 128 Ernst Petersen (1940, 38, ryc. 5) podaje, że zestaw składał się z 34 pionków (11 białych, 10 żółtych, dziewięciu niebieskich i ciemnoniebieskich oraz czterech zielonych), co zdaniem Jana Schustera (2016, 153–154, przyp. 18) jest jednak mało prawdopodobne – uważa on, że zestaw tworzy 10 białych, 10 żółtych, siedem niebiesko-granatowych i trzy zielone pionki (żetony czarne i niebieskie Autor traktuje razem, mimo że ich odcień ewidentnie się różni). 129 J. Schuster 2016, 154. 130 J. Schuster 2016, 154. 124 262 Na cmentarzysku w Starych Grochach żetony znaleziono w trzech grobach podkurhanowych, niestety, we wszystkich z nich zarejestrowano też wkopy wtórne (rabunkowe?)131. W grobie pod kurhanem 1 pionki leżały po skosie w trzech równoległych, nieregularnych rzędach (?)132. Trzy egzemplarze z grobu pod kurhanem 3 odsłonięto w południowej części trumny kłodowej, natomiast dwa znajdowały się w bliskiej odległości poza nią, zaś w ostatnim grobie, pod kurhanem 4, żetony były rozrzucone w północnej części trumny133. To raczej chaotyczne położenie szklanych kamieni w tych grobach (w szczególności tych z kurhanu 1), może być spowodowane zarówno procesami postdepozycyjnymi134, jak i późniejszymi wkopami. Z inną sytuacją mamy do czynienia w Cecelach, gdzie w grobie 2 z kurhanu V zestaw żetonów został odkryty przy prawym kolanie osoby zmarłej; najprawdopodobniej pionki złożono do grobu w opakowaniu (sakiewce) z surowca organicznego135. W Weklicach, w grobie 452, domniemany krążek szklany leżał w północnej części trumny, obok żuchwy zmarłej136. Żetony z Dorotowa zdeponowano w wiadrze brązowym (E.44), służącym jako urna137. Ze względu na specyfikę pochówków pod kurhanami typu siedlemińskiego, szklane pionki były mniej lub bardziej przetopione i zniszczone, z wyjątkiem dwóch, z kurhanu V; wszystkie znaleziono, wraz z innymi zabytkami, in situ w warstwach ciałopalenia. Następnie przykryte były kamieniami lub brukiem kamiennym a później warstwą ziemi138. Dwa szklane calculi odkryto w nasypie przypuszczalnie obrabowanego kurhanu w Gledzianówku139. W grobie III z WrocławiaZakrzowa żetony szklane złożono w misie brązowej ustawionej na wysokości głowy pochowanej tam osoby, wraz z łyżką srebrną i czterema sprzączkami140. Niekiedy w zestawach pionków wraz z egzemplarzami szklanymi występują okazy wykonane z innych materiałów – kości, krzemienia, gliny czy bursztynu. Na ziemiach polskich takie zespoły zarejestrowano tylko w kilku wypadkach (Cecele, kurhan V, grób 2; Mokra, grób 274/99; Opatów, grób 385; Jartypory, groby 28 i 30; Masłomęcz, grób 101). Co ciekawe, większość z nich datowana jest na fazę C1b–C2, a tylko jeden zestaw, z Masłomęcza, jest młodszy (C2/D–D1). W wielu wypadkach 131 K. Rusin 1999, 232. K. Rusin 1997, ryc. 3. 133 K. Rusin 1999, 226, ryc. 6, 7. 134 K. Rusin 1997, 190, ryc. 3; J. Schuster 2018, 54. 135 J. Jaskanis 1996, 80. 136 M. Natuniewicz-Sekuła, J. Okulicz-Kozaryn 2011, 112, tabl. CXCVIII, CCI/452:42. 137 Ostatnio A. Kokowski 2011, 327. 138 A. Karpińska 1926, 43, 53, 55, 65–66; A. Kokowski 1988, 171–172; H. Janiczak 1990, 124. 139 Por. H. Janiczak 1990, 128. 140 W. Grempler 1888, 13–14; I. Kramarkowa 1990, 165. 132 Marta Krzyżanowska, Drobne przedmioty szklane – analiza... żetony z innych materiałów podobne są do egzemplarzy szklanych. Najbardziej różnią się od nich pionki gliniane – w zestawie z Cecel cztery z nich są stożkowate, a trzy płasko-wypukłe, przy stosunkowo zunifikowanej średnicy, wynoszącej od 18 do 20 mm141. Warto zwrócić uwagę, że niekiedy, zwłaszcza w przedziale chronologicznym C2/D–D1, żetony są jedynym elementem wyposażenia zmarłego, jak np. w Kutowej, w grobach 31 i 34142. Nie można się nie zgodzić z wyrażanymi już wcześniej opiniami, że – przynajmniej w części wypadków – mała liczba calculi w grobie (jeden/dwa) powinna być traktowana jako substytut/symbol dużego zestawu, zgodnie z zasadą pars pro toto; taki stan rzeczy można zaobserwować nie tylko na terenie Barbaricum, ale też na obszarach Imperium Rzymskiego143. Interesujące jest, że w zespołach z ziem polskich żetonom szklanym bardzo rzadko towarzyszą inne przybory do gier, takie jak tablice i ich metalowe okucia, kości do gry i kulki z gliny144. Współwystępowanie takich przedmiotów z pionkami zarejestrowano tylko w ośmiu (?) grobach. Drewnianą planszę do gry odkryto w Pielgrzymowie, w południowej części grobu pod kurhanem 1; była to drewniana deska o wymiarach 40×40 cm, w pobliżu której leżał jeden czarny żeton szklany145. Elementami planszy może też być kilka żelaznych okuć z grobu z Wyszomierza146. Tablice do gry oraz okucia planszy znane są z innych stanowisk z Barbaricum, m.in. z Gommern, Lkr. Jerichower Land w Saksonii-Anhalcie147, z Neudorf-Bornstein, Kr. Rendsburg-Eckernförde w Szlezwiku-Holsztynie, gdzie fragmenty drewnianych plansz odkryto w grobach 4 i 7148, czy z Heiligenhafen, Kr. Ostholstein, także w Szlezwiku-Holsztynie, skąd pochodzą brązowe okucia planszy149. Kości do gry i żetony wystąpiły razem tylko w pięciu grobach, zwykle w zespołach z dużymi zestawami pionków. W Łęgu Piekarskim odkryto cztery kości, a w Dorotowie i w grobie 101 z Masłomęcza po dwie. Wszystkie 141 J. Jaskanis 1996, 80, tabl. LXXVII/V-2:10–12. 142 J. Jaskanis 2012, 164–165. 143 Zob. np. P. Cosyns 2015, 200; R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 113. 144 Szklane żetony często współwystępują w grobach z innymi, cennymi darami grobowymi (naczynia szklane i ze stopów miedzi, skrzyneczki/ kasetki, monety) czy też ozdobami (naszyjniki, bransolety, paciorki) i częściami stroju wykonanymi ze stopów miedzi, srebra czy złota. W „bogato” wyposażonych grobach, zarówno kultury przeworskiej, jak i wielbarskiej, spotykane są nawet meble (np. Wrocław-Zakrzów, Pielgrzymowo). 145 N. Lau 2012, 60–61, tabl. 15:8; 2014, 214, ryc. 5:16. 146 T. Rakowski 2020, 337–339, ryc. 7/110:7–12, 15:4.5, 17. 147 M. Becker 2010a, 191–192, 2010b, tabl. 33:1–3, 34:1–9, 105:1; J. Schuster 2018, 54. 148 A. Abegg-Wigg 2014, 105; J. Schuster 2018, 54. 149 Th. Krüger 1982, 242, ryc. 47:3–5. to egzemplarze sztabkowate, z koncentrycznymi kółkami (oczkami) w różnym położeniu i aranżacji; wyjątkiem są kości z Masłomęcza, z poprzecznymi nacięciami zamiast kółek. W literaturze przedmiotu znajduje się informacja – obecnie już, niestety, nieweryfikowalna – zgodnie z którą kości z Dorotowa miały być zrobione ze szkła. Nie jest to niemożliwe, gdyż szklarze wykonywali – poza żetonami – również inne przybory do gier, np. astragale czy kości sześcienne, niemniej są to znaleziska incydentalne, datowane na III–I wiek p.n.e.150 Zielonkawy kolor tych kości to niekoniecznie barwa szkła – w rzeczywistości mogły to być „zwykłe” kości wykonane z poroża, ale przebarwione produktami korozji wiadra ze stopu miedzi, w którym je znaleziono151. Tylko w jednym wypadku, w grobie 274/99 z Mokrej, wraz z żetonami szklanymi znaleziono kostkę sześcienną; na każdej ściance wyżłobiono „oczka” odpowiadające numeracji od 1 do 6152. Duża kostka gliniana – w otworami na wylot, przechodzącymi przez przeciwległe ścianki – towarzyszyła też małemu zestawowi żetonów z grobu 122 z Luboszyc; jej funkcja nie jest jednak oczywista153. Z wypalonej gliny wykonana jest także mała kulka do gry, bądź też (co jest bardziej prawdopodobne) do procy, odkryta w kontekście szklanego żetonu w grobie 162 w Jartyporach. Szklane żetony docierające na tereny Europy barbarzyńskiej ze świata klasycznego nie były do tej pory przedmiotem bliższego zainteresowania badaczy. Przeprowadzona w niniejszym artykule wieloaspektowa analiza tych zabytków może przyczynić się do pogłębienia wiedzy na ich temat. Zgromadzone dane okazały się niezbędne dla dalszych badań archeometrycznych (m.in. pozwoliły na wybranie pionków do tych analiz), których wyniki będą przedmiotem osobnego artykułu. PODZIęKOWANIA Pragnę podziękować dyrektorom oraz wszystkim pracownikom muzeów i uniwersytetów, którzy udostępnili mi zabytki do badań i udzielili informacji na ich temat. Słowa te kieruję do: Pana dr. Wojciecha Brzezińskiego, Pana dr. hab. Jacka Andrzejowskiego i Pana Tomasza Rakowskiego z Państwowego 150 Ch.S. Lightfoot 2017, 293, 305; E.M. Stern, B. Schlick-Nolte 1994, 338–339. 151 J. Schuster 2018, 54, przyp. 189. 152 R. Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega 2000, 112, 115. Podobną kostkę odkryto w grobie 458 z Opatowa (R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, J. Zagórska-Telega 2011a, 125; 2011b, tabl. CLXV/458:6). 153 Za kostkę do gry uznał ją G. Domański (1982, 74, tabl. IX:f). W literaturze dominuje jednak pogląd łączący takie gliniane sześciany z procesem przędzenia (nietypowy rodzaj przęślika) czy tkania (K. Watemborska-Rakowska 2014, 266–268). 263 Wiadomości Archeologiczne LXXI, 2020: 251–268 Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Pani Haliny Karwowskiej i Pani Katarzyny Rusin z Muzeum Podlaskiego w Białymstoku, Pani prof. dr hab. Marzeny Szmyt i Pani Alicji Gałęzowskiej z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, Pana Andrzeja Grzymkowskiego z Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie, Pana prof. dr. hab. Ryszarda Grygiela i Pana dr. Wojciecha Sicińskiego z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Pani Doroty Łysiak z Muzeum Zamojskiego w Zamościu, Pani Hanny Rzęskiej z Muzeum Historyczno-Etnograficznego im. Juliana Rydzkowskiego w Chojnicach, Pani Małgorzaty Tuszyńskiej z Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, Pani Marioli Pruskiej i Pani Agnieszki Krzysiak z Muzeum w Lęborku, Pana dr. Marka Rubnikowicza i Pani dr Ewy Bokiniec z Muzeum Okręgowego w Toruniu, Pana prof. dr. hab. Artura Błażejewskiego i Pana dr. Marcina Bohra z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Pani prof. dr hab. Renaty Madydy-Legutko, Pani dr hab. Judyty Rodzińskiej-Nowak i Pani dr Joanny Zagórskiej-Telegi z Instytutu Archeologii Uniwersyte- tu Jagiellońskiego, Pana dr. Józefa Bednarczyka i Pani Adriany Romańskiej z Wydziału Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pana prof. dr. hab. Seweryna Rzepeckiego, Pani dr Karoliny Kot-Legieć i Pani dr Magdaleny Piotrowskiej z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego a także Pana Leszka Lenarczyka z Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Głogowie. Dr Marta Krzyżanowska Wydział Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza ul. Uniwersytetu Poznańskiego 7 PL 61-614 Poznań m4rta.krzyzanowska@gmail.com marta.krzyzanowska@amu.edu.pl https://orcid.org/0000-0003-4596-9256 Received: 8.05.2019 / Revised: 11.05.2020 / Accepted: 26.05.2020 BIBLIOGRAFIA źródła Tacyt, Germ.: P. Cornelius Tacitus, Germania, przekład T. Płóciennik, wstęp i komentarze J. Kolendo, Fontes Historiae Antiquae X, Poznań 2008. Pliniusz, Nat. Hist.: Gaius Plinius Secundus maior, Naturalis Historia (red. K.F.Th. Mayhoff), Bibl. Teubneriana, Lipsiae 1906; Pliny Natural History [Vol. X], Books 36–37, with an English translation by D. E. Eichholz, Loeb Classical Library 419, Cambridge (Mass.)-London 1962. Literatura 264 Abegg-Wigg A. 2014: Die Grabkammern aus Holz der Römischen Kaiserzeit von Neudorf-Bornstein, [w:] A. Abegg-Wigg, N. Lau (red.), Kammergräber im Barbaricum. Zu Einflüssen und Übergangsphänomenen von der vorrömischen Eisenzeit bis in die Völkerwanderungszeit, Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9, Neumünster/Hamburg, 105–122. Adamczyk P. 2012: Gry planszowe – tabula, [w:] A. Stempin (red.), Magia gry – sztuka rywalizacji, Poznań, 41–63. Andrzejowski J., Stanek K. 2007: Konstrukcje drewniane z grobów ciałopalnych z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Jartyporach na Podlasiu, [w:] M. Mączyńska, A. Urbaniak (red.), Okres rzymski i wędrówek ludów w północnej Polsce i materiały z konferencji „Cmentarzyska z okresu rzymskiego jako miejsca kultu”, Białe Błota 17–19 maja 2000 r., Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 25, Łódź, 235–250. Bacchelli B Pasqualucci R., Mastrodanato V. 2000: Glass in interior decoration and furniture in the Roman Imperial period, [w:] Annales du 14e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre. Italia Venezia – Milano 1998, Lochem, 86–88. Becker M. 2010a: Das Brettspiel, [w:] M. Becker (red.), Das Fürstengrab von Gommern, tom I, Veröffentlichungen des Landesamtes für Dankmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt – Landesmuseum für Vorgeschichte 63/I, Halle (Saale), 191–193. Becker M. 2010b: Das Fürstengrab von Gommern, tom II, Veröffentlichungen des Landesamtes für Dankmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt – Landesmuseum für Vorgeschichte 63/II, Halle (Saale). Bednarczyk J., Romańska A. 2015: Karczyn/Witowy stan. 21/22: Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 12, Poznań-Inowrocław. Biddle M. 1967: Two Flavian Burials from Grange Road, Winchester, „The Antiquaries Journal” XLVII/2, 224–250. Biermann F., Kieseler A., Nowakowski D. 2011: Od ogniska do zniszczenia pożarem. Grodzisko w Klenicy, gm. Bojadła, w świetle wyników nowych badań wykopaliskowych, [w:] A. Jaszewska, A. Michalak (red.), Ogień – żywioł ujarzmiony i nieujarzmiony. VI Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne: Garbicz, 5–6 czerwca 2008 r., Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 4, Zielona Góra, 329–348. Błażejewski A. 2007: Kultura przeworska a reńsko-wezerska strefa kulturowa, Studia Archeologiczne XXXIX, Wrocław. Bohr M. 2014: Zabytki ruchome kultury przeworskiej, [w:] M. Masojć (red.), Obozowiska, osady, wsie. Wrocław-Widawa 17, Wrocław, 159–233. Borodziej T., Kokowski A., Mazurek W. 1989: Tombe à inhumation N°101, Masłomęcz, comm. de Hrubieszów, InvArch LXI, tabl. 375. Cool H.E.M. 2016a: Recreation or decoration: what were the Marta Krzyżanowska, Drobne przedmioty szklane – analiza... glass counters from Pompeii used for?, „Papers of the British School at Rome” LXXXIV, 157–177. Cool H.E.M. 2016b: The Small Finds and Vessel Glass from Insula VI.1 Pompeii: Excavations 1995–2006, Archaeopress Roman Archaeology 17, Oxford. Cosyns P. 2015: Beyond the Channel! That’s quite a different matter. A comparison of Roman black glass from Britannia, Gallia Belgica and Germania Inferior, [w:] J. Bayley, I. Freestone, C. Jackson (red.), Glass of the Roman World, Oxford & Philadelphia, 190–204. Crummy P. et alii 2007: P. Crummy, S. Benfield, N. Crummy, V. Rigby, D. Shimmin, Stanway. An Élite Burial Site at Camulodunum, Britannia Monograph Series 24, London. Dąbrowska T. 1973: Nowe materiały z cmentarzyska w Starej Wsi, WA XXXVII/4 (1972), 484–503. Domański G. 1982: Cmentarzysko w Luboszycach (II–IV w.), Wrocław. Dudrewicz L. 1882: Wycieczka nad Świder, WA IV, 66–74. Filarska B. 1962: Szkła starożytne. Starożytne ozdoby i elementy dekoracji w szkle, Warszawa. Fleming S.J. 1999: Roman Glass. Reflections on Cultural Change, Philadelphia. Godłowski K. 1976: Kryspinów, district of Kraków (A cemetery from the Late La Tène and the Roman period), RArch. de 1974, 32–43. Godłowski K. 1986: Jakuszowice, eine Siedlung der Bandkeramik, älteren Bronzezeit, jüngeren vorrömischen Eisenzeit, römischen Kaiserzeit und den frühen Völkerwanderungszeit, „Die Kunde” NF 37, 103–132. Godłowski K. 1995: Das «Fürstengrab» des 5. Jhs. und der «Fürstensitz» in Jakuszowice in Südpolen, [w:] F. Vallet, M. Kazanski (red.), La noblesse romaine et les chefs barbares du IIIe au VIIe siècle, Memoires A.F.A.M. IX, Condé-sur-Noireau, 155–179. Godłowski K., Wichman T. 1998: Chmielów Piaskowy. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im Świętokrzyskie-Gebirge, Monumenta Archaeologica Barbarica VI, Kraków. Grempler W. 1887: Der Fund von Sackrau, Brandenburg a.d.H.Berlin C. Grempler W. 1888: Der II. und III Fund von Sackrau, Brandenburg a.d.H.-Berlin C. Grzymkowski A. 1979: „Książę” z Mazowsza, ZOW XLV/3, 197–200. Grzymkowski A. 2006: Grobowiec „książęcy” ze Zgliczyna Pobodzego, gmina Bieżuń, powiat żuromiński, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej, i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, Światowit, Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa, 61–78. Harden D.B. 1936: Roman Glass from Karanis found by the University of Michigan Archaeological Expedition in Egypt, 1924–29, University of Michigan Studies. Humanistic Series XLI, Ann Arbor. Janiczak H. 1990: Kurhany kultury przeworskiej, PArch. 37, 121–155. Janikowski J. 1973: Wyniki badań na cmentarzysku ciałopalnym kultury wenedzkiej w Zębowie, pow. Toruń, „Rocznik Muzeum w Toruniu” V, 161–186. Jankowska B. 1962: Cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w Warszawie-Kawęczynie, WA XXVIII/4, 330–358. Jaskanis J. 1973: Wyniki badań kurhanów z okresu rzymskiego w Skiwach Małych, pow. Siemiatycze, SprArch. XXV, 173–181. Jaskanis J. 1996: Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica II, Kraków. Jaskanis J. 2012: Wodzowskie kurhany kultury wielbarskiej na Podlasiu, Białystok. Jasnosz S. 1955: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Sadowiu pow. Ostrów Wlkp., FAP V (1954), 141–161. Karpińska A. 1926: Kurhany z okresu rzymskiego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem typu siedlemińskiego, Poznań. Kessler P.Th. 1927: Ein frührömisches Brandgrab aus Weisenau bei Mainz, „Mainzer Zeitschrift” 22, 47–51. Kietlińska A. 1961: Łęg Piekarski, distr. de Turek, tombe „princière“ inhumation N° 2, InvArch V, tabl. 33. Kleemann J. 2017: Die Ausgrabungen des Städtischen Museums Marienburg im Gräberfeld Malbork-Wielbark Fundstelle 1 in den Jahren 1927–1932, 1934 und 1936, Lublin. Kmieciński J. 1968: (red.) Odry. Cmentarzysko kurhanowe z okresu rzymskiego w powiecie chojnickim, Acta Archaeologica Lodzienisia 15, Łódź. Kokowski A. 1987: Grupa masłomęcka w okresie rzymskim (III–IV wiek naszej ery). Lublin. Kokowski A. 1988: Zagadnienie interpretacji kulturowej materiałów z młodszego okresu rzymskiego typu Łukawica, APolski XXXIII/1, 165–191. Kokowski A. 2011: Przygoda z archeologią czyli najstarsze dzieje Krajny Złotowskiej (do czasów lokacji miasta Złotowa), Warszawa. Kossinna G. 1922: Das Reitergrab von Kommerau in Westpreußen und die germanischen Trinkhörner, Spielsteine und goldenen Schlangenkopfarmspiralen der Kaiserzeit, „Mannus” 14, 110–140. Kot K., Piotrowska M. 2016: Zabytki pozaceramiczne z okresów przedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludów, [w:] S. Rzepecki (red.) Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2, Spatium Archaeologicum 9, Łódź, 275–285. Kramarkowa I. 1990: Groby książęce z III/IV w. n.e. we Wrocławiu-Zakrzowie w stulecie odkryć, „Silesia Antiqua” XXXII, 61–174. Krüger Th. 1982: Das Brett- und Würfelspiel der Spätlatènezeit und der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, Neue Ausgrabungen und Forschungen in Niedersachsen 15, Hildesheim, 135–324. Krzyżanowska M. 2015: Eksperymenty z produkcją rzymskich szklanych żetonów do gry, na podstawie źródeł pisanych i analiz archeologicznych, [w:] L. Tyszler, E. Droberjar 265 Wiadomości Archeologiczne LXXI, 2020: 251–268 266 (red.), Barbari svperiores et inferiores. Archeologia barbarzyńców 2014. Procesy integracji środkowoeuropejskiego Barbaricum. Polska – Czechy – Morawy – Słowacja, Łódź-Wieluń, 543–546. Krzyżanowska M. 2019: Szklane żetony z okresu wpływów rzymskich z terenu Polski. Analiza archeologiczno-archeometryczna, mps dysertacji doktorskiej na Wydziale Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Kuraś M. 2008: (red.) W cieniu imperium rzymskiego. Katalog wystawy, Stalowa Wola. Lau N. 2012: Pilgramsdorf/Pielgrzymowo. Ein Fundplatz der römischen Kaiserzeit in Nordmasowien. Eine Studie zu Archivalien, Grabsitten und Fundbestand, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 11, Neumünster. Lau N. 2014: Kammergrab und Gräberfeld von Pilgramsdorf (Pielgrzymowo) – Ein Fundplatz zwischen kulturellem Kontext und überregionalen Einflüssen, [w:] A. Abegg-Wigg, N. Lau (red.), Kammergräber im Barbaricum. Zu Einflüssen und Übergangsphänomenen von der vorrömischen Eisenzeit bis in die Völkerwanderungszeit, Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9, Neumünster/Hamburg, 199–228. Liana T. 1961: Znaleziska z okresu późnolateńskiego i rzymskiego na terenach między Wisłą a dolnym Bugiem, MS VII, 215–222. Lightfoot Ch.S. 2017: The Cesnola Collection of Cypriot Art. Ancient Glass, New York. Luik M. 1994: Ein Körpergrab mit Spielsteinbeigabe bei Köngen, Kreis Esslingen, „Fundberichte aus Baden-Württemberg” 19/1, 357‒381. Lund Hansen U. 1987: Römischer Import im Norden. Warenaustausch zwischen dem Römischen Reich und dem freien Germanien während der Kaiserzeit unter besonderer Berücksichtigung Nordeuropas, Nordiske Fortidsminder B/10, København. Łaszczewska T., Ząbkiewicz-Koszańska H.A. 1962: Osadnictwo na terenie powiatu sieradzkiego w okresie starożytności, Studia i materiały do dziejów Ziemi Sieradzkiej I, Łódź, 5–93. Madyda-Legutko R., Rodzińska-Nowak J., Zagórska-Telega J. 2011a: Opatów, Fpl. 1. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im nordwestlichen Kleinpolen. Katalog, Monumenta Archaeologica Barbarica XV/1, WarszawaKraków. Madyda-Legutko R., Rodzińska-Nowak J., Zagórska-Telega J. 2011b: Opatów, Fpl. 1. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im nordwestlichen Kleinpolen. Tafeln, Monumenta Archaeologica Barbarica XV/2, Warszawa-Kraków. Madyda-Legutko R., Zagórska-Telega J. 2000: Einige Bemerkungen über die Spielsteine aus dem Gebiet der Przeworsk-Kultur am Beispiel des Fundmaterials aus dem Gräberfeld von Opatów, Woiw. Śląskie, [w:] E. Droberjar (red.), Romanam amicitiam praetulisse – Sborník Vladimíru Sakařovi k 70. narozeninám, „Sborník Národ- ního Muzea v Praze – Acta Musei Nationalis Pragae”, Řada A – Historie, LIV/1–4, 107–122. Margos U., Stąporek M. 2005: Niepublikowane materiały kultury wielbarskiej z okolic Iławy w dokumentacji archiwalnej Waldemara Heyma w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku, [w:] P. Łuczkiewicz et alii (red.), Europa Barbarica. Ćwierć wieku archeologii w Masłomęczu, Monumenta Studia Gothica IV, Lublin, 305–323. Mączyńska M., Rudnicka D. 2004: Ein Grab mit römischen Importen aus Czarnówko, Kr. Lębork (Pommern), „Germania” 82/2, 397–429. Natuniewicz-Sekuła M., Okulicz-Kozaryn J. 2011: Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on the Eastern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984–2004), Monumenta Archaeologica Barbarica XVII, Warszawa. Niewęgłowski A. 1982: Cmentarzysko kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Gościeradowie, gm. loco, woj. Tarnobrzeg, SprArch. XXXIII (1981), 61–98. Nowakowski W. 2001: Masuren, CRFB Polen 1, Warszawa. Petersen E. 1940: Ein neues wandalisches Fürstengrab des 1. Jahrhunderts aus den Wartheland, „Altschlesien” 9, 35–52. Price J. 1995: Glass counters and gaming pieces, [w:] W.H. Manning, J. Price, J. Webster (red.), Report on the Excavations at Usk 1965–1976. The Roman Small Finds, Cardiff, 129– –134. Rakowski T. 2020: Głos tradycji. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Wyszomierzu Wielkim, pow. zambrowski, WA LXXI, 319–353. Romanowska-Grabowska O., Janikowski J. 1982: Wyniki badań na cmentarzysku ciałopalnym z okresu wpływów rzymskich w Rużu (Różu), dawny pow. Golub-Dobrzyń, „Rocznik Muzeum w Toruniu” VIII, 105–144. Rudnicka D., Mączyńska M. 2002: Czarnówko, pow. Lębork. Grób 430 z importami rzymskimi, [w:] J. Andrzejowski (red.), Varia Barbarica Zenoni Woźniak ab amicis dicata, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina I, Warszawa-Lublin, 11–28. Rudnicki M. 2006: Importy rzymskie z Pełczysk, [w:] E. Droberjar, O. Chvojka (red.), Archeologie barbarů 2006. Sborník příspěvků z II. protohistorické konference, České Budějovice 21.–24. 11. 2006, Archeologické výzkumy v jižních Čechách, Suppl. 3, České Budějovice, 93–112. Rusin K. 1997: Wstępne wyniki badań dwóch kurhanów z późnego okresu rzymskiego w Grochach Starych, gm. Poświętne, woj. białostockie, [w:] J. Ilkjær, A. Kokowski (red.), 20 lat archeologii w Masłomęczu I. Weterani, Lublin, 189–209. Rusin K. 1999: Sprawozdanie z badań kurhanów 1–4 w Grochach Starych, gm. Poświętne, stan. 1, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 5, 221–233. Schädler U. 2001: Latrunculi. A forgotten Roman game of strategy reconstructed, Abstract Games 7, 10–11 [ http:// history.chess.free.fr/papers/Schadler%202001.pdf; dostęp: 15.01.2018]. Schädler U. 2007: The Doctor’s game – new light on the his- Marta Krzyżanowska, Drobne przedmioty szklane – analiza... tory of ancient board games, [w:] P. Crummy et alii 2007, 359–375. Schädler U. 2013: [U. Schaedler] Games, Greek and Roman, [w:] R.S. Bagnall et alii (red.), The Encyclopedia of Ancient History, tom 5, Malden (MA), 2841–2844. Schärling A. 2003: Rechnen ganz einfach. Der Römische Abacus – sein griechischer Vorfahre und seine Nachkommenschaft bis nach Japan, „Antike Welt” 34/5, 517–520. Schuster J. 2016: „Ubogi książę” z okazałego grobu ze Zgliczyna Pobodzego, [w:] A. Jarzec, W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów – Mazowsze u schyłku starożytności, Światowit Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XVII, Warszawa, 135–164. Schuster J. 2018: Czarnówko, stan. 5. Osiem grobów okazałych – narodziny nowych elit w II wieku po Chr. w basenie Morza Bałtyckiego, Czarnówko, stan. 5. Starożytne cmentarzyska na Pomorzu. Część 2 = Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina VIII, Lębork-Warszawa. Sekuła M. 2006: Ocalałe zabytki pochodzące z badań niemieckich na cmentarzysku w Malborku-Wielbarku w zbiorach muzeów polskich, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej, i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, Światowit Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa, 175–223. Skorupka T. 2006: Szklany żeton do gry z osady kultury przeworskiej w Nowej Wsi Legnickiej, pow. legnicki, [w:] A. Bursche, R. Ciołek, R. Chowaniec (red.), Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski III, CRFB Polen, Supplement 3, Warszawa, 107–112. Skóra K. 2015: Struktura społeczna ludności kultury wielbarskiej, Łódź. Stanek K. 2016: Gry planszowe i typu alea w życiu codziennym starożytnych Rzymian w okresie Cesarstwa. Terminologia i próba rekonstrukcji zasad gry, „SAMAI” 1, 78–101. [http://samai.uni.wroc.pl/wp-content/uploads/2016/ 10/Kinga-Stanek-fin.pdf] Stawiarska T. 1984: Szkła z okresu wpływów rzymskich z północnej Polski. Studium technologiczne, Wrocław. Stawiarska T. 1985: Paciorki szklane z obszaru Polski północnej w okresie wpływów rzymskich, Wrocław. Stawiarska T 1987: Katalog paciorków szklanych z obszaru Polski północnej w okresie wpływów rzymskich, Wrocław. Stawiarska T. 1991: Stan badań nad szkłem okresu rzymskiego i okresu wędrówek ludów na ziemiach polskich, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia XVIII, Toruń, 55–75. Stawiarska T. 1999: Naczynia szklane z okresu wpływów rzymskich z terenu Polski. Studium archeologiczno-technologiczne, Warszawa. Stawiarska T. 2005a: Zagadnienie fryty w szklarstwie starożytnym i średniowiecznym, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia XXIX, Toruń, 41–73. Stawiarska T. 2005b: Roman period glass beakers with thread decoration (E188-192) from Poland – Technical Examination, [w:] Annales du 11e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre. Bâle, 29 août – 3 septembre 1988, Amsterdam, 37–41. Stern E.M., Schlick-Nolte B. 1994: Early Glass of the Ancient World 1600 B.C.–A.D. 50. Ernesto Wolf Collection, Ostfildern-Ruit. Tempelmann-Mączyńska M. 1985: Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen 43, Mainz am Rhein. Watemborska-Rakowska K. 2014: Pochówek rodzinny z cmentarzyska kultury przeworskiej w Czersku na Urzeczu, WA LXV, 263–276. Wołągiewicz R. 1993: Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin. Ząbkiewicz-Koszańska H.A. 1971: Chojne 2, distr. de Sieradz, dép. de Łódź. Tombe „princière” No 4, InvArch XXVII, tabl. 166. Ząbkiewicz-Koszańska H.A. 1972: Cmentarzysko kultury łużyckiej i kultury przeworskiej na stan. 1 w Chojnem w pow. sieradzkim, PMMAE 19, 173–248. SmAll glASS oBjectS – archaeological analySiS oF coUnterS From the roman iron age From Poland SUmmary Roman glass counters found in Poland have not yet been studied in full. They are known from 44 or 45 archaeological sites (Table 1 – see: https://doi.org/10.36154/wa. 71.2020.06 [suppl. file]), mainly cemeteries. Most of them are concentrated in central Poland (Fig. 2). Glass counters are disks with plano-convex section and rounded edges. Their underside is usually flat, less often slightly concave, with a smooth or pitted surface (Fig. 1). Counters are analysed within several chronological ranges, i.e., phases B1–B2, B2/C1–C1a, C1b–C2, and C2/D–D1, and in the case of less well-dated finds – Late Roman Period or Roman Period; the former also includes counters from assemblages dated broadly to phase C1. Due to literature and museum query, it was possible to establish that there are 386 or 390 glass counters known from Poland. This imprecise number is a results from the inaccurate data in literature, concerning lost artefacts (131 specimens in total). The search also allowed verifying the actual number of counters against published information – some of the examples turned out to be melted beads or vessel fragments. Out of 386 counters, 277 were preserved in their entirety, 70 were fragmented; in 39 cases, it was impossible to determine their state of preservation and thus their shape (Table 1). 193 counters were found at Przeworsk Culture sites, 186 at Wielbark Culture sites and three at Luboszyce Culture sites; in the case of 267 Wiadomości Archeologiczne LXXI, 2020: 251–268 three counters, it was not possible to determine their cultural affiliation. Most counters come from phases C1b–C2. It has been assumed that a set consists of at least three counters found in one assemblage, regardless of whether they were made of glass or other material (clay, amber, bone, flint). Out of 59 grave finds with glass calculi, sets appeared in 29 features. The sets could be small (three to six counters) or large (seven or more counters). In the remaining cases, grave finds consisted of one or two specimens (Fig. 4). Glass counters can be analysed on three levels: colour, size and (possible) method of production. 174 counters were made of opaque glass (147 monochromatic and 27 mosaic) and 179 of translucent glass (155 monochromatic and 24 mosaic); for 33 counters, it was not possible to determine their colour and transparency. Black (125) and white (120) counters are the most numerous; the term black is used conventionally, as such counters are actually made of dark green, dark purple or dark brown glass, which, however, can only be seen in transmitted light and only in well-preserved copies finds. The counters from phases B1–B2 are the most diverse in terms of colour. For the other chronological ranges, this variety is no longer present – most colours do not appear at all or are only represented by a small number of counters (Table 2).The counters can 268 be divided into two groups of small (with diameter of up to 14.5 mm) and large (with diameter measuring from 15 mm) specimens. The diameters of glass calculi found in Poland range from 10 to 36 mm; most of them are classified as large (Fig. 6). The method of manufacturing glass counters can be inferred from written sources and findings based on specialist analyses. In the case of counters from Poland, the (possible) production method could not be determined for as many as 184 specimens. The others were mostly made by placing a small bulb of molten glass. These are mainly monochromatic specimens, usually with an uneven, slightly pitted bottom surface. Only 34 counters were made by re-melting a piece of glass (also from broken glass vessels) (Fig. 8); most of them – as many as 24 – are mosaic specimens (Fig. 7). In archaeological literature glass counters are predominantly interpreted as game accessories. This was undoubtedly the basic function of counters, but we do not know to what extent they were actually adapted and their function adopted by the ‘barbarian’ communities. Only in eight (?) cases in total, glass counters occurred in assemblages together with other game accessories such as boards, dice or marbles. Translation: Kinga Brzezińska Tabela 1. Lista rzymskich żetonów szklanych z ziem polskich: kultura przeworska (niebieski), kultura wielbarska (czerwony), kultura luboszycka (żółty), nieokreślone kulturowo (fioletowy). Skróty: K – kwerenda muzealna; L – dane z literatury; Z – zaginione. Uwaga: Sformułowanie nie można określić dotyczy żetonów zaginionych oraz takich, które są albo mocno skorodowane, albo zachowane w zbyt małym fragmencie, zaś nie określono dotyczy żetonów znanych tylko z literatury, gdzie nie przedstawiono wyglądu ich spodniej. Table 1. List of Roman glass counters from Poland: Przeworsk Culture (blue), Wielbark Culture (red), Luboszyce Culture (yellow), undetermined (purple). Abbr.: K – museum query; L – literature; Z – missing. Comment: nie można określić (‘cannot be determined’) applies for missing counters and those that are either heavily corroded or remain in a too small fragment, while nie określono (‘not specified’) applies to counters known only from literature, where the look of their underside is not shown. Kolor / przejrzystość Stan zachowania Kształt Wys. / średn. czarny (ze szkła ciemnozielonego) w całości okrągły 6 mm / 14 mm jasnożółty / opakowe w całości owalny 6 mm / 21 mm znal. luźne czerwony / opakowe w całości owalny 7 mm / 16 mm grób 33 jasnozielony / przejrzysty ok. ¾ owalny (?) 8 mm / 20 mm spodu nie określono grób 4 w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły 9 mm / 20 mm 6 mm / 19 mm 6 mm / 19 mm 6 mm / 17 mm 6 mm / 15 mm 6 mm / 16 mm 6 mm / 15 mm 5 mm / 15 mm spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono w całości okrągły 5 mm / 15 mm spodu nie określono 14. 15. 16. brązowy / brak danych zielony / brak danych jw. żółty / brak danych jw. jw. niebieski / brak danych jw. liliowy z elementami białymi i żółtymi / brak danych jw. jw. jw. w całości w całości w całości 5 mm / 15 mm 5 mm / 15 mm 5 mm / 15 mm spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono 17. biały / opakowe w całości okrągły okrągły okrągły zbliżony do okrągłego 7 mm / 22 mm spód nierówny, z licznymi wgłębieniami 18. jw. w całości okrągły 7 mm / 20 mm 19. jw. w całości okrągły 8 mm / 20 mm jw. w całości okrągły 7 mm / 19 mm 21. jw. w całości 22. jw. w całości 23. jw. w całości 24. jw. w całości Stanowisko 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Cecele, pow. siemiatycki Cecele, pow. siemiatycki Chmielów Piaskowy 1, pow. ostrowiecki Chojne 2, pow. sieradzki Obiekt kh V, grób 2 13. 20. Czarnówko 5, pow. lęborski grób R374 → zbliżony do okrągłego okrągły zbliżony do okrągłego owalny Uwagi spód równy, płaski; z jednej strony wtrącenie białego szkła spód porowaty; na górze i spodzie drobne pęknięcia po pęcherzykach powietrza spód równy, lekko wypukły; wzdłuż krawędzi lekkie wgłębienie 7 mm / 20 mm na spodzie liczne drobne wgłębienia, dobrze widoczne na spodzie liczne drobne wgłębienia, dobrze widoczne na spodzie liczne drobne wgłębienia, dobrze widoczne; wyraźne ślady korozji na spodzie liczne drobne, dobrze widoczne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia 7 mm / 20 mm na spodzie drobne, słabo widoczne wgłębienia 7 mm / 20 mm na spodzie drobne, słabo widoczne wgłębienia 7 mm / 20 mm Datowanie Źródła C1b–C2 K, L POWR K, L B1–B2 L B1–B2 L, Z POWR K, L Stanowisko Obiekt 25. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. Stan zachowania biały / opakowe w całości czarny (ze szkła ciemnofioletowego) jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37 38. Kolor / przejrzystość Czarnówko 5, pow. lęborski ← grób R374 Dąbrowa Wielka, pow. sieradzki znal. luźne czarny / brak danych grób → biały / opakowe jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw. Dorotowo 1, pow. sępoleński   w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości Kształt zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego okrągły okrągły owalny okrągły okrągły okrągły owalny owalny owalny okrągły owalny okrągły Wys. / średn. Uwagi 7 mm / 20 mm na spodzie liczne, drobne wgłębienia 7 mm / 20 mm na spodzie liczne, drobne wgłębienia 7 mm / 20 mm 7 mm / 21 mm 7 mm / 20 mm 7 mm / 22 mm 8 mm / 21 mm 7 mm / 21 mm 7 mm / 20 mm 7 mm / 20 mm 7 mm / 20 mm 7 mm / 20 mm 8 mm / 22 mm 7 mm / 21 mm na spodzie liczne, drobne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia na spodzie liczne, drobne wgłębienia brak danych w całości w całości w całości w całości ok. ¾ w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości w całości okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły okrągły owalny okrągły okrągły okrągły okrągły (?) / 25 mm (?) / 28 mm (?) / 24 mm (?) / 26 mm (?) / 21 mm (?) / 26 mm (?) / 25 mm (?) / 23 mm (?) / 28 mm (?) / 22 mm (?) / 21 mm (?) / 23 mm (?) / 24 mm (?) / 23 mm (?) / 26 mm (?) / 24 mm (?) / 24 mm spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) Datowanie Źródła POWR K, L OWR L B2/C1–C1a L, Z 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. Stan zachowania w całości w całości w całości Kształt Wys. / średn. Uwagi okrągły owalny okrągły (?) / 23 mm (?) / 23 mm (?) / 25 mm w całości okrągły 7 mm / 25 mm biały / opakowe w całości zbliżony do okrągłego 7 mm / 26 mm grób 10 brak danych w całości owalny 5 mm / 18 mm spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie można określić; pokryty korozją (?) spodu nie określono spód nierówny, porowaty, z dobrze widocznymi wgłębieniami spód nierówny, z drobnymi, słabo widocznymi wgłębieniami spodu nie określono; z jednej strony drobne ukruszenie znal. luźne białozielonkawy / opakowe ok. ¾ okrągły (?) 8 mm / 18 mm znal. luźne czarny / brak danych w całości okrągły 8 mm / 21 mm czarny (nie można określić szkła bazowego) ⅓ (?) biały / opakowe mały fragment (?) czarny (nie można określić szkła bazowego) w całości (?) owalny (?) 7 mm / 25 mm biały / opakowe ½ (?) okrągły (?) 8 mm / 25 mm jw. w całości (?) owalny (?) 8 mm / 25 mm grób 30 biały / opakowe fragment (?) grób 31 biały / opakowe fragment (?) fragment (?) fragment (?) biały / opakowe fragment (?) jw. fragment (?) Stanowisko Obiekt Dorotowo 1, pow. sępoleński ← grób Gledzianówek 3, pow. łęczycki kh Gościeradów 1, pow. kraśnicki Jakuszowice 2, pow. kazimierski Jakuszowice 2, pow. kazimierski Jartypory 2, pow. węgrowski grób 6 67. 68. Jartypory 2, pow. węgrowski grób 28 69. 70. 71. 72. Jartypory 2, pow. węgrowski Jartypory 2, pow. węgrowski Jartypory 2, pow. węgrowski grób 162 73. 74. 75. Jartypory 2, pow. węgrowski grób 172 → Kolor / przejrzystość biały / opakowe jw. zielony / brak danych czarny (ze szkła ciemnofioletowego) czarny (nie można określić szkła bazowego) szmaragdowozielony / opakowe zach.: 8 mm / 24 mm 7 mm / zach. 10 mm zach.: 5 mm / 6 mm 7 mm / zach. 22 mm (?) / zach. 12 mm 6 mm / zach. 9 mm 8 mm / zach. 13 mm 6 mm / zach. 16 mm Datowanie Źródła B2/C1–C1a L, Z C1b–C2 K, L C2/D–D1 L spodu nie określono OWR L, Z spodu nie określono OWR L, Z POWR K spodu nie można określić; przepalony, zdeformowany spód z dookolnymi lekkimi wgłębieniami; na górze wgłębienie po pęcherzyku powietrza; przepalony spodu nie można określić; stopiony, zdeformowany C1b–C2 K spodu nie można określić C1b–C2 K, L spodu nie można określić; przepalony POWR K spodu nie można określić; przepalony POWR K POWR K spodu nie można określić; przepalony spodu nie można określić; przepalony spodu nie można określić spodu nie można określić spodu nie można określić Kolor / przejrzystość Stan zachowania Kształt biały / opakowe fragment (?) jw. fragment (?) 78. czarny (ze szkła ciemnozielonego) fragment owalny (?) 79. jw. fragment (?) jw. fragment (?) 81. jw. fragment (?) 82. czarny / (nie można określić szkła bazowego) (?) (?) biały / opakowe ok. ¼ (?) (?) biały / opakowe ok. ¼ (?) (?) jw. ok. ¼ (?) (?) 86. jw. fragment (?) 87. jw. czarny (ze szkła ciemnozielonego) fragment (?) fragment (?) biały / opakowe fragment (?) jw. fragment (?) jw. fragment (?) grób 294 biały / opakowe ok. ¼ (?) luźne czarny (ze szkła ciemnozielonego) fragment (?) Stanowisko 76. Jartypory 2, pow. węgrowski 77. Jartypory 2, pow. węgrowski 80. Jartypory 2, pow. węgrowski 83. Obiekt ← grób 172 grób 185/186 grób 274 84. Jartypory 2, pow. węgrowski 85. grób 283 88. 89. Jartypory 2, pow. węgrowski 90. grób 287 91. Jartypory 2, pow. węgrowski Jartypory 2, pow. węgrowski 92. 93.   Wys. / średn. 6 mm / zach. 14 mm 7 mm / zach. 14 mm 9 mm / 24 mm 8 mm / zach. 10 mm 5 mm / zach. 14 mm 9 mm / zach. 10 mm (?) 8 mm / zach. 14 mm 11 mm / zach. 15 mm 9 mm / zach. 13 mm zach. 7 mm / 16 mm (?) 9 mm / zach. 24 mm 9 mm / zach. 21 mm 9 mm / zach. 10 mm 9 mm / zach. 11 mm zach.: 9 mm / 11 mm 8 mm / zach. 15 mm Uwagi Datowanie Źródła POWR K POWR K POWR K C2/D–D1 K C1b–C2 K spodu nie można określić POWR K spodu nie można określić POWR K spodu nie można określić spodu nie można określić spodu nie można określić; przepalony, zniszczony spodu nie można określić spodu nie można określić spodu nie można określić spodu nie można określić spodu nie można określić spodu nie można określić; zniszczony, skorodowany spodu nie można określić; zniszczony spodu nie można określić spodu nie można określić widoczne lekkie wgłębienia spód z drobnymi wgłębieniami; zniszczony spodu nie można określić spodu nie można określić 94. 95. 96. 95. 98. Stanowisko Obiekt Kapalica, pow. poznański kh VIII Karczyn/Witowy 21/22, pow. inowrocławski Klenica 3, pow. zielonogórski Kotłówka 1, pow. hajnowski Kryspinów, pow. krakowski 99. Kutowa 1, pow. hajnowski Kutowa 1, pow. hajnowski Kutowa 1, pow. hajnowski Kutowa 1, pow. hajnowski Kutowa 1, pow. hajnowski Kutowa 1, pow. hajnowski Kwiatków 11/20, pow. turecki Kwiatków 11/20, pow. turecki Luboszyce 1, pow. krośnieński (odrzański) 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110.  Kolor / przejrzystość niebieski / przejrzyste jw. Stan zachowania w całości (?) drobne fragmenty Kształt Wys. / średn. Uwagi owalny 7 mm / 22 mm spód nierówny; zniszczony (?) (?) spodu nie można określić Datowanie Źródła C1b–C2 K, L znal. luźne niebieski / przejrzyste w całości owalny 7 mm / 26 mm spód nierówny, poddany działaniu wysokiej temperatury; zniszczony, przepalony B1–B2 K, L znal. luźne jasnoniebieski / przejrzysty ok. ½ owalny 6 mm / 20 mm spodu nie określono OWR L kh 2, grób 1 jasnozielony / przejrzysty w całości owalny 6 mm / 18 mm spodu nie można określić; skorodowany POWR K, L B1–B2 K, L grób 83 jasnozielony / przejrzysty w całości, owalny 12 mm / 21 mm spodu nie można określić (na spodzie przywarł piasek); mocno zniszczony, skorodowany kh 2 nieznany / brak danych w całości okrągły 9 mm / 20 mm spodu nie określono; mocno zniszczony C1b–C2 L, Z kh 4 nieznany / brak danych w całości, okrągły 4 mm / 14 mm spodu nie określono; mocno zniszczony POWR L, Z czarny (ze szkła ciemnobrązowego) czarny (nie można określić szkła bazowego) czarny (nie można określić szkła bazowego) w całości okrągły 6 mm / 10 mm liczne wgłębienia C2/D–D1 K, L w całości okrągły 5 mm / 11 mm liczne wgłębienia C2/D–D1 K, L w całości owalny 5 mm / 15 mm liczne wgłębienia C2/D–D1 K, L grób 107 zielony / przejrzyste w całości owalny 8 mm / 18 mm spodu nie można określić C2/D–D1 K, L ob. 8853 czarny (ze szkła ciemnobrązowego) w całości owalny 6 mm / 18 mm spód płaski, równy bez żadnych wgłębień OWR K znal. luźne jasnoniebieski / przejrzyste w całości OWR K, L grób 122 jasnoniebieski / przejrzyste jw. jw. w całości w całości w całości B1–B2 L grób 31 grób 34 grób 59  zbliżony do okrągłego okrągły okrągły owalny 7 mm / 14 mm 6 mm / 10 mm 7 mm / 11 mm 8 mm / 14 mm spód nierówny, z licznymi małymi wgłębieniami spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono Stanowisko Obiekt Kolor / przejrzystość 114. czarny (ze szkła ciemnozielonego) czarny (nie można określić szkła bazowego) czarny (ze szkła ciemnozielonego) jw. 115. 111. 112. Stan zachowania Kształt Wys. / średn. Uwagi w całości owalny 7 mm / 20 mm na spodzie drobne wgłębienia; na górze pęknięty pęcherzyk powietrza w całości okrągły 6 mm / 19 mm na spodzie drobne wgłębienia 7 mm / 19 mm na spodzie drobne wgłębienia 7 mm / 22 mm w całości zbliżony do okrągłego owalny biały / opakowe w całości owalny 7 mm / 22 mm 116. jw. w całości owalny 7 mm / 19 mm 117. jw. w całości owalny 6 mm / 22 mm 118. jw. w całości owalny 7 mm / 21 mm 119. jw. w całości owalny 7 mm / 22 mm jw. w całości owalny 7 mm / 21 mm 121. 122. jw. jw. w całości w całości 7 mm / 18 mm 7 mm / 19 mm 123. jw. w całości 7 mm / 18 mm na spodzie drobne wgłębienia 124. jw. w całości owalny owalny zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego na spodzie drobne wgłębienia na spodzie drobne wgłębienia; na górze pęknięte pęcherzyki powietrza na spodzie drobne wgłębienia; na górze pęknięte pęcherzyki powietrza na spodzie drobne wgłębienia; na górze i spodzie pęknięte pęcherzyki powietrza na spodzie drobne wgłębienia; na górze pęknięte pęcherzyki powietrza na spodzie drobne wgłębienia i pęknięte pęcherzyki powietrza na spodzie drobne wgłębienia i pęknięte pęcherzyki powietrza na spodzie drobne wgłębienia na spodzie drobne wgłębienia 6 mm / 18 mm na spodzie drobne wgłębienia 125. szmaragdowozielony / opakowe w całości owalny 7 mm / 19 mm spód nierówny, z drobnymi wgłębieniami 126. jw. w całości 7 mm / 19 mm spód nierówny, z drobnymi wgłębieniami 127. jw. ok. ½ 7 mm / 19 mm 127. niebieski / opakowe w całości spód nierówny, z drobnymi wgłębieniami na spodzie drobne wgłębienia; na górze pęknięty pęcherzyk powietrza 129. jw. w całości 130. jw. w całości 113. Łęg Piekarski 1, pow. turecki 120.  kh II →  w całości zbliżony do okrągłego okrągły (?) zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego 7 mm / 20 mm 7 mm / 19 mm na spodzie drobne wgłębienia 7 mm / 19 mm na spodzie drobne wgłębienia Datowanie Źródła B1–B2 K, L Kolor / przejrzystość Stan zachowania Kształt Wys. / średn. 131. jasnożółty / opakowe w całości okrągły 6 mm / 19 mm 132. jw. w całości 133. jw. w całości 134. jw. w całości owalny 6 mm / 19 mm jw. ½ (?) okrągły (?) 6 mm / 18 mm Stanowisko 135. Łęg Piekarski 1, pow. turecki Obiekt ciemnożółty / opakowe w całości 137. jw. w całości 138. jw. w całości 139. jw. w całości 140. jw. w całości 142. 143. 144. 147. 6 mm / 18 mm okrągły zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego 7 mm / 20 mm 7 mm / 18 mm na spodzie drobne wgłębienia 7 mm / 20 mm na spodzie drobne wgłębienia owalny 7 mm / 21 mm na spodzie drobne wgłębienia; na górze żetonu pęknięte pęcherzyki powietrza w całości owalny 5 mm / 17 mm na spodzie drobne wgłębienia w całości okrągły 4 mm / 13 mm znal. luźne grób 101 biały / opakowe w całości owalny 9 mm / 23 mm Masłomęcz 15, pow. hrubieszowski grób 103 biały / opakowe w całości owalny 6 mm / 26 mm czarny (ze szkła ciemnozielonego) w całości okrągły 10 mm / 23 mm jw. ok. ⅓ (?) jw. niewielki fragment (?) znal. luźne Masłomęcz 15, pow. hrubieszowski grób 184 czarny (ze szkła ciemnozielonego) czarny (ze szkła ciemnozielonego) na spodzie drobne wgłębienia; na górze i spodzie pęknięte pęcherzyki powietrza na spodzie drobne wgłębienia; na górze i spodzie pęknięte pęcherzyki powietrza na spodzie drobne wgłębienia; na górze i spodzie pęknięte pęcherzyki powietrza na spodzie drobne wgłębienia; na górze i spodzie pęknięte pęcherzyki powietrza na spodzie drobne wgłębienia; na górze pęknięte pęcherzyki powietrza; widoczne warstwy szkła przejrzystego i opakowego – efekt niedokładnego wymieszania barwnika na spodzie drobne wgłębienia; na górze pęknięte pęcherzyki powietrza na spodzie drobne wgłębienia; na górze pęknięte pęcherzyki powietrza 7 mm / 21 mm Malbork-Wielbark, pow. malborski Malbork-Wielbark, pow. malborski Masłomęcz 15, pow. hrubieszowski 145. 146. 6 mm / 18 mm ← kh II 136. 141. zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego Uwagi 8 mm / zach. 20 mm 10 mm / zach. 8 mm spodu nie można określić; mocno skorodowany spód nierówny; na górze i spodzie pęknięte pęcherzyki powietrza spód nierówny, lekko porowaty, z pęknięciami; zniszczony, mocno skorodowany Datowanie Źródła B1–B2 K, L OWR K, L OWR K, L C2/D–D1 K C2/D–D1 K POWR K spód nierówny, porowaty; skorodowany spód nierówny, porowaty; skorodowany spodu nie można określić Kolor / przejrzystość Stan zachowania Kształt Wys. / średn. 148. biały / opakowe w całości owalny 5 mm / 11 mm 149. jw. w całości owalny 5 mm / 10 mm 150. jw. fragment owalny (?) 5 mm / 10 mm w całości owalny 6 mm / 10 mm spód nierówny, porowaty w całości w całości owalny owalny 6 mm / 10 mm 5 mm / 13 mm spód nierówny, porowaty spodu nie można określić spodu nie można określić; lekko przepalony, nadtopiony, skorodowany spodu nie można określić; mocno zniszczony, nadtopiony spodu nie można określić; stopiony, skorodowany spodu nie można określić; stopiony, skorodowany spodu nie można określić; stopiony, skorodowany spodu nie można określić; stopiony, skorodowany spodu nie można określić; stopiony, skorodowany, z wtopionym fragmentem kości spodu nie można określić; mocno zniszczony i skorodowany spodu nie można określić; mocno zniszczony i skorodowany spodu nie można określić; stopiony, skorodowany, z wtopionym fragmentem kości spodu nie można określić; stopiony, skorodowany spodu nie można określić; stopiony, skorodowany, mocno zniszczony, z wtopionym fragmentem kości spodu nie można określić; skorodowany, zniszczony Stanowisko Modła 2, pow. mławski Obiekt 152. 153. czarny (nie można określić szkła bazowego) jw. jw. 154. jw. w całości owalny 5 mm / 13 mm 155. jw. w całości owalny 5 mm / 10 mm 156. zielony (?) / przejrzyste fragment owalny (?) 6 mm / 17 mm 157. jw. fragment owalny (?) 8 mm / 20 mm 158. jw. fragment okrągły 7 mm / 18 mm 159. jw. fragment owalny (?) 10 mm / 15 mm 160. czarny (?) (nie można określić szkła bazowego) fragment okrągły (?) 9 mm / 20 mm (?) jw. w całości (?) okrągły 6 mm / 17 mm 162. jw. w całości (?) owalny 8 mm / 19 mm 163. jw. fragment owalny (?) 6 mm / 16 mm 164. jw. fragment owalny (?) 10 mm / 25 mm 165. jw. fragment owalny (?) 8 mm / 19 mm 166. jw. w całości okrągły 6 mm / 10 mm 151. 161. Mokra 8, pow. kłobucki grób 59/81 grób 274/99 → Uwagi Datowanie Źródła C2/D–D1 K C1b–C2 K spodu nie można określić; lekko przepalony, nadtopiony, skorodowany spodu nie można określić; lekko przepalony, nadtopiony, skorodowany spodu nie można określić; lekko przepalony, nadtopiony, skorodowany 167. 168. 169. Stanowisko Obiekt Kolor / przejrzystość Stan zachowania Kształt Wys. / średn. Mokra 8, pow. kłobucki Niezgoda 1, pow. trzebnicki Nowa Wieś Legnicka 14, pow. legnicki ← grób 274/99 czarny (?) (nie można określić szkła bazowego) w całości owalny (?) 6 mm / 11 mm ob. 3/2009 niebieski / przejrzyste w całości okrągły 6 mm / 24 mm ob. A306 biały / opakowe ok. ⅓ okrągły (?) 6 mm / zach. 23 mm brak danych / brak danych w całości jw. w całości jw. jw. jw. w całości w całości w całości brak danych / brak danych jw. w całości (?) w całości (?) czarny (ze szkła ciemnozielonego) w całości zbliżony do okrągłego 9 mm / 24 mm jw. ok. ½ okrągły (?) 6 mm / 18 mm 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. Odry, pow. chojnicki kh 2, grób 2 Odry, pow. chojnicki grób 20 179. 180. Opatów 1 pow. kłobucki owalny 3 mm / 12 mm zbliżony 4 mm / 11 mm do okrągłego owalny 3 mm / 14 mm owalny 3 mm / 13 mm owalny 3 mm / 11 mm dla sześciu żetonów brak danych owalny (?) / 10 mm okrągły (?) / 7 mm dla pięciu żetonów brak danych grób 150 181. biały / opakowe w całości okrągły 7 mm / 24 mm 182. jasnozielony / przejrzyste w całości okrągły 7 mm / 17 mm jasnozielony / przejrzyste jw. jasnożółty / opakowe jw. czarny (ze szkła ciemnozielonego) jw. w całości w całości w całości w całości owalny owalny owalny owalny w całości okrągły fragment owalny 8 mm / 21 mm 9 mm / 19 mm 8 mm / 10 mm 6 mm / 15 mm wys. 8 mm / 12 mm 7 mm / 14 mm 183. 184. 185. 186. Opatów 1, pow. kłobucki Opatów 1, pow. kłobucki 187. Opatów 1, pow. kłobucki 188. grób 385 grób 449-454 grób 957 → Uwagi spodu nie można określić; skorodowany, zniszczony spód bardzo nierówny, z licznymi wgłębieniami; skorodowany spód nierówny, skorodowany, z pękniętym pęcherzykiem powietrza Datowanie Źródła K B2/C1–C1a K POWR K, L B1–B2 L, Z B2/C1–C1a L, Z POWR K, L C1b–C2 L, Z C2/D–D1 L, Z C2/D–D1 K, L spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spód równy, z nielicznymi, płytkimi wgłębieniami; na górze i spodzie liczne pęknięte pęcherzyki powietrza spód równy, z drobnymi wgłębieniami; na górze i spodzie liczne pęknięte pęcherzyki powietrza spód równy, z nielicznymi drobnymi wgłębieniami spód nierówny, z drobnymi wgłębieniami; na górze i spodzie pęknięte pęcherzyki powietrza; skorodowany spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spodu nie określono spodu nie można określić (przywarte kawałki ziarna piasku); silnie skorodowany spód nierówny; stopiony 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195. 196. Stanowisko Obiekt Kolor / przejrzystość Stan zachowania Kształt Wys. / średn. Uwagi Datowanie Źródła Opatów 1, pow. kłobucki ← grób 957 czarny (ze szkła ciemnozielonego) w całości (?) owalny 7 mm / 15 mm spód nierówny, z dużym wgłębieniem pośrodku; silnie zniszczony i spatynowany C2/D–D1 K, L znal. luźne zielony / nieokreślone w całości okrągły 9 mm / 18 mm spodu nie określono OWR L, Z znal. luźne nieznany / brak danych w całości okrągły 9 mm / 26 mm spodu nie określono OWR L, Z znal. luźne czarny ok. ⅔ (?) okrągły (?) 6 mm / 23 mm spodu nie określono OWR L kh 1 jw. C1b–C2 L, Z OWR L, Z C1b–C2 K, L C1b–C2 K, L C1b–C2 K, L POWR K, L POWR K B2/C1–C1a K, L Opatów 1, pow. kłobucki Pełczyska 1 lub 2, pow. pińczowski Pełczyska 2, pow. pińczowski Pielgrzymowo, pow. nidzicki Radłowice 8, pow. oławski Rostołty, pow. białostocki brak danych kh 3 Rostołty, pow. białostocki kh 4, grób 2 198. Sadowie, pow. ostrowski 199. Siedlemin pow. jarociński 197. 201. 206. 207. w całości zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego pierwotnie okrągły (?) 5 mm / 19 mm spód nierówny, z licznymi drobnymi wgłębieniami 5 mm / 30 mm na spodzie kilka słabo widocznych wgłębień 7 mm / zach. 36 mm na spodzie widoczne lekkie wgłębienia luźne jasnozielony / przejrzyste w całości (?) owalny (?) 7 mm / 25 mm kh I niebieski / przejrzysty ok. ¾ owalny (?) 7 mm / 28 mm biały / opakowe fragment okrągły (?) jw. czarny (nie można określić szkła bazowego) w całości okrągły 8 mm / zach. 25 mm 7 mm / 27 mm w całości okrągły 7 mm / 28 mm biały / opakowe w całości (?) okrągły (?) 5 mm / 23 mm jw. w całości (?) owalny (?) 5 mm / 23 mm kh V 203. Siedlemin pow. jarociński w całości fragment 202. 205. czarny (ze szkła ciemnozielonego) czarny (ze szkła ciemnobrązowego) biały / opakowe 200. Siedlemin pow. jarociński brak danych kh VI → jw. fragment owalny (?) 7 mm / 25 mm jw. w całości (?) owalny (?) 6 mm / 24 mm na spodzie płytkie wgłębienia; skorodowany, zniszczony, z pękniętymi pęcherzykami powietrza spód nierówny, z licznymi wgłębieniami; skorodowany, zach. w czterech fragmentach spód pokryty „glinką”; przepalony spodu nie określono; przepalony na spodzie drobne wgłębienia spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany Kolor / przejrzystość Stan zachowania Kształt Wys. / średn. 208. biały / opakowe fragment owalny (?) 5 mm / 20 mm 209. jw. fragment owalny (?) 5 mm / zach. 15 mm 210. jw. w całości (?) owalny (?) 7 mm / 21 mm 211. jw. fragment owalny (?) 5 mm / 22 mm 212. jw. fragment owalny (?) 5 mm / 21 mm jw. ok. ½ (?) owalny (?) 8 mm / 26 mm czarny (nie można określić szkła bazowego) w całości (?) owalny (?) 5 mm / 27 mm 215. jw. fragment owalny (?) 8 mm / 23 mm 216. jw. w całości (?) owalny (?) 5 mm / 19 mm 217. jw. w całości (?) owalny (?) 7 mm / 28 mm 218. jw. fragment owalny (?) 7 mm / 24 mm 219. jw. fragment owalny (?) 6 mm / 28 mm 220. czarny (ze szkła ciemnozielonego) w całości okrągły 6 mm / 11 mm jw. w całości okrągły 6 mm / 12 mm jw. jw. czarny (ze szkła ciemnobrązowego) czarny (ze szkła ciemnozielonego) czarny (ze szkła ciemnozielonego) w całości w całości okrągły okrągły zbliżony do okrągłego 6 mm / 14 mm 6 mm / 13 mm Stanowisko 213. 214. 221. Siedlemin pow. jarociński Skiwy Małe, pow. siemiatycki Obiekt ← kh VI kh I, grób 1 222. 223. 224. 225. 221. Skiwy Małe, pow. siemiatycki Stara Wieś, pow. węgrowski Stara Wieś, pow. węgrowski kh II, grób 1 znal. luźne znal. luźne fragmenty 6 mm / 14 mm w całości owalny 6 mm / 14 mm w całości owalny 7 mm / 13 mm Uwagi Datowanie Źródła spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony, przepalony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany spodu nie można określić; silnie zniszczony (stopiony), skorodowany B2/C1–C1a K, L C2/D–D1 K, L C2/D–D1 K, L POWR K POWR K słabo widoczne, nieliczne wgłębienia słabo widoczne, nieliczne wgłębienia; na górze żetonu pęknięty pęcherzyk powietrza spód nierówny, z drobnymi wgłębieniami spód nierówny, z drobnymi wgłębieniami spodu nie można określić; mocno zniszczony (brak górnej części), skorodowany na spodzie płytkie wgłębienia, na górze pęknięte pęcherzyki powietrza; skorodowany widoczne płytkie wgłębienia Stanowisko Obiekt Kolor / przejrzystość Stan zachowania Kształt Wys. / średn. Uwagi ½ zbliżony do okrągłego 7 mm / 20 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień 7 mm / 19 mm 6 mm / 22 mm 6 mm / 19 mm 6 mm / 21 mm 6 mm / 18 mm 6 mm / 19 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień spód płaski, równy, z nielicznymi ubytkami spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień; z jednej strony lekko uszkodzony spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień 6 mm / 19 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień 6 mm / 19 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień 6 mm / 20 mm spód płaski, bez żadnych wgłębień 6 mm / 19 mm spód płaski, bez żadnych wgłębień 5 mm / 18 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień 6 mm / 18 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień 6 mm / 20 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień 6 mm / 20 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień 6 mm / 22 mm 6 mm / 22 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień spód płaski, równy bez żadnych wgłębień 5 mm / 20 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień 6 mm / 20 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień 6 mm / 19 mm spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień spód płaski, równy, bez żadnych wgłębień; z boku pęknięty pęcherzyk powietrza 227. 228. 229. 230. szmaragdowozielonyciemnożółty-szmaragdowozielony / przejrzyste (szmaragdowozielone) i opakowe (ciemnożółte) jw. jw. jw. jw. w całości w całości w całości w całości 231. jw. w całości 232. 232. jw. jw. ok. ¾ w całości 233. jw. w całości 234. jw. w całości jw. w całości 236. jw. w całości 237. jw. w całości 238. jw. w całości 239. jw. w całości 240. jw. w całości 241. 242. jw. jw. w całości w całości 243. jw. w całości, 244. jw. w całości 245. jw. w całości okrągły owalny owalny owalny zbliżony do okrągłego okrągły owalny zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego okrągły zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego owalny owalny zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego okrągły 246. jw. w całości okrągły 226. 235. Stare Grochy 1, pow. białostocki kh 1 → 6 mm / 19 mm 6 mm / 19 mm Datowanie Źródła C1b–C2 K, L Stanowisko Obiekt Kolor / przejrzystość Stan zachowania Kształt Wys. / średn. Uwagi w całości zbliżony do okrągłego 6 mm / 17 mm spód płaski, bez żadnych wgłębień ← kh 1 szmaragdowozielonyciemnożółty-szmaragdowozielony / przejrzyste (szmaragdowozielone) i opakowe (ciemnożółte) (?) (?) / zach. 14 mm 248. Stare Grochy 1, pow. białostocki jw. 250. biały-żółty-biały / opakowe 251. biały / opakowe w całości 252. jw. w całości jw. w całości jw. czarny (nie można określić szkła bazowego) czarny (nie można określić szkła bazowego) jw. biały / opakowe czarny (ze szkła ciemnozielonego) ok. ¼ zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego zbliżony do okrągłego okrągły (?) ok. ¼ (?) fragment (?) Stare Grochy 1, pow. białostocki kh 3 254. 255. 256. 257. 258. 259. 260. 261. 262. 263. 264. Stare Grochy 1, pow. białostocki Toruń 234, pow. Toruń WarszawaKawęczyn, pow. Warszawa WarszawaKawęczyn, pow. Warszawa WarszawaKawęczyn, pow. Warszawa WarszawaKawęczyn, pow. Warszawa kh 4 znal. luźne grób 6 czarny (ze szkła ciemnozielonego) grób 7 czarny (nie określono szkła bazowego) jw. Źródła K, L C1b–C2 249. 253. Datowanie fragment spodu nie określono L, Z (?) 22 żetony / brak danych ze względu na stan zachowania K, L 6 mm / 21 mm na spodzie drobne wgłębienia 6 mm / 21 mm na spodzie drobne wgłębienia 6 mm / 20 mm na spodzie drobne wgłębienia spodu nie określono L, Z (?) spód płaski, bez żadnych wgłębień K, L K, L POWR (?) (?) (?) (?) 6 mm / 22 mm 9 mm / zach. 18 mm 7 mm / zach. 12 mm (?) (?) w całości owalny 6 mm / 17 mm spód lekko wklęsły OWR K w całości zbliżony do okrągłego 7 mm / 12 mm spodu nie można określić; skorodowany C2/D–D1 K, L w całości okrągły 6 mm / 10 mm spodu nie określono C2/D–D1 L, Z K, L spód płaski, bez żadnych wgłębień spodu nie określono spodu nie określono C1b–C2 L, Z (?) brak danych znal. luźne czarny (ze szkła ciemnozielonego) w całości okrągły 7 mm / 11 mm spodu nie można określić C2/D–D1 K znal. luźne czarny (ze szkła ciemnobrązowego) w całości owalny 8 mm / 14 mm spodu nie można określić; skorodowany, zniszczony w ogniu stosu (?) C2/D–D1 K Stanowisko 265. 266. 267. 268. 269. 270. Weklice 7, pow. elbląski Wrocław-Widawa 17, pow. Wrocław Wrocław-Zakrzów, pow. Wrocław Wrocław-Zakrzów, pow. Wrocław Obiekt grób 452 znal. luźne kh I kh III 271. 272. Wyszomierz 6, pow. zambrowski ob. 110 273. 274. Kolor / przejrzystość jasnoniebieski / przejrzyste czarny (ze szkła ciemnozielonego) biały / opakowe czarny (nie określono szkła bazowego) Stan zachowania Kształt Wys. / średn. Uwagi Datowanie Źródła w całości owalny 10 mm / 14 mm spodu nie określono; liczne pęcherzyki powietrza B2/C1–C1a L OWR K, L C1b–C2 L, Z C1b–C2 L, Z B2/C1–C1a K B1–B2 K, L 7 mm / 16 mm spód nierówny, z licznymi wgłębieniami w całości (?) zbliżony do okrągłego owalny (?) (?) / 21–28 mm spód płaski, nierówny (łącznie 17 egz.) w całości (?) owalny(?) (?) / 21–28 mm spód płaski, nierówny (łącznie 18 egz.) biały / opakowe brak danych owalny czarny (nie określono szkła bazowego) brak danych owalny niebieski / przejrzyste w całości owalny 6 mm / 29 mm spód i góra nieregularne; wewnątrz widoczne wtrącenie białego szkła; żeton skorodowany ok. ⅓ okrągły (?) 7 mm / zach. 26 mm spód płaski, z kilkoma niewielkimi wgłębieniami w całości okrągły 7 mm / 15 mm spód nierówny, porowaty w całości okrągły 7 mm / 15 mm spód nierówny, porowaty; pęknięty mozaikowy – jasnożółty, biały, turkusowy, niebieski / przejrzyste i opakowe czarny (nie można określić szkła bazowego) czarny (ze szkła ciemnozielonego) w całości 6–7 mm / 20 mm 6–7 mm / 20 mm 275. jw. w całości owalny 7 mm / 15 mm 276. jw. w całości okrągły 7 mm / 15 mm czarny (nie można określić szkła bazowego) fragmenty zbliżony do okrągłego 6 mm / 16 mm w całości okrągły 7 mm / 17 mm w całości zbliżony do okrągłego 7 mm / 16 mm 277. 278. 279. Zgliczyn-Pobodzy, pow. żuromiński grób → czarny (ze szkła ciemnozielonego) jasnoniebieski/aqua / przejrzyste 280. jw. w całości okrągły 6 mm / 14 mm 281. jw. w całości owalny 6 mm / 16 mm spód nierówny, porowaty (łącznie 14 egz.) spód nierówny, porowaty (łącznie 15 egz.) spód nierówny, porowaty, z lekkim wklęśnięciem pośrodku spód nierówny, porowaty, z lekkim wklęśnięciem pośrodku spód nierówny, porowaty, z boku na spodzie wtrącenie białego szkła; żeton spatynowany, na górze ubytki spód nierówny, porowaty; skorodowany spód nierówny, porowaty, lekko wklęsły, z widocznymi pęcherzykami powietrza spód nierówny, porowaty, lekko wklęsły, z widocznymi pęcherzykami powietrza nierówny, porowaty i lekko wklęsły, z widocznymi pęcherzykami powietrza i wtrąceniem białego szkła opakowego Kolor / przejrzystość Stan zachowania Kształt Wys. / średn. 282. jasnoniebieski/aqua / przejrzyste w całości owalny 6 mm / 13 mm 283. jw. w całości owalny 6 mm / 13 mm 284. jw. w całości owalny 7 mm / 15 mm 285. 286. 287. jasnożółty / opakowe jw. jw. w całości w całości w całości 6 mm / 15 mm 6 mm / 16 mm 6 mm / 14 mm jw. w całości 6 mm / 15 mm spód nierówny, porowaty 289. jw. w całości 6 mm / 15 mm spód nierówny, porowaty 290. jw. w całości 6 mm / 14 mm spód nierówny, porowaty 291. 292. biały / opakowe jw. w całości w całości 6 mm / 13 mm 6 mm / 13 mm spód nierówny, porowaty, wklęsła spód nierówny, porowaty 293. jw. w całości 6 mm / 13 mm spód nierówny, porowaty 294. 295. 296. jw. jw. jw. w całości w całości w całości owalny okrągły owalny zbliżony do okrągłego owalny zbliżony do okrągłego owalny owalny zbliżony do okrągłego owalny owalny owalny spód nierówny, porowaty, lekko wklęsły, z widocznymi pęcherzykami powietrza spód nierówny, porowaty, lekko wklęsły, z widocznymi pęcherzykami powietrza spód nierówny, porowaty, lekko wklęsły, z widocznymi pęcherzykami powietrza i wtrąceniem białego szkła opakowego spód nierówny, porowaty spód nierówny, porowaty spód nierówny, porowaty, wklęsły 6 mm / 14 mm 6 mm / 14 mm 6 mm / 14 mm spód nierówny, porowaty spód nierówny, porowaty, wklęsły spód nierówny, porowaty, wklęsły Stanowisko 288. Zgliczyn-Pobodzy, pow. żuromiński Obiekt ← grób Uwagi Datowanie Źródła B1–B2 K, L WYKAZ SKRóTóW TYTułóW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH ABBREVIATIONS OF PERIODICALS’ AND SERIAL PUBLICATIONS’ TITLES AAC AAHung. AFB Amtl. Ber. – – – – APolski APS AR B.A.R. Int. Series BerRGK BJahr. BMJ – – – – – – – CRFB FAP Inf.Arch. InvArch. JmV JRGZM KHKM KSIA – – – – – – – – MIA MatArch. MS MSiW MSROA – – – – – MZP PA PArch. PMMAE PomAnt Prahistoria ziem polskich – – – – – – Prussia PZ RArch. RB RGA – – – – – RO RosArh. SJahr. SlA SovArh. SprArch. SprPMA WA ZfE ZNUJ ZOW – – – – – – – – – – – „Acta Archaeologica Carpathica”, Kraków „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, Budapest „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart) „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”, (później: „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...” oraz „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”), Danzig „Archeologia Polski”, Warszawa „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość) „Archeologické rozhledy”, Praha British Archaeological Reports, International Series, Oxford „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-Berlin „Bonner Jahbücher”, Köln/Bonn „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin) Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), Poznań „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, Warszawa „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-Łódź „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”, Halle/Saale „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии наук СССР), Moskva Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), Moskva „Materiały Archeologiczne”, Kraków „Materiały Starożytne”, Warszawa „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Przemyśl/Tarnobrzeg) „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), Praha „Przegląd Archeologiczny”, Poznań „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, Łódź „Pomorania Antiqua”, Gdańsk Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-KrakówGdańsk 1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-KrakówGdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981 „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg. „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New York „Recherches Archéologiques”, Kraków „Rocznik Białostocki”, Białystok Reallexikon der Germanischen Altertumskunde: 1. wyd.: J. Hoops (wyd.), tomy 1–4 (K. J. Trübner, Straßburg 1911–1919), 2. wyd.: H. Jankuhn, H. Beck i in. (wyd.), tomy 1–35 (de Gruyter, Berlin-New York 1973–2007). „Rocznik Olsztyński”, Olsztyn „Rossijskaâ arheologiâ” (Российская археология), Moskva „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New York „Slovenská archeológia”, Bratislava „Sovetskaâ arheologiâ” (Советская археология), Moskva „Sprawozdania Archeologiczne”, Kraków „Sprawozdania P.M.A.”, Warszawa „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa „Zeitschrift für Ethnologie”, Berlin „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków „Z otchłani wieków”, Warszawa 413 Sprzedaż / Retail: Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa Sprzedaż wysyłkowa / Mail order: tel./phone: +48 22 5044 899 e-mail: wydawnictwapma@pma.pl Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2020. Wydanie I. Nakład 350 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa