Beynelxalq konfrans 2-SON

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI QAFQAZŞÜNASLIQ İNSTİTUTU QAFQAZDA DÖVLƏTLƏRARASI MÜNASİBƏTLƏR: 100 İL ƏVVƏL VƏ MÜASİR DÖVR Beynəlxalq elmi konfrans RELATIONS BETWEEN STATES IN THE CAUCASUS: 100 YEARS AGO AND CONTEMPORARY PERIOD International scientific conference 23-24 may / May, 2018, Bakı / Baku ELMİ MƏRUZƏLƏR / SCIENTIFIC PAPERS 2-ci KİTAB AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutu Elmi Şurasının 18 mart 2019-ci il tarixli iclasının qərarı ilə (protokol № 13) çap edilir. Bakı – 2019 Elmi redaktor və buraxılışa məsul: Musa Qasımlı AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Çapa hazırlayanlar: Südabə Hüseynova Qafqazşünaslıq İnstitutunun elmi katibi, p.ü.f.d., dosent Günel Musayeva Tərcümə, nəşr və informasiya şöbəsinin müdiri Günel Qurbanova Tərcümə, nəşr və informasiya şöbəsinin baş mütəxəssisi Qafqazda dövlətlərarası münasibətlər:100 il əvvəl və müasir dövr/ Relations between states in the Caucasus:100 years ago and contemporary period. 23-24 may 2018, Bakı / May 23-24, 2018, Baku. Elmi məruzələr / Scientific papers. 2 kitabda: 2-ci kitab. – Bakı: MTM İnnovation, 2019. – 464 səh. © AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutu, 2019 *** “Qafqaz dünyanın böyük dövlətlərinin diqqət mərkəzindədir, dünyanın diqqətini cəlb edir.” Heydər Əliyev, Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri *** “The Caucasus is constantly at the centre of attention of Great Powers, attracting the world`s attention.” Heydar Aliyev, National Leader of Azerbaijan *** “Biz... dünyada, bölgədə gedən prosesləri izləyərək çalışmalıyıq ki, ölkəmiz üçün riskləri nə qədər mümkünsə, minimum səviyyəsinə endirək.” İlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti *** “We should try watching the ongoing processes in the world and the region to minimize the risks for our country.” Ilham Aliyev, President of the Republic of Azerbaijan TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ Təşkilat Komitəsinin sədri: – M.C.Qasımlı – AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Təşkilat Komitəsinin üzvləri: – Elmi katib – S.N.Hüseynova, p.ü.f.d. – Ümumi işlər üzrə direktor müavini – Ş.X.Yəhyayev – Həmkarlar təşkilatının sədri – A.N.Əliyeva – Tərcümə, nəşr və informasiya şöbəsinin müdiri – G.M.Musayeva – Baş mühasib – Ə.B.Abbasova (AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun 26.01.2018-ci il tarixli 7 saylı əmri) ELMİ KOMİTƏ Musa Qasımlı – AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Mixail Basxanov – Böyük Britaniya Mərkəzi Asiya və Şərq Araşdırmaları Kral Cəmiyyətinin həqiqi üzvü, professor (Böyük Britaniya) Nazim Maqomedov – Rusiya Elmlər Akademiyasının Dağıstan Elm Mərkəzinin şöbə müdiri, t.ü.e.d., professor (Rusiya) İbrahim Ethem Atnur – Atatürk Universitetinin professoru (Türkiyə) Kristofer Qann – Koastal Karolina Universitetinin professoru (ABŞ) Quram Marxuliya – Suxumi Dövlət Universitetinin professoru, Qafqazın Geotarixi və Geosiyasi Araşdırmaları Mərkəzinin prezidenti (Gürcüstan) Habil Qurbanov – AMEA Azad Həmkarlar Təşkilatının sədri, h.ü.e.d., professor İlham Məmmədzadə – AMEA Fəlsəfə İnstitutunun direktoru, f.ü.e.d., professor Məmməd Fətəliyev – Bakı Dövlət Universitetinin Avropa və Amerika ölkələrinin yeni və müasir tarixi kafedrasının müdiri, t.ü.e.d., professor İradə Hüseynova – Bakı Dövlət Universitetinin Qafqaz xalqları tarixi kafedrasının müdiri, t.ü.e.d., professor İradə Bağırova – AMEA Tarix İnstitutunun Qafqaz tarixi şöbəsinin müdiri, t.ü.e.d. Şirxan Səlimov – Sumqayıt Dövlət Universitetinin Azərbaycan və Şərqi Avropa xalqları tarixi kafedrasının müdiri, t.ü.e.d. Qasım Hacıyev – AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun Ermənişünaslıq şöbəsinin müdiri, t.ü.e.d. Ramiz Sevdimalıyev – AMEA Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun baş elmi işçisi, s.e.ü.e.d. Liliya Mirzəzadə – AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun Şimali Qafqaz şöbəsinin müdiri, i.ü.f.d., dosent Ramilə Dadaşova - AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun Qafqaz siyasəti şöbəsinin müdiri, t.ü.f.d., dosent Vahid Ömərov - AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun Gürcüstanşünaslıq şöbəsinin müdiri, f.ü.f.d. (AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun 07.02. 2018-ci il tarixli 10 saylı əmri) 4 İÇİNDƏKİLƏR AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ CƏNAB İLHAM ƏLİYEVİN “QAFQAZDA DÖVLƏTLƏRARASI MÜNASİBƏTLƏR: 100 İL ƏVVƏL VƏ MÜASİR DÖVR” BEYNƏLXALQ KONFRANSININ İŞTİRAKÇILARINA TƏBRİK MƏKTUBU...................................10 IV BÖLMƏ QAFQAZ DÖVLƏTLƏRİNİN XARİCİ SİYASƏTİ VƏ QARŞILIQLI MÜNASIBƏTLƏRİ Абасов Али АЗЕРБАЙДЖАН В ИНТЕГРАЦИОННЫХ ПРОЦЕССАХ........................................................................ 11 Atnur İbrahim Ethem 100. YILINDA TÜRKİYE-AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ: MUKAYESELİ BİR ANALİZ..........................15 Bağırova Sevinc, Əliyeva Lalə MÜASİR MƏRHƏLƏDƏ AZƏRBAYCAN-DAĞISTAN QARŞILIQLI MÜNASİBƏTLƏRİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ........................................................................................................................................... 23 Буркитбeй Аяган АЗЕРБАЙДЖАН-КАЗАХСТАН: УКРЕПЛЕНИЕ СВЯЗЕЙ В ЭПОХУ НЕЗАВИСИМОСТИ (СОВРЕМЕННЫЙ РАКУРС)........................................................................................................................ 29 Doğan Fazlı, Şirinova Təranə AZƏRBAYCANIN XARİCİ SİYASƏTİNDƏ ƏSAS MEYİLLƏR............................................................... 32 Эмир-Ильясова Эсма ТУРЕЦКО - АЗЕРБАЙДЖАНСКИЕ НАУЧНО - ТЕХНИЧЕСКИЕ СВЯЗИ В МЕЖДУНАРОДНОМ КОНТЕКСТЕ НА РУБЕЖЕ ХХ-ХХI ВВ...................................................................................................... 40 Əhmədova Asya AZƏRBAYCANIN XARİCİ SİYASƏTİNİN ABŞ İSTİQAMƏTİ................................................................ 51 Əmirov Eldar, Yəhyayev Şahin CÜMHURİYYƏT DÖVRÜNDƏ İRANIN AZƏRBAYCAN SİYASƏTİ (QAFQAZ FÖVQƏLADƏ KOMİSSİYASININ SƏNƏDLƏRİ İŞIĞINDA)..............................................................................................56 Feyziyeva Günay AZƏRBAYCAN-AVROPA İTTİFAQI MÜNASİBƏTLƏRİ......................................................................... 59 Fəxrəddin Hüseyn AZƏRBAYCAN-İRAN MÜNASİBƏTLƏRİNİN TARİXİNƏ QISA BAXIŞ............................................... 63 Hacıyeva Xatirə AVROPA İTTİFAQININ XARİCİ SİYASƏTİNDƏ CƏNUBİ QAFQAZ ANLAMI VƏ STRATEJİ AXTARIŞ PROBLEMLƏRİ................................................................................. 69 Həbibbəyli Samirə AZƏRBAYCAN - GÜRCÜSTAN MÜNASİBƏTLƏRİNİ ŞƏRTLƏNDİRƏN AMİLLƏR......................... 75 Həsənova Kəmalə AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ NATO-NUN “SÜLH NAMİNƏ TƏRƏFDAŞLIQ” (SNT) PROQRAMI ÇƏRÇİVƏSİNDƏ ƏMƏKDAŞLIĞI......................................................................................... 84 Huseynova Ilaha CHINA’S GROWING PRESENCE IN THE SOUTH CAUCASUS: ARMENIA AND GEORGIA IN COMPARISON………………………………………………………………………………………………90 5 İmanova Samirə AZƏRBAYCAN VƏ QƏRBİ BALKANLAR: DİPLOMATİK-SİYASİ MÜNASİBƏTLƏRİN ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ…………………………………………………………………………………………96 Исмаилова Алмаз ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ С РЕСПУБЛИКАМИ СЕВЕРНОГО КАВКАЗА НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ........................................................................ 103 Kəlbizadə Elnur AZƏRBAYCANIN NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI İLƏ GÜRCÜSTANIN ACARISTAN MUXTAR RESPUBLİKASI ARASINDA ƏLAQƏLƏRİN İNKİŞAFI: TARİX, MÜASİR DÖVR VƏ PERSPEKTİVLƏR…………………………………………………………………………………………. 110 Купчик Олег АЗЕРБАЙДЖАНО-УКРАИНСКИЕ ОТНОШЕНИЯ:ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ..................... 116 Гусейнова Айнур РЕАЛИЗАЦИЯ ПРОГРАММЫ ЕС «ВОСТОЧНОЕ ПАРТНЁРСТВО» В АЗЕРБАЙДЖАНЕ............. 124 Магомедов Назим РОЛЬ ДЕРБЕНТА В ТОРГОВЫХ ОТНОШЕНИЯХ МЕЖДУ НАРОДАМИ ДАГЕСТАНА И АЗЕРБАЙДЖАНА В НОВОЕ И НОВЕЙШЕЕ ВРЕМЯ........................................................................... 131 Mammadova Samira ESTABLISHMENT AND DEVELOPMENT OF RELATIONS BETWEEN AZERBAIJAN REPUBLIC AND THE STATE OF ISRAEL (1991-2008 yy)…………………………… 135 Məcidov Elşən ERMƏNİSTAN RESPUBLİKASININ XARİCİ SİYASƏTİNİN NƏZƏRİ-KONSEPTUAL TƏHLİLİ.... 139 Mədətli Eynulla AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ QURULMASINA İRAN ŞAHLIQ DÖVLƏTİNİN MÜNASİBƏTİ............................................................................................................................................... 144 Məhərrəmova Elza, Dadaşzadə Əhliman, Hüseynova Məhsəti XIX-XX ƏSRLƏRDƏ ERMƏNİLƏRİN ANTİ-AZƏRBAYCAN SİYASƏTİ............................................ 150 Mustafayeva Şəfəq AZƏRBAYCAN-FRANSA MÜNASİBƏTLƏRİ (1918-1920-ci İLLƏR)……………………………… 156 Раджабова Нармин ВЗАИМООТНОШЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА C ЕВРОПЕЙСКИМ СОЮЗОМ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ........................................................................................................................................................... 161 Sarıkaya Yalçın TÜRKİYE-GÜRCİSTAN İLİŞKİLERİNİN ÇEYREK ASRININ KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ..........167 Səlimov Şirxan AZƏRBAYCAN-OSMANLI MÜNASİBƏTLƏRİ (1918-ci İL İYUN- İYUL AYLARI)........................... 180 Süleymanov Nizami XVI-XVII ƏSRLƏRDƏ QAFQAZ SƏFƏVİ-OSMANLI-RUSİYA MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ.................. 186 Vagner Petr AZERBAIJANI-CZECH RELATIONS: FROM PAST TO PRESENT…………………………………… 191 V BÖLMƏ QAFQAZDA GEOSİYASİ ŞƏRAİT Abbasova Ətrabə QAFQAZDA GEOSİYASİ ŞƏRAİT............................................................................................................. 198 Abdullayev Arzu RUSİYA VƏ İRANIN QAFQAZ SİYASƏTİNDƏ NAXÇIVAN ŞƏHƏRİ 6 (XIX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİ)………………………………………………………………………………..202 Abdullayeva Şəfəq AZƏRBAYCANIN QAFQAZDA SOSİAL-İQTİSADİ VƏ GEOSİYASİ MÖVQEYİ............................... 208 Əkbərova Lalə QAFQAZ REGİONUNDA BAŞ VERƏN GEOSİYASİ PROSESLƏRİN BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRƏ TƏSİRİ........................................................................................................................ 215 Həşimov Davud MÜASİR GEOSİYASİ PROSESLƏRDƏ İKİLİ STANDARTLAR VƏ AZƏRBAYCAN......................... 221 Hətəmov Rövşən QAFQAZ BÖLGƏSİ ALMANİYANIN XARİCİ SİYASƏTİNDƏ: XX VƏ XXI ƏSRLƏRİN ƏVVƏLLƏRİ (TARİXİ-MÜQAYİSƏLİ TƏHLİL )………………………………. 225 Hüseynov İlyas QAFQAZDA GEOSİYASİ PROSESLƏR VƏ YUNANISTANIN MARAQLARI…………………….....235 Kərimova Nərmin CƏNUBİ QAFQAZ DÖVLƏTLƏRİNİN GEOSİYASİ MÖVQEYİ VƏ TƏHLÜKƏSİZLİK PROBLEMLƏRİ: REGİONAL TƏHLÜKƏSİZLİK SİYASƏTİ..................................................................242 Гапуров Шахрудин, Магамадов Супьян ПОЛИТИКА РОССИИ В ДАГЕСТАНЕ В НАЧАЛЕ 20-Х ГОДОВ ХIХ ВЕКА.................................... 247 Магарамов Шарафетдин ПОПЫТКИ АНГЛИЧАН МОНОПОЛИЗИРОВАТЬ ТОРГОВЛЮ НА КАСПИЙСКОМ МОРЕ.........255 Məhərrəmov Samir XX ƏSRİN 20-ci İLLƏRİNDƏ RUSİYANIN CƏNUBİ QAFQAZ SİYASƏTİNDƏ AZƏRBAYCAN AMİLİ................................................................................................................................ 260 Məmmədov Fərhad QAFQAZDA GEOSTRATEJİ TRANSFORMASİYALAR, İNKİŞAF VEKTORLARI VƏ AZƏRBAYCAN: BİR ƏSRLİK TARİXƏ EPOXAL BAXIŞ....................................................................... 267 Məmmədova Rəsmiyyə SSRİ-nin DAĞILMASINDAN SONRA RUSİYANIN ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN MÜNAQİŞƏSİNDƏKİ VASİTƏÇİLİYİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZDA HEGEMONLUQ SİYASƏTİ........ 273 Мирзазаде Лилия ГЕОПОЛИТИЧЕСКИЕ КОЛЛИЗИИ НА ЮЖНОМ КАВКАЗЕ.............................................................. 278 Nağıyeva Nərgiz MÜASİR MƏRHƏLƏDƏ QƏRBİ AVROPA DÖVLƏTLƏRİNİN CƏNUBİ QAFQAZ SİYASƏTİ........ 284 Oktay Hasan TÜRKİYE’NİN KAFKASYA’YA YÖNELİK POLİTİKALARINI ŞEKİLLENDİREN ETMENLER VE DIŞ POLİTİKA ÖNERİLERİ........................................................................................................................ 289 Ruintən Kəmalə CƏNUBİ QAFQAZ REGİONUNDA İRAN-TÜRKİYƏ RƏQABƏTİ (TÜRKİYƏNİN CƏNUBİ QAFQAZ SİYASƏTİNƏ İRANDAN BAXIŞ).................................................. 301 Səmədov Pərviz QAFQAZDA XƏZƏRİN HİDROSİYASƏTİ VƏ TÜRKDİLLİ DÖVLƏTLƏRİN MÖVQEYİ......................................................................................................................................................309 Талыбова Лала СТОЛКОВЕНИЕ ИНТЕРЕСОВ США И РОССИИ НА ЮЖНОМ КАВКАЗЕ.......................................315 7 VI BÖLMƏ QAFQAZDA SİVİLİZASİYALARIN VƏ MƏDƏNİYYƏTLƏRİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ Ağayeva Ziba SİVİLİZASİYALARARASI DİALOQDA AZƏRBAYCANIN YERİ VƏ ROLU...................................... 320 Allahyarova Tahirə CƏNUBİ QAFQAZDA SİYASİ ELİTALAR VƏ SİYASİ FƏLSƏFƏ:ƏNƏNƏ, DİNAMİKA VƏ GƏLƏCƏK ÜÇÜN FORMUL AXTARIŞLARI (MÜQAYİSƏLİ POLİTOLOJİ TƏHLİL)........................325 Джафаров Гидаят, Джафарова Диана ПРЕДЫСТОРИЯ ОБРАЗОВНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ.................................................................................................... 331 Əliyev Əli, Əliyev Araz AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİN BEŞİYİDİR......................................................................... 337 Həmzəyeva Nurlana GƏNCƏNİN MƏTBƏX MƏDƏNİYYƏTİNİN QAFQAZ MƏDƏNİYYƏTİNDƏ YERİNƏ DAİR......... 341 Jafarguliyeva Mayya AZERBAIJAN’S FORMULA OF MULTICULTURALISM: CONCEPTS, DEFINITIONS AND ASPIRATIONS…………………………………………………………………………………………… 348 Кецховели Ирма К ВОПРОСУ О САМООПРЕДЕЛЕНИИ НАРОДОВ КАВКАЗА И ЕЕ КУЛЬТУРНЫЕ ЦЕННОСТИ...................................................................................................................... 353 Qarabağlı Rizvan PERSEPOLDAN QAFQAZADƏK................................................................................................................359 Гебеков Гебек КУЛЬТУРА ДАГЕСТАНА В ПРОЦЕССЕ ИНТЕГРАЦИИ В ОБЩЕРОССИЙСКОЕ ПРОСТРАНСТВО НА РУБЕЖЕ ХХ – ХХI ВВ.(ПО РЕЗУЛЬТАТАМ СОЦИОЛОГИЧЕСКИХ И ЭКСПЕРТНОГО ОПРОСОВ)...................................................................................................................... 363 Qəmbərova Qüdsiyyə AZƏRBAYCANDA MULTİKULTURAL ŞƏRAİTİN MOLOKANLARIN DİLİNƏ DİAXRONİKDİALEKTOLOJİ TƏSİRİ.............................................................................................................................. 369 Qurbanov Habil AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ QURUCULARININ MƏNƏVİ KEYFİYYƏTLƏRİ........................................................................................................................................ 374 Melikzade Tohid AZERBAYCAN CUMHURİYETİ (1918-1920) VE İRAN BASINI............................................................ 377 Məmmədov Zaur, Şahbazov Vüqar MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI DİALOQDA TÜRKSOY-UN ROLU......................................................... 383 Мир-Багирзаде Фарида СИМВОЛЫ В КУЛЬТУРЕ И ИСКУССТВЕ АЗЕРБАЙДЖАНА............................................................ 391 Mirzəzadə Rəna HEYDƏR ƏLİYEV QAFQAZDA DÖVLƏTLƏRARASI MÜNASİBƏTLƏRİN STRATEQİDİR........... 399 Musayeva Tünzalə QLOBALLAŞMA PROSESİNDƏ AZƏRBAYCANDA MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI KOMMUNİKASİYA..................................................................................... 403 Mustafayev Radif QAFQAZDA DÖVLƏTLƏRARASI MÜNAQİŞƏLƏRİN MAHİYYƏTİNDƏ DURAN AMİLLƏRDƏN BİRİ KİMİ M.Ə.RƏSULZADƏNİN MİLLƏTÇİLİK FƏLSƏFƏSİNƏ MÜNASİBƏT.............................. 407 8 Novruzova Zülfiyyə TÜRK MƏDƏNİYYƏTİNDƏ TOLERANTLIQ ANLAYIŞI.......................................................................413 Пашаева Махаббат, Мобили Роберт УДИНЫ: ПРОШЛОЕ И НАСТОЯЩЕЕ..................................................................................................... 421 Səfərova Günay AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN DAĞ YƏHUDİLƏRİ VƏ ONLARIN ADƏT-ƏNƏNƏLƏRİ................ 427 Səmədli Ziya ÇOXKONFESSİYALI MÜHİTDƏ MÜSƏLMAN AZLIQLARININ İNTEQRASİYA PROBLEMLƏRİ: QAFQAZ TƏCRÜBƏSİ.......................................................................432 Сулава Нестан ГЕНЕЗИС МЕТАФОРЫ ТИГРА/ЛЕОПАРДА/БАРСА В ПОЭМЕ ШОТА РУСТАВЕЛИ В КАВКАЗСКОМ И ВСЕМИРНОМ КУЛЬТУРНОМ КОНТЕКСТЕ..........................................................438 Şəkixanova Mətanət ŞƏXSİYYƏTİ XIX ƏSR QAFQAZ MƏDƏNİYYƏTİNİN GÜZGÜSÜ OLAN MÜTƏFFƏKKİR............................................................................................................................................445 Zərqan İradə SÜLH MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ DƏYƏR PROBLEMİNİN AKTUALLIĞI VƏ AZƏRBAYCAN HƏQİQƏTLƏRİ......................................................................................................... 453 9 10 IV BÖLMƏ QAFQAZ DÖVLƏTLƏRİNİN XARİCİ SİYASƏTİ VƏ QARŞILIQLI MÜNASİBƏTLƏRİ Абасов Али Заведующий отделом Института философии НАНА, доктор философских наук, профессор kila50@mail.ru АЗЕРБАЙДЖАН В ИНТЕГРАЦИОННЫХ ПРОЦЕССАХ Ключевые слова: Азербайджан, Южный Кавказ, интеграция, политическое, военное и экономическое сотрудничество Açar sözlər: Azərbaycan, Cənubi Qafqaz, inteqrasiya, siyasi, hərbi və iqtisadi əməkdaşlığı Keywords: Azerbaijan, South Caucasus, integration processes, political, military and economic cooperation ХХI век – столетие интеграционных процессов – объединения государств мира в рамках политических, экономических и культурных проектов. Как и другие государства, Азербайджан участвует в этих проектах. Ровно век назад Азербайджан стал членом Закавказской Федерации, объединившей на недолгое время три республики Южного Кавказа. Более длительный период просуществовало другое образование: 12 марта 1922 г. конференция представителей ЦИК Азербайджана, Армении и Грузии приняла Союзный договор об образовании Федеративного Союза Советских Социалистических Республик Закавказья на основе тесного военного, политического и экономического сотрудничества. Закавказская Федерация просуществовала в составе СССР до 1936 г., после чего в связи с принятием новой Конституции была ликвидирована. Политический аспект С первой половины 90-х гг. ХХ в. начала актуализироваться идея Общекавказского дома, которую вслед за народами Северного Кавказа в 1992 г. выдвинул президент Грузии Эдуард Шеварднадзе. Во время визита в Грузию президента Азербайджана Гейдара Алиева в марте 1996 г. в числе двусторонних документов был подписан и «Манифест о мире, безопасности и сотрудничестве в Кавказском регионе», который назвали Тбилисской декларацией. Затем последовала кисловодская встреча президентов Азербайджана, Армении, Грузии и России в 1997 г. и подписание декларации «За мир, экономическое и культурное сотрудничество на Кавказе». Пакт о региональном сотрудничестве был обсужден на Стамбульском саммите в ноябре 1999 г. Все эти декларации, однако, мало что изменили в региональном масштабе, за исключением налаживания двусторонних контактов (Грузия-Азербайджан, Грузия-Армения). Идею регионального сотрудничества с энтузиазмом подхватил Запад, стремясь минимизировать роль России. Новым явлением постсоветской действительности стала выдвинутая странами ЕС и США тема региональной безопасности ЮК. На международных форумах дебатировался проект Южно-кавказского сообщества в рамках федеративного государства, которое в перспективе смогло бы стать членом ЕС. Подобное объединение, предполагающее взаимное ограничение суверенитетов стран-участников, координацию и совместное обеспечение безопасности, по мнению западных политологов, могло бы благоприятствовать достижению компромиссов и, в конечном счете, мирному разрешению этнических конфликтов. Однако большинство региональных аналитиков пессимистично оценивали перспективы такой интеграции, мотивируя это тем, что народы Южного Кавказа находятся на той стадии национального самосознания, которая была присуща странам Западной Европы в XIX в. и которая еще далека от интеграционных процессов Европы XX в. Главными факторами, объективно препятствующих этому процессу, безусловно, является наличие военных конфликтов на Южном Кавказе. На обломках бывшего Союза возникло СНГ, среди участников которого уже сформировались отдельные блоки - ГУАМ, Таможенный союз, Евразийский союз, ОКДБ. Государства региона за годы независимости, так или иначе, освоили различные формы интеграции. СНГ даже руководством России признанно «формой цивилизованного развода бывших советских стран». Временный характер, видимо, носят такие союзы, как ГУАМ, Демократическая инициатива постсоветских, балтийских и ряда других восточно-европейских стран, Черноморская инициатива и ряд других проектов. Несмотря на отчасти конъектурный характер, данные проекты вызвали серьезную озабоченность Москвы, стремящейся найти ответы на новые геополитические вызовы пу- 11 тем формирования собственных интеграционных структур среди отдельных членов СНГ, концепции Евразийского Союза и развития потенциала Шанхайской организации сотрудничества. Только четкое осознание самими государствами преимуществ объединения в форме федерации, конфедерации или другой структуры может обладать жизненным потенциалом. В качестве побудительных причин возможно сочетание внутренней мотивации и внешнего фактора. Навязывание - прямое директивное указание, что было проделано в советское время, а в первой Закфедерации – Турцией, которая прямо заявила, что пока страны ЮК не образуют единое государства, она с ними на переговоры не пойдет. Таким образом, в ближайшее время можно будет наблюдать спад интереса к проблеме интеграции сразу по нескольким причинам: 1. из-за длительного противостояния Запада и России; 2. из-за роста международного терроризма, отодвигающего проблемы разрешения конфликтов на второй план; 3. из-за нарастающей борьбы ЕС/США и России за постсоветские государства, не сделавших окончательный геополитический выбор. В этом отношении критической является ситуация на Южном Кавказе, который, как представляется, вновь передан в зону политического влияния России. В этой связи будет интересно наблюдать, как ЕС собирается трансформировать программу «Восточное партнерство». Пока же соглашения подписали с ЕС Армения и Грузия. Следующий раунд переговоров между Азербайджаном и ЕС о новом соглашении по стратегическому партнерству запланирован на апрель 2018 г. Глава дипломатии ЕС Ф. Могерини не исключила, что переговоры могут быть завершены в скором будущем. Не менее интересно, как США продолжат использовать технологии «цветных революций», «гибридных войн» и «арабской весны». Вызовы и риски не только ускоряют выбор странами Южного Кавказа нового оборонного союза, способного защитить от приближающейся к их границам войны, но и меняют рисунок сложившегося мирового порядка. Наконец, шиитско-суннитская война имеет хоть и не большие, но вполне реальные шансы обернуться третьей мировой войной. Но и оставаясь в рамках «обычной - локальной мусульманской войны» она приведет к значительной перекройке границ и, возможно, появлению новых государств (автономий) на Ближнем Востоке и других регионах. Ирак, Ливия и Сирия уже вовлечены в этот процесс, который можно назвать федерализацией-распадом. На очереди, возможно, Турция и Иран. Между тем, сегодня, кроме стратегического формата (Азербайджан – Турция) можно говорить и о трехстороннем (Азербайджан, Грузия, Турция) политическом формате. B 2012 г. в Трабзоне стороны подписали декларацию о сотрудничестве во внешнеполитической области, затронув проблему урегулирования нагорно-карабахского, грузино-абхазского и грузино-осетинского конфликтов. Интеграционные векторы Южного Кавказа, вероятные в силу сложившихся реалий, имеют три направления: путь в ЕС; локальная интеграция под зонтиком США и, наконец, менее вероятная, но не исключаемая полностью интеграция, определяемая все еще значительной привязанностью региона к России. В последнем случае возможен вариант широкой интеграции с привлечением Ирана и Турции (минимум) и даже стран Центральной Азии, Китая и Индии (максимум). В отличие от процедуры принятия в ЕС восточноевропейских стран, программа «Новое соседство» серьезно изменила правила, возведя в неопределенность переходный период, достаточный для членства в ЕС. Последующая ей программа «Восточное партнерство» хотя и предложила странам Южного Кавказу ассоциацию, все же далека от идеи полноценного участия стран региона в ЕС. Такова, по крайней мере, позиция Германии и Франции, играющих ведущую роль в ЕС. Отношения Трурции со странами региона представляют собой важный аспект международного «измерения» ситуации на Южном Кавказе. Турция, являясь крупной региональной державой, стремится укрепить свое влияние в новых государствах региона. Кроме того, являясь членом НАТО и главным региональным союзником США, Турция объективно участвует в конкуренции между Россией и Западом за влияние на Южном Кавказе. Однако события последнего времени, когда ЕС неоправданно затянул вопрос приема Турции. в свои ряды, заставили Анкару несколько пересмотреть свои ориентиры и выдвинуть целый ряд новых инициатив, направленных на преодоление последствий российско-грузинской войны 2008 г. и формирование нового регионального политико-экономического образования, в которое могли бы войти Россия и страны Южного Кавказа («Кавказская платформа»). Характерна позиция Турции, не возражающей против вхождения Азербайджана в ЕврАзЭС. Параллельно с этим процессом Турция в кратчайшие сроки добилась сближения с РА. Данная инициатива, даже несмотря на то, что потерпела временное фиаско в апреле 2010 г., является наглядным примером того, что при наличии воли вопрос любой политической сложности можно решить в обозримый период времени. Как заявил Мэтью Брайза - бывший посол США в Азербайджане, «ЕС и США допустили большую ошибку, когда в 2009 году в период активного сближения, наблюдавшегося в армяно-турецких отношениях, вырвали этот процесс из контекста урегулирования конфликта. 12 Урегулирование армяно-азербайджанского конфликта и налаживание армяно-турецких отношений взаимосвязаны, и эти процессы нельзя рассматривать отдельно друг от друга» 1. Идея Евразийского Союза, продвигаемая Россией, не нова: еще в 2010 г. глава МИД Турции А. Давудоглу в ходе встречи с послами этой страны озвучил идею создания в Евразии структуры, аналогичной ЕС. По сообщениям агентства «Regnum», глава МИД Турции заявил, что Евразия может стать движущей силой мировой экономики, приобретя потенциал для самостоятельного решения существующих в нем конфликтов. «Ни одна страна не имеет шансов на развитие в изолированном положении. Если в Евразии не будут господствовать мир и процветание, то их невозможно будет обеспечить на планете в целом» 2. Столь грандиозные планы вряд ли могли быть приняты США. В разъяснение сложившейся ситуации вокруг «евразийской интриги» агентство «Regnum» привело заключение турецкого политолога К. Бозеля: «Анкара не хочет активизации США в регионе Черного моря и поэтому охотно идет на союз с Москвой, однако вряд ли США дадут реализоваться этому союзу, так как при этом они потеряют контроль над этой огромной территорией. Поэтому, регион вновь вступает в активную фазу геополитической борьбы. Противостояние Запад-Восток в ближайшей перспективе, видимо, будет иметь тенденцию к обострению на Балканах, Ближнем Востоке и Кавказе - с учетом активизации США в Черноморском бассейне, большой нефтяной игры вокруг Каспия, коммуникационной войны за контроль над постсоветским пространством и изменения геостратегии на Ближнем Востоке и на Кавказе 3. Как бы в подтверждение этих аналитических выводов усиливается интрига вокруг углеводородных запасов региона и маршрутов их транспортировки. Туркменистан, преодолевая свою добровольную изоляцию, объявил, что развитие отношений со странами ЕС является приоритетом внешней политики страны. Возвращаясь к проблемам региона, отметим, что контуры некоторых моделей интеграции вполне проглядываются – Азербайджан, Грузия и Турция. объединены реализацией самых разнообразных проектов: от нефтепроводов и до строительства железнодорожной ветки Карс – Тбилиси – Баку, страны приступили к созданию единой электросистемы. Аналогичный двухсторонний проект предполагали осуществить Иран и Армения. Турция и Иран приступили к переговорам о создании свободной экономической зоны на границе двух стран. После реализации проекта к нему могут присоединиться и соседние страны, в первую очередь, Азербайджан и Грузия. Грузия и Азербайджан являются стратегическими союзниками, и это доказала пятидневная война с Россией, когда несмотря на давление Кремля, Баку оказал Тбилиси массированную помощь. В плане экономического сотрудничества достаточно отметить, что инвестиции Госнефтекомпании Азербайджана в Грузии в 2009 г. достигли $470 млн. И все же даже на фоне таких благоприятных отношений сенсацией прозвучало предложение президента Саакашвили о создании Конфедерации Грузии и Азербайджана, впрочем, проигнорированное Баку. Между тем, реализация этого предложения могла заложить фундамент первоначальной региональной интеграции. Азербайджан стоит перед выбором смены своей внешнеполитической ориентации. Это тем более привлекательный путь, учитывая мощный прессинг сил, препятствующих инфильтрации США в регион Южного Кавказа. А если Турция., лишившись последних надежд стать членом ЕС, обратит более пристальное внимание на ШОС или ЕврАзЭС, то Баку получит дополнительный «этнический» аргумент для переориентации своей внешней политики. Такая перспектива открыла бы также путь для реализации новых вариантов решения карабахского конфликта, который снова бы превратился из «внешнего» во «внутренний». Конфликт «заморожен» большей частью из-за того, что РФ и США пытаются удержать в сфере влияния не только Азербайджан и Армению, но и весь регион в целом. В самое ближайшее время мы можем стать свидетелями радикальных политических перемен в Южном Кавказе. Военный аспект Военное сотрудничество между Азербайджаном и Грузией началось в 2007 г. и успешно развивалось в форматах: двусторонних отношений, программы НАТО «Сотрудничество во имя мира», трехстороннего сотрудничества Азербайджана, Грузии. и Турции. Три страны Южного Кавказа, завершив программы сотрудничества с НАТО, совершенно поразному определились со своим будущим. Армения, член ОДКБ, с самого начала заявляла, что останется в рамках прежнего оборонного союза, Грузия не менее ясно дала понять, что ее цель – интеграция с НАТО, тем более что Тбилиси, как и Баку, никогда не был членом системы коллективной безо1 http://regnum.ru/news/fd-abroad/azeri/1668968.html. www.regnum.ru/news/1250507.html 11:47 05.02.2010 3 Yenə orada 2 13 пасности, сформированной под эгидой России. Но, если для Грузии этот шаг представляется безальтернативным, то ситуация с Азербайджаном выглядит несколько сложнее. В этих условиях Баку принял «соломоново решения» просить НАТО еще раз повторить уже завершенную программу сотрудничества, тем самым, отодвигая в будущее свой непростой выбор. То, что НАТО пошла навстречу этому, весьма оригинальному, пожеланию Баку, свидетельствует, что и в этой структуре не только хорошо понимают «затруднения» Азербайджана, но и поддерживают временно «нейтральный» статус этой страны, - важного для Запада поставщика и транзитера энергоносителей, - основное требование к которому заключено в поддержании стабильности любыми средствами. B мае 2015 г. в Анкаре министры обороны трех стран обсудили вопрос безопасности железнодорожных линий и инфраструктур по поставке энергоресурсов. B декабре 2015 г. в Стамбуле состоялась очередная подобная встреча, на которой обсуждались вопросы оборонной безопасности и модернизации вооруженных сил. B февраля 2017 г. в Брюсселе министры обороны Грузии. и Турции. подняли вопрос о подписании договора о трехстороннем военном сотрудничестве. Экономический аспект Азербайджан и ЕС подписали специальную Хартию, определяющую роль Баку в обеспечении энергетической безопасности Европы. Сегодня эта роль пересматривается в контексте альтернативного «Южного коридора», рассматривающего различные варианты транспортировки в ЕС газа Азербайджана, Ирана и Туркменистана. На встрече глав МИД Азербайджана, Ирана, Грузии и Турции 15 марта 2018 г. в Баку обсуждалось создание транспортного коридора «Юг-Запад», по итогам которой была подписана совместная декларация, направленная на расширение сотрудничества в вопросах инфраструктуры, транспорта и сельского хозяйства. На встрече отмечалось, что создается формат сотрудничества, связывающего крупные регионы мира (новый транспортный коридор позволит соединить Индийский и Атлантический океаны). В последние годы можно наблюдать существенное улучшение отношений между Тегераном и Баку за счет ухудшения армяно-иранских отношений. 10 лет назад Тегеран обещал проложить в Армению железнодорожную магистраль, но так и не осуществил этот проект - зато договорился с Баку о строительстве ж/д Казвин - Решт - Астара в рамках транспортного коридора «Север – Юг». Первопричина: надежда Ирана на Азербайджан в плане выхода на европейский рынок энергоносителей, включение в мировую транспортную и коммуникационную систему, завязку в масштабном проекте «Север-Юг» (Азербайджан, Иран, Россия). По сообщениям прессы, Иран и Азербайджан полны решимости расширять двусторонние отношения по всем направлениям. Азербайджан может стать мостом, соединяющим Иран с Европой, заявил президент ИРИ Х.Роухани на встрече с министром экономразвития Азербайджана Ш.Мустафаева в Тегеране. Как сообщалось ранее, Азербайджан планирует предоставить Ирану кредит в размере $500 млн. на строительство железной дороги Астара - Решт, который также является частью транспортного коридора «Север-Юг». Общая протяженность коридора «Юг – Запад» составляет 5311 километров: Славков - Ильичевск - 1364; Ильичевск-Батуми - 1050; Батуми-Баку-Астара - 982; Астара-Бандар Аббас - 1915 км. Этот коридор позволит осуществлять отправку грузов из Индии и в Европу и обратно через территории Ирана, Азербайджана, Грузии. и Украины. Считается, что грузоперевозки по транспортному коридору «Юг-Запад» будут осуществляться в течение семи дней, вместо сегодняшних 35−37 дней по альтернативным маршрутам. Азербайджан успешно осваивает роль важного транзитного пункта на линиях «Запад-Восток», «Север-Юг» и «Восток-Запад» (из КНР через Азербайджан в Европу). 8 февраля 2018 г. пущен первый прибывший из РФ тестовый товарный поезд по железной дороге Астара (Азербайджан) - Астара (Иран), которая после официального открытия станет частью магистрали Казвин (Иран) - Астара (Азербайджан) - одного из этапов транспортного коридора «Север-Юг». С завершением строительства грузы будут проходить по территории Индии и далее через Персидский залив, Ирана, Азербайджана, России в направлении скандинавских государств и Северной Европы за 14 дней. В это же время из КНР отправился тысячный по счету грузовой поезд Китай - Европа. На своем пути поезд проследовал по территории Казахстана в порт Курык, откуда переправился через Каспийское море в порт Алят (Азербайджан), а оттуда - в порт Поти (Грузия) – конечная цель - г. Неаполь (Италия). Таково актуальное состояние политической, военной и экономической интеграции на Южном Кавказе первой четверти 2018 года. Как видно, наиболее успешной является экономическая интеграция. Но надо помнить, что именно экономическая интеграция позволила осуществить грандиозный политический проект – Европейский Союз. 14 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. http://regnum.ru/news/fd-abroad/azeri/1668968.html. 2. www.regnum.ru/news/1250507.html 11:47 05.02.2010 Азербайджан в интеграционных процессах Резюме ХХI век – столетие интеграционных процессов – объединения государств мира в рамках политических, экономических и культурных проектов. Как и другие государства, Азербайджан участвует в этих проектах. В статье рассмотрены политические, военные и экономические аспекты сотрудничества Азербайджана со странами мира. Azərbaycan inteqrasiya proseslərində Xülasə ХХI əsr integrasiya proseslərinin–dünya dövlətlərinin siyasi, iqtisadi və mədəni layihələr çərçivəsində birləşməsinin yüzilliyidir. Digər ölkələr kimi Azərbaycan da bu layihələrdə iştrak edir. Məqalədə Azərbaycanın dünya ölkələri ilə siyasi, hərbi və iqtisadi əməkdaşlığının müxtəlif aspektləri nəzərdən keçirilir. Azerbaijan in integration processes Summary The 21st century - the century of integration processes - the unification of states of the World within the framework of political, economic and cultural projects. Like other states, Azerbaijan is involved in these projects. In the article are considered political, military and economic aspects of cooperation of Azerbaijan with the countries of the world. Atnur İbrahim Ethem Atatürk Üniversitesi, Edebiyat fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Erzurum, Prof. Dr. ethematnur@hotmail.com 100. YILINDA TÜRKİYE-AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ: MUKAYESELİ BİR ANALİZ Abstract With the collapse of the Tsarist Russia, Azerbaijani Turks, Armenians and Georgians living in the Caucasus were acting together, and then they entered to the stage of history as independent states with the pressure from the Ottoman State. In this context, on 28 May 1918 the People’s Republic of Azerbaijan was established and declared its independence. From this date on, Turkey-Azerbaijan official relations began to be shaped. The official relations and the first concrete example of cooperation between Turkey and Azerbaijani Turks who share same language, religion, history, and ethnic roots was realized in 1918 with the provision of substantial part of territorial integrity of Azerbaijan. It is necessary to discuss a hundred-years Turkey-Azerbaijan relations, which are based on sovereign equality and mutual respect, within the scope of several periods. In this context, the process which began with the Ottoman State and the People’s Republic of Azerbaijan continued with the Turkish Grand National Assembly (TBMM) and the Soviet Azerbaijan. After the interruption during the Soviet Union, the relations between Turkey and Azerbaijan were re-established. Today the Turkey-Azerbaijan relations are developing not only in the political sphere, but also in the fields such as economy, trade, education, transportation, telecommunication, agriculture, social security, health, culture, science, tourism. However, two of the most noteworthy topics today are security and energy. While the problems to be resolved in bilateral relations remain, today Turkey and Azerbaijan have become natural allies particularly due to the realized projects in energy, security and transportation sectors. This unnamed alliance which isolates Armenia and embraces Georgia formed a strong axis in Asia Minor and Caucasia. Keywords: Turkey, Azerbaijan, the Caucasian Islamic Army, Khojaly genocide, the Turkic World, Security, Energy. Bolşevik İhtilali sonucu dağılan Çarlık Rusya içerisinde etnik bölünmeler ve çarpışmalar açısından dikkati çeken önemli alanlardan birisi hiç kuşkusuz Kafkasya’dır. Azerbaycan Türkleri, Ermeniler ve Gürcüler, Maverayı Kafkas veya Güney Kafkasya denilen alanda Rusların bıraktığı boşluğu doldurmaya çalışan milletler15 dir. Bu bağlamda Azerbaycan Türkleri, Gürcüler ve Ermeniler Tiflis merkezli Maveray-ı Kafkas Komiserliği ve ardından Cumhuriyetini kurup, bölgedeki boşluğu kısmen doldursa da bir taraftan Kafkaslara doğru askerî harekât yürüten Osmanlı Devleti’nin baskısı, diğer taraftan, birliği oluşturan milletlerin hedeflerinin farklılığı, mevcut yapının dağılmasını zorunlu kılıyordu. Zira her üç millet de aynı araziler üzerinde hak ediyor, çarpışıyor, özellikle Ermeni çeteler, Azerbaycan ve Anadolu’da Türklere karşı insanlık suçu işliyordu. Rus askerleri Bolşevik İhtilali sonucu Türkiye’nin doğusundan çekilince onların yerini Çarlık Ordusu içerisindeki Ermeni “gönüllüleri” ve askerleri almış, onlarda Müslümanlara karşı dönemin ifadesi ile “kırım” başlatmıştı. Aynı vahşet ve kırım Revan ve çevresinde, Nahçıvan ve Zengezur’da, Bakü ve çevresinde de yaşanıyordu. Müslümanların feryatları Osmanlı Ordu Karargâhına ulaşmış ve Türkler ’de 12 Şubat 1918 de askerî harekât başlatmıştı. Türk askerî harekâtı Kafkasya’ya doğru genişleyerek gelişirken, Maveray-ı Kafkas Hükümetini oluşturan milletler bu harekâta farklı tepkiler veriyordu. Ermeniler ve Gürcüler işgal ettikleri ve kendilerine ait kabul ettikleri bölgeleri Türklere karşı savunma kararı alırken, Azerbaycanlı yetkililer aynı fikirde değildir. Netice olarak Türk askeri birliklerinin Kafkaslara yönelik ilerleyişi, Maveray-ı Kafkas Cumhuriyetini oluşturan milletlerin zoraki birlikteliği, Batum görüşmeleri esnasında Türk heyetinin baskısı ile birleşince, Kafkasların bu genç Cumhuriyeti kısa sürede dağıldı. 26 Mayıs 1918 de Gürcülerin bağımsızlık ilanı ile başlayan süreç, 28 Mayıs tarihinde Azerbaycan’ın bağımsızlık ilanı ile devam etti.1 Azerbaycan’ın bağımsızlık kararı ile birlikte, Türkiye-Azerbaycan ilişkileri de şekillenmeye başladı. Bağımsızlık kararının dış dünyaya duyurulması Osmanlı Devleti kanalı ile vuku bulduğu gibi, kararı ilk tanıyan da Osmanlı Hükümeti oldu. Aynı din, dil, ırka mensup olup ve hemen hemen aynı ideallere sahip olan tarafların Trabzon ve Batum Konferansları sürecinde başlayan iyi ilişkileri, artarak devam ediyordu. Batum’da Gürcü ve Ermeniler ile aradaki savaşı sonlandırmak amacıyla barış müzakeresi yapan Türkler, Azerbaycanlı Türk temsilcilerle ancak dostluk ve kardeşlik esasında görüşmeler yürütüyordu. Bu bağlamda Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in 20. yüzyılın sonunda dillendirdiği ve zihinlere kazıdığı ifade, yüzyılın başında ete kemiğe bürünmüş ve taraflar; “bir millet iki devlet” olarak hareket etmeye başlamışlardı. Aslında bu durum 20. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı Türkleri ile Azerbaycan Türkleri arasında gelişen kültürel, sosyal ve siyasi etkileşim ile birlikteliğin doğal bir sonucu olmuştu. Uzun yıllar birbirinden ayrı düşmüş Türklerin kardeşlik hukuku olarak karşımıza çıkan bu birlikteliğin ilk fiili uygulamalarını, Balkan ve I. Dünya savaşı yıllarında görmek mümkündür. Nitekim Azerbaycan Türklerinden gönüllüler bu savaşlarda Osmanlı saflarında yer aldığı gibi, daha yoğun bir faaliyeti Rus işgaline düşen Türk topraklarında görmek mümkündür. Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesinin, hastalara, yetimlere, kimsesiz kadınlara, muhtaçlara ve esirlere yönelik yardım faaliyetleri2 kardeşlik ilişkileri bağlamında dikkate değerdir. Azerbaycan, bağımsızlığını ilan ettiği dönemde ciddi sorunlarla karşı karşıyadır. Bu bağlamda en büyük sorun Azerbaycan’ın merkezi Bakü ve çevresinin işgal altında olması ve bölgedeki Müslümanların Mart 1918’den beri yaşadıkları dramdır. Bundan dolayı ilk başkent geçici olarak Gence olmuştur. Diğer taraftan Revan, Karabağ, Nahçıvan ve Zengezur bölgelerindeki Müslümanlarda Ermeni çetelerinin zulmü ile karşı karşıyadır. Hatta Gence dahi tehdit altındadır. Ekonomik sorunlar, askeri ve sivil yapılanma ihtiyacı diğer acil meseleler olarak karşımıza çıkmaktadır. İşte burada milletin diğer parçasının yardımı gündeme gelmektedir ki buda yalnızca askeri olmayıp çok boyutludur. Azerbaycan Cumhuriyetinin kuruluşunun 100. yıl dönümünde, Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin asırlık analizini yaparken dikkat etmemiz gereken ana unsur; bu ilişkinin diğer devletler arasındaki münasebetlere benzemediğidir. Zira bu çok boyutludur ve ilişki yalnızca devletlerarası değildir. Burada karşılıklı olarak sivil kitle örgütleri, kültür ve eğitim kurumları ile halkın ilişkisi gündemdedir. Bu öyle bir boyuttur ve öyle bir içe içe geçmişliktir ki, bağımsızlık arifesinde Azerbaycanlı aydınlar ve halkın bir kısmı bağımsız devlet olmak yerine Türkiye’ye katılma yönünde talepte bulunmakta3, bu fikir, Osmanlı devlet adamları tarafından pek kabul görmese de Türk aydınlarını heyecanlandırmaktadır. Bağımsızlığın ardından Batum’da Azerbaycan ve Türkiye heyetleri arasındaki görüşmelerin ilk maddesi askeri yardım konusu olmuştur. Gürcistan ve Ermenistan’a nazaran yeterli askeri gücü olmayan Azerbaycan’ın Bolşevik ve Ermeni silahlı gruplarından ülkeyi kurtarması mümkün değildir. Bundan dolayı da 4 Haziran 1918 tarihinde Azerbaycan adına Mehmet Emin Resulzâde ve Mehmed Hasan Hacinski ile Osmanlı Devleti adına Halil (Menteşe) ve Vehip (Kaçı) Paşa’nın Batum’da imzaladığı Dostluk Antlaşması siyasi, askeri, hukuki, iktisadi, kültürel ve sosyal konuları kapsamaktaydı. Bu bağlamda en dikkat çeken Azerbaycan 1 Şahin E. Azerbaycan’ın Bağımsızlık Sürecinde Türkiye ve Batum Antlaşmaları (Mayıs-Haziran 1918), Büyük Devletler Kıskacında Bağımsız Azerbaycan (1918-1920). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2010, s. 73-78 2 Qardaş Kömeyi, Bakı: İpekyolu Neşriyyatı, 2013; Aslan B, I. Dünya Savaşı Esnasında Azerbaycan Türklerinin Anadolu Türklerine Kardaş Kömeği (Yardımı), ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2000 3 Şahin, Batum Antlaşmaları, s. 82-83 16 tarafının 2 Haziran’da resmen talep etmiş olduğu askeri yardımı içeren maddedir. Osmanlı kuvvetleri talep geldiğinde dâhili düzen ve asayişi temin etmek maksadıyla Azerbaycan’a yardım edecek, demir ve kara yollarını kullanacaktı. Batum’da Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan arasında günümüze benzer ve başta petrol taşımacılığı olmak üzere birtakım konularda da anlaşmalar imza edildiği görülmektedir ki bura da en fazla dikkati çeken husus, Bakü petrollerinin Batum üzerinden Karadeniz’e taşınması konusudur.4 Osmanlı Devleti ile Azerbaycan arasındaki ilişkilerin resmi olarak şekillenmesinde ve yön bulmasında Batum’da atılan imzaların büyük katkısı olduğu muhakkaktır. Ayrıca Osmanlı Türkleri, genç devletin tanınması ve Batı kamuoyuna tanıtılması hususunda da bu süreçle birlikte büyük gayret göstermişlerdir. Askeri yardım maddesi uluslararası hukuk açısından Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinde elbette dikkate değerdir ve bir karşılığı mevcuttur. Ancak bu antlaşma, iki tarafın üzerinde önceden durduğu ve eyleme geçtiği askeri yardım konusunu uluslararası hukuka uygun hale getirmekten ibarettir. Zira Şubat 1918’den itibaren Türk makamları Azerbaycan ve Kafkasya’yı içinde bulunduğu kaostan, Ermeni ve Bolşevik zulmünden kurtarmak için harekete geçmişler, bu amaçla İslam Ordusu teşkil etmeye koyulmuşlardı. Bu bağlamda Enver Paşa’nın kardeşi Nuri (Kıllıgil) Paşa İslam Ordusu Kumandanlığına getirilmiş ve oda maiyetiyle birlikte 8 Nisan 1918 tarihinde Musul’dan harekete geçip, Tebriz ve Zengezur üzerinden 25 Mayıs’ta Gence’ye ulaşmıştı.5 Yani daha Azerbaycan’ın bağımsızlığı ilan edilip Batum Antlaşması ile Osmanlı Devleti’nden askeri yardım talep edilmeden, İslam Ordusunun öncü kısımları, bölgeye vasıl olmuşlardı. Nuri Paşa, Gence yolunda ilerlerken, maiyetinde bulunan Yüzbaşı Halil Bey ile iki Türk subayını Nahçıvan’a gönderdi ve onlarda orada gönüllüler ve Osmanlı Ordusundan aldıkları destekle “küçük bir İslam Ordusu” teşkil ettiler. Nuri Paşa komutasındaki Türk kuvvetleri Göyçay üzerinden Bakü’ye doğru ilerlerken, Halil Bey’de Nahçıvan bölgesinde Ermeni çeteleri ile mücadele ediyordu.6 Bu mücadelelerde; esaretten dönen Türk askerleri yanı sıra, Azerbaycanlı asker ve gönüllüler de görev alıyordu. Kısacası Türk ve Azerbaycan kuvvetleri arasında silah arkadaşlığı ve kan kardeşliği gibi kutsal bir birliktelik de ortaya çıkmıştı. Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünü sağlamaya yönelik bu birliktelik, 100. yılında üzerinde durulması gereken en önemli konulardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. 20 Temmuz 1918’de Nahçıvan ve çevresi ardından 15 Eylül’de Bakü işgalden kurtarıldı. Böylece Zengezur ve kısmen Karabağ hariç olmak üzere Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü sağlanmış oldu. Ara ara Türk askeri makamları ile Azerbaycan Cumhuriyeti yetkilileri arasında sorunlar yaşansa da bu dönemde ilişkiler bir millet iki devlet esasında yürütülmekteydi. Azerbaycan’ın askeri ve siyasi teşkilatlanması tarafların üzerinde durduğu en önemli iş birliği noktası olurken, kültürel boyut da ihmal edilmeden kendiliğinden gelişmektedir. Nitekim Osmanlı Devleti’nde iktidarı elinde tutan İttihat Terakki Fırkasının bir benzeri Kafkas İttihat Terakki Fırkası7 ismiyle Azerbaycan’da kurulurken, Bakü’nün alınışını müteakip, Bakü’de Türk Ocağı8 açılması da dikkate değerdir. Yine Osmanlı Ordusu içerisindeki öğretmen kökenli yedek subayların Azerbaycan eğitim ve öğretim hayıtına dahil olmaları da üzerinde önemle durulması gereken noktalardandır. Kısacası bu dönemde ilişkiden ziyade kapsamlı bir birliktelik söz konusudur. Kalpler birlikte atmaktadır. Kardeşler kavuşmuş, elde edilen başarılar duyguları kabartmıştır. Bu bağlamda Azerbaycan “küçük Türkiye”, Bakü, “küçük İstanbul” olmuştur. Savaşın müttefik devletler aleyhine gelişmesi elbette ki Kuzey ve Güney Azerbaycan ile Kuzey Kafkasya’daki siyasi ve askeri sistemi derinden etkiledi. Osmanlı kuvvetleri daha Mondros Mütarekesi imzalanmadan bölgeyi boşaltma kararı almış, ancak Enver Paşa Türklerin elde ettiği kazanımları kaybetmemesi amacıyla açık emirle tahliye kararı verirken, şifreli telgraflar ile Osmanlı kuvvetlerinden gönüllülerin Azerbaycan’da kalmasını emrediyordu. Epeyce miktarda silah ve cephanede Azerbaycan askeri birliklerine devredildi.9 Amaç genç Azerbaycan Devleti’ni yaklaşan tehditlere karşı güçlü kılmaktı. Benzer uygulamalar, Nahçıvan, Ahıska ve Kars bölgelerinde uygulandı. Osmanlı askeri makamları bu bölgelerde her türlü yardımı yapıp ve bizzat organize ederek Aras Türk Hükümeti,10 Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti ve Ahıska Hükümetini11 oluşturdular. Türkiye-Azerbaycan ilişkileri askeri anlamda hüzünlü bir şekilde sona ermişti. Ancak tarafların siyasi, sosyal, kültürel ve iktisadi ilişkileri elbette devam ediyordu. Galiplerin Kasım 1918’de İstanbul ve Bakü’de 4 Şahin, Batum Antlaşmaları, s. 86-90 Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Oluşumu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2012 6 Atnur İ.E. Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918-1921). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2001 7 Atnur İ.E. Kafkas İttihad Terakki Fırkası ve Programı, Komduk İlimder Jurnalı//Sosyal Bilimler Dergisi, 15, KırgızTürk Manas Üniversitesi, Bişkek, 2006, s. 1-24 8 Atnur İ.E. Bakü’de Türk Ocağı, Türk Yurdu, 25/214 (Haziran 2005) s. 42-44 9 Atnur İ.E. Nahçıvan, 71-76, 83-86, 91-96, 108-112 10 Atnur İ.E. Osmanlı Birliklerinin Aras Vadisinden Çekilmesi ve Aras-Türk Hükümetinin Oluşumu (Ekim-Aralık 1918), Yeni Türkiye Yayınları Osmanlı II Siyaset. Ankara, 1999, s. 651-659 11 Gökdemir A.E. Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1989 5 17 kontrolü ele almaları, Türkler arasındaki ilişkiyi kısmen kontrol altına aldı. Bu bağlamda ordusu terhis edilen, toprakları işgal edilen Osmanlı Devleti ile daha yeni bağımsızlığını kazanıp devlet teşkilatını güçlendirmeye çalışan Azerbaycan’ın hâkimiyet alanları oldukça daraltılmıştı. Dolayısıyla bu dönemde taraflardan sağlıklı ilişki beklemek elbette ki zordur. 1919 yılından itibaren ciddi sorunlarına rağmen Azerbaycan daha bir devlet gibidir, Osmanlı Devleti ise zamanla İstanbul’a sıkışmak zorunda kalmış, meselelere çözüm üretmekten uzaklaşmıştır. Nitekim Azerbaycan, Yusuf Vezir Çemenzeminli’yi İstanbul’a diplomatik temsilci atayıp, Osmanlı Hükümetinden de karşılık beklemesine rağmen sonuç alamamıştır.12 İşgaller karşısında Türkiye’de yeni bir siyasi gücün ortaya çıkması, Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinde de zaman içerisinde karşılığını bulmaya başladı. Ancak bu ilişki, Bakü’deki İngiliz etkisi ve Mustafa Kemal ile arkadaşlarının yapacakları askeri ve siyasi mücadelede Sovyet Rusya’dan beklentileri nedeniyle pekte sıcak başlamamıştır. Diğer taraftan kendisini Batı dünyasına tanıtmak ve yaklaşan Kızıl Ordu tehdidine karşı silah ihtiyacı13 yüzünden özellikle İngilizlere yakın politikalar izleyen Azerbaycan Halk Cumhuriyeti de Türk liderlere ve onların siyasetine mesafeli durmaktadır. Bu dönemde Kafkaslara yönelen Bolşevik thedidine karşı İngilizlerin telkini ile Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’dan oluşturulması düşünülen “Kafkas Seddi” projesi, Türk liderleri oldukça rahatsız etmiştir.14 Yine Azerbaycan’a yönelik bir başka rahatsızlık ve tedbir konusu; Azerbaycanlı yetkililerin yüksek ücret vaadi ile Anadolu’dan subay firar ettirip Azerbaycan’a götürmeleridir. Kendisi de istiklal mücadelesine hazırlanan Ankara bu işe tepkilidir ve Kazım Karabekir bu yönde sert tedbirler aldığını ifade etmektedir.15 Azerbaycan yönetimine tepki yanında, Türk Milli Mücadele liderlerinin bugün Azerbaycan’ın bir parçası olan Nahçıvan’ı İngiliz ve Amerikan emperyalist planlarından ve tabii olarak Ermenistan’ın elinden kurtardığını ifade etmek gerekmektedir.16 Sovyetler ile bir an önce buluşmak isteyen Mustafa Kemal ve arkadaşları, temsilcilerini Moskova’ya gönderirken, İngiliz taraftarı gördüğü17 Azerbaycan yönetimine karşı da Bakü’de komünist grupları desteklemiş, hatta Türk Komünist Fırkasını kurdurarak Kızıl Kuvvetlerin, 27 Nisan 1920’de Azerbaycan Cumhuriyetini ortadan kaldırmalarına kısmen de olsa katkı vermiştir.18 Sovyet yardımına ihtiyaç duymaları yanında, Türk yetkililerin üzerinde önemle durdukları konu; Bolşevikler karşısında hiç şansları olmayan Azerbaycan Cumhuriyeti güçleri ve halkının direndiği takdirde ağır zayiatlar vermesidir.19 Bundan dolayı da Azerbaycan kuvvetlerinin Türkiye’ye gelmesine çalışılmış20, bir anlamda Bolşevik istilasının çok kanlı olması engellenmek istenmiştir. Bunda nispeten başarılı oldukları da söylenebilir. Türk yetkililerin desteği olmadan da çok rahat bir şekilde Azerbaycan’ın Bolşevikler tarafından işgal edileceği gerçektir ancak bu konunun eleştiriye açık olduğu da kesindir. 23 Nisan 1920’de Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisinin açılması ve ardından 27 Nisan’da Azerbaycan’da Bolşeviklerin iktidara gelmesi, taraflar arasında eskiye nazaran daha aktif bir ilişki ortaya çıkarmış, özellikle Ankara çeşitli vesilelerle Bakü’ye temsilciler göndermiştir. Başlangıçta aktif olmayan ilişkiler, Türk-Sovyet yakınlaşmasına paralel olarak gelişim göstermiştir. Bu dönemde Türkiye’nin Azerbaycan’dan ve onun yöneticilerinden beklentisi; yürüttüğü savaş için ihtiyaç duyduğu malzemeler ve Sovyet Rusya ile yürüttüğü görüşmelerde ihtiyaç duyduğu destektir. Azerbaycan’ın 1920 yılında Türkiye’ye yönelik bir kısım yardımları ve hediyeleri dışında dikkat çeken faaliyeti; Malta’da bulunan Türk esirlerini kurtarma adına yaptığı faaliyettir. 21 Bu dönemde Moskova’nın talebi ile Sovyet Azerbaycan’ı adına Neriman Nerimanov’un “komünist yoldaşlığı” adına Nahçıvan ve Zengezur’u Ermenistan’a hediye etmesi,22 ilişkilerde gerginlik meydana getirmiş ise de bu durum uzun sürmemiştir. 21 Mart 1921 de imzalanan Moskova Antlaşmasından sonra Türkiye-Azerbaycan ilişkileri daha da gelişmiş, Azerbaycan para yardımından ziyade Anadolu’ya petrol ürünleri desteğinde bulunmuştur.23 12 Paşayev A. Osmanlı-Azerbaycan İşbirliği ve Dostluk İlişkileri (1918-1920), Büyük Devletler Kıskacında Bağımsız Azerbaycan (1918-1920). İstanbul: IQ Yayınları, 2010, s. 120 13 Борьба за победу советской власти в Азербайджане, Документы и материалы. Баку, 1957, No:344, с. 287-288 14 Yerasimos S. Türk-Sovyet İlişkileri “Ekim Devriminden Milli Mücadele”ye. İstanbul: Gözlem Yayınları, 1979, s115118; Karabekir K. İstiklal Harbimiz. İstanbul: Merk Yayıncılık, 1988, s.433-436 15 Karabekir K, İstiklal Harbimiz, s.335. Hemen hemen aynı dönemde Azerbaycan’ın Türkiye’den yüksek ücretle öğretmen götürmesi ( Paşayev, “Osmanlı-Azerbaycan İşbirliği”, s. 120) benzer tepkiye sebep olmamıştır. 16 Atnur, Nahçıvan 17 Karabekir K, İstiklal Harbimiz. s.618-619 18 Aslan Y. Türkiye Komünist Fırkasının Kuruluşu ve Mustafa Suphi. Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997 19 Karabekir, İstiklal Harbimiz. s. 619 20 Genel Kurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Dairesi Başkanlığı Arşivi (ATASE) İstiklal Harbi Kataloğu (İSH), Arşiv (A), 1/4282, Klasör (K), 586, Dosya (D), 115-35, Fiş (F), 12; ATASE, İSH, A. 6/6686, Kls. 924, D.6-1, F. 1-1 21 Ağayev M. Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkiye Azerbaycan İlişkileri. İstanbul:IQ Yayınları, 2008, s. 226, 230-234 22 Atnur İ.E. Nahçıvan. s. 407-408 23 Ağayev M, Türkiye-Azerbaycan İlişkileri. s. 227-229 18 Sovyetler içerisindeki Azerbaycan ile Ankara’nın ilişkileri, bir önceki döneme göre oldukça iyidir ve çıktıları mevcuttur. Bu durum bilinen şartlar yanında, karşılıklı temsilcilerin becerileri ile de yakından ilgilidir. Azerbaycan’daki TBMM Temsilcisi Memduh Şevket24 (Esendal) ve Azerbaycan’ın Türkiye’deki siyasi mümessili İbrahim Ebilov bu bağlamda dikkate değerdir. Nitekim dönemin kayıtlarında yer aldığı üzere, Memduh Şevket, Bakü’de çok becerikli bir diplomat profili çizme yanında, halkın arasına da karışıp, onlarla kaynaşmış25, bir anlamda kardeşlik ilişkilerini Azerbaycan vatandaşları içerisinden yürütmüştür. Benzer bir durumda ve belki daha üst seviyeden karşılıklı ilişkilere katkı yapan Ebilov’dur. Onun Mustafa Kemal Paşa başta olmak üzere, Türk Devlet adamları, Türk basını ve halkı ile yakın ilişkileri, bu bağlamda dikkat çekici ve sonuç vericidir. Ebilov’un güven mektubunu TBMM Reisi Mustafa Kemal’e sunduğu esnada ve Azerbaycan Temsilcilik binasının Ankara’da açılışı sırasında Mustafa Kemal’in yaptığı konuşmalar, Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin boyutunu ve vardığı noktayı göstermesi açısından çok önemlidir.26 Mustafa Kemal ilk konuşmasında; “Azeri Türklerinin dertleri kendi dertlerimiz ve sevinçleri kendi sevinçlerimiz olduğu için, onların muradlarına nail olmaları, hür ve müstakil olarak yaşamaları bizi pek ziyade sevindirir.” derken, ikinci konuşmasında; Türkiye-Azerbaycan arasındaki samimi bağlılık ve kardeşliğin derecesini uzun izahla anlatmaya gerek olmadığını, Azerbaycan’ın diğer dost ülkelerle ilişki noktasında üstlendiği rol açısından da kıymetli bir konumda bulunduğunu ifade ediyordu. Azerbaycan’ın Türk Sovyet ilişkilerindeki konumu Mustafa Kemal’in de ifade ettiği üzere önemliydi ve Türk tarafı Moskova ve Kars Antlaşmaları sonucu Rusya’dan alınan maddi yardımlarda, Azerbaycanlı yetkililerden destek almışlardı. Diğer taraftan Türkiye’de Rusya ile yapılan antlaşma ve görüşmelerde Azerbaycan’ın hukukunu korumuş ve çözüm yolları üretmiştir. Bu bağlamda dikkat çeken Moskova ve Kars antlaşmalarında Sovyet Rusya ve Ermenistan’ın taleplerine set çekilerek Nahçıvan’ın Azerbaycan’a dâhil edilmesi ve bu hukukun sonrada bozulmasının önüne geçilmesidir.27 Yine Ankara, Sovyetlerin Bakü üzerindeki etkisinden dolayı, Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki sınırların çizilmesi işine Türk yetkilileri de dâhil edip, Ermeniler lehine olası tavizleri engellemesi28 konu açısından ve karşılıklı bağların boyutu bakımından dikkate değerdir. Türkiye-Sovyet Azerbaycan’ı arasındaki ilişkilerde dikkat çeken boyutlardan birisi de karşılıklı konsolosluklar açılmasıdır. Sovyet kontrolüne rağmen gerçekleşen bu faaliyette; Türkiye Nahçıvan’a, Azerbaycan Kars, Trabzon ve Samsun’a konsolosluk açmıştır. Bunlardan aktif olan Nahçıvan ve Kars konsolosluklarıdır. Ancak bu konsolosluklar zamanla etkisizleşmeye başlamış ve 1924 yılında ise tamamen kapanmışlardır. Azerbaycan tarafını, tabii olarak da Türkiye’deki temsilcilerini bu dönemde en fazla rahatsız eden konu; Musavvatçıların Türkiye’deki faaliyetleridir. Türk tarafı da Azerbaycan’ı rahatsız etmemek adına Musavvatçılara açık destek vermekten kaçınırken, rejimin değişmesi sonucu Azerbaycan’dan Anadolu’ya gelen ve kendisinin gelmelerini teşvik ettiği askerleri, TBMM orduları içerisine almış, cephelere göndermişti.29 Diğer taraftan Ankara’da Azerbaycan veya Sovyet Rusya kaynaklı Bolşevik propagandaya karşı, açık olmasa da teyakkuz halindedir. Komünist faaliyetleri engelleme adına ciddi bir faaliyet yürütmektedir. Sovyet Azerbaycan’ı bu dönemde imkanları ölçüsünde ve Sovyetlerin izni dahilinde Türkiye’ye maddi yardımda bulunurken, Azerbaycan halkı da Anadolu fakirlerine yardım amacıyla faaliyetlerde bulunmakta, cemiyet kurmakta30, hatta dilenciler dahi bu işe destek olmaktadır. Ancak tarafların kardeşlik boyutundaki siyasi ilişkileri, 1924 yılından sonra pek vuku bulmadı. Nahçıvan, Gürcistan Ermenistan üzerinden bir takım ticari ilişkiler yürümeye devam etse de, kontrol artık tamamen Moskova’nın eline geçmişti. Azalan ve zaman içerisinde son bulan ilişkiler, Sovyetler üzerinden yürümüş ve nihayetinde donmuştur. Karşılıklı derin hasrete dönüşen ayrılık, Türkiye Türkleri için hiç beklenmeyen bir anda son buldu. Türk halkının yanı sıra devlet yöneticileri de Sovyetler Birliğinin dağılmasına hazırlıksız yakalanmıştı. Azerbaycan tarafı ise bağımsız bir devletin ve aynı zamanda Türkiye Türkleri ile tekrar irtibata geçmenin mutluluğunu yaşamakla birlikte, yaşanan maddi ve manevi kaos yanında, Ermenistan ile başlayan savaş yüzünden birkaç yıl kriz içinde kaldı. İşte bu ortamda 30 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan Cumhuriyeti'ni 9 Kasım 1991'de tanıyan ilk devlet Türkiye olmuştur.31 Diplomatik ilişkiler 14 Ocak 1992'de kurulmuş ve ardın24 Aslan B, Türkiye-Azerbaycan İlişkileri ve İbrahim Ebilov (1920-1923). İstanbul: Kaynak Yayınları, 2004, s. 158-172 Rıza N. Hayat ve Hatıratım, III. İstanbul: Altındağ Yayınları, 1968, s. 748; Aslan, Türkiye-Azerbaycan İlişkileri. s.167 26 Aslan, Türkiye-Azerbaycan İlişkileri. 27 Atnur İ.E. Yeni Belgeler Işığında Nahçıvan Hukukunun Oluşumuna Bakış ve Ankara’nın Bir Kararnamesi, XVI. Türk Tarih Kongresi 20-24 Eylül 2010. Ankara, Ankara, 2015, s. 95-107. 28 Atnur İ.E. Kars Antlaşması ve Günümüze Yansımaları, First International Forum of the Caucasus Studies Scholars, 17-18 Nisan 2017 Bakü, Bakü, 2017, s. 75-76. 29 Atnur İ.E. Nahçıvan, s. 330-333. 30 Albayrak, 12 Nisan 336/1921; Aslan, Aslan, Türkiye-Azerbaycan İlişkileri. s. 89-111. 31 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-azerbaycan-siyasi-iliskileri.tr.mfa. Erişim tarihi, 12.03.2017. 25 19 dan iki ülke arasında 24 Ocak 1992 tarihinde Dostluk, İşbirliği ve İyi Komşuluk Antlaşması imza edilmişti. Aynı yıl Bakü’de Türkiye Cumhuriyeti Büyükelçiliği ve Nahçıvan’da ise Başkonsolosluğu açıldı.32 Müteakip dönemlerde Türkiye Gence’de Başkonsolosluk açarken, Azerbaycan’da Ankara’da Büyükelçiliğini, İstanbul ve Kars’ta Başkonsolosluklarını hizmete açtı. Yakın dönem Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini değerlendirirken elbette çokça başlık açmak mümkündür. Ancak tebliğ sınırlarını aşmamak amacıyla konuyu birkaç ana eksen ve dönem etrafında değerlendirmekte fayda söz konusudur. 1992 sonrasına baktığımızda karşımıza çıkan hususlardan ilki, ilişkilerin yöneticilere bağlı olarak şekillenmesidir. Yani Türkiye’de Turgut Özal ve Süleyman Demirel’in Cumhurbaşkanlıkları döneminde Azerbaycan ve Türk Dünyası ile ilişkiler kurumsal gelişim pek göstermemekle birlikte, sıcaktır ve hareketlidir. Ahmet Necdet Sezer’in Cumhurbaşkanlığı ise bu bağlamda donuktur, ilişkileri daha ziyade hükümetler şekillendirmeye çalışmıştır. AK Partinin 2002 yılında Türkiye’de iktidara gelmesi ile Türkiye önceliğini değiştirmiş, bu anlamda Türk Dünyası ve tabii olarak Azerbaycan ile ilişkiler eskiye nazaran daha pasif bir konuma geçmiş, 2009 yılındaki gerilimden sonra Türkiye-Azerbaycan ilişkileri yeniden aktif bir döneme girmiştir. Azerbaycan ise yeni bağımsızlığını kazanan ve ciddi sorunlarla mücadele eden bir devlet olarak ilişkiler bağlamında, genelde Türkiye siyaseti ekseninde hareket etmiştir. Bu bağlamda kısa süreli Cumhurbaşkanlığı döneminde Elçibey, ilişkileri, dönemin ve kişiliğinin de etkisiyle daha duygusal zeminde yürütürken, Haydar Aliyev, duygusal zemini ihmal etmemekle birlikte daha realist bir siyaset takip etmiştir. Onun 6 Mayıs 1997 tarihinde TBMM’de iki ülke ilişkilerini “bir millet, iki devlet” ekseninde ele alması ile birlikte sloganlaşan bu duygusal tanımlama, karşılıklı beklentileri yükselterek süre gelmektedir. Haydar Aliyev ve İlham Aliyev dönemlerinde her açıdan güçlenen ve kurumsallaşan Azerbaycan, bu konumunu Türkiye ile ilişkilerine de yansıtmış, diplomasinin daha sağlıklı yürümesine katkı sağlamıştır. Aynı dil, din, tarih ve ırk köküne sahip olan ve “bir millet iki devlet” şiarı doğrultusunda, bir diğerinin egemen eşitliğine ve karşılıklı saygı temeline dayanan Türkiye-Azerbaycan ilişkileri sadece siyasi alanda değil; ekonomi, ticaret, eğitim, ulaştırma, telekomünikasyon, tarım, sosyal güvenlik, sağlık, kültür, bilim, turizm gibi her alanda gelişmeyi sürdürmektedir. Ancak bu bağlamda en dikkat çekici iki başlık; güvenlik ve enerjidir. Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini bu dönemde etkileyen ve tabii olarak yönlendiren ana sorun, Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki savaştır. Başta Karabağ olmak üzere, Azerbaycan topraklarının işgali, Türk ahaliye yönelik saldırı ve katliamlar, Moskova ve Kars Antlaşması ile hukuku oluşturulan Nahçıvan’a da yönelen Ermeni hücumları, Türkiye’nin Azerbaycan lehinde harekete geçmesini sağladı. Bu bağlamda Türkiye’nin Azerbaycan-Ermenistan arasındaki savaşa gözüken ilk müdahalesi 1992 yılında Nahçıvan’a yönelik Ermeni saldırıları şiddetlenince ortaya çıktı. Türkiye, Kars Antlaşması’nın fiilen ihlali olarak gördüğü bu saldırılar karşısında, derhal müdahale olasılığını gündeme getirdi ve Türk Ordusu bölgeye yığınak yapmaya başladı. Ermenistan’ın Nahçıvan’a yönelik saldırıları durmuş olsa da, Azerbaycan ile savaşı ve Rus ordusu destekli işgalleri sürüyordu. Ermeni güçlerin 1992 Şubatında gerçekleştirdiği Hocalı soykırımı ve 1993’de Kelbecer’i işgali, Türkiye’nin ikinci etkili müdahalesini gündeme getirdi. Türkiye önce sınırlarını ertesi yıl hava sahasını Ermenistan’a kapattı.33 Azerbaycan-Ermenistan savaşı esnasındaki Türk dış politikasını genel olarak değerlendirdiğimizde; bu siyasetin, yukarıda da ifade ettiğimiz Azerbaycan lehine müdahaleleri yanında çok da aktif olmadığı görülmektedir. Kıyaslamak gerekirse 1918 de Enver Paşa ve arkadaşlarının Azerbaycan’ın bağımsızlığı yönündeki katkıları ile 1919-1921 sürecinde Mustafa Kemal ve Kazım Karabekir Paşaların Nahçıvan’ı imkânsızlıklar içerisinde müdafaa ve muhafaza etmelerine nazaran, 1990 yıllardaki Türkiye’nin Azerbaycan’a askeri katkısı daha sınırlıdır ve pasiftir. Bu bağlamda Turgut Özal biraz aktif iken, Süleyman Demirel daha etkisizdir. Elçibey’in insani amaçlı birkaç helikopter talebi dahi Demirel tarafından dikkate alınmamıştır. Bu dönem akademik çalışmalar için Azerbaycan sahasında bulunan bir bilim insanı olarak gördüğüm ve yer yer eleştirdiğim bir başka konuda; Türk makamlarının Nahçıvan-Zengezur üzerinden Azerbaycan’a koridor açılması yönündeki pasiflikleridir. Bu durum yalnızca Azerbaycan için değil, Türkiye ve Türk Dünyası açısından da büyük stratejik hata olmuştur. Bir anlamda 1918-1921 arasında kaçırılan fırsat 1991-1993 yılları arasında tekrarlanmıştır. Bu dönemlerde iç ve dış siyasette etkin olan Türk askeri makamlarının, konu hakkında pasif konumda olmaları da geçmişe nazaran oldukça dikkat çekicidir. Rusya’nın Ermenistan’a verdiği destek açık iken NATO üyesi olan Türkiye’nin açıkça savaşa müdahale etmesi beklenmese de yüzyılın başında olduğu gibi gizli yollardan askeri destek verilmesi mümkündü. 32 Qasımlı M, Azerbaycan Respublikasının Xarici Siyaseti (1991-2003), I, Azerbaycan Respublikası Xarici İşler Nazirliyi, Bakü, 2015, s. 428. 33 http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ermenistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa. Erişim tarihi, 12.03.2017; Ayrıca bkz. Ali Faik Demir, SSCB Sonrası Dönemde Türkiye- Ermenistan İlişkileri, Uluslararası İlişkiler, Cilt 2, Sayı 5 (Bahar 2005), s. 118-120. 20 Yukarıda eleştiri konusu yapılan eksiklerine rağmen Türkiye ile Azerbaycan arasındaki askeri güvenlik ilişkileri, 1992 yılında taraflar arasında karşılıklı askeri eğitim konusunda antlaşma imzalanmasıyla başlamış, müteakiben 1996 yılında Türkiye’nin Azerbaycan silahlı kuvvetlerinin eğitimini içeren iş birliği protokolü ve bir yıl sonra Azerbaycan ile Türkiye arasındaki sınır hattında yapılacak sivil ve askeri vasıtaların uçuşunu düzenleyen protokol ile stratejik iş birliğinin genişletilmesi hakkında beyanname imzalanmıştır. 1999 yılından itibaren ise Türk Silahlı Kuvvetleri, Azerbaycan Savunma Bakanlığı’na mali yardım yapmaya başladı. Yine aynı çerçevede 2000 yılında Azerbaycan Savunma Bakanlığına çeşitli tip hücumbotları hibe edilerek, Hazar’da Azerbaycan donanmasının güçlenmesine katkıda bulunuldu. 2001 yılında ise Nahcivan 5.nOrdu Bölgesi’nin geliştirilmesine dair protokol imzalandı.34 Nahçıvan’daki Türk ve Azerbaycan askeri birimlerine birçok kez konferanslar veren ve bu vesileler ile Türkiye-Azerbaycan askeri işbirliğine şahit olan bir akademisyen olarak ifade etmeliyim ki; güvenlik alanındaki ilişkilerin boyutu da kardeşçeydi ve taraflar farklı iki ülkenin askerlerinden ziyade bir milletin evlatları olarak bir aradaydı. Bu bağlamda Türk kurmay subaylarının eğitim faaliyetlerine katkısı, mutfakta askere yemek pişirmeyi dahi öğretmeleri ve hatta Bakü’den oğlunu görmeye Nahçıvan’daki birliğe gelen annenin sorunları ile yakından ilgilenmeleri halen gözlerimin önündedir.35 Yine o tarihlerde Türkiye’den getirtilen lüks tüketim maddelerinin Azerbaycan askerlerinin menüsünde yer aldığına dair gözlemimiz de askeri işbirliğinin boyutu hakkında dikkat çekicidir. Türkiye-Azerbaycan arasındaki ilişkilerde öne çıkan ve tabii olarak uluslararası bağlamda dikkat çeken konulardan biri de enerjidir. Taraflar arasında enerjinin ön plana çıkmasında; Azerbaycan’ın büyük bir enerji üreticisi olması ve Türkiye’nin de enerjiye hem ciddi ihtiyaç duyup ve hem de onu uluslararası pazarlara sunabilecek alternatif bir güzergâh üzerinde bulunmasının rolü büyüktür. Bu şekilde Türkiye, enerji ulaşım hatları açısından Azerbaycan’a Rusya tekelinden bağımsız bir geçiş rotası oluştururken, Azerbaycan da Türkiye’ye Rusya dışında enerji güvenliği ve çeşitliliği temin edecek alternatif bir tedarik kaynağı sunmaktadır. Bu durum iki ülkeyi enerji alanında ortak çıkarlara dayalı stratejik müttefik yapmaktadır. Taraflar arasındaki enerji ilişkilerinin temeli, 1994 yılında ‘asrın anlaşması’ olarak tarihe geçen Azerbaycan petrollerinin üretim ve paylaşım anlaşmasının imzalanmasıyla atılmıştır. Bunun sonucunda Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) petrol boru hattı inşa edilmeye başlanmış ve 25 Mayıs 2005 tarihinde tamamlanmıştır. Bu bağlamda 2006 yılında Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE) doğalgaz boru hattı da tamamlanarak hizmete açılmış, 30 Ekim 2017’de ise Bakü-Tiflis Kars (BTK) işletilmeye başlanmıştır. Böylece enerji ve beraberinde ulaşım Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan ülkelerini birbirine bağladığı gibi aynı zamanda dış politika ve güvenlik alanında da Kafkasya’da yeni bir eksenin oluşmasını temin etmiştir. Başka bir deyişle, enerji hatlarıyla Türkiye-Gürcistan-Azerbaycan arasında adı konmamış bir ittifak ilişkisi kurulmuştur.36 Enerji bağlamında diğer önemli bir işbirliği Azerbaycan petrol şirketi SOCAR’ın Türkiye’deki yatırımlarıdır. Nitekim SOCAR’ın Türkiye`ye 2018 yılına kadar 17 milyar ABD doları tutarında yatırım yapmayı ön görmesi37 boyut açısından oldukça dikkat çekicidir. Türkiye ve Azerbaycan arasındaki ilişkileri analiz ederken ihmal edilmemesi gereken bir konu: Türkiye ve Ermenistan arasında 2009 yılında imzalanan protokollerin Azerbaycan ile olan ilişkilere olumsuz şekilde yansımasıdır.38 Bu olumsuzluk, yalnızca devletlerarası münasebetlere değil aynı zamanda halklara da ciddi şekilde tesir etmiştir. Diğer devletler arasında görülmeyecek olan bu yansımanın sebebi ise tarafların kardeşlik boyutu ve bunun duygusal sonuçlarıdır. Yine bu bağlamda her iki ülkede yaşanan Bayrak Krizi39 duygusal kırılmayı daha da derinleştirmiştir. Sorunun çözümünde protokollerin ortadan kalkması yanında, Azerbaycan tarafının hem siyasi ilişkileri iyi kullanması ve hem de Türk kamuoyunu etkileyecek faaliyetlerde bulunmasının rolü büyük olmuştur. Sonuçta Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ve Genelkurmay Başkanı İlker Başbuğ’un Azerbaycan’ın kaygılarını giderici net açıklamalar yapması ile duygusal kırılma ortadan kalkmış, ilişkiler onarılmıştır. Bu dönemden itibaren Türkiye-Azerbaycan ilişkileri her alanda artarak devam etmiştir. Özellikle Türkiye’de Erdoğan’ın Cumhurbaşkanı olmasını müteakiben Aliyev ile geliştirdiği yakın dostluk, ilişkilere de yansımış, “iki devlet bir millet” siyaseti daha fazla zemin kazanıp, sonuç verir hale gelmiştir. 34 Ekşi M. Türkiye-Azerbaycan İlişkileri: Söylemden Reelpolitiğe, T.C. Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Avrasya Etüdleri 36/2009-2, s. 102. 35 Bu ziyaretlerimden aklımda kalan ve şahsen çok dikkatimi çeken ayrıntılardan biri şöyledir: Türk kurmay subayına; Türkiye’de mi daha iyi asker yetiştiriyorsunuz burada mı diye sorduğumda? Aldığım cevap: “Azerbaycan’da daha iyi yetiştiriyoruz, zira buradaki askerlerin çoğunluğu üniversite mezunu” şeklindeydi. 36 Ekşi, Türkiye-Azerbaycan İlişkileri. s. 100 37 http://www.enerjigunlugu.net/icerik/4544/azerbaycan-turkiye-iliskilerinde-enerjinin-rolu.html. Erişim tarihi: 18.05.2018. 38 Oğuz C.Cem. Türkiye-Azerbaycan İlişkileri ve Ermenistan Faktörü. Ankara:Yeni Türkiye Yayınları, 2010. 39 Gaytancıoğlu K. Son Dönem Türkiye-Azerbaycan İlişkileri Çerçevesinde Yaşanan Bayrak Krizi’nin Değerlendirilmesi, Sosyal Ve Beşerî Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, 2010 Issn: 1309 -8012 (Online), Erişim tarihi: 18.05.2018. 21 Sonuç olarak ifade edebiliriz ki; Türkiye ve Azerbaycan arasındaki çok yönlü ilişkileri, diğer devletlerarası münasebetler gibi ele almamız ve analiz etmemiz mümkün değildir. Zira bu ilişkilerin realist boyutları güçlü olmakla birlikte, aslında karşımıza çıkan kardeşlik ve buna bağlı olarak Haydar Aliyev’in zihinlere kazıdığı “bir millet iki devlet” ilkesidir. Aynı dil, din, tarih ve ırk köküne sahip olan ve bir diğerinin egemen eşitliğine ve karşılıklı saygı temeline dayanan Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini, yüz yıllık sürecinde birkaç dönem içerisinde ele almak gerekmektedir. Zira Osmanlı Devleti ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti ile başlayan süreç, TBMM ve Sovyet Azerbaycan’ı ile davam etmiş, aradaki kesinti sonrası Türkiye-Azerbaycan ilişkileri halinde günümüze gelmiştir. Yukarıda ifade edildiği üzere bu dönemler bir birinden farklı şartlar içermekle birlikte, değişmeyen tek şey aradaki kardeşlik boyutudur. Kardeşlik boyutu bazen duygusal kırılmalar meydana getirmiş olsa da, aile içi sorunlar kısa sürede halledilmiş ve günümüzdeki süreç ortaya çıkmıştır. Halledilmesi gereken sorunlar olmakla birlikte, günümüzde Türkiye ve Azerbaycan özellikle enerji, güvenlik ve ulaşım alanlarında gerçekleştirdikleri iş birliği ile doğal bir müttefik olmuştur. Ermenistan’ı izole edip, Gürcistan’ı içine alan bu adı konmamış ittifakın, çevresel etkileriyle birlikte Ön Asya ve Kafkasya’da güçlü bir eksen oluşturduğu muhakkaktır. Kaynakça 1. Genel Kurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Dairesi Başkanlığı Arşivi (ATASE). 2. Borba Za Pobedu Sovetskoy Vlasti V Azerbaydjane, Dokumentı i Materyali, Bakı, 1957, No:344, s. 287-288. 3. Albayrak (Erzurum). 4. Ağayev M. Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkiye Azerbaycan İlişkileri. İstanbul: IQ Yayınları, 2008. 5. Aslan B. I. Dünya Savaşı Esnasında Azerbaycan Türklerinin Anadolu Türklerine Kardaş Kömeği (Yardımı), ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2000. 6. Aslan B. Türkiye-Azerbaycan İlişkileri ve İbrahim Ebilov (1920-1923). İstanbul: Kaynak Yayınları, 2004. 7. Aslan Y. Türkiye Komünist Fırkasının Kuruluşu ve Mustafa Suphi. Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997. 8. Atnur İ.E. Yeni Belgeler Işığında Nahçıvan Hukukunun Oluşumuna Bakış ve Ankara’nın Bir Kararnamesi, XVI. Türk Tarih Kongresi 20-24 Eylül 2010, Ankara, Ankara, 2015, s. 95-107. 9. Atnur İ.E. Osmanlı Birliklerinin Aras Vadisinden Çekilmesi ve Aras-Türk Hükümetinin Oluşumu (EkimAralık 1918) Ankara: Yeni Türkiye Yayınları Osmanlı II Siyaset., 1999, s. 651-659. 10. Atnur İ.E. Bakü’de Türk Ocağı, Türk Yurdu, 25/214 (Haziran 2005). s. 42-44. 11. Atnur İ.E. Kafkas İttihad Terakki Fırkası ve Programı, Komduk İlimder Jurnalı//Sosyal Bilimler Dergisi, 15,Kırgız-Türk Manas Üniversitesi, Bişkek, 2006, s. 1-24. 12. Atnur İ.E. Kars Antlaşması ve Günümüze Yansımaları, First International Forum of the Caucasus Studies Scholars, 17-18 Nisan 2017 Bakü, Bakü, 2017, s. 73-79. 13. Atnur İ.E. Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918-1921). Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2001. 14. Demir A.F. SSCB Sonrası Dönemde Türkiye- Ermenistan İlişkileri, Uluslararası İlişkiler, Cilt 2, Sayı 5 (Bahar 2005), s. 109-135 15. Ekşi M. Türkiye-Azerbaycan İlişkileri: Söylemden Reelpolitiğe, T.C. Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Avrasya Etüdleri 36/2009-2, ss. 95-112. 16. Gaytancıoğlu K. Son Dönem Türkiye-Azerbaycan İlişkileri Çerçevesinde Yaşanan Bayrak Krizi’nin Değerlendirilmesi, Sosyal Ve Beşerî Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, 2010 Issn: 1309 -8012 (Online), ss. 43-49, Erişim tarihi: 18.05.2018. 17. Gökdemir A.E. Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1989. 18. Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Oluşumu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2012. 19. Karabekir K. İstiklal Harbimiz. İstanbul: Merk Yayıncılık, 1988. 20. Oğuz C. Cem. Türkiye-Azerbaycan İlişkileri ve Ermenistan Faktörü. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2010. 21. Paşayev A. Osmanlı-Azerbaycan İşbirliği ve Dostluk İlişkileri (1918-1920), Büyük Devletler Kıskacında Bağımsız Azerbaycan (1918-1920), (Editörler: Qıyas Şükürov-Vasif Qafarov). İstanbul:IQ Yayınları, 2010, s. 112-122. 22. Qardaş Kömeyi. İpekyolu Neşriyyatı, Bakı, 2013. 23. Qasımlı M. Azerbaycan Respublikasının Xarici Siyaseti (1991-2003), I, Azerbaycan Respublikası Xarici İşler Nazirliyi. Bakü, 2015. 24. Rıza N. Hayat ve Hatıratım, III. İstanbul: Altındağ Yayınları, 1968. 25. Şahin E. Azerbaycan’ın Bağımsızlık Sürecinde Türkiye ve Batum Antlaşmaları (Mayıs-Haziran 1918)”, Büyük Devletler Kıskacında Bağımsız Azerbaycan (1918-1920). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2010, ss. 73-94 26. Yerasimos S. Türk-Sovyet İlişkileri Ekim Devriminden Milli Mücadeleye. İstanbul: Gözlem Yayınları, 1979, s. 115-118. 27. http://www.enerjigunlugu.net/icerik/4544/azerbaycan-turkiye-iliskilerinde-enerjinin-rolu.html. Erişim tarihi: 18.05.2018. 28. http://www.mfa.gov.tr/turkiye-azerbaycan-siyasi-iliskileri.tr.mfa. Erişim tarihi, 12.03.2017. 29. http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ermenistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa. Erişim tarihi, 12.03.2017. 22 Bağırova Sevinc Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan tarixi kafedrası, dosent seva.bagirova.1978@mail.ru Əliyeva Lalə Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan tarixi kafedrası, b.m. lala_alieva_76@mail.ru MÜASİR MƏRHƏLƏDƏ AZƏRBAYCAN-DAĞISTAN QARŞILIQLI MÜNASİBƏTLƏRİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ Açar sözlər: Azərbaycan Respublikası, Rusiya, Dağıstan, Dərdənd, iqtisadi əlaqələr, mədəni əməkdaşlıq. Ключевые слова: Азербайджанская Республика, Россия, Дагестан, Дербент, экономические отношения, культурное сотрудничество. Keywords: Azerbaijan Republic, Russia, Dagestan, Derbent, economic relations, cultural cooperation. Azərbaycan ilə Dağıstanı müştərək tarix və mədəniyyət birləşdirir. Bünövrəsi ulu babalarımız tərəfindən qoyulmuş dostluğumuzun tarixi zəngin və sarsılmazdır. Yaxın qonşuluq, sıx siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni əlaqələr Azərbaycan ilə Dağıstan xalqları arasında dostluğu qədimdən müəyyənləşdirmişdir. Bu münasibətlər tarixin müxtəlif dönəmlərində çətin sınaqlardan keçmiş, lakin Azərbaycan və Dağıstan xalqları bu çətin sınaqlardan həmişə şərəflə çıxaraq, mehriban qonşuluq və qardaşlıq münasibətlərinin əbədi olduğunu sübut etmişlər. Xalqlarımız tarixin ağır məqamlarını, soyqırımı səhifələrini də birlikdə yaşayıblar. Müxtəlif dövrlərdə ermənilərin Azərbaycanda həyata keçirdikləri soyqırımı aktlarında azərbaycanlılarla yanaşı, türklər, ləzgilər, saxurlar, avarlar, tatarlar, yəhudilər də qəddarlıqla məhv edilmişlər. Xatırladaq ki, bizi birləşdirən tariximizin qədim Albaniya dövlətinin dövründən başlayan ümumi səhifələri vardır. Albaniya dövləti bizi birləşdirən tarixdir. Bu tarix həm bizim üçün, həm də Dağıstan xalqları üçün əzizdir. Biz bunu dostluq tarixi kimi araşdırmalı və bu cür təqdim etməliyik. Bizim bölünməz bir Dərbəndimiz vardır. Dərbəndin tarixi Dağıstan xalqları ilə bizi birləşdirən yeganə tarixdir. Bu, bizi bütün Dağıstan, bütün Rusiya ilə əlaqələndirən bir tarixdir. Dərbəndin tarixi bizim Dədə Qorqudumuzun tarixidir. Azərbaycan xalqı Dədə Qorqudun Dəmir qapı Dərbənddə uyumasından qürur hissi keçirir. Qeyd edək ki, XVIII əsrin ortalarına qədər Azərbaycan və Dağıstan heç zaman bir-birindən ayrı olmamışdır. Bölgədə fərqli etnosların yaşamasına baxmayaraq, hamını ortaq kulturoloji, dini, sosial və mədəni dəyərlər birləşdirir ki, bunların izinə Koban, Ter, Xəzər, Bulqar, Alan, Səlcuq, Qızıl Orda, Əfşar, Qacar dövlətlərinin tarixində istənilən qədər rast gəlmək mümkündür. Xalqlarımız əsrlər boyu bir yerdə yaşayıb və ortaq tarixə malikdir. Tarixdən məlumdur ki, təqribən 200-ildir ki, doğma Dərbənd şəhəri bizdən uzaq düşüb. Lakin bu uzaqlaşma, siyasi, inzibati bölgülər, sərhəd xətləri sevimli şəhərimiz Dərbəndi təbii ki, Azərbaycan xalqının yaddaşından, maddi-mənəvi dünyasından silmək, pozmaq iqtidarında deyildir. Azərbaycan xalqı və bu xalqın bütün vətənpərvər oğulları, həmçinin fəal ziyalıları yaxşı bilirlər ki, Dərbənd şəhəri Azərbaycanın ayrılmaz parçasıdır, onun zəngin və ziddiyətli tarixi əsrlər boyu tariximizlə, mənəvi mədəniyyətimizlə nəfəs-nəfəsə bağlı olmuşdur. Şimali Azərbaycanın Xəzərsahili ərazisində yerləşən bu şəhər ən qədim zamanlardan başlayaraq cənuba, Ön Asiyaya istiqamətlənən müxtəlif tayfalar üçün körpü rolunu oynamışdır. Dərbənd şəhəri bir şəhər kimi əvvəla Alban hökmdarları və Sasani şahlarının hərbi siyasi dayağı və strateji məntəqəsi kimi formalaşmış, sonradan isə inkişaf edərək sənətkarlıq və ticarət mərkəzinə çevrilmişdir. Dərbənd şəhəri həm də Azərbaycanın VII əsrdə yaşamış tarixi şəxsiyyəti Dədə Qorqudun vətəni hesab olunur və onun qəbri də bu şəhərdədir. Xilafətin Şimal ölkələri ilə ticarət mübadiləsində əhəmiyyətli mövqe tutan «Qapılar qapısı» Bab əl-Əbvab-Dərbənd Albaniyanın ikinci böyük şəhəri idi. Ərəb xəlifələri Dərbəndin strateji və ticarət-ötürücü məntəqə kimi xüsusi əhəmiyyətini nəzərə alaraq, onun azad şəhər statusunu saxladılar. Şəhəri əmirlər və ya rəislər şurası idarə etməyə başladı. IX əsrin sonları-X əsrin əvvəllərində Xilafətin zəifləməsi nəticəsində gedən müstəqillik uğrunda mübarizə zəminində yaranmış Şirvanşah Məzyədilər dövləti Dərbənd şəhərini də öz nüfuz dairəsində saxlayırdı. Bununla yanaşı, Dərbənddə müəyyən müddət Dərbənd əmirliyi fəaliyyət göstərmişdir. XVIII əsrin I yarısında Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin, 1747-ci ildə isə Azərbaycan Əfşarlar imperiyasının süqutu, Azərbaycan ərazilərində bir çox xanlıqların, o cümlədən Dərbənd xanlığının yaranmasına sə- 23 bəb oldu. 1806-cı il iyunun 21-də Dərbənd rus qoşunları tərəfindən işğal edilmiş və şəhər Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil edilmişdir.1 Hələ XIX əsrin əvvəllərində, yəni 1810-cu ildə Dərbəndin şəhər əhalisinin (4169 nəfər) 95 faizini 3947 nəfərini) şiə məhzəbinə məxsus olan müsəlmanlar, əsasən – Azərbaycan türkləri təşkil edirdi. XIX əsrin sonunda Dərbənd şəhərində olan 11 məhəllədən 9-u azərbaycanlı məhəlləsi idi.2 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra Dərbənd şəhəri Dağlılar Respublikasının tərkibində qaldı. 1920-ci ilin aprelin 27-dən 28-nə keçən gecə Sovet Rusiyasının hərbi təcavüzü nəticəsində Şimali Azərbaycan işğal edildi və bütün bunlara baxmayaraq onun tarixi və qədim şəhəri olan Dərbənd də keçmiş Çar Rusiyasının əvvəlki sərhədlərində yeni yaradılmış Sovet imperiyasının tərkibinə daxil edildi. Sovet imperiyası süqut etdikdən sonra Rusiya Federasiyası tərkibində müttəfiq respublika statusu alan Dağıstanın ikinci ən böyük şəhəri yenə də Dərbənd şəhəri hesab olunur. Xatırladaq ki, 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmində ortaq Qafqaz siyasəti əsas prioritetlərdən biri hesab olunurdu. Bu dönəmdə hətta Dağıstanın nüfuzlu ağsaqqalları, el birlikləri belə Azərbaycana birləşmək üçün rəsmi məktubla müraciətlər etmişdilər. Mövcud reallığı nəzərə alan Azərbaycan hökuməti Şimali Qafqaz Konfederasiyası - Dağlı Respublikası ilə mehriban qonşuluq siyasəti içində inteqrasiya modelini təklif etmişdi. Bunun qarşılıqlı mənfəətləri isə göz önündə idi. Hər iki tərəf bundan böyük fayda götürürdü. Azərbaycan-Dağıstan əlaqələri XX əsrin 60-cı illərinin ikinci yarısından başlayaraq xeyli dərəcədə genişlənmiş, Ümummilli Lider Heydər Əliyevin fəaliyyəti sayəsində bu münasibətlər öz inkişafının yeni, yüksək keyfiyyətli mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Dağıstandakı küçələrin biri bizim Dahi Lider Heydər Əliyevin adını daşıyır. Onu da qeyd etməliyik ki, Prezident İlham Əliyev Ümummilli Lider Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikası ilə Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikası arasında dostluq əlaqələrinin genişləndirilməsi üzrə siyasi kursunu uğurla davam etdirir. SSRİ-nin süqutu ilə yanaşı, həm də mövcud regionların maddi-texniki bazasının yoxluğu, hər bölgədə etnoloji müstəvidə hər bir xalqın yaşamaq uğrunda mübarizə aparması, böyük güclərin maraqlarına uyğun olan tamamilə yad ideoloji təlimlərin qarşıdurmalar yaratması barıt çəlləyinə çevrilən Qafqaz modelini ortaya qoydu. Təəssüflər olsun ki, böyük güclərin təsiri və səyi nəticəsində "dondurulmuş" konfliktlər hələ də qalmaqda davam edir. Dağıstanda etnik müstəvidə ləzgi-türk, avar-kumuk, avar-noqay, ləzgi-tabasaran, lakçeçen, lak-kumuk qarşıdurmalarının yaşanılması mövcud problemlərin həll edilməsinə heç bir təsir göstərməmişdir. 2008-ci ildən iqtisadi və sosial mənada modernləşmə strategiyasının humanitar siyasət xarakter alması tədricən Qafqazdakı bölgələr arasında uzlaşmalar nöqtələrinə üz tutmaqla buzların əriməsi ilə müşahidə olunmaqdadır. Azərbaycanla Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikası arasında əməkdaşlıq mühüm əhəmiyyətə malikdir. Müasir mərhələdə ölkəmizlə Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikası arasında əlaqələrin həm region üçün, həm də bütövlükdə Azərbaycan-Rusiya münasibətlərinin inkişafı üçün müstəsna əhəmiyyəti vardır. Dövlətlərarası ikitərəfli münasibətlər möhkəmləndikcə, Azərbaycan-Dağıstan ənənəvi əlaqələri daha da güclənir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, uğurla inkişaf edən Azərbaycan-Rusiya münasibətləri regionda sabitliyin təminatı kimi dəyərləndirilməlidir. Rusiya Federasiyasının regionları, xüsusilə Dağıstan Respublikası ilə əlaqələrin iqtisadi, o cümlədən investisiya qoyuluşu, həmçinin humanitar və digər sahələrdə daha da inkişaf etdirilməsi çox önəmlidir. Qeyd edək ki, məhz bu münasibətlərin inkişaf etdirilməsi məqsədilə, 2011-ci ilin noyabr ayında öncədən razılaşdırılmış şəkildə Azərbaycan nümayəndə heyəti Dağıstanda olmuşdu. Paytaxt İnciqalada (Maxaçqala) Azərbaycandan gəlmiş 60 şirkət bölgədə investisiya imkanlarına dair görüşlər keçirmiş, nəticədə 10 sahə üzrə Azərbaycana məxsus şirkətlər ilə ümumi razılığa gəlinmişdir. Aqrosənaye sektorunun inkişaf etməsi üçün istixanaların salınması, konserv məhsullarını emal edən fabriklərin inşa edilməsi, şəkər istehsalına diqqətin artırılması, meyvə-tərəvəz tarlalarının salınmasında Azərbaycanın malik olduğu təcrübənin tətbiq edilməsi, iri sənaye komplekslərinin genişləndirilməsi bu anlaşmalarda yer almışdır.3 Bunun qarşılığında Azərbaycan üçün əlverişli olan digər sahələr üzrə Dağıstan tərəfi öz təkliflərini irəli sürmüşdür. Prinsipcə həmin təkliflər Azərbaycanda yerli bazarda qiymətlərin gözlənildiyindən bir neçə dəfə ucuzlaşmasını nəzərdə tuturdu ki, bununla da daxili bazarda əhalinin tələbatının ödənilməsi üçün daha geniş imkanlar yaranırdı. Loqistik mərkəzlərin yaradılması, Samur çayının çevrəsindəki hövzədə təbii ehtiyatların ortaq şəkildə istifadə edilməsi ümumi maraqların inkişafı üçün böyük bir təkan demək idi. Ən çox qazanan tərəfin Azərbaycanın olması da diqqət çəkən məsələlərdən olmuşdur. Xüsusilə Dağıstanın enerji ehtiyac1 Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild. Bakı: Elm, 2007, 592 s. http://www.tarix.gov.az/darband.php 3 Ayna qəzeti. 5 may 2012, s. 7 2 24 larının həll edilməsi bunun əsas şərtlərindəndir. Əslində Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərində yaranmış belə bir əlverişli şərtlər bu dəfə Dağıstanla uzlaşdırılmış şəkildə inkişaf edə bilər. Qafqazın bir region kimi vahid orqanizm olduğunu regionlararası iqtisadi, mədəni, sosial, iqtisadi sahələrdə inteqrasiya üzərində inkişaf etdirməklə daha böyük uğurlar əldə etmək mümkündür. Unutmaq olmaz ki, Şimali Qafqaz yeni iqtisadi subregion anlayışı mərhələsinə qədəm qoymuşdur. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda iqtisadi inkişaf prosesinin başlanmasından sonra Dərbənd, İnciqala, Temirxan Şura (indiki Xasavyurd), Qroznı, Vladiqafqaz, Nalçik, Soçi, Adler, Novorossiysk, Stavropol, Krasnodar və digər şəhərlərdə sürətli iqtisadi inkişaf müşahidə olundu. Danılmaz faktdır ki, bütün bu uğurlarda Azərbaycana məxsus şirkətlərin qoyduqları yatırımlar mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Həmin tarixi ənənənin yenidən təkrar olunmasını elə Şimali Qafqaz respublikaları və vilayətlərinin liderləri də açıq şəkildə etiraf etməkdədirlər. Bu prosesi yeni iqtisadi, sosial, mədəni, elmi və ictimai münasibətlərin qurulması texnologiyaları əsasında böyük bir prosesə çevirmək üçün tələb olunan münbit şərait də yaranmışdır. Son illər Dağıstan, İnquşetiya, Çeçenistan, Kabarda-Balkar, Adıgey və Qaraçay-Çərkəz respublikalarının prezidentlərinin, hökumət nümayəndə heyətlərinin davamlı şəkildə Bakıda görünməsi, Qafqazda inteqrasiya təkliflərini irəli sürmələri elə əsas stimulverici səbəblərindən biridir. Qafqazdakı etnik rəngarəngliyin kulturoloji dəyərlərinin yaxınlaşmasını təmin etməklə mövcud problemləri həll etmək imkanlarından yararlanmaq lazımdır. Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikasının rəhbəri Ramazan Abdulatipovun ölkəmizə səfəri çərçivəsində 2016-cı il mayın 12-də Bakıda keçirilən Azərbaycan-Rusiya işgüzar görüşündə hər iki tərəfdən rəsmi şəxslərlə yanaşı, Azərbaycan tərəfindən maşınqayırma, kimya, qida sənayesi, tikinti sahələrində fəaliyyət göstərən şirkətlərin nümayəndələri iştirak edib.4 İşgüzar forumda çıxış edən iqtisadiyyat naziri Şahin Mustafayev Azərbaycan-Rusiya əlaqələrinin inkişaf etdiyini, ölkələrimiz arasında əməkdaşlığın strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksəldiyini vurğulayıb. Nazir həmçinin bildirib ki, Azərbaycan və Rusiya prezidentləri ölkələrimiz arasında siyasi və iqtisadi əlaqələrin inkişafına böyük əhəmiyyət verir və dövlət başçılarının, rəsmi nümayəndə heyətlərinin və iş adamlarının qarşılıqlı səfərləri bunun bariz göstəricisidir. Bundan başqa, Şahin Mustafayev Azərbaycan Rusiyanın federal subyektləri, o cümlədən Dağıstan Respublikası ilə uğurla əməkdaşlıq etdiyini, qonşu Dağıstanla Azərbaycanı ümumi tarixi və mədəni köklərin birləşdirdiyini də qeyd edib. Nazir Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikasının rəhbəri Ramazan Abdulatipovun iştirakı ilə Bakıda keçirilən Dağıstan mədəniyyət günlərinin Azərbaycan və Dağıstan arasında mədəni, eləcə də ticarət-iqtisadi əlaqələrin inkişafı baxımından yeni mərhələnin başlanğıcı olacağını vurğulayıb. Bildirilib ki, 2016-cı il mayın 11-də Mahaçqalada Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi Əziz Əliyevin abidəsinin açılması xalqlarımız arasındakı dostluq və qardaşlıq münasibətlərinin daha bir nümunəsidir.5 Azərbaycan və Dağıstan rəsmilərinin qarşılıqlı səfərləri, aparılan danışıqlar və keçirilən tədbirlər iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsinə olan qarşılıqlı marağın göstəricisidir. Qeyd etməliyik ki, Dağıstan nümayəndə heyəti ənənəvi olaraq keçirilən Azərbaycan-Rusiya Regionlararası Forumunda fəal iştirak edir, bununla yanaşı Azərbaycan şirkətləri də Dağıstanda uğurla fəaliyyət göstərir. Bu istiqamətdə Dağıstan Respublikası ilə ticarət-iqtisadi, elmi-texniki və mədəni əməkdaşlığa dair sazişlər imzalanıb. Azərbaycan Dağıstanın ənənəvi ticarət tərəfdaşı, o cümlədən Dağıstandan ixrac olunan ərzaq məhsullarının əsas istehlakçısıdır. 2016-cı il ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə ticarət dövriyyəsinin həcmində artım müşahidə edilmişdir.6 İşgüzar görüşdə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərən iş adamlarının iştirakı Azərbaycan və Dağıstan arasında əlaqələrin genişləndirilməsinə verilən önəmin daha bir göstəricisidir. Xalqlarımız arasındakı dostluq münasibətləri, böyük iqtisadi potensial və qarşılıqlı maraq faydalı əməkdaşlığın gələcəkdə də uğurla davam etdirilməsi üçün möhkəm zəmin yaradır. Səfər çərçivəsində Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikasının rəhbəri Ramazan Abdulatipov çıxışında müasir Azərbaycanın inkişafında Ümummilli Lider Heydər Əliyevin xidmətlərini xüsusilə vurğulayıb, Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi Əziz Əliyevin Dağıstan Respublikasının inkişafında fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək, Mahaçqalada onun abidəsinin açıldığını bir daha qeyd edib. Ramazan Abdulatipov deyib ki, Azərbaycanın hazırkı inkişafında, xüsusilə iqtisadiyyatın şaxələnməsində və yeni keyfiyyət mərhələsinə qədəm qoymasında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin fəaliyyəti mühüm önəm kəsb edir. Dağıstanın Azərbaycanla əlaqələrinin genişləndirilməsində maraqlı olduğunu qeyd edən Ramazan Abdulatipov mövcud potensialdan səmərəli istifadənin ticarət-iqtisadi əlaqələrin inkişafında əhəmiyyətli olacağını, həmçinin tikinti, xidmət, turizm üzrə birgə müəssisələrin yaradılması və s. sahələrdə əməkdaşlıq imkanlarını diqqətə çatdıraraq, Azərbaycan sa4 Xalq qəzeti. 13 may 2016 Yenə orada 6 https://azertag.az/xeber/Azerbaycanin__quotCaspian_quot_Investisiya_%20_ile_Dagistanin_Sahibkarliq_%20_Agentli yi_%20-950905 5 25 hibkarlarını Dağıstana investisiya yatırmağa dəvət edib. Sonra Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikasının Sahibkarlıq və İnvestisiya Agentliyinin rəhbəri Bəşir Maqamedov Dağıstanın investisiya potensialına, Turizm və Xalq Bədii Sənətkarlıq naziri Maqamed İsayev isə turizm imkanlarına dair təqdimatlarla çıxış ediblər. İşgüzar görüş çərçivəsində Azərbaycanın “Caspian” İnvestisiya Qrupu ilə Dağıstan Respublikasının Sahibkarlıq və İnvestisiya Agentliyi arasında əməkdaşlığa dair saziş imzalanıb.7 Qeyd edək ki, Rusiya və Azərbaycan artıq uzun müddətdir ki, ən yaxın ticarət partnyorlarıdır. Tarixən Azərbaycanın birinci yaxın ticarət tərəfdaşı elə Rusiya idi. Azərbaycan tacirləri Rusiyaya balıq, ipək parça, neft aparırdılar, oradan isə dəmir, ağac, manufaktura və s. gətirirdilər. Rusiyanın regionlarından tarix boyu və elə indiki zamanda da Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaşı Dağıstandır. Daha dəqiq desək, Cənubi Dağıstan. Dağıstanın məhz bu hissəsi Azərbaycan mallarının alıb-satılması ilə məşğul olaraq yaşayırdı. Azərbaycan ilə əmttəə dövriyyəsinə görə Rusiya regionları arasında Dağıstan birinci yeri tutur. Son ildə bu dövriyyənin həcmi 202 mln. dollar qeyd olunmuşdur. Bu isə Azərbaycan və Rusiya arasında əmtəə dövriyyəsinin 10% təşkil edir (ümumiyyətlə bu əmtəə dövriyyəsi artıq 2 mlrd. dolları ötüb və 3 mlrd. -a çatmaq tendensiyası var).8 Dağıstanın coğrafi mövqeyi Dağıstan Rusiya və Azərbaycanın sərhəddində yerləşir. Dağıstan hissəsində Rusiya və Azərbaycan arasında sərhəddin uzunluğu 300 km-dir. Gün ərzində sərhəddən 300-ə qədər ağır yük daşıyan maşınlar keçir, əlavə meyvə yığımı mövsümlərini saysaq, onda daha çox. Bu sərhəddin imkanları və potensialı çox böyükdür. Baxmayaraq ki, Rusiyanın Azərbaycan ilə münasibətlərdə ixrac idxaldan üstünlük təşkil edir, amma Dağıstana görə vəziyyət tamamilə fərqlidir. Dağıstanın ixracına 202 milliondan yalnız 20 millionluq pay düşür, bu isə Dağıstan parça istehsalçıları və başqaları üçün mənfi haldır, onlar onsuz da indi elə də yaxşı vəziyyətdə deyillər və ticarətin quruluşunda tendensiya elə də yaxşı deyil. Dağıstan ixracının Azərbaycan ixracından bir əsas üstünlüyü var. Bu ümumiyyətlə bütöv Rusiya ixracına məxsus bir xüsusiyyətdir – ixracın çoxtərəfli olması. Dağıstandan Azərbaycan, İran, Türkiyə və başqa ölkələrə mineral məhsullar gətirilmir, burada əsas meyl istehsal məhsullarınadır. Belə ki, son illər ərzində Dağıstan Azərbaycana maşınqayırma istehsalının növləri olan motorlu nəqliyyat maşınları, traktorlar və paltaryuyan maşınlar ixrac edib. Bundan əlavə Azərbaycana ağac emalı məhsulları da gətirilirdi. Dağıstanın ən iri sənayə məhsulları, yəni toxum istehsalın məhsulları da Azərbaycana ixrac edilib. Dağıstandan yun və ayaqqabı idxal edən ən böyük alıcı isə Azərbaycandır. Azərbaycanın ixrac quruluşu isə, baxmayaraq ki, Dağıstan ixracından 9 dəfə çoxdur, elə də çoxsahəli deyil. Doğrudur, Azərbaycan ixracatı sərhədyanı yaşayan əhalinin orta yaşam səviyyəsini təmin etməyə kömək edir. Azərbaycanın Rusiyaya ixracatını ərzaq məhsulları, tərəvəzlər və meyvələr təşkil edir. Azərbaycanın şimalına gedəndə, görmək olar ki, Azərbaycanın bütün bölgələrindən gətirilmiş meyvə və tərəvəzləri böyük bazarlarda məhz Rusiyaya satmaq üçün gətirirlər. Dağıstana Azərbaycan ixracatının əsasını məhz ərzaq malları təşkil edir. Meyvə və tərəvəzlərdən başqa, onların arasında çay fabriklərinin, yağ zavodlarının, süd zavodlarının və s. məhsulları mühüm yer tutur. Ümumiyyətlə, Dağıstan idxalının 77%-ini məhz ərzaq məhsulları təşkil edir. Belə bir fakt bir amil ilə bağlıdır. Bu amil isə Dağıstanın dağlıq zonada yerləşməsidir. Buna görə Dağıstanda olan iqlim şəraiti kənd təsərrüfatının inkişafına mane olur. Son illər ərzində Dağıstan Azərbaycanın əsas idxalçısı olmuşdur və bu sahəyə görə Azərbaycanın ən mühüm tərəfdaşı hesab oluna bilər (Azərbaycanın payına Dağıstanın ümumi idxalının 41,3% -i düşür). Rusiyanın cənub regionu və Azərbaycanın şimalı arasında əmtəə dövriyyəsi ildən-ilə artır və bu amil Cənubi Dağıstanın əhalisinin həyat şəraitlərinin yaxşılaşmasına gətirib çıxarır.9 2007 il dekabrın 17-də Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında görkəmli dövlət xadimi Əziz Əliyevin 110 illik yubileyinə həsr olunmuş xatirə gecəsi keçirilmişdir. Əziz Əliyevin həyatında mühüm dövrlərdən biri də Dağıstana rəhbərlik etdiyi illərdir. Qonşu muxtar respublikanın ağır vəziyyətində 1942-ci ildə Əziz Əliyevin vilayət partiya komitəsinin birinci katibi seçilməsi onun təkcə Azərbaycanda deyil, keçmiş SSRİ-də də böyük nüfuza malik olduğunu sübut edirdi. Altı il bu vəzifədə çalışan Əziz Əliyev Dağıstanın həyatının bütün sahələrində böyük irəliləyişə nail olmuş, çoxsaylı xalqların həmrəyliyini təmin etmiş və Azərbaycan-Dağıstan dostluğunun daha da möhkəmlənməsinə əvəzsiz töhfə vermişdir. Bu gün də Dağıstanda 1941-1945-ci illər müharibəsi dövründə sözügedən respublikanın partiya təşkilatına rəhbərlik etmiş və dağıstanlıları səmimi sevən Əziz Əliyevin xatirəsi böyük hörmət və ehtiramla anılır. O, Böyük Vətən müharibəsi illərində dağıstanlıların deportasiya olunma təhlükəsinin qarşısının alınması və o dövrün ağır repressiyalarının Dağıstanda kütləvi hal almaması üçün əlindən gələni edirdi. Ulu Öndər Heydər Əliyev Əziz Əliyevin Dağıstandakı fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək qeyd edirdi ki, Azərbaycanla Dağıstan arasında dostluq münasibətlərinin inkişafında bu görkəmli dövlət xadiminin böyük xidmətləri vardır. Biz hamımız gözəl bilirik ki, Geniş fəaliyyəti və humanizmi sayəsində Əziz Əliyev Azərbaycan-Dağıstan dostluğunun sim7 Yenə orada http://cemiyyet.org/az%C9%99rbaycan-dagistan-iqtisadi-%C9%99laq%C9%99l%C9%99ri/ 9 Yenə orada 8 26 voluna çevrilmişdir.10 Əziz Əliyevin xatirəsi həm Azərbaycanda, həm də Dağıstanda əbədiləşdirilmiş, Bakının və Mahaçqalanın mərkəzi küçələrinin birinə, Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutuna, Sumqayıt və Kaspiysk şəhərlərinin tibb məktəblərinə bu böyük şəxsiyyətin adı verilmişdir.11 Prezident İlham Əliyevin “Azərbaycanın görkəmli dövlət və elm xadimi Əziz Əliyevin 120 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” Sərəncamına əsasən 2017-ci il fevralın 15-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası (DİA) və Heydər Əliyev Mərkəzinin birgə təşkilatçılığı ilə fəaliyyət göstərən “Heydər Əliyev Dövlət İdarəçiliyi Məktəbi”ndə görkəmli dövlət və elm xadimi Əziz Əliyevin anadan olmasının 120 illik yubileyinə həsr edilmiş elmi konfrans keçirilmişdir.12 Azərbaycan-Dağıstan münasibətlərində siyasi və iqtisadi əlaqələrlə yanaşı elm və incəsənət sahəsində də geniş münasibətlər mövcuddur. 2010-cu il aprelin 30-da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Rəyasət Heyətinin binasında görkəmli dövlət xadimi Səid Qurbanovun xatirəsinə həsr olunmuş “Azərbaycan-Dağıstan: qardaşlıq münasibətləri tarixi, müasirlik, perspektivlər” mövzusunda beynəlxalq elmi konfrans keçirilmişdir. Beynəlxalq konfransın iştirakçıları əvvəlcə Səid Qurbanovun həyat və fəaliyyətini əks etdirən fotoşəkillərdən və Azərbaycan-Dağıstan dostluq münasibətlərinə dair kitablardan ibarət sərgiyə baxmışlar. Vurğulanmışdır ki, Səid Qurbanovun zəngin təcrübəsi və təqdirəlayiq fəaliyyəti, onun əvəzsiz xidmətləri yüksək qiymətləndirilmişdir. S.Qurbanov bir sıra orden və medallarla təltif edilmiş, o cümlədən müstəqil Azərbaycanın yüksək mükafatı olan “Şöhrət” ordeninə layiq görülmüşdür.13 Səid Qurbanovun uzaqgörənliyi və zəngin həyat təcrübəsi müxtəlif nəsillərə mənsub insanlar tərəfindən rəğbət və ehtiramla qarşılanmışdır. Dağıstan azərbaycanlılarının görkəmli nümayəndəsi kimi o, Azərbaycan Respublikası ilə Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikası arasında dostluq əlaqələrinin möhkəmlənməsinə böyük töhfə vermişdir. Məruzələrdə Azərbaycan ilə Dağıstan arasında dostluq münasibətlərindən, bu əlaqələrin qurulmasında və inkişafında böyük xidmətləri olan Ulu Öndər Heydər Əliyevin, görkəmli dövlət xadimləri Əziz Əliyevin, Səid Qurbanovun və başqalarının fəaliyyətlərindən ətraflı bəhs olunmuşdur. 2012-ci ilin aprel ayında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin binasında Dərbənd şəhərinin 5 min illik tarixi mövzusunda Azərbaycan və Dağıstan alimlərinin birgə elmi konfransı keçirildi. Konfransın mühüm əhəmiyyəti ondan ibarət oldu ki, ilk dəfə olaraq Türkiyənin də elmi mərkəzləri təmsil olunurdular. “Dərbənd- Qafqaz xalqlarının dostluq şəhəri olmaqla yanaşı Azərbaycan və Dağıstanın ortaq tarixidir və tarixi ənənəyə ancaq biz birlikdə sahib çıxmaqla yanaşı, onu qorumalıyıq" fikri konfransda çıxış edən Azərbaycan və Dağıstan alimlərinin də məruzələrində geniş yer almışdır. Dərbənd şəhəri və onun ətrafındakı tarixi, arxeoloji və mədəni irsin erməni siyasətinin maraqları əsasında təbliğata çevrilməsi üçün əsası olmayan bir sıra iddialar irəli sürülmüşdü. İndi həmin təşəbbüslər artıq geridə qalmışdır. AMEA-nın Rəyasət Heyətinin binasında keçirilən son elmi konfransda Dağıstanın Azərbaycandakı nümayəndəliyinin rəhbəri Məhəmməd Qurbanov haqlı olaraq qeyd etdi ki, "Beş min ildir Dərbənd şəhəri Dağıstan və Azərbaycanın birlik və bərabərliyinin missiyasını yaşadır. Burada hələ də qorunub saxlanılan ənənələr yaşamaqda davam edir. Dərbəndin, Dağıstan və Azərbaycanın simvolu olan əfsanəvi Narın Qalanın daşları və yolları bu əzəmətli tarixin canlı şahididir"14. Dərbənd şəhərini və onun tarixini zorla hansısa etnosa məxsus olması iddiasını ortaya qoymaq və bunu siyasi prosesə çevirmək nə qədər süni olsa da, bir o qədər də kökü olmayan bir dəyər kimi rəsmiləşdirməyə çalışanların hədəfləri də iflasa uğramaqdadır. Dərbənd şəhərinin 5 min illik tarixi YUNESKO səviyyəsində də qeyd olunacaq. Bu sırada Azərbaycan və Dağıstan alimlərinin birgə tədbirlər keçirməsi, Dərbəndin ortaq tarixi yaddaşa çevrilməsi indi daha çox təqdir olunmaqdadır. Yaxın zamanda İnciqalada gözlənilən Azərbaycan və Dağıstan alimlərinin, biznes dairələrinin ortaq toplantılar keçirməsi, bir sıra müqavilələr imzalaması bu inteqrasiyanın mühüm şərtlərindən biridir. Azərbaycanla Dağıstan arasında təhsil sahəsində də əməkdaşlıq uğurla inkişaf etdirilir. Buna misal olaraq 13 dekabr 2016-cı ildə Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetində (ADNSU) Dağıstan Dövlət Texniki Universitetinin nümayəndə heyəti ilə keçirilən görüşü göstərmək olar. Nəticədə tərəflər arasında əməkdaşlıq üzrə plan hazırlanması və bu plan üzrə birgə fəaliyyət göstərmək barədə razılıq əldə olunmuşdur.15 10 https://azertag.az/xeber/GORKAMLI_DOVLAT_XADIMI_AZIZ_ALIYEVIN_110_ILLIK_YUBILEYINA_ 396073 Yenə orada 12 https://azertag.az/xeber/Gorkemli_dovlet_ve_elm_xadimi_Aziz_Aliyevin_anadan_olmasinin_120_illik_yubileyine_h esr_edilmis_elmi_konfrans-1035260 13 https://azertag.az/xeber/BAKIDA_GORKAMLI_DOVLAT_XADIMI_SAID_QURBANOVUN_XATIRASINA_HA SR_OLUNMUS_AZARBAYCAN_DAGISTAN_QARDASLIQ_MUNASIBATLARI_TARIXI_MUASIRLIK_PERSP EKTIVLAR_MOVZUSUNDA_BEYNALXALQ_KONFRANS_KECHIRILMISDIR-477005 14 http://www.miq.az/az/daistan-azerbaycan-munasibetleri-yeni-merhelede/ 15 https://report.az/elm-ve-tehsil/adnsu-ile-dagistan-dovlet-texniki-universiteti-arasinda-emekdasliq-uzre-raziliq-eldeolunub 11 27 Beləliklə, yuxarıda göstərilənlərə yekun vuraraq bir daha qeyd edək ki, müasir mərhələdə ölkəmizlə Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikası arasında əlaqələrin həm region üçün, həm də bütövlükdə Azərbaycan-Rusiya münasibətlərinin inkişafı üçün müstəsna əhəmiyyəti vardır. Dövlətlərarası ikitərəfli münasibətlər möhkəmləndikcə, Azərbaycan-Dağıstan ənənəvi əlaqələri daha da güclənir və inkişaf edir. İstifadə edilən ədəbiyat siyahısı 1. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild. Bakı:Elm, 2007, 592 s. 2. Ayna qəzeti. 5 may 2012, - s. 7. 3. Xalq qəzeti. 13 may 2016. 4. http://www.tarix.gov.az/darband.php 5. https://azertag.az/xeber/Azerbaycanin__quotCaspian_quot_Investisiya_%20_ile_Dagistanin_Sahibkarliq_%2 0_Agentliyi_%20-950905 6. http://cemiyyet.org/az%C9%99rbaycan-dagistan-iqtisadi-%C9%99laq%C9%99l%C9%99ri/ 7. https://azertag.az/xeber/GORKAMLI_DOVLAT_XADIMI_AZIZ_ALIYEVIN_110_ILLIK_YUBILEYINA _ 396073 8. https://azertag.az/xeber/Gorkemli_dovlet_ve_elm_xadimi_Aziz_Aliyevin_anadan_olmasinin_120_illik_yubil eyine_hesr_edilmis_elmi_konfrans-1035260 9. https://azertag.az/xeber/BAKIDA_GORKAMLI_DOVLAT_XADIMI_SAID_QURBANOVUN_XATIRASI NA_HASR_OLUNMUS_AZARBAYCAN_DAGISTAN_QARDASLIQ_MUNASIBATLARI_TARIXI_MUASIRLIK _PERSPEKTIVLAR_MOVZUSUNDA_BEYNALXALQ_KONFRANS_KECHIRILMISDIR-477005 10. http://www.miq.az/az/daistan-azerbaycan-munasibetleri-yeni-merhelede/ 11. https://report.az/elm-ve-tehsil/adnsu-ile-dagistan-dovlet-texniki-universiteti-arasinda-emekdasliq-uzre-raziliq-elde-olunub Müasir mərhələdə Azərbaycan-Dağıstan qarşılıqlı münasibətlərinin əsas istiqamətləri Xülasə Yaxın qonşuluq, sıx siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni əlaqələr Azərbaycan ilə Dağıstan xalqları arasında dostluğu qədim dövrlərdən müəyyənləşdirmişdir. XVIII əsrin ortalarına qədər Azərbaycan və Dağıstan heç zaman bir-birindən ayrı olmamışdır. Bölgədə fərqli etnosların yaşamasına baxmayaraq, hamını ortaq kulturoloji, dini, sosial və mədəni dəyərlər birləşdirir ki, bunların izinə Koban, Ter, Xəzər, Bulqar, Alan, Səlcuq, Qızıl Orda, Əfşar, Qacar dövlətlərinin tarixində istənilən qədər rast gəlmək mümkündür. Xalqlarımız əsrlər boyu bir yerdə yaşayıb və ortaq tarixə malikdir. 1918ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmində də ortaq Qafqaz siyasəti əsas prioritetlərdən biri hesab olunurdu. Bu dönəmdə hətta Dağıstanın nüfuzlu ağsaqqalları, el birlikləri belə Azərbaycana birləşmək üçün rəsmi məktubla müraciətlər etmişdilər. Azərbaycan-Dağıstan əlaqələri XX əsrin 60-cı illərinin ikinci yarısından başlayaraq xeyli dərəcədə genişlənmiş, Ümummilli Lider Heydər Əliyevin fəaliyyəti sayəsində bu münasibətlər öz inkişafının yeni, yüksək keyfiyyətli mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Prezident İlham Əliyev Ümummilli Lider Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikası ilə Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikası arasında dostluq əlaqələrinin genişləndirilməsi üzrə siyasi kursunu uğurla davam etdirir. Müasir mərhələdə ölkəmizlə Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikası arasında əlaqələr region üçün, həmçinin bütövlükdə Azərbaycan-Rusiya münasibətlərinin inkişafı üçün əhəmiyyətlidir. Азербайджано-дагестанские отношения на современном этапе Резюме Между народами Азербайджана и Дагестана с древних времен существуют дружественные отношения. До середины XVIII века Азербайджан и Дагестан никогда не отделялись друг от друга. Несмотря на то, что в регионе проживают различные этнические группы, все они имеют общие культурологические, религиозные, социальные и культурные ценности. Наши народы веками жили вместе и имеют общую историю. Общая кавказская политика была одним из главных приоритетов Азербайджанской Демократической Республики в 1918 году. Отношения между Азербайджаном и Дагестаном значительно расширились со второй половины 60-х годов 20-го века. Благодаря деятельности Общенационального Лидера Гейдара Алиева эти отношения вступили в новый, качественный этап своего развития. Президент Ильхам Алиев успешно продолжает политический курс Общенационального Лидера Гейдара Алиева по расширению дружественных отношений между Азербайджаном и Республикой Дагестан Российской Федерации. 28 The main directions of the Azerbaijani-Dagestan relationship at the present stage Summary Close good neighbourhood and also the close political, social and economic and cultural relations between the people of Azerbaijan and Dagestan have defined their mutually friendship for a long time. To the middle of the 18th century Azerbaijan and Dagestan were never separate from each other. Despite distinction of the ethnoses living in this territory all of them are united such by the general culturological, religious and social and cultural value which traces can be met in the history of the states Coban, the Khazar, the Bulgar, Alan, Seldzhuk, the Golden Horde, Afshar, Gadzhar, etc. Throughout centuries our people lived all together and have the general history. In 1918 in the period of the Azerbaijan Democratic Republic, the general cooperation in the Caucasus, was considered as one of the main priorities of policy of Azerbaijan. It is known, during this period, the official appeal of council of authoritative elders of Dagestan for the purpose of association with Azerbaijan. Since the second half of the 60th years of the 20th century the Azerbaijani-Dagestan communications have considerably extended, and thanks to activity of the National Leader Heydar Aliyev these relations have entered a new, better stage of the development. The president Ilham Aliyev successfully continues a political policy of the National Leader Heydar Aliyev on the way of expansion of friendly relations between the Azerbaijan Republic and the Republic of Dagestan of the Russian Federation. At the present stage of communication between our country and the Republic of Dagestan of the Russian Federation has exclusive value for development both regional, and in general the Azerbaijani-Russian relationship. Буркитбeй Аяган Член Национального Совета Республики Казахстан, директор Института истории государства Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан, доктор исторических наук, профессор b.ayagan@mail.ru АЗЕРБАЙДЖАН-КАЗАХСТАН: УКРЕПЛЕНИЕ СВЯЗЕЙ В ЭПОХУ НЕЗАВИСИМОСТИ (СОВРЕМЕННЫЙ РАКУРС) Ключевые слова: Тюркский мир, Золотая Орда, ханская власть, общность судеб, национальноосвободительные движения, депортация, распад СССР, становление независимых государств. Взаимоотношения независимых государств – Азербайджана и Казахстана в современный период развиваются динамично и всесторонне и поэтому требуют серьезных исследований. Всю систему отношений Азербайджана и Казахстана мы бы условно разделили на три важнейших этапа. Первый этап включает в себя древность и средневековье, когда два братских народа, вышедшие из недр Тюркского каганата, основали свои государства: одни на плодородных землях Кавказа, другие же среди бескрайних степей Казахстана1. Исторически сложилось так, что одно время и Азербайджан и Казахстан находились в составе Великой империи – Золотой Орды2. Затем, начиная с событий, после смерти хана Бердибека эти связи разрываются и переходят в систему фрагментарных отношений. Но древние сказания - о Деде Коркут, эпические поэмы, легенды Ходжа Насреддина, схожий язык и вера не позволяют этим связям прерваться полностью. Второй этап связан по времени вхождения и сосуществования в составе Российской империи. Оба региона входят в состав империи в середине ХVIII века. Что было связано с расширением границ государства. Как подданные империи, как азербайджанцы, так и казахи имели одинаковые права, жили в идентичных экономических условиях и даже получали идентичное воспитание в школах и университетах. Наиболее интенсивными эти контакты стали в начале ХХ века, когда в пределах Российской империи активизировалась общественная жизнь, интенсивными стали научные и творческие контакты во время заседания Государственной Думы – А. Букейханов, М. Чокай с казахской стороны, а с азербайджанской – А.М. Топчибашев, М.Э. Расулзаде, М. Гаджинский и другие. Как показывает анализ, их объединяло стремление добиться одинаковых прав, защитить местное население от царского произвола. 1 История Азербайджана с древнейших времен до начала ХХ века. Баку, 1995, 432 с. Буниятов З. Государство Хорезмшахов. Баку, 1999, 376; История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Т. II. Алматы, 2010, 644 с. 2 29 Более широкими стали контакты уже в советский период. Научная литература по данной теме обширна, хотя многие аспекты отношений не до конца разработаны. К числу серьезных работ мы отнесли труды известного историка Мусы Гасымлы3, Виктора Андриянова и Гусейнбала Мираламова4. В Казахстане широкое освещение получили трагические страницы депортации азербайджанцев в сталинский период в Казахстан, а также участие азербайджанцев в развитии экономики Казахстана5. Третий, и самый важный этап отношений связан с моментом распада СССР и становления независимых республик. Этот этап характеризуется установлением широких дипломатических и экономических отношений, доверительностью и теплым отношением глав государств. Различные аспекты взаимоотношений братских республик были затронуты в трудах Президента Казахстана Н.А. Назарбаева6, бывшего министра иностранных дел республики Т.Сулейменова7, Чрезвычайного и Полномочного посла Республики Казахстан в Республике Азербайджан Б.Исабаева и других государственных и общественных деятелей. В трудах казахстанских историков отношения двух государств, особенно в новейший период получили и получают широкое освещение. Так, например, межгосударственные отношения двух стран освещены в учебнике для вузов республики «Современная история Казахстана»8, хрестоматиях и т.д. Анализ, проведенный учеными-историками, политологами, дипломатами, показывает, что отношения между двумя странами шли по восходящей. Так например, еще в период существования СССР, с 30 сентября по 2 октября 1991 года представительный орган Азербайджанской ССР прибыл с официальным визитом в Казахскую ССР. В результате этой встречи были подписаны двухсторонние договора «О дружбе, сотрудничестве и добрососедстве между Казахстаном и Азербайджаном» и соглашение о принципах торгово-экономических отношений между двумя государствами. Но ввиду ряда объективных обстоятельств это соглашение не было подтверждено. И этот вакуум продолжался до 1996 года, т.е. до подписания договоров во время официального визита Президента Казахстана Н.А. Назарбаева в Азербайджан. Совместное признание государствами суверенитета и независимости сторон заложили прочную базу для дальнейшего сотрудничества. И поэтому договоренности 1996 года были широко обсуждены и вобрали в себя большой спектр расширения экономических связей между предприятиями, развития культурных отношений и т.д. Огромная заслуга в укреплении связей между странами стало результатом усилий Президента Азербайджана Г.Алиева и Президента Казахстана Н.Назарбаева. В 80-е годы прошлого века в Политбюро ЦК КПСС вместе работали Динмухамед Кунаев и Гейдар Алиев, получившие возможность лучше узнать друг друга. Гейдара Алиева отличали принципиальность и умение отстаивать свою точку зрения. М.С. Горбачев, начиная политику перестройки, не сумел создать единую команду; более того, он жестко и бесцеремонно обходился с руководителями национальных республик. Авторы книги «Гейдар Алиев» в серии «Жизнь замечательных людей» приводят такой пример: «По авторитетному свидетельству Президента Казахстана Нурсултана Назарбаева (письмо авторам этой книги), Гейдар Алиев был единственным из руководства Политбюро ЦК КПСС, кто пытался в преддверии алматинских событий 1986 года уговорить Горбачева не принимать скоропалительных решений. Он настаивал на том, что нельзя было ставить во главе Казахстана вместо уходящего на пенсию Д. Кунаева «привозного» лидера, а надо выдвинуть местного. Однако к нему не прислушались, и случилось то, что случилось: возмущенный народ вышел на площади и улицы, что в итоге вылилось в кровавые столкновения» 9. Принципиальность и глубина мышления Г. Алиева пришлись не по вкусу Горбачеву, и вскоре он был смещен со всех постов и отправлен на пенсию. В Казахстане с болью были встречены сообщения о событиях в Нагорном Карабахе, где экстремистские группировки открыто посягнули на территориальную целостность Азербайджана. Особенно потрясла общественность Казахстана весть о трагедии в Ходжалы, где были убиты сотни ни в чем не 3 Гасымлы М. Внешнияя политика Азербайджанской Республики (1991-2003 гг.). Часть 1. М.: Инсан, 2016, 704 с. Андриянов В., Мираламов Г. Гейдар Алиев. М.: Молодая гвардия, 2005, 394 с. 5 Из истории депортации Казахстана. 1930-1935 гг. Сб. документов. Алматы: LEM, 2012 . 6 Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. Алматы, 1992, 56 с.; его же. В потоке истории. - Алматы, 1996., 296 с.; его же. На пороге ХХI века. Алматы, 1999, 256 с. 7 Сулейменов Т. Избранные статьи, выступления, интервью. Астана, 2013, 520 с. 8 Аяган Б.Г., Селиверстов С., Бекенова М.С. Современная история Казахстана.- Алматы, 2010. 432 с.; Современная история Казахстана. Хрестоматия / ред. Б. Г. Аяган ; сост.: А. М. Ауанасова, А. М. Сулейменов. Алматы: Раритет, 2010, 560 с. 9 Аяган Б.Г., Селиверстов С., Бекенова М.С. Современная история Казахстана. Алматы, 2010, с. 111. 4 30 повинных мирных людей. В этих условиях президент Казахстана Н.А. Назарбаев выдвинул ряд инициатив по мирному решению проблемы Карабаха. Заложенные при Президенте Азербайджана Гейдаре Алиеве традиции добрососедских и братских отношений были успешно сохранены и приумножены. Огромную роль в развитии межгосударственных отношений сыграло участие Президента Азербайджана Ильхама Алиева в праздновании 550-летия Казахского ханства. В апреле 2017 года состоялся официальный визит Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева в Азербайджан. Президент Казахстана возложил цветы к Вечному огню на бакинской Аллее шехидов, где покоятся героические сыны и дочери Азербайджана, павшие во имя свободы и территориальной целостности страны10. Кроме того, Президент Назарбаев возложил венок к могиле общенационального лидера Азербайджана Гейдара Алиева и его супруги Зарифы Алиевой. В ходе этого визита были обсуждены состояние и перспективы политического, торгово-экономического и культурно-гуманитарного сотрудничества двух стран, а также актуальные вопросы международной и региональной политики. Нурсултан Назарбаев, отмечая традиционно дружеский характер двухсторонних отношений, в то же время подчеркнул необходимость повышения статуса связей с учетом тенденций в мировой экономике: «Мы видим, что происходящие в мире кризисные явления наносят серьезный урон национальным экономикам. Вместе с тем это позволит использовать скрытые возможности, создавая новые совместные производства. Диверсифицируя экономику, следует уделить внимание инновационным технологиям». Встреча глав двух государств стала новым импульсом для запуска новых совместных проектов. Наряду с этим, Азербайджан и Казахстан тесно взаимодействуют в рамках тюркоязычного сотрудничества. В рамках этого формата функционируют Парламентская ассамблея тюркоязычных стран, которая находится в Баку и Тюркская академия в Астане. Среди крупнейших проектов, которые осуществляются сегодня на тюркоязычном пространстве, можно упомянуть TASIM, «Шелковый путь», использование недр Каспия. В программной статье «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» Президент Казахстана Н.А. Назарбаев выдвинул идею перехода казахского языка на латиницу11. Этот шаг выражает стремление Казахстана не отстать от мировых технологических инноваций, модернизировать национальный научно-образовательный процесс. В этом отношении для Казахстана крайне интересен и внимательно изучается опыт Азербайджана, который эксперты многих стран считают позитивным и успешным. Таким образом, взаимоотношения Казахстана и Азербайджана в XXI веке развиваются динамично, имея самые обширные перспективы. Список литературы 1. Андриянов В., Мираламов Г. Гейдар Алиев. М.: Молодая гвардия, 2005, 394 с. 2. Аяган Б.Г., Селиверстов С., Бекенова М.С. Современная история Казахстана. Алматы, 2010, 432 с. 3. Буниятов З. Государство Хорезмшахов. Баку, 1999, 376. 4. Гасымлы М. Внешнияя политика Азербайджанской Республики (1991-2003 гг.). Часть 1. М.: Инсан, 2016, 704 с. 5. Из истории депортации Казахстана. 1930-1935 гг. Сб.документов. Алматы: LEM, 2012. 6. История Азербайджана с древнейших времен до начала ХХ века. Баку, 1995, 432 с. 7. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Т. II. Алматы, 2010, 644 с. 8. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. Алматы, 1992, 56 с. 9. Назарбаев Н.А. В потоке истории. - Алматы, 1996, 296 с. 10. Назарбаев Н.А. На пороге ХХI века. - Алматы, 1999, 256 с. 11. Официальный сайт Президента Республики Казахстан. [Электронный ресурс] http://www.akorda.kz/ru/events/international_community/foreign_visits/vstrecha-s-prezidentom-azerbaidzhanskoi-respubliki-ilhamomalievym-2 (Дата обращения 28 марта 2018 года). 12. Официальный сайт Президента Республики Казахстан. [Электронный ресурс] http://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/press_conferences/statya-glavy-gosudarstva-vzglyad-v-budushchee-modernizaciyaobshchestvennogo-soznaniya. (Дата обращения 28 марта 2018 года). 13. Современная история Казахстана. Хрестоматия / ред. Б.Г. Аяган; сост.: А.М. Ауанасова, А. М. Сулейменов. - Алматы: Раритет, 2010, 560 с. 14. Сулейменов Т. Избранные статьи, выступления, интервью. Астана, 2013, 520 с. 10 Официальный сайт Президента Республики Казахстан. [Электронный ресурс] http://www.akorda.kz/ru/events/international_community/foreign_visits/vstrecha-s-prezidentom-azerbaidzhanskoi-respubliki-ilhamom-alievym-2 (Дата обращения 28 марта 2018 года). 11 Там же. 31 Резюме В статье отражены азербайджанско-казахстанские отношения с эпохи средневековья до периода независимых государств. Автором выделены три этапа взаимоотношений двух братских республик. Рассмотрены двусторонние отношения, особенно в новейший период истории. Отмечены заслуги в укреплении дружественных связей между странами Президента Азербайджана Г.Алиева и Президента Казахстана Н.Назарбаева и перспективность дальнейших дипломатических отношений. Xülasə Məqalə Azərbaycan-Qazaxıstan münasibətlərini orta əsrlərdən müstəqil dövlətlər dövrünə qədər əks etdirir. Müəllif iki qardaş respublika arasındakı əlaqənin üç mərhələsini müəyyənləşdirir. İki tərəfli əlaqələr, xüsusilə də ən yeni tarix dövründə nəzərdən keçirilir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin və Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti N.Nazarbayevin ölkələrimiz arasında dostluq əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi və diplomatik əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsi perspektivləri qeyd edilir. Summary In the article reflected the azerbaijani-kazakh relations from the middle ages to the period of independent states. The author identifies three stages of the relationship between the two republics. In the article considered bilateral relations, especially in the newest period of history. In the article noted the special role of of the President of Azerbaijan H. Aliyev and the President of Kazakhstan N. Nazarbayev in strengthening friendly relations between the countries, and the prospects for further diplomatic relations. Doğan Fazlı Səlcuq Universiteti, assist.prof. fazli07@gmail.com Şirvanova Təranə ADİU, baş müəllim teraneshirvanova@gmail.com AZƏRBAYCANIN XARİCİ SİYASƏTİNDƏ ƏSAS MEYİLLƏR Açar sözlər: müstəqil Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, tarazlaşdırılmış siyasət,dördgünlük müharibə, erməni işğalı, Minsk Qrupu Ключевые слова: независимый Азербайджан, Нагорно-Карабахский конфликт, сбалансированная политика, четырехдневная война, армянская оккупация, Минская группа Keywords: independent Azerbaijan, Nagorno Karabakh conflikt, balanced polisy, four days war, armenian occupation, the Minsk Group Giriş SSRİ-nin dağılmasından və Azərbaycanın müstəqilliyini qazanmasından sonra ölkə xarici siyasətdə bir çox ciddi çətinliklərlə qarşılaşmışdır. A.Mütəllibov hökuməti xarici siyasətdə yalnız Rusiyaya üstünlük vermiş, beynəlxalq əlaqələrdə Moskvanın tutumuna uyğun siyasət yürütmüşdür.1 1992-ci ilin mart ayından sonra Azərbaycanda yeni hökumətin vəzifəyə gəlməsindən sonra, Rusiyanın Azərbaycana qarşı kök salmış imperiya meyillərinin davam etməsi və ayrıca Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq siyasətini dəstəkləməsi ilə Rusiya ilə Azərbaycan arasında əlaqələr kəskinləşdi. Beləliklə, əvvəlki Azərbaycan hökuməti tərəfindən həyata keçirilən birtərəfli Rusiya yönümlü xarici siyasət sona çatdı. Buna qarşılıq daha çox Türkiyə ağırlıqlı xarici siyasət aparılmağa başlandı. Eyni zamanda ABŞ və digər inkişaf etmiş Avropa dövlətləri, eləcə də beynəlxalq və regional təşkilatlarla ikitərəfli münasibətlər qurulmuşdur. Ancaq bu dövrdə, Azərbaycanın qonşularından biri olan və bölgənin nüfuzlu dövlətlərindən biri olan İran xarici siyasətdə sanki unudulmuşdu. Əslində, zaman zaman “Cənubi və Şimali Azərbaycan mümkün qədər tez birləşdirilməlidir” kimi şüarların səslənməsi İranla münasibətləri tamamilə kəskinləşdirmişdi. Ancaq hadisələrin inkişafı Rusiya və İranın nüfuz dairəsindən azad olmaq və bu ölkələrlə münasibətləri kəskinləşdirməklə Azərbaycanın xarici siyasətini tamamilə səmərəli həyata keçirməyin mümkün olmadığını göstərdi. 1993-ci ilin iyun ayından sonra ölkədə yaşanan iqtidar dəyişikliyinin ardından Rusiya ilə əlaqələrin inkişaf etdirilməsi üçün danışıqlara 1 Həsənov Ə. Azərbaycanın xarici siyasəti: Avropa dövlətləri və ABŞ. Bakı, 1998, s. 18 32 başlanmış və 1993-ci ilin sentyabrın 24-də Azərbaycanın MDB-nə daxil olması haqqında razılaşmalar imzalanmışdır. Bu inkişaf Azərbaycanın təkrar Rusiya tərəfdarı siyasət izləməyə başladığı şərhlərinə gətirib çıxarmışdır . Əvvəlcə bu, həqiqətən belə görünürdü, amma vaxt keçdikcə, Heydər Əliyevin xarici siyasəti Rusiyadan uzaqlaşmağa başladı. Müstəqillikdən sonra Qafqaz regionu dövlətləri və xalqları ilə Azərbaycan xarici siyasətində dostluq və qonşuluq münasibətlərinin qurulması və inkişafı böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Çünki, tarix boyunca bu bölgədə ortaya çıxan ictimai-siyasi hadisələr bu xalqların və dövlətlərin bir-birinə qarşı təhrik edilməsi mühitini gərginləşdirmiş, Qafqaz dövlətlərinin ümumi təhlükəsizlik sisteminin yaradılmasının hər fürsətdə qarşısı alınmışdır. Müdafiə məsələlərinin bənzərliyi və strateji dövlət maraqları bu məsələnin Azərbaycanın xarici siyasətində nəzərə alınmasını vacib edir. Bu sahədə ilk mühüm addım 1996-cı ilin mart ayında Azərbaycan və Gürcüstan tərəfindən imzalanmış "Qafqazda sülh, sabitlik və təhlükəsizlik haqqında" bəyannamə ilə atılmışdır. Bu da "Qafqaz Evi" idealının həyata keçməsinin başlanğıcıdır. 1993-cü ildən sonra İranla münasibətləri düzəltmək üçün cəhdlər edilmişdir. Bu cəhdlərin nəticəsində əlaqələr yumşalsa da, İranın siyasətində, ümumiyyətlə, Azərbaycana qarşı ciddi dəyişikliklər baş verməyib. Xüsusilə də, işğalçı Ermənistanla İranın sıx əməkdaşlığı, bu əməkdaşlığın strateji tərəfdaşlıq səviyyəsində olması İran-Azərbaycan münasibətlərindəki soyuqluğun əsas səbəblərindəndir. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin xarici siyasətində Avropa dövlətləri və ABŞ ilə münasibətlərin tənzimlənməsi də vacib məsələdir. Bunun üçün ilk olaraq Azərbaycanın geosiyasi əhəmiyyəti və iqtisadi əməkdaşlıq imkanları obyektiv qiymətləndirilməli, Azərbaycanın və Qərbin iqtisadi və siyasi maraqları uzlaşdırılmalıdır. Qərblə əlaqələr qurarkən, Azərbaycan Rusiyanın maraqlarına da diqqət yetirməlidir. Yəni Qərb dünyası ilə əlaqələrdə Rusiya ilə bir növ tarazlıq siyasəti gözlənməli və bu siyasət sayəsində Azərbaycanın müstəqilliyini və suverenliyini qüvvətləndirməyə çalışılmalıdır. Müstəqilliyini və milli maraqlarını qorumaq, bu sahədə qarşıya çıxan problemləri beynəlxalq dəstək təmin edərək həll etmək üçün Azərbaycan xarici siyasəti beynəlxalq və regional təşkilatlarla sıx əlaqələr qurmağa çalışmaqdadır. Bu baxımdan xüsusilə BMT, Aİ, ATƏM, MDB, İKT, bu və bunlar kimi beynəlxalq və regional təşkilat və qurumlarla həyata keçirilən fəaliyyətin təməlini, Azərbaycan xarici siyasətinin ən əhəmiyyətli problemi olan Ermənistanın təcavüzünün qarşısının alınması, işğalçı erməni qüvvələrinin ölkə ərazisindən çıxarılması, Dağlıq Qarabağ probleminin həlli üçün beynəlxalq dəstəyin təmin edilməsi təşkil edir. Bununla yanaşı Azərbaycan dövləti müstəqilliyin qorunması və gücləndirilməsi, bazar iqtisadiyyatı istiqamətində islahatların reallaşdırılması və dünyaya inteqrasiya prosesində beynəlxalq təşkilatların rolundan və dəstəyindən faydalanmağı məqsəd qoymaqdadır. Bunun üçün müstəqilliyin qazanılmasından dərhal sonra qısa müddətdə Azərbaycan BMT, ATƏM-in, İKT, MDB, BVF, AYİB və İslam İnkişaf Bankı (İKB) kimi beynəlxalq təşkilat və qurumlara üzv oldu. Avropa Şurası, Avropa Parlamenti, Parlament İttifaqı, Avropa Birliyi, NATO və s. beynəlxalq və regional təşkilatlarla ikitərəfli əlaqələr qurdu. Azərbaycan 1992-ci ilin yanvar ayının 20-də ATƏM tərəfindən üzvlüyə qəbul edilmiş və eyni il iyul ayının 10-da lazımlı sənədləri imzalamışdır. Bu gün ATƏM-in Azərbaycan üçün ən vacib və zəruri strukturu 1992-ci ilin martında yaradılan Minsk Qrupudur. Minsk Qrupunun əsas mandatı, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini nizamlamaq və Dağlıq Qarabağ problemini sülh yolu ilə həll etmək üçün uyğun sənədlər hazırlamaq və xüsusi Minsk Konfransını yığmaqla bu münaqişəni qəti olaraq həll etməkdir. Bu qrupa 11 dövlət qatılmıştır. Minsk Qrupu tərəfindən bu günə qədər bölgədəki mübahisəli vəziyyətlə əlaqədar bir çox toplantı keçirilmişdir. Bu yığıncaqlar nəticəsində 1994-ci ilin may ayında iki ölkə arasında atəşkəsin təmin edilməsinə nail olundu. Lakin bundan sonrakı dövrlərdə reallaşdırılan yığıncaqlarda və dövlət başçılarının ikitərəfli danışıqlarında problemə bir həll tapıla bilməmişdir. Azərbaycan xarici siyasəti həm öz problemlərinin həllində, həm də bölgə təhlükəsizliyinin yaradılmasında yalnız Minsk Qrupu fəaliyyəti ilə məhdud qalmamış, dünyada hərəkəti nizamlayıcı beynəlxalq gücü əlində tutan NATO ilə yaxın əlaqələr qurmağa çalışmışdır. Öz potensialını və maraqlarını əsas götürərək Azərbaycan dövləti 4 May 1994-cü ildə suveren dövlət kimi "Sülh üçün Tərəfdaşlıq" çərçivə anlaşmasını imzalamışdır. Bu razılaşmanın Azərbaycan tərəfindən imzalanması NATO ilə bağlı ilk addımdır. 1997-ci ilin iyul ayında "NATO və Azərbaycan Koordinasiya və Əməkdaşlıq Mərkəzi" yaradılıb. Mərkəzin məqsədi NATO ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Azərbaycan cəmiyyətini NATO haqqında məlumatlandırmaq və ictimai fikri formalaşdırmaqdır. NATO Qafqaz dövlətlərindən Azərbaycana xüsusi önəm verməkdədir. Bunun səbəbi Gürcüstan və Ermənistandan fərqli olaraq Azərbaycan torpaqlarında Rusiyanın hərbi gücünün olmamasıdır. Lakin, Qafqazın həssas geopolitik mövqeyi üzündən Azərbaycanın NATO-ya girə bilməsi mümkün deyil. Çünki Azərbaycanın yaxın qonşuları İran və Rusiya NATO-nun genişlənməsi fikrinə çox da isti yanaşmırlar. Digər tərəfdən NATO nizamnaməsinə görə də "başqa ölkələrə torpaq tələbi olan və ya başqa dövlətlər tərəfindən ərazi iddialarının obyekti vəziyyətində olan ölkələr pakta qəbul edilmirlər”.1993-cü ildə iqtidar dəyişikliyi baş verdikdən sonra Azərbaycanın Rusiya ilə əlaqələrində yeni bir dövr başladığı kimi, Müstəqil Dövlətlər Birliyi ilə əlaqələr də canlandırılır. Heydər Əliyevin parlament başçılığına gətirilməsi və daha sonra prezident seçilməsindən sonra Azərbaycan parlamenti də Azərbaycanın MDB üzvlüyünü təsdiq etməkdən başqa, 1993-cü il sentyabrda MDB-nin Kollektiv Təhlükəsizlik sazişini da imzalamıştır. Azərbaycanın xarici siya33 sətində Türkiyənin yerinə baxdığımızda, Azərbaycanın Türkiyəyə yanaşmasında eynilə Rusiyanın vəziyyətində olduğu kimi dövri bir dəyişiklik gözləmək mümkündür.2Hakimiyyətin Əbülfəz Elçibəydən Heydər Əliyevə ötürülməsi ilə üslub və hətta məzmunda də meydana gələn fərqliləşməyə baxmayaraq Türkiyə ilə əlaqələrinin Azərbaycan üçün son dərəcə əhəmiyyətli bir xarici siyasət prioriteti meydana gətirdiyi rahatlıqla söylənə bilər. Bu gün Türkiyə, Azərbaycan üçün qardaş bir cümhuriyyətdən başqa ən əhəmiyyətli müttəfiq vəziyyətindədir və əlaqələr ən yüksək səviyyədədir. Elçibəy dövründə Azərbaycanın xarici siyasətində Orta Asiya respublikalarına o qədər də diqqət verilmədiyini söyləmək olar. Orta Asiya respublikalarının liderləri, xüsusilə Elçibəy dövründə demokratikləşmə küləklərinin Orta Asiyaya çatmasından duyduqları çəkingənliklə Azərbaycana yaxınlaşmaqdan qaçmışlar. Buna qarşılıq iki köhnə Sovet Respublikası-Ukrayna və Gürcüstan ilə əlaqələrə müstəqillik sonrasında və bu gün Azərbaycanda böyük əhəmiyyət verildiyi bildirilməlidir. Müstəqilliyin ilk illərində Gürcüstan və Azərbaycanın eyni regionda olduğunu və yaxınlaşmağa ehtiyac duyduğunu söyləmək mümkündür. Bununla əlaqədar iki əsas səbəbi göstərmək olar: Birinci, hər iki respublikanın də silahlı qarşıdurmaya çevrilmiş daxili və ya xarici problemlərinin olması və bu problemlərə Rusiyanın təsirinin böyük olması, ikincisi, Rusiyadan çəkinmə, bu respublikaları bir birinə daha da yaxınlaşdırmaqdadır. Azərbaycanla Ukrayna arasında münasibətlər də rus amilindən asılıdır. Iki slavyan Respublikası - Rusiya ilə Ukrayna arasındakı çəkişmə Azərbaycanla Ukraynanı təbii müttəfiq etmiş kimi görünməkdədir. Bu gün Azərbaycanın xarici siyasətində Qarabağ problemi, Xəzərin statusu problemi və İranla əlaqələr, həllini gözləyən ən əhəmiyyətli problemlərdir. Rusiyanı tarazlaşdırma düşüncəsi və ABŞ ilə əlaqələr Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas yönlərindən biri ABŞ ilə həyata keçirilən əlaqələrdir. Sovetlər Birliyinin dağılmasının ardından beynəlxalq sistemdə super güc olaraq ortaya çıxan ABŞ ilə olan əlaqələr Azərbaycan üçün xarici siyasət baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın ABŞ ilə ilk əlaqələri Çar Rusiyası dövrünə - XIX əsrin 70-80-ci illərinə əsaslanır. Bu dövrdə Bakı neft sənayesi Trisinin formalaşması zamanı Amerika şirkətləri Azərbaycan neftinə böyük maraq göstərmişlər. Çar Rusiyasının dağılması və sonra 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurulmasından sonra ABŞ-la ilk diplomatik əlaqələr qurma cəhdi 1919-cu il 28 mayda Parisdə olmuşdur. Azərbaycan parlamentinin sədri və bir qrup parlament üzvü Parisdə ABŞ prezidenti V. Vilsonla görüşmüş və Azərbaycanın müstəqilliyinin ABŞ tərəfindən tanınması istəyi Vilsona bildirilmişdi. Bununla yanaşı, Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topşubaşov Vudro Vilsona Azərbaycanın Millətlər Cəmiyyətinə alınması və ABŞ ilə diplomatik əlaqələr qurma istəyini ehtiva edən rəsmi memorandumu da təqdim etmişdi. Lakin, bu dövrdə Bakıda daha təsirli mövqedə olan ingilislərlə olan anlaşılmazlıqları səbəbiylə ABŞ Azərbaycanı tanımamışdır. Sonrakı dövrlərdə iki ölkə arasındakı əlaqələr Azərbaycanın SSRİ-nin bir hissəsi olmasıyla tamamilə kəsilmiş və SSRİ-nin süqutuna qədər heç bir rəsmi münasibət olmamışdır . 18 oktyabr 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyi bərpa olundu. Bu tarixdən sonra Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk dövlətlərdən biri ABŞ idi. Eyni il 25 dekabrda ABŞ Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdı və 1992-ci ilin fevral ayında ABŞ-ın Xarici İşlər Naziri Ceyms Beker iki ölkə arasında rəsmi əlaqələr təsis etmək məqsədi ilə Bakını ziyarət etdi. Bu səfərdən dərhal sonra mart ayından etibarən rəsmi diplomatik münasibətlər qurulmuşdur. Bu dövrdən etibarən ABŞ Azərbaycana müxtəlif səviyyələrdə diplomatik heyətlər göndərərək əlaqələrin inkişafına zəmin hazırladı. ABŞ-lı səlahiyyətlilər Azərbaycanla əlaqədar məlumatlar əldə edərkən bu ölkə ilə əlaqələrdə ABŞın gələcək xarici siyasət hədəflərinin nələr olması lazım olduğu mövzusunda da əsas prinsipləri müəyyənləşdirməyə çalışırdılar. ABŞ-ın xarici siyasət rəhbərləri Qafqazda uyğun geosiyasi mövqeyə sahib, bölgənin ən güclü, təbii qaynaqları baxımından zəngin və inkişaf potensialına sahib bir ölkəsi olan Azərbaycana əhəmiyyət verirdilər. Məşhur politoloq, uzun müddət ABŞ-ın dövlət katibi olmuş Z. Bjezinskinin 1996-cı ildə çapdan çıxmış “Böyük şahmat lövhəsi” kitabında ABŞ-ın Avrasiya siyasətinin, həmçinin postsovet məkanında siyasət prioritetləri təhlil edilərkən Azərbaycanın bu baxımdan əhəmiyyəti xüsusi vurğulanır. ABŞ-ın Qafqaz geosiyasətində Azərbaycan açar ölkə olaraq dəyərləndirilir. Müstəqilliyin ilk illərindən bəri Azərbaycan Qərbdə ABŞ və Qafqazda strateji tərəfdaş kimi qəbul edilib. Bu səbəblə də Azərbaycanın bölgədə Qərb tərəfdarı bir siyasət təqib edəcəyi, demokratiyanın, insan hüquqlarının təminatçısı kimi müasir dövlətlər arasında yer alması gözlənilirdi. Lakin, müstəqilliyinin ilk günlərindən etibarən Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində qarşılaşdığı separatçı erməni təcavüzkarlığı ölkənin gözlənilən sıçrayışları etməsi yolunda ciddi problem meydana gətirdi. Gedərək Azərbaycan və Ermənistan arasında ciddi bir müharibəyə çevrilən Dağlıq Qarabağ problemi bundan sonrakı dövrdə ölkə xarici siyasətinin də istiqamətini təyin edən başlıca faktor olacaqdı.3 Bu mənada, 1992-ci ildən sonra Ermənistan2 Şule K. Yeni Türk Cümhuriyetlerinin dış politikaları, Bağımsızlığın ilk yılları Azerbaycan, Kazakistan ved., Kültür Bak. Ankara: Yay/1723, 1994, s. 248 3 Həsənov Ə. Göstərilən əsəri., s. 139 34 Azərbaycan münaqişəsi çərçivəsində də Azərbaycan-ABŞ münasibətləri inkişaf etmişdir. 1992-ci ilin may ayında ABŞ rəsmi orqanları tərəfindən edilən şərhlərdə Dağlıq Qarabağda və Naxçıvanda qarşıdurmaların artdığını etirazla qarşıladıqlarını və hər hansı bir sərhəd dəyişikliyini gücdən istifadə edərək dəyişdirmə səylərinin qəbul edilməyəcəyi vurğulanmışdır. 1993-cü ilin aprel və may aylarında iki ölkənin səfirlikləri Bakıda və Vaşinqtonda fəaliyyətə başladı. Bu tarixdən dərhal sonra 1993-cü il iyun ayında ABŞ başçısının Dağlıq Qarabağ problemi ilə əlaqədar xüsusi nümayəndəsi Con Mareska və MDB üzrə prezidentin məsləhətçisi Stroub Tolboott Bakını ziyarət etdi. Bu səfərlər ABŞ-da problemin həllində maraqların azaldılması demək idi. Bu dövrdə prezident Klinton Azərbaycan Prezidentinə bir məktub göndərərək Kəlbəcərin və digər bölgələrdə ermənilərin Azərbaycan torpaqlarını silahlı qarşıdurmayla ələ keçirmələrinin qəbuledilməz olduğunu ifadə etmişdi. Azərbaycanın xarici siyasəti ilk əvvəllər güclü şəkildə ABŞ-a yönəldilmişdi. Bu siyasət yanaşmasında başlıca iki görüş təsirli olmuşdu: 1. Azərbaycan, müstəqilliyinin ilk illərində təhlükəsizliyinə, siyasi müstəqilliyinə və ərazi bütövlüyünə qarşı potensial bir təhlükə olaraq gördüyü və xüsusilə Qarabağ uyuşmazlığından erməni hökumətinə və separatçı hərəkata dəstək verən Rusiyaya qarşı ABŞ-ı bir tarazlıq gücü olaraq görürdü. 2. Azərbaycan ABŞ-ı eyni zamanda əhəmiyyətli bir iş ortağı olaraq görür və Xəzər dənizindəki neft qaynaqlarının istifadəsi üçün Amerikan investorlarının diqqətini çəkmək istəyirdi.4 1992-ci ilin payızında ABŞ Konqresi, Sovetlər Birliyinin keçmiş üzvlərinə iqtisadi və humanitar yardım, demokratiya prosesinin sürətləndirilməsi və iqtisadi inkişafı stimullaşdırmaq üçün Azadlığa Dəstək Aktını (FSA) qəbul etdi. Ancaq, qanunun qəbulundan bir ay sonra, 24 oktyabr 1992-ci ildə Konqresə, erməni lobbisinin hazırladığı və FSAnın 907 olaraq adlandırılan hissəsinə, ABŞ-ın Azərbaycan hökumətinə birbaşa yardımını qadağan edən bir dəyişiklik təklifi verildi və bu təklif qəbul edildi. Bu fakt uzun müddət iki ölkə əlaqələrinin inkişafına mənfi təsir edən təyinedici faktor olmuştur. 11 sentyabr hücumu və bunun ardınca terrora qarşı mübarizə siyasəti ABŞ-Azərbaycan əlaqələrinin güclənməsi üçün yeni imkanlar yaratmışdır. Azərbaycanın Avropaya, Orta Şərqə və Orta Asiyaya açılan bir yerdəki geostrateji mövqeyi və terrora qarşı mübarizədə verdiyi dəstək (məsələn, hava sahələrini Orta Asiyaya uçmaları üçün Amerikan hərbi təyyarələrinə açması), istər Buş hökuməti və istərsə də Azərbaycan hökuməti tərəfindən münasibətlərdəki məhdudiyyətin aradan qaldırılmasının gətirib çıxardı. 19 dekabrda Nümayəndələr Palatasında və 20 dekabrda Senatda səs çoxluğu ilə "Prezidentə, ABŞ-ın milli təhlükəsizliyi üçün lazımlı olduğuna qərar verdiyi təqdirdə, Azərbaycan üzərindəki qadağanın qalxması" üçün qərar vermək səlahiyyəti qəbul edildi. Prezident Buş verilən bu səlahiyyəti 25 yanvar 2002 tarixində müvəffəqiyyətlə istifadə edərək 907-ci düzəlişi ləğv etdi.5 ABŞ-Azərbaycan münasibətləri getdikcə yaxşılaşan davamlı bir inkişaf içindədir. İki ölkə arasında artan iqtisadi və siyasi bağlar qarşılıqlı fayda yaratmaqda və bu vəziyyət erməni etnik maraqlarına mənfi təsir etməkdədir. Bu səbəblə, etnik erməni maraq qruplarının ABŞ-ın siyasətinin təyin olunması üzərindəki təsiri 1990-cı illərin əvvəlinə nisbətən azalmışdır və ABŞ-ın Azərbaycandakı milli, kommersiya və təhlükəsizlik maraqları daha geniş əhatəli olaraq ABŞ siyasəti üçün təyin edicidir. Rusiyanın bölgədə fəaliyyətini davam etdirmə cəhdləri və Azərbaycan - Rusiya əlaqələri SSRİ-nin dağılması ilə ortaya çıxan yeni dövlətlərdən biri olan Azərbaycanın Rusiya ilə əlaqələri son iki yüz ildə əyalət-mərkəz müstəvisində reallaşmışdır. XIX əsrdə Rusiyanın isti dənizlərə enmə siyasəti çərçivəsində işğala uğrayan Azərbaycan, sonradan zəngin neft ehtiyatları səbəbiylə əhəmiyyəti daha da artaraq vazkeçilməz olmuşdur. Rusiya, Azərbaycan üzərindəki mütləq suverenliyini SSRİ-nin 1991-ci ildə çökməsi ilə itirmişdir. Rusiya, müstəqillik qazanan Azərbaycanda ənənəvi siyasi, iqtisadi və hərbi fəaliyyətini qorumaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə etmişdir. Mütəllibov dövründə Azərbaycan iqtidarı Rusiya ilə birlikdə olma arzusunu hər fürsətdə reallaşdırmağa çalışarkən, sonrakı dövrdə AXC iqtidarı, Azərbaycanı Rusiya təsir sahəsindən çıxarma siyasəti tətbiq etmiş, bu çərçivədə Rusiya ordusu ölkədən çıxarılmış, MDB üzvlüyü rədd edilmiş, Rusiya neft danışıqlarında bir kənara buraxılmış və iki ölkə arasında bərabər şərtlərə əsaslanan münasibətlər inkişaf etdirilməyə çalışılmışdır. AXC iqtidarının bu siyasəti imperiyanın müharibəsiz çöküşündən sonra şoka girən Rusiya dövlət rəsmiləri tərəfindən, iqtidarda Rusiyaya demokratiya gətirmə iddiasında olan Yeltsin olmasına baxmayaraq, ciddi sərt reaksiyalarla qarşılanmış və Qarabağ problemindən, ölkə içindəki müxalifətdən istifadə olunmaqla AXC iqtidarı üzərində təzyiq qurulmağa çalışılmışdır. 1993-cü ilin aprelində Rusiyanın, köhnə SSRİ məkanında xüsusi hüquqları olduğunu ifadə edən Yaxın Ətraf Doktrinasını elan etməsi ilə, Azərbaycan-Rusiya əlaqələrində təzyiq artmış və Rusiya dəstəkli 4 iyun 1993 zərbəsi ilə Elçibəy (AXC) iqtidardan salınmışdır.6 Zərbədən sonra iqtidara gələn Əliyev rəhbərliyinin siyasəti Rusiyanın 4 Qasımov M. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində. Bakı, 1998., s. 61 Yenə orada., s. 63 6 Cəfərsoy N. Müstəqilliyin 10 ilində Azərbaycan-Rusiya münasibətləri (1991-2001). Avrasiya dosyası, Azərbaycan özəl sayısı, 2001, s. 65 5 35 hirsini yatırmaq və zamanla Qərbə yaxınlaşmaq kimi qiymətləndirilə bilər. Bu dövrdə Rusiyaya bəzi güzəştlər verilsə də, Rusiya Azərbaycanda ənənəvi fəaliyyətini qura bilməmiş, Azərbaycan Türkiyəyə və Qərb ölkələrinə yaxınlaşma siyasətində əhəmiyyətli məsafə qət edərək Rusiyanı tarazlamşıdır. Qərbin neft şirkətləri ilə dəyəri on milyardlarla dollarla ifadə edilən 20 neft və təbii qaz razılaşması imzalamış, Rusiya ilə ikitərəfli əlaqələri inkişaf etdirərkən Qərbə doğru da ciddi addımlar atmışdır. SSRİ-nin çöküşündən sonra ciddi siyasi və iqtisadi problemlər yaşayan və pis idarə olunan Rusiya, Azərbaycanda ənənəvi fəaliyyətini qura bilməmiş, mövqelərini Türkiyə və Qərbə buraxmağa başlamışdır. Rusiya, bütün cəbhələrdə geriləməsi ilə əlaqəli olan bu prosesi, qərarlı və xarizmatik siyasətçi imici verən Putin ilə dayandırmaq səyindədir. Putinin hakimiyyətə gəlməsi ilə Çeçenistana edilən hücumu, yeni şərtlərə uyğunlaşdırılan və köhnə SSRİ coğrafiyasındakı ölkələrlə əlaqələri MDB çərçivəsində davam etdirməyi nəzərdə tutan yeni təhlükəsizlik doktrinasını, bu geriləməni aradan qaldırmağa yönələn tədbirlər cəhdləri olaraq qiymətləndirmək mümkündür. Bu cəhdlər çərçivəsində Azərbaycan da, geosiyasi mövqeyi və zəngin neft ehtiyatları ilə əhəmiyyətli yer tutur. Bu əhəmiyyət vermənin ən son dəlili Putinin Xəzər bölgəsində daha aktiv olacaqları ifadəsi və bu bölgəyə xarici işlər nazirinin müavini səviyyəsində xüsusi nümayəndəsini göndərməsi oldu. Azərbaycan-Rusiya əlaqələrinin önümüzdəki dövrdəki inkişafında, 10 iyul 2000-ci ildə mətbuata açıqlanan Rusiyanın yeni xarici siyasət doktrinasının güclü təsirinin olduğunu da deyə bilərik. MDB ölkələri ilə ikitərəfli və çox tərəfli əlaqələri inkişaf etdirməyi Rusiyanın milli təhlükəsizlik məsələsi olaraq təyin edən və Xəzər bölgəsini zəngin enerji qaynaqları və Aralıq dənizinə çıxış nöqtəsi olması səbəbindən strateji əhəmiyyətli bölgə elan edən Rusiyanın yeni xarici siyasət yanaşması regionda mühüm ölkə olan Azərbaycana qarşı yeni aktual təşəbbüslərə gətirib çıxardı. Putinin 2001-ci ilin yanvar ayında Azərbaycana səfəri bu çərçivədə qiymətləndirilməlidir. Unudulmamalıdır ki, Azərbaycanla Rusiya arasında münasibətlərin müəyyənləşdirilməsi Xəzərin hüquqi statusu məsələsində mühüm amildir. Xəzərin hüquqi statusu məsələsi Azərbaycan və Rusiya arasında ən vacib problemlərdən biridir. Bu günə qədər Azərbaycan Rusiyanın Xəzəryanı ölkələrə münasibətinə qarşı ən şiddətli reaksiya verən ölkədir və ABŞ-ın dəstəyini almağa müvəffəq olmuşdur. Xəzərin hüquqi statusu ilə bağlı problem Zaqafqaziya və Mərkəzi Asiyada təsir uğrunda böyük mübarizənin göstəricisidir. Əvvəlki razılaşmaların qüvvədə olub-olmamasından asılı olmayaraq, Xəzərin hüquqi statusunu müəyyənləşdirmək üçün yeni müqavilə imzalanması vacibdir. XIX əsrin və XX əsrin əvvəllərində tarixi hadisələrin nəticəsində iki dəfə Rusiya işğalına məruz qalan Azərbaycanın artıq eyni taleyi yaşaması mümkün deyil. Azərbaycanda Rusiya ilə əlaqələri bərabər və yaxşı qonşuluq əlaqələrindən daha fərqli bir müstəviyə çəkmək istəyən siyasi qüvvələrin yox deyiləcək qədər zəif olması, Rusiyanın mövcud vəziyyəti, dəyişən beynəlxalq tarazlıqlar və Türkiyə və Qərb baxımından Azərbaycanın artan strateji əhəmiyyəti bu qənaəti gücləndirməkdədir. Dağlıq Qarabağ problemində “dördgünlük müharibə” Azərbaycan və Ermənistan arasında 2016-cı il aprelin 2-5-də baş verən hadisələr dörd günlük müharibə kimi tarixə düşdü. Müharibə regionda "dondurulmuş" olaraq saxlanan problemlərin istənilən anda partlaya biləcəyini göstərdi. Müharibə ATƏT-in Minsk qrupunun, 20 ildən artıqdır fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq bu günə qədər uğursuz olduğunu və müharibənin qarşısını almaqda təsirsiz olduğunu göstərdi. Minsk qrupunun uğursuzluğu faktiki olaraq vasitəçilik üçün müxtəlif dövlətlərdən ibarət yeni bir quruma ehtiyac olduğunu göstərir. Həmçinin, münaqişənin həlli üçün digər regional və beynəlxalq təşkilatlardan məsuliyyətli yanaşma tələb olunur. Bu problemin həll olunmaması regional təhlükəsizliyə necə təsir edir?! Müharibənin nə üçün yaşandığı sualına bir neçə cavab var. Uzun illərdir problemin dondurulmuş olaraq saxlanması,statuskvo çözümsüzlüyünə görə belə bir döyüş çıxma ehtimalı hər zaman yüksək olmuşdur. Minsk qrupunun problemin həllinə maraq göstərməməsi Azərbaycan üçün narahatlığa səbəb olmuşdur. Bundan əlavə, Azərbaycanın son dövrdəki silahlanma siyasəti və Rusiyanın Ermənistanı silahlandırmaqda davam etməsi fonunda müharibə perspektivləri qaçılmazdır. İki ölkə arasında problemin həllinə istiqamətli görüşmələrin 1994-ci ildən etibarən davam etməsinə və fərqli dövrlərdə həll təklifləri təqdim edilməsinə baxmayaraq hər hansı bir irəliləmə qat edilə bilməmişdir. 2005-ci ilədək Minsk qrupunun problemin həlli üçün üç müxtəlif təklifini tərəflərdən heç biri qəbul etməyib. Mərhələli həll təklifi Azərbaycan tərəfindən qəbul olunsa da, Ermənistan işğal olunmuş ərazilərdən çəkilmə və Dağlıq Qarabağın statusunun müəyyənləşdirilməsi üçün eyni vaxtda qərar qəbul edilməsini tələb edir. 2009-cu ildə tərəflər üçün Minsk qrupunun dördüncü planı təklif edildi. Madrid prinsipləri kimi tanınan təkliflərin tərəfləri bir-birinə yaxınlaşdırmasına baxmayaraq, Ermənistanın destruktiv mövqeyi üzündən konkret razılaşma imzalanmır. 2011-ci ildə Rusiya Dövlət Başçısı Medvedevin vasitəçiliyi ilə Azərbaycan-Ermənistan prezidentlərinin Kazan görüşündə müsbət nəticə alınacağına dair gözləmələr də nəticəsiz qalmışdır. Medvedev 2012-ci ilin yanvar ayında Soçidə tərəfləri bir araya gətirməyə nail olsa da, toplantının əvvəlindən heç bir həll olmayacağı bəlli idi. Daha sonra tərəflər yeni bir müharibənin kandarına gəldilər; 2014-cü ilin avqustunda iki ölkə hərbiçiləri arasında yaşanan gərginliklərə görə problemin isti qarşıdurmaya çevrilməsi Putinin dövrəyə girməsi ilə önlənmişdi. 10 avqust 2014-cü ildə Putinin Soçidə iki prezidentlə görüşü; 2014-cü ilin sentyabrında Uelsdə keçirilən NATO konfransında Con Kerrinin vasitəçiliyilə iki 36 ölkənin prezidentlərinin görüşləri keçirilib. 2014-cü ilin oktyabrında Fransa prezidenti Hollandın vasitəçiliyi ilə Parisdə danışıqların müsbət nəticələrinin gözlənildiyinə baxmayaraq Ermənistan işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərində hərbi təlimlər keçirmişdir. Hərbi təlimlər nəticəsində Azərbaycan mövqeləri hücuma məruz qalmışdı və ermənilər isə hərbi vertolyot itirmişdi. Aprel müharibəsində ilk günlərdən etibarən Ermənistan bu döyüşün çıxma səbəbini Rusiya-Türkiyə əlaqələri üzərindən şərh etməyə çalışmışdır. Bu yanaşma ilə İrəvan rəhbərliyi, döyüşün Türkiyənin təsiriylə açılmış ola biləcəyi iddiası ilə Rusiyanın dəstəyini almağı məqsəd qoymuşdur. Lakin daha sonra Rusiya xarici işlər naziri Lavrovun Türkiyəni suçlamadığı şərhi nəticəsində Ermənistan problemin ölçüsünü fərqli məcraya yönləndirə bilməmişdir. Qarşıdurmalar davam etdiyi sırada Minsk qrupu üzv dövlətləri 5 aprel 2016 tarixində Vyanada təcili toplanma qərarı almışdır. Atəşkəs imzalandıqdan sonra isə Minsk qrupu həmsədrləri İqor Popov (Rusiya), Ceyms Uorlik (ABŞ) Pyer Endrü (Fransa) bölgəni ziyarət edərək tərəflərlə danışıqlar aparmışlar. Kremlin Sarkisyanın Vaşinqton ziyarəti üçün Ermənistan iqtidarını cəzalandırmış ola biləcəyi ehtimallardan biri olaraq önə çıxmaqdadır. Dörd günlük müharibənin ilk günlərindən Rusiyanın Ermənistanı hərbi dəstəklə müdafiə edəcəyi iddiaları nəticəsiz qalmışdır. Xüsusilə 2015-ci ilin dekabrında Rusiya və Ermənistan arasında ortaq havadan müdafiə sistemləri sahəsində imzalanan razılaşmadan sonra İrəvan Rusiyanın onu qoruyacağını düşünmüşdür. Rusiya birbaşa olaraq döyüşə müdaxilə etməsə də qısa bir müddətdə Azərbaycan silahlı qüvvələrinin uğurlu sayılan hərbi əməliyyatlarının dayandırılmasını tələb etmişdir. Bu bir neçə cür qiymətləndirilə bilər. Xüsusilə, Rusiya bölgədə yaşanan bu qarşıdurmanın öz idarəsindən çıxmasına icazə vermədən çözümlənə biləcəyi mesajını verməkdədir. Atəşkəs haqqında ilk qərarın qəbul olunmasında Rusiya vasitəçilik etmişdi. Rusiya prezidenti Putin hər iki ölkənin prezidentləri ilə telefon görüşləri etdi. Şübhəsiz ki, atəşkəs sazişinə imza atmaq üçün Azərbaycana təzyiqlər edilmişdir. Rus səlahiyyətliləri Bakı və Yerevanı ziyarət etdi. Atəşkəs razılaşması imzalandıqdan sonra problemin həlli üçün detalları bilinməsə də Lavrov planı dövrəyə girdi. Bu plan əvvəlcə Dağlıq Qarabağın xaricində yeddi rayondan erməni qoşunlarını geri çəkməlidir. Ancaq bu zaman 5 + 2 prinsipi ilə Azərbaycanı razı salmaq tələb olunur. Bir sonrakı mərhələ isə Rus hərbi qüvvələrinin Dağlıq Qarabağda sülhməramlı missiyası ilə yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. Rusiya Azərbaycana silah ixrac edən ən mühüm ölkələrdən biridir. Xüsusilə son 6 ilə baxıldığında Azərbaycan Rusiyadan idxal etdiyi ən müasir silahlarla arsenaını gücləndirmişdir. Rusiya Azərbaycana satdığı silahları Bakının Dağlıq Qarabağ problemini həll etmək üçün istifadə edəcəyini bilməkdədir. Müharibə son illərdə Azərbaycanın silahlanmasının zəruriliyini ortaya qoydu. Qarşıdurmalar zamanı Azərbaycanın istifadə etdiyi silahlar Ermənistan tərəfinin da ifadə etdiyi kimi ən müasir Rusiya və İsrail istehsalı silahlar olmuşdur. Rusiyanın hərbi sülhməramlı qüvvələrinin Dağlıq Qarabağ bölgəsinə yerləşdirilməsi Kremlin uzun bir dövrdür planlaşdırdığı strategiyadır. Belə bir vəziyyətdən Azərbaycan narahat olmaqdadır və daha çox beynəlxalq sülh gücünün bölgədə yerləşməsi tərəfdarıdır. ABŞ rəhbərliyi Dağlıq Qarabağ regioununda Rusiya hərbi qüvvələrinin yerləşdirilməsinə qarşı çıxır. Ermənistan isə Rusiya hərbi qüvvələrinin yerləşməsinə müsbət yanaşır və bu vəziyyətdə problemin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü prinsipinə görə həll edilməyəcəyini bilir. Ermənistan Rusiya hərbi qüvvələrinin bölgəyə gəlməsini Kollektiv Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının Düşənbə toplantısında təklif etmişdir. Münaqişə zamanı Ermənistan parlamentinin üzvləri tərəfindən Rusiyanın hərbi qüvvələrinin bölgəyə yerləşdirilməsi təklif olundu. Amma həm Rusiya, həm də Ermənistan bilir ki, sülhməramlılar regionda yerləşdirilsə belə, erməni qoşunları işğal altındakı Azərbaycan torpaqlarından çıxmalıdır. Lakin hətta bu halda, Azərbaycan regionda yalnız rus əsgərlərinin yerləşdirilməsini qəbul etməməlidir. Bu, beynəlxalq ictimaiyyətin və digər aidiyyəti dövlətlərin iştirakı ilə olmalıdır. Müharibə tərəflərin problemə yanaşmasını dəyişdirdimi? Aydındır ki, Ermənistan problemin son həllini dəstəkləmir və bu prosesin bu şəkildə davam etməsini istəyir. Problemin həlli Dağlıq Qarabağ kartını daxili siyasətində istifadə edən Ermənistan hakimiyyəti üçün əlverişsiz hesab edilə bilər. Erməni hökuməti bu problemin varlığını nümayiş etdirir və xaricdən pul toplamaq üçün kampaniya aparır. Döyüşün davam etdiyi dövrdə Ermənistan, özünü müstəqil dövlət olaraq xarakterizə edən, lakin heç bir dövlət tərəfindən tanınmayan və Azərbaycanın işğal edilmiş torpaqlarında olan Dağlıq Qarabağın müstəqilliyini tanıya biləcəyini bəyan etmişdir. Əslində müharibənin başlama səbəblərindən biri olaraq da Ermənistanın bu qarşıdurmanı Azərbaycan və Dağlıq Qarabağdakı erməni rəhbərliyi arasında bir qarşıdurma kimi əks etdirmə niyyəti ola bilər. Ancaq Sarkisyan rejimi bu plana nail olmadı. Ayrıca problemin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll olunması Rusiyanın həm Ermənistan, həm də Cənubi Qafqaz bölgəsində təsirini böyük nisbətdə azalda bilər. Dağlıq Qarabağ problemi olmadığında, Rusiyanın erməni cəmiyyətində təsirinə və hərbi bazalara qarşı reaksiya artırıla bilər. Bu problemin tam həlli Rusiyanın maraqlarına uyğun deyil. Zatən 1828-ci ildə Qacarlar İranı ilə bağlanan Türkmənçay müqaviləsindən sonra erməniləri Şimali Azərbaycan ərazisinə köçürməklə Rusiya bölgədə təsirini artırmaq üçün dayaq yaratmaq məqsədi güdmüşdür. Üstəlik işğal olunmuş Naxçıvan və İrəvan xalıqlarının ərazisində “Erməni vilayəti” yaratmaqla həm dövlətsiz ermənilərin xəyallarını süsləmiş, Azərbaycan torpaqlarında erməni dövlətçilyinin rüşeymini atmış, həm də onlardan yerli xalqlara qarşı 37 istifadə etmişdir. Qafqaza gəlmə element və Qafqaz mentalitetinə yad olan ermənilər burda “sanitar kordon” və beşinci kolon rolunu oynamışlar. Və bu siyasət bu gün də davam edir7. Rusiyanın qlobal və bölgədəki maraq sahələrini genişləndirməsi ilə bölgə dövlətləri üzərindəki təsirini artırması Dağlıq Qarabağ probleminin həllinə yeni bir yanaşmasını da ortaya çıxarmaqdadır. Azərbaycan həm strateji mövqe, həm də ikitərəfli münasibətlər baxımından Kreml üçün vacib dövlətdir. Rusiya Avrasiya İttifaqına, Gömrük İttifaqına və Kollektiv Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatına Azərbaycanın üzvlüyü üçün təzyiq göstərir. Buna görə də Moskva Ermənistanın birbaşa dəstəklənməsi ilə Bakının sərt reaksiyasını istəmir. Üstəlik, Rusiya silah satışında Azərbaycan bazarını itirmək istəmir. Rusiya Baş nazirinin müavini Dmitri Roqozin, 8 aprel tarixində Bakıda səfərdə olarkən silah satışının davam edəcəyini bildirdi. Bu mesaj 7 apreldə Ermənistan prezidenti Sarkisyanın Rusiya baş naziri Medvedevlə görüşməsi əsnasında söylədiklərinə bir cavab olaraq düşünülə bilər. Daha sonra, Ermənistanın Baş naziri Ovik Abramyan Rusiyanı Azərbaycana silah satışını dayandırmağa çağırdıqda, Kreml hər iki ölkə ilə strateji əlaqəyə malik olduğunu söyləməklə reaksiya verdi. Dörd günlük müharibə hər iki tərəfin hərbi gücünü müqayisə etməyə imkan verdiyi kimi, uzun illərdir Azərbaycan və Ermənistan diplomatiyasının bu problemlə əlaqədar necə bir mərhələ qeyd etdiyini də göstərmiş oldu. 1992-1994-ci illər arasında Azərbaycan, torpaqları işğal edilənin özü olmasına baxmayaraq diplomatik səriştəsizliyinə görə, erməni lobbisinin təsiriylə beynəlxalq ictimaiyyətin tənqidlərinə məruz qalmışdı. BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğalı haqqında qəbul edilmiş dörd sənəddən başqa heç bir təşkilatın Azərbaycanı müdafiə etdiyi bir yanaşma olmamışdı. Xüsusilə savaşı müsəlman-xristian problemi olaraq qələmə alan xarici medianın erməniyönlü bir davranış sərgilədiyi görünür. Dörd günlük müharibə əsnasında isə hadisəni qiymətləndirən xarici medianın yanaşmasında əvvəlki qərəzlilikdən fərqli mövqe göründü. ABŞ Xarici İşlər Nazirliyi BMT Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi sənədlərə vurğu edərək dövlətlərin ərazi bütövlüyü prinsipi çərçivəsində problemin həll edilməsi lazım olduğunu bəyan etmişdir. Əslində, bu bəyanat ABŞ-ın problemə necə yanaşdığını göstərir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsində öz müqəddəratını təyin etmə hüququna da əhəmiyyət verilməsi bildirilsə də, əslində beynəlxalq hüquq baxımından bölgədəki qeyri-qanuni quruluşa sahib erməni rəhbərliyin müstəqil ola bilmə ehtimalı yoxdur. Minsk qrupunun ABŞ həmsədri Uorlik də ermənilərin işğal etdiyi bölgələrdən çəkilməsi lazım olduğuna vurğu edərək daha sonrakı mərhələdə Dağlıq Qarabağın statusu ilə əlaqədar danışıqlar aparılmasının gərəkliliyni ifadə etmişdir. Azərbaycan üçün ən mühüm məqam regional dövlətlərin yanaşmasının necə olacağı idi. Türkiyənin yanaşmasını təxmin etmək çətin deyil. Türkiyə tərəfindən istər yüksək səlahiyyətlilər, istərsə də ictimaiyyət tərəfindən edilən şərhlərdə Ermənistanın işğalçı siyasətindən imtina etməli olduğu və ölkələrin ərazi bütövlüyünə dəstək verilməsi lazım olduğu vurğulanmışdır. Türkiyənin bu yanaşmasına Ermənistan sərt reaksiya göstərmişdir. Bundan başqa Rusiya Baş naziri Medvedev də Türkiyənin bəyanatlarını tənqid etmişdir. Medvedevə görə qarşıdurmanın çıxması və daha sonra şiddətlənməsində Türkiyə təsirini axtarmaq lazımdır. Rusiyanın bu yanaşmasının səbəbi əslində Moskva ilə Ankara arasındakı təyyarə böhranıdır. İrana gəldikdə isə, Tehran problemin həlli üçün uzun müddət vasitəçilik missiyasını götürmək istəmişdir. Azərbaycan tərəfi isə Tehran rəhbərliyindən obyektiv bir yanaşma və Ermənistanın işğalçı dövlət olduğunu bəyan etməsini gözləməkdədir. Lakin Tehranın bu məsələyə müxtəlif yanaşması Azərbaycan-İran münasibətlərinə mənfi təsir göstərən amillərdən biridir. Müharibə zamanı İran Xarici İşlər Nazirliyi tərəfləri atəşkəsə çağırdı; 5 aprel 2016 tarixində Tehranda İran-Türkiyə-Azərbaycan xarici işlər nazirləri arasında reallaşan görüşdə də Cavad Zərif ölkəsinin vasitəçi olmaq istəyini bəyan etmişdir. Azərbaycan diplomatiyasının uğurlu bir strategiya izlədiyini müşahidə edirik. Bu, Ermənistanın üzvü olduğu Avrasiya İqtisadi Birliyinin İrəvan toplantısının ləğvi və birlik üzvlərinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiklərini bəyan etmələri ilə aydın olur. Qazaxıstanın təklifi və Azərbaycanla Ermənistan arasında baş verən hadisələr səbəbiylə İrəvan görüşməsi ləğv edildi; Azərbaycandan yana rəftar edən Belarusun İrəvan səfiri İqor Nazaruk Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinə çağırıldı. Ukrayna, Gürcüstan, Mərkəzi Asiya respublikaları və İsrail də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiklərini bəyan etdi. Avropa Şurası, Avropa Şurası Parlament Assambleyasının, Avropa Birliyi, Kollektiv Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı və Avrasiya Birliyi kimi təşkilatların heç biri Ermənistana dəstək vermədi. Avropa Şurasının sədri Pedro Agramunt problemin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll edilməsi lazım olduğunu bəyan etdi. Nəticə Dağlıq Qarabağ probleminin beynəlxalq hüquq prinsipləri çərçivəsində həllinə illərdir maneə törədən bir gerçek - Ermənistanın işğalçı dövlət olaraq tanınmamasının bölgənin təhlükəsizliyinə necə təsir etdiyi yaşanan son döyüşlərlə bir daha aydın oldu. BMT, AB, ATƏT-in, Avropa Şurasının və digər təşkilatların problemin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinə tərəfdar olmaları haqqında illərdir verdiyi bəyanatlar reallıqda heç bir işə yaramır. Minsk qrupunun vasitəçilik fəaliyyətinin problemin həllində əslində status7 Taşkıran. Geçmişden günümüze Karabağ meselesi. Ankara, 1995, s. 125 38 kvoçu yanaşmanı davam etdirməsi qrupun həmsədrlik institutunun dəyişdirilməsi zərurətini doğurmuşdur. Yeni formatda vasitəçi missiyasını yarada biləcək bir quruma ehtiyac var. Lakin Rusiya, ABŞ və Fransanın Minsk Qrupu formatını dəyişdirmək istəmədiyi bəlli bir gerçəkdir. Dörd günlük müharibədən sonra Rusiya, həm vasitəçilik fəaliyyətini, həm də Azərbaycan və Ermənistana yüksək səlahiyyətlilərini göndərməsi ilə təsirli olduğunu ortaya qoymuşdur. Cənubi Qafqazda problemin həllinin açarı Rusiyadadır. Rusiyanın icazəsi olmadan bölgədə hər hansı bir dəyişikliyin olmayacağı və maraqlarına zidd ola biləcək bir çözümü dəs-təkləməyəcəyi qətidir. Azərbaycan qısa müddətli son qarşıdurmada öz hərbi gücünün üstünlüyünü sübut etdi. Bölgədə strateji məntəqələri nəzarəti altına almaqla irəliləyiş əldə etmişdir. Lakin hadisələrin gedişatında Rusiyanın dövrəyə girməsi daha geniş çərçivədə torpaqların işğaldan qurtarılmasına mane olmuşdur. Dörd günlük müharibə Ermənistanın müstəqil bir siyasət yürüdə bilmədiyinin və Rusiyanın siyasəti altında əzilmiş bir dövlət olduğunun bir isbatı olmuşdur. Ayrıca, Ermənistan diplomatiyasının uğursuz olduğu və erməni lobbisinin 1990-cı illərdəki təsirini itirdiyi görünməkdədir. Atəşkəs razılaşmasının uzun müddət konkret bir həll olmadan davam etməsi mümkün deyil. Əvvəlki qarşıdurmalardan sonra olduğu kimi tərəfləri görüşdürmək üçün olan cəhdlər də bir nəticə verməyəcək. Hər iki tərəf yenidən qarşı-qarşıya gələcək. Bu qarşıdurmaların olmaması üçün Dağlıq Qarabağ probleminin mərhələli bir şəkildə həll edilməsi lazımdır. Bunun üçün bir an əvvəl həm vasitəçi dövlətlər, həm də beynəlxalq təşkilatlar Ermənistana Dağlıq Qarabağ xaricindəki yeddi bölgədən çəkilməsi üçün təzyiq etməlidir. Əks halda, problemin rasional diplomatik həlli mümkün deyildir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Həsənov Ə. Azərbaycanın xarici siyasəti: Avropa dövlətləri və ABŞ. Bakı, 1998, 438 s. 2. Qasımov M. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində. Bakı, 1998, 545 s. 3. Taşkıran C. Geçmişden günümüze Karabağ meselesi. Ankara, 1995, 225 s. 4. Şule K., Yeni Türk Cumhuriyetlerinin Dış Politikaları. Bağımsızlığın ilk Yılları Azerbaycan, Kazakistan vd., Kültür Bak. Ankara: Yay / 1723, 1994, s. 248 Azərbaycanın xarici siyasətində əsas meyillər Xülasə SSRİ-nin dağılması və müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan bir çox ciddi xarici siyasət problemləri ilə qarşılaşmışdır. Müstəqil Azərbaycan bütün dünya dövlətlərinə bərabər hüquqa söykənən, sülh və dostluq əsasında əlaqələr qurma istəyini bildirmişdir. Azərbaycan xarici siyasətdə ərazi bütövlüyünə hörmət, bərabər hüquqa söykənən əlaqələr və sülhü təmin etmək və qorumaq prinsiplərini təməl olaraq almışdır. O, bu prinsiplər üzərində xarici dövlətlərlə əlaqələr qurmağa çalışmışdır. Müstəqillikdən dərhal sonra qarşılaşdığı xarici siyasət problemlərinin sülh yolu ilə həlli isə ən prioritetli məqsəd olmuşdur. Bu çərçivədə Azərbaycanın ən əhəmiyyətli xarici siyasət problemi olan Dağlıq Qarabağ problemi və erməni təcavüzkarlığı ilk illərdən etibarən Azərbaycan xarici siyasətinin istiqamətini müəyyən etmişdir. Azərbaycanın xarici dövlətlərlə inkişaf etdirdiyi ikili əlaqələrdə, beynəlxalq təşkilatlarla və regional beynəlxalq çoxtərəfli əlaqələrdə Dağlıq Qarabağ və erməni məsələsi ən əhəmiyyətli yeri tutmuşdur. Bu əlaqələrin istiqamətinin təyin olunmasında qarşı tərəfin Dağlıq Qarabağ problemi mövzusundakı tutumu əhəmiyyətli rol oynamışdır. Bu çalışmada Azərbaycanın müstəqilliyin ilk illərindən bəri yürütdüyü xarici siyasət istiqamətləri, qonşu dövlətlərlə qarşılıqlı münasibətləri, Dağlıq Qarabağ problemi ilə bağlı beynəlxalq qurumların və böyük dövlətlərin mövqeləri, bu qarşıdurmanın bölgədə səbəb olduğu nəticələrə diqqət yetirilmişdir. Основные тенденции во внешней политике Азербайджана Резюме После распада СССР и приобретения независимости Азербайджан столкнулся со многими серьезными внешнеполитическими проблемами. Независимый Азербайджан выразил желание установить отношения на основе мира и дружбы, основанные на равных правах со всеми государствами мира. Азербайджан придерживается принципов уважения территориальной целостности, равенства прав и принципов обеспечения и защиты мира во внешней политике. Он пытался установить отношения со всеми зарубежными странами на этих принципах. Мирное решение внешнеполитических проблем, стоящих перед страной сразу после обретения независимости, была самой приоритетной целью. В этом контексте проблема Нагорного Карабаха и армянская агрессия, которая является самой важной внешнеполитической проблемой Азербайджана, определили направление внешней политики Азербайджана с первых лет. Нагорный Карабах и армянский вопрос занимают самое важное место в двусторонних отношениях с зарубежными странами, международными организациями и в региональных и международных многосторонних отношениях. При определении направления этих отношений важную роль сыграло отношение другой стороны к нагорно-карабахской проблеме. В этом исследовании основное внимание уделяется внешнеполитическим тенденциям Азербайджана с первых лет независимости, его отношениям с соседними странами, позициям международных организаций и крупных держав в нагорно-карабахской проблеме и последствиям этого конфликта в регионе. 39 The main tendencies in Azerbaijan's foreign policy Summary Announcing its independence with the dissolution of the USSR Azerbaijan has found itself confronted by very serious foreign policy problems.The most important one is a continued problem with Armenia on the Nagorno Karabakh. The Armenian Problem that Azerbaijan had experienced before the USSR establishment has again found its place on the agenda with the clashes in the Nagorno Karabakh since 1989. Talks that have been held from the beginning of the problem have not made peace. In this study historical roots and today’s reasons of the Nagorno Karabakh problem have been investigated and there have been called attention to the results of clashes which occurred in the region. Furthermore proposals offered by the international organizations during solution process have been evaluated from the point of view of Azerbaijan Foreign Policy and solution approaches of Azerbaijan and Armenia have been shown. The Nagorno Karabakh problem has become a regional and international problem so attitudes of regional states and international organizations about the problem have been investigated too and there have been given suggestions on further steps of Azerbaijan. Azerbaijan must maintain its resolute attitude to solve the problem in the peaceful ways. Energy resources of the region and projects due to this factor increase Azerbaijan’s strategic importance. Azerbaijan has to use this factor as an advantage during the talks and convince international public opinion of its rightness.The Nagorno Karabakh problem hasn’t found its lasting peaceful solution yet. So a sooner political solution of problem will make contribution to the regional peace together with Azerbaijan and Armenia. Эмир-Ильясова Эсма Главный научный сотрудник Института Востоковедения имени З.М. Буниятова НАНА, д.э.н. ТУРЕЦКО - АЗЕРБАЙДЖАНСКИЕ НАУЧНО - ТЕХНИЧЕСКИЕ СВЯЗИ В МЕЖДУНАРОДНОМ КОНТЕКСТЕ НА РУБЕЖЕ ХХ-ХХI ВВ. (JEL: F02J - INTERNATİONAL ECONOMY ORDER AND İNTEGRATİON) Açar sözlər: reytinq indikatorları, indekslər, makrosəviyyə, ölkələr, xarici ticarət mübadiləsi, əmtəə strukturu, texnoloji səviyyə, sərmayə, müəssisə, elmi-texniki əlaqələr, müqavilələr və sazişlər, innovasiyalar, səmərəlilik, idxalixrac əməliyyatı, sahibkarlıq, biliklər iqtisadiyyatı, inkişaf strategiyası Keywords: rating world rating indicators, indices, macro level, countries, foreign trade tourno- ver, commodity structure, technological level, scientific and technical links, negotiation, agrec- ments, innovations, investments, enterprises, efficiency, import-export operations, business, economics of knowledge, development strategy По итогам международного экономического Форума в г.Давосе ( 2016-2017 гг.), по рейтинговому индексу глобальной конкурентоспособности Турция (4.39) среди 140 стран мира, поднявшись по сравнению с 2015-2016гг., на 4 пункта, заняла 51-ое, ТРСК (4.04), поднявшись на 18 пунктов, вышла на 65-е место.Первые10 мест по глобальному индексу конкурентоспособности поделили такие страны, как: Швейцария (5.81), Сингапур (5.72), СШ А (5.70), Германия (5.57), Нидерланды (5.57), Япония (5. 48), Гонконг(5.48), Финляндия (5.44), Швеция (5.53), Великобритания (5.49). По итоговой эффективности Турция заняла 45-ое место, по инновационному фактору -51, по инновациям (3.42) -56.0 по привлекательности бизнеса (4.31) 50-ое, по эффективности управления (4.4) 45-ое, по развитию здравоохранения и образования (4.69) -50-ое, по технологическому уровню (4.27)–56-ое и т.д.1 Наибольшие темпы развития в целом (по рейтинговым индикаторам) за 2016- 2017гг. у Азербайджана. Так, рост по ним только за последние 10 лет (относительно 2007-2008 гг.) составил- 28 п/п В итоге он занял 35место, опередив такие страны, как Индия (39), Россия (43), Италия (44), Казахстан (53), Турция (55 ). Все это явилось итогом процессов, начавшихся в регионе на рубеже XX- ХХI –вв. В этот период Турция и Азербайджан вошли в сферу геополитических и геоэкономических интересов развитых стран Запада и международных структур. В целях создания экономики открытого типа, начиная с 90-х гг. ХХ в., ускорился перевод экономики Турции на рыночные рельсы. В это же время, после восстановления своей политической независимости, Азербайджан также стал экстренно проводить рыночные реформы. 1 The Global Competitivenese Report (GCR) 2014-2015, Table 2.1; Country/Economy Profi- les, 2016-17/ XIII, р.14, 19, 20 40 Доля Турции в мировом ВВП только за 2000-2015гг. выросла в 3.0 раза, составив 1.1%. Темп роста ВВП Турции за последние десять лет в среднем за год составил 2.5%, опере- див такие страны Еврозоны, как Нидерланды (1.1%), Испания (1.2), Франция и Финляндия (по 1.3), Венгрия (1.4), Бельгия и Норвегия (по 1.5), Италия (0.1%) и др.2 Ускорился процесс интеграции Турции и Азербайджана в мировую экономику (МЭ) и международные отношения (МО). Анализ свидетельствует, что, на общем фоне децентрализации и демонополизации госсектора (происходило усиление роли ООН- структурских, всемирных, региональных и отраслевых институтов, ТНК и ТНБ, НПО, а также других общественных организаций и гражданских союзов. Внутренние и внешние действия Азербайджана с середины 90-х гг. почти по всем каналам интеграции все чаще стали регулироваться на основе двусторонних и многосторонних соглашений и договоров, Конвенций и Протоколов. В этих условиях стратегия должна опираться на взаимоувязанный анализ реальных процессов, происходящих, как в мировой экономике в целом, так и во внутренней экономике, а государству - увязывать внутреннюю и внешнюю политику. Имплементация международных норм в практику хозяйственной деятельности предприятий за все годы восстановленной независимости происходила через внедрение международных Проектов и Программ и ратификацию положений Всемирных Конвенций и Протоколов Милли Меджлисом Азербайджанской Республики. Он присоединился к 185-ти многосторонним соглашениям и более 200-м Всемирным Конвенциям и Протоколам, по линии международных структур и альянсов. Все это, начиная с конца 90-х гг., способствовало ускорению процесса интеграции Азербайджан в МЭ и МО на основе единых принципов и общепринятых мировым сообществом норм и правил. Этому способствовала и трансформация внутренних законодательных норм через принятие новых и доработку существующих внутренних законов, регламентирующих ВЭС и реформы. В конечном итоге это создавало базу для формирования благоприятного национального фона и реалиизации государственных интересов Турции и Азербайджана на международной арене. После подписания «Соглашение по партнерству и сотрудничеству» (СПС), вступившего силу с 1.07.1999 г. началась углубленная работа с Европейской Комиссией (ЕК), по всем отраслям и направлениям, от торгово-экономических и научно-технических, вплоть до проблем финансирования науки, образования, страхования и патентования авторских прав. В этих целях большое значение имели прямые научно-технические связи и их регулирование на двусторонней основе через соглашения о научно-техническом сотрудничестве, которые в первую очередь включают отдельные направления развития науки между двумя странами и объемы, направляемых на эти цели инвестиций. Второй формой являлось регулирование внутри многосторонних соглашений и региональных объединений. Так в марте 1992 г. Главы правительств СНГ подписали Соглашение «О научно-техническом сотрудничестве». Кроме того сегодня существует целая система координирующих органов научно-технического сотрудничества стран СНГ, в которую входят: Межгосударственный Комитет (МК) по научно-техническому развитию, Межгосударственный Координационный Совет по научнотехнической информации, Департамент научно-технического сотрудничества МЭК. Как видно, для эффективной работы сформирована, как будто, вся необходимая база и институциональные структуры. Однако, ожида емой отдачи страны СНГ пока не имеют. Третьей - регулирование научно-технических связей в рамках Международного Комитета по Нобелевским премиям и признания прав авторов на научные открытия, изобретения и лицензии, а также финансовых структур в лице МВФ, МАР, ВБ, ЕБРР и др. В целях подъема престижа науки и качества подготовки специалистов до уровня международных стандартов, начали разрабатываться и внедряться соответствующие международные Проекты и Программы. В число важнейших проблем внешней политики входит и осуществление совместной научнотехнической политики. Понимая, что вне этого направления Азербайджан быстро отстанет в своем техническом развитии от стран Запада и не сможет обеспечить эффективность своей экономики, развитие социально - культурной и других сфер, руководством Азербайджана.были предприняты ряд неотложных мер по налаживанию и укреплению связей в таких ее направлениях как: наука, техника, подготовка научных кадров и специалистов высшего звена. За истекшие годы ММ Азербайджана только с Турцией ратифицировал 140 договоров на двусторонней основе, что составляет 6.2% от общего числа двусторонних) договоров, заключенных Азербайджаном с СНГ, странами Восточной Европы, Балтии, странами Восточного Блока и др. В ближайшие годы ожидается внедрение в жизнь системного Проекта по межправительственному сог2 World Development Indicators, WВ, 2003, р. 6/1- 6/6 41 лашению «TANAP» на транспортировку природного газа с месторождения «Шахдениз» ( контракт подписан 26.06.2012г.), а также Согласительного Меморандума «ТAP» (Trans Adriatic Pipe Line, подписан 26.12.2012 г.) В конце 20 17г., (30.Х) осуществлен пуск в эксплуатацию железнодорожной линии Баку-Тбилиси- Карс. В итоге отношения Азербайджана с Турцией фактически вышли за рамки двусторон- них и стали приобретать не только региональный, но и международный характер. Особое место в интеграционных процессах стали занимать развитые страны Запада, а также Япония, Китай, Иран и др. Приобрели новые импульсы экономические связи между сопредельными с ними государствами Центральной Азии, Украиной, РФ, Грузией, (которые потребовали юридического переоформления в связи с изменением их политического статуса) и др. В марте 1992г. на совещании Глав- правительств Казахстана, Кыргызстана, РФ, Таджикистана и Узбекистана было подписано Соглашение о принципах таможенной полити- ки и Положение о Таможенном Совете. Этим самым было положено начало Таможенному Союзу этих государств. Во время встречи на XIII Саммите Организации экономического сотрудничества в столице Пакистана (г. Исламабад) 01.03.2017 г. Президент Турции Реджаб Тайиб Эрдоган и Президент Азербайджана И.Г.Алиев и еще раз подтвердили привер- женность добрососедским отношениям между странами, нерушимость братства и дружбы, развитие двусторонних связей в сфере торговли, энергетики, банковском секторе и ряде других отраслей. Азербайджан стал обеспечивать Турцию не только нефтью и нефтепродуктами, но и потребности ее экономики в голубом топливе. В свою очередь турецкие фирмы, работающие на азербайджанском строительном рынке, широко представлены в сооружении крупных объектов спортивной инфраструктуры, реконструкции международного аэропорта, комплекса Европейских игр и авторалли в Баку в 2016г. олимпийских комплексов в 50 регионах и других объектов республики. В целом участие Азербайджана в международном разделении труда выразилось в показателе экспорт/ВВП, составившего 32.8%, а зависимость от поставок из-за рубежа в по- казателе импорт/ потребление (45.0%). В своем большинстве, как видно из анализа, внеш неторговые связи осуществлялись через межотраслевой обмен.3 Участие Турции в экономике Азербайджана на региональном уровне отразилась в доле ее во внешнеторговом обороте 23.0 %, без учета объемов «челночной» торговли. Тем самым в 2015 г. среди партнеров Азербайджана, Турция заняла 4-е, в импорте же вышла на 2-е место, уступив лишь РФ. Ее доля составила 12.7% ( суммарно- 1171.4 млн.$ США), в экспорте - 13.0% или 304.3 млн.$. 4 Турция занимает 2-ое место (после РФ), и по стоимостному объему уставных фондов, созданных за эти годы в Азербайджане совместных предприятий (СП). В 2015 г. на долю Турции приходилось 17.4% от общего объема, произведенной зарубежными инвестицион ными предприятиями продукции, работ и услуг. Из общего числа, функционирующих в Азербайджане в 2015г. зарубежных совмест- ных и 100% инвестиционных предприятий, 34.3% от общего их числа созданы с участием Турции. За 20002015 гг. отмечался и более значительный рост связей в образовании, профессиональной подготовке, а также в целом в научно-технической сфере, включая инфор- матику и связь. Число этих предприятий выросло почти в 8 раз, составив 35. Если рост иностранных инвестиций, направленных в основной капитал за 2007-2015 гг. составил 2.5 раза, то рост турецкого капитала превысил эти темпы > чем в 2.0 раза. По доле же, составив 13.9%, Турция заняла 2-е место после Великобритании (29.3%), опере- див ряд таких развитых стран Запада, как: США (5.5 %), Япония (7.1,Норвегия (7.0), а так- же РФ и Иран (по 6.5%) и др.5 Получила свое развитие и новая форма сотрудничества государств –научно-техническое сотрудничество (НТС). Возникли и усложнились задачи организации научно-технических связей в региональном и международном аспекте. Научно-техническому прогрессу (НТП), как известно, свойственны необычайно высокие темпы накопления и использования научных знаний. По данным ООН, во всем мире ежегодно издаются десятки тысяч технических и научных журналов, в которых публикуются миллионы статей и тезисов, а также выходят книги миллионами экземпляров. По оценкам экспертов в фундаментальных науках объем знаний удваивается почти каждые десять лет, в прикладных– каждые пять лет. Разделение труда в области науки и техники, как на региональном, так и международном уровне является прямым следствием развития науки и техники во всех областях. Важным двигателем к углублению всех форм разделения труда в сфере науки и техни3 Azərbaycanın xarici ticarəti, DSK, s.8, 23 Аzərbaycanın xarici ticarəti, DSK, s. 18,19, 23, 27, 30 5 2015-ci ildə хаrici investisiyalı müəssisələrin işinin əsas göstəriciləri, 2016, s.45; 18, s.7, 34, 45, 47-57 4 42 ки является значительное удорожание НИОКР. По оценкам ученых, тенденция в этом процессе такова, что только на ОКР происходит удвоение затрат каждые 7-10 лет. Последнее связано с тем, что дорогостоящими являются не столько сами научные исследования, сколько внедрение их результатов в промышленное производство. По расчетам экспертов, затраты на весь цикл НИО КР находятся в следующих пропорциях: 1 : 3 : 6 : 100, где: 1 -затраты на чисто фундаментальные исследования; 3- затраты на фундаментальные исследования, ориентированные на практику; 6- прикладные исследования; 100- конкретные технологические разработки. 6 Как видно из вышеприведенного соотношения, львиная доля расходов приходится на последний этап НИОКР и который должен быть в центре внимания стран, занятых проведением совместных научных исследований и внедрением их результатов в производство. К числу глобальных проблем ХХI в., требующих безотлагательного решения относятся проблемы: космоса, рациональное использование ресурсов: - от сохранения почвы, воды, воздуха, водоемов рек, океанов, политических - обеспечение населения наименее развитых стран, находящихся за чертой бедности, продовольствием; энергетических – использование возобновляемых источников энергии создание новых источников энергии, охрана здоровья населения и профилактика болезней и т.д. Именно научно-технические связи представляют собой, согласно общей схеме, взаимодействие имеющихся в странах научно- технических потенциалов по всему циклу: наука –техника –производство. Формы такого сотрудничества довольно разнообразны и включают в себя: взаимные консультации по вопросам дальнейшего развития науки и техники, стратегии развития НТП, совместной работе в этом направлении, обмен научно-технической информацией, формирование постоянно действующих научных школ и временно действующих групп риска, а также групп для выполнения Проектов и Программ по отдельным направлениям и отраслям науки. Важной особенностью научно-технических связей, в отличие от обмена продукции созданной в сфере материального производства является многократное использование результатов НИОКР. Стоимость продукции, произведенной в сфере науки и техники по итогам использования не уменьшается, а претерпевает по истечению времени лишь моральное старение. Потому возможность многократного использования результатов НИОКР, по- существу, является одной из важных предпосылок для ускорении НТП. Поэтому одним из приоритетных направлений участия, как в межотраслевом, так и во внутриотраслевом разделении труда, является укрепление связей в сфере науки и техники. С учетом сказанного, сегодня наблюдается рост международных связей и обменов в сфере науки и техники, рост связей и обменов в образовании и подготовке научных кадров, рост общения ученых в сфере подготовки специалистов и инженерно-технических работников разных стран. Из истории развития науки известно, что если в прошлые века наука рассматривалась, как выражение абстрактного процесса познания, то затем наступила эпоха индустриализации, когда наука стала основой создания новых производительных сил. В середине же ХХ-ого в. пришло понимание того, что научно-технический прогресс во всех сферах жизни превратился в непосредственную производительную силу. На рубеже ХХ-ХХI–вв.. информационно-коммуникационные (ИК) и другие высокие технологии стали проявлять себя в военной и политической сфере, влияющей на мировую цивилизацию. Одним из важных направлений развития научно-технических связей является их регулирование через присоединение к многосторонним соглашениям, Конвенциям, международным и региональным союзам и нормам международного экономического права. Это связано с тем, что «рамочные» договоры государств не могут напрямую регулировать ВЭП в тех или иных сферах без имплементации международных норм в национальном праве и трансформации внутренних законов с учетом взятых государствами обязательств и др. Президентом Азербайджан Г.А.Алиевым были подписаны десятки многосторонних и двусторонних соглашений и других документов по таким направлениям научно-технического сотрудничества как: Об общих принципах сотрудничества в этой сфере, о научно-технических связях НАНА, об обмене научно-технической информацией, о проведении согласованной политики в области стандартизации, метрологии и сертификации, подготовки научно-педагогических кадров, о введении образовательных стандартов, об эквивалентности дипломов вузов и ученых степеней и т.д. Азербайджан 6 Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. М.: Инам, 1994, с. 451 43 присоединился к Европейской и Международным Конвенциям «О признании перечня специальностей в сфере высшего образования» (30.03.1997 и 02.02.2002 г.) После подписания «Соглашение по партнерству и сотрудничеству» (СПС), вступившего в силу с 1.07.1999 г. началась углубленная работа с Европейской Комиссией (ЕК), по всем отраслям и направлениям, от торгово-экономических и научно-технических, вплоть до проблем финансирования науки, образования, страхования и патентования авторских прав. Интернациональный характер научной деятельности, обусловленный специфическими внутренними потребностями ее развития, по оценкам ученых, проявляется в разных формах международного сотрудничества: -координации научных исследований; - участие в международной кооперации; проведении совместных научных исследований и ОКР; ускокорение международного обмена «кnow how», чему в значительной степени способству- ет и рост торговли патентами и лицензиями и ряде других сфер.7 Изучение Турецко-Азербайджанских экономических и научно-технических связей на основе, ратифицированных ММ Азербайджанской Республикой, заключенных между двумя странами договоров показало, что их число за 1992-2015 гг. достигло 140 или 6.2% в общем числе, .двусторонних договоров с развитыми и развивающимися странами. Классификация же их по профилям показала, что в сфере науки и образования на них приходилось- 9, научно-технической сфере -6, производственной кооперации - 11, ИКТ и инноваций-12, сфере экологии и охраны окружающей среды-9, военно-технической сфере -18 и др.8 Сотрудничество в научно-технической области осуществляется в двустороннем порядке в рамках отдельных стран СНГ по нескольким направлениям, путем создания единых финансовых фондов в области высоких технологий. Не секрет, что основой развития экономики большинства промышленно развитых стран стали именно инновационные технологии, применение которых позволило не только производить конкурентоспособную продукцию, но и экспортировать «Now-how»- синтез интеллекта и прогрессивных научно- технических идей. В частности, в ноябре 1994 г. был подписан Меморандум о взаимопонимании по вопросам научно-технического сотрудничества между исследовательским Советом Норвегии и Академией наук Азербайджана, соглашение о сотрудничестве между Государственной нефтяной компанией АР и Норвежской Государственной компанией «Statoil».9 В марте 1994 г. в Пекине было подписано Соглашение с Китаем «О научно- техническом сотрудничестве». В 1996 г. в этих же временных рамках подписаны и вступили в силу соглашения о сотрудничестве в научно-технической и информационной сфере. Двустороннее соглашение о научнотехническом сотрудничестве с Туркменией было подписано в Баку и вступило в силу 03.1996 г. Значительный рост был достигнут в сфере образования, подготовки научных и научно- педагогических кадров. На начало 2015/2016 уч.г. численность обучающихся иностранных граждан в государственных и частных вузах Азербайджана достигла 3425 чел., из которых 53.1 % (1817 чел.1-ое место) занимала Турции, на 2-ой позиции идет РФ (8.0 %), Грузия и Иран (по 7.3) заняли 3-е место, Туркменистан (6.0) или 4-ое , Ирак (3.4) или 5-ое, Китай (3.2%) или 6-ое место и др. В вузах же за- рубежных стран обучалось 2998 студентов, из которых 907 чел. или 30.0% обучалось в Турции, затем идут Великобритания (20.0 %) или -2-ое место, Германия (8.8)- 3-е место, РФ(8.2)-4-ое, Канада (6.5%)-5-ое место и др. В 79 научных учреждениях и 32 вузах Азербайджана в 2015/2016 уч.годы обучалось соответственно 830 и1452 чел.- на получение ученой степени доктора философии. В целом при- ем в 2015/ 2016 г. составил 558, выпуск 636 чел.из них с защитой 50 чел.или 7.9%. На получение ученой степени доктора наук в 57 научных учреждениях и 21- вузе Азербайджана получали образование 593 чел., в том числе в научных учреждениях- 328, в вузах -265. Общий прием составил- 94, выпуск-66, с защитой -3 чел. или 3.2%. Такой низкий процент выпуска из докторантуры, как на получение доктора философии, так и, в особенности, доктора наук, с защитой диссертаций, свидетельствует о наличии проблем в системе подготовки научных и научно-педагогических кадров республики, требующих решения.10 В целом 90-е гг.ХХ-ого в.в Азербайджане можно характеризовать годами кризиса и на- чала реформ. И лишь в конце 90-х гг. наметились контуры возрождения нефтетранспортного коридора в Каспий7 Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. М.: Инам,1994, с. 453 Указы Президента Азербайджанской Республики Г.А.Алиева. А.Р. Milli Məclisinin rəsmi nəşriyyatı, Qanunvericili Toplusu, 1993-2003 гг.; Указы Президента Азербайджанской Республики И.Г.Алиева. А.Р. Milli Məclisinin rəsmi nəşriyyatı, Qanunvericilik Toplusu, 2004- 2016 гг. 9 Ульченко Н.Ю. Ответственный редактор, Сборник статей «Турция на пути к региональному лидерству», (К 90-летию Турецкой республики), Москва, 2015 10 Azərbaycanın sənayesi; DCR, Bakı, 2015, s. 250, 258-261, 271 8 44 ско-Черноморо- Балтийском направлении. Учитывая наличие в этом Азиатско-Европейском маршруте нефтеперерабатывающих мощностей ряда стран Центрально- Восточной и Западной Европы (Австрия и Германия), включая Украину, Каспийская нефть может потребляться по пути транспортировки. 1995-2005 гг. же можно назвать этапом либеральных рыночных реформ и положительных сдвигов, начавшиеся в экономике через внедрение в жизнь нефтяной стратегии и укрепление экспортоориентированных отраслей. Подписав Контракта Века, инициатором и предводителем, которого был Президент Азербайджана Г.А.Алиев, включающего контракты типа «Production sheering» в области разведки, добычи, переработки, хранения и транспортировки нефти и газа, фактически был ликвидирован государственный монополизм в нефтегазовой отрасли. В итоге в 2008-2010 гг. по уровню добычи нефти Азербайджан превзошел, намеченную на эти годы 50,0 млн.т. отметку, а в добыче газа достиг-16.6 млрд.куб.м., с дальнейшим наращиванием темпов роста. Через нефтепроводы Баку-Тбилиси-Эрзерум, Баку-Тбилиси-Джейхан, Баку-Супса, Одесса-Броды, Баку-Новороссийск, наряду с нашей, будут прокачиваться и десятки млн. т. нефти, добытой в Казахстане и Туркмении в соответствии со спросом, нашедших отражение в многосторонних соглашениях со странами Запада. На Саммите Глав Государств Азербайджана, Польши, Украины, Грузии, Литвы и Казахстана в Шавельском замке в Польше (22.06.2007 г.) обсуждалась стратегия развития энергоносителей и концепция их беспрепятственного транзита через коридор Центральная Азия - Южный Кавказ–Центральная Европа. В 2006 г. Азербайджан подписал 5-летний план мероприятий в рамках политики нового соседства с ЕС. В итоге этот план позволил приблизить наши политические и социально-экономические критерии к Европейским. Стратегическим направлением в сфере развития международных научно-технических связей на перспективу является Декларация, принятая состоявшимся (21.05.2014г) в Шанхае IY-ом саммите Совещания по взаимодействию и мерам доверия в Азии была, в пункте 2.6 которой подчеркивается : «Странам необходимо ускорить исследование и развитие передовых энергетических технологий, а также подземных богатств, принять необходимые меры по подготовке совместных инфраструктурных проектов и обеспечить вложение на должном уровне инвестиций, направленных на повышение производительности, а также серьезно развивать экономически выгодные, экологически чистые энергетические ресурсы».11 Важными показателями, отражающими уровень развития науки отдельных стран являются национальная инновационная система (НИС), оцениваемая через индекс интернаци-онализации. Он характеризует и степень интеграции стран в МЭ и научно-технические связи (НТС) и используется ООН-ми структурами для оценки стран и компаний. Он оказывает все большее влияние на интернационализацию производительных сил, ускоряя интеграционные процессы в целом. Этот индекс рассчитывается как количество иностранных филиалов в стране, деленное на количество всех аффилированных лиц, являясь также показателем развитости валютной системы страны, обеспечивающий уровень их растущих научно-технических и других международных связей. Исследованием указанного индекса и конкретным опросом было охвачено > 1.0 тыс . руководителей высшего звена компетентными членами Boston Consulting Group (BCG), Национальной Ассоциацией производителей (NAM) и института образования (MI), независимым научно-исследовательским филиалом NAM во всех отраслях. Он получен как результат (единовременного) опроса и интервью из 30 руководителей и сравнительного анализа «инновационного дружелюбия» 110 стран и всех 50 штатов США. Международный инновационный индекс является частью большого исследования, в котором рассматриваются как бизнес - результаты инноваций, так и способность правительств поощрять и поддерживать инновации через проведение соответствующей современным требованиям государственной политики. Таблица 1 Международный инновационный индекс в разрезе крупных стран [21, 2009] 11 Ранг Крупные страны В общем и целом Инновационные входы Инновационная производительность 1 2 3 Южная Корея США Япония 2.26 1.80 1.79 1.75 1.28 1.16 2.55 2.16 2.25 Газета “Бакинский рабочий”, 2014, с. 2 45 Швеция Нидерланды Канада Великобритания Германия Франция Австралия Китай Россия Турция Индонезия Бразилия 4 5 6 7 8 9 10 13 16 18 19 20 1.64 1.55 1.42 1.42 1.12 1.12 1.02 0.73 -0.09 -0.21 -0.57 -0.59 1.25 1.40 1.39 1.33 1.05 1.17 0.89 0.07 -0.02 0.15 -0.63 -0.62 1.88 1.55 1.32 1.37 1.09 0.96 1.05 1.32 -0.16 -0.55 -0.46 -0.51 По индексу интернационализации Турция среди 20 крупных стран мира заняла 18-ое место (0.21), рассчитанного из трех составляющих (в общем и целом -0.21, по инновационным входам -0.15, и по инновационной производительности -0.55). Первые три места среди крупных стран заняли Южная Корея (2.26, 1.75, 2.55), США (1.80, 1.28, 2.16), Япония (1.79, 1.16, 2.25). Следующие с 6-ого по 10-ое место занимают Швеция, Нидерланды, Канада, Великобритания, Германия, Франция и Австралия. Продолжение Таблицы 1 Международный инновационный индекс в разрезе малых стран [21, 2009] Ранг Малые страны В общем и целом 0.63 0.63 -0.45 Инновационные входы 0.64 0.71 -0.13 Инновационная производительность. 0.56 -0.40 -0.45 28 40 64 Кипр Литва Украина 68 74 78 80 83 94 Азербайджан Армения Грузия Киргизия Молдова Таджикистан -0.54 -0.66 -0.75 -0.77 -0.80 -0.99 -0.48 -0.75 -1.16 -0.59 -0.24 -0.94 -0.54 -0.52 -0.27 -0.95 -1.27 -0.96 Кипр по этому индексу в ряду малых стран мира занял 28-е место, принимая соответ- ствующие его значения в следующем порядке (0.63, 0.64, 0.56), Литва-40-е (0.63, 0.71, -0.4 ), Украина 64-е место,(-0.45,-0.13,-0.73), Азербайджан занял 68-е место, принимая состав- ляющие значения индекса (-0.54,-0.48,-0.54), Грузия 78-е (-0.75 , -1.16, -0.27), Киргизия -80-е (-0.77, -0.59, -0.95), Молдова 83-е, (-0.80, -0.24, -1.28), Таджикистан 94-е(-0.99,-0.94 ,-0.96) и др. Другим не менее важным рейтинговым международным показателем для оценки уровня развития науки служит индекс развития знаний и коммуникационных технологий. [Табл.2] Таблицы..2 Индекс развития знаний и коммуникационных технологий за 2002-2016 гг. [21 См.:Табл.1.2а] № р/р Страны мира Германия 2002 г. Ранг/ Индекс 14/ 5.02 2007 г. Ранг/ Индекс 13/6.6 2010 г. Ранг/ Индекс 15/7.98 2013 г. Ранг/ Индекс 17/7.9 2015 г.* Ранг/ Индекс 13/8.13 2016 г. Ранг/ Индекс 12/8.31 9 10 США 11/5.25 17/6.33 16/7.11 14/8.02 15/8.06 15/8.17 16 Австралия 13/5/02 14/6.51 21/6.75 12/8.18 12/8.18 14/8.19 18 Азербайджан 100/1.71 82/2.77 73/3.83 64/5.65 55/6.23 58/6.28 22 Беларусь 53/2.53 53/2.77 73/3.83 46/5.08 46/5.57 43/6.45 23 Бельгия 15/4.912 1/6.01 23/6.6 25/7.57 22/7.69 22/7.83 46 26 ОАЭ 40/3.27 33/5.2 43/5.41 32/7.03 35/6.96 38/7.11 39 Китай 90/1.95 77/3.03 -/- 8/4.64 -/- -/- 41 Дания 4/5.78 3/7.18 3/8.01 1/8.86 2/8.77 3/8.74 48 Армения 81/2.03 89/2.66 -/- -/- 71/5.34 71/5.6 49 Эстония 31/3.93 25/5.86 26/6.36 21/7.68 18/7.95 18/8.07 56 Финляндия 8/5/38 11/6.7 5/7.89 8/8.31 14/8.11 17/8.08 57 Франция 25/4.37 22/6.09 17/7.08 18/7.87 17/7.95 16/8.11 68 Южная Корея 3/5.83 2/7.23 1/8.45 2/8.85 1/8.78 1/8.84 70 Грузия 75/2.13 81/2.07 75/3.75 78/4.86 72/5.33 72/5.59 73 Индия 117/1.19 116/1.62 116/2.0 129/2.5 135/2.5 138/2.7 74 Голландия 6/5.43 5/7.06 7/7.6 7/2.38 8/8.36 8/8.43 76 Гонконг 6/5.43 5/7.06 7/7.6 7/8.38 8/8.36 8/8.43 77 Великобритания 10/5.27 12/6.7 14/7.35 5/8.5 4/8.54 5/8.57 78 Иран 92/1.93 86/2.73 88/3.35 94/4.29 90/4/66 89/4.99 82 Швеция 1/6.05 1/7.27 2/8.31 3/8.67 6/8.47 7/8.45 83 Швейцария 7/5.42 8/6.83 9/7.48 13/8.11 5/ 8.5 4/8.68 84 Италия 24/4.38 24/5.91 29/6.13 36/6.94 36/6.89 37/7.11 85 Ирландия 2/5.88 4/7.06 4/7.96 4/8.64 3/8.66 2/8.83 87 Япония 18/4.82 7/6.89 8/7.57 11/8.22 11/8.28 10/8.37 90 Канада 9/5.33 18/6.3 20/6.87 23/7.62 23/7.55 25/7.62 93 Казахстан 68/2.18 70/3.17 56/4.65 53/6.08 52/6.42 52/6.57 95 Киргизия 86/1/97 96/2.52 -/- 108/3.78 108/3.85 1133.99 108 Литва 43/3.17 32/5.22 34/5.88 40/6.74 34/7.0 39/7/1 124 Молдова 74/2.13 73/3.11 62/4.24 61/5.72 67/5.6 68/5.75 134 Норвегия 5/5.64 9/6.78 11/7/39 6/8.39 9/8.35 9/8.42 136 Узбекистан 98/1.75 113/2.06 104/2.8 115/3.4 110/3.76 110/4.05 146 РФ 62/2.71 46/4.13 40/5.61 42/6.7 42/6.79 43/6.95 165 Таджикистан 96/1.76 109/2.11 -/- -/- -/- -/- 174 Турция 63/2.41 56/3.63 66/4.17 68/5.29 69/5.45 70/5.69 175 Туркмения 89/1/96 106/2.27 108/2.4 -/- -/- -/- 177 Украина 59/2.5 58/3.56 65/4.2 73/5.15 76/5.21 76/5.33 *2015 г. и в последующем была изменена методология подсчета индекса Сравнительный анализ последнего индекса в динамике за последние 15 лет показал, что первые три места в 2016 г. заняли Южная Корея (8.84), за ней идут Исландия (8.83), Данимарка (3.84). Турция (5.69) снизившись на 7.0 пунктов, среди стран находится на 70 месте, Азербайджан (6.28), поднявшись на 42 пункта, занял 58-е, опередив такие страны, как Грузия (5.59) 72-е место), Украина(5.33)- 76-е Иран(4.99)- 89 –е, Узбекистан (4.05) -110-е и др. Последние годы (2006-2015 гг.) обусловлены, как этап повышения инновационного содержания импорта и укрепления экспорто -ориентированных отраслей и постепенное формирование новой экономики - экономики знаний. А, как известно, новая экономика знаний есть триединство экономики, фундаментальных исследований и высшей школы. Но чтобы достичь этого триединства необходимо оживление приоритетных фундаментальных и прикладных исследований, призванных совместно обеспечивать потребности экономики в научных знаниях. Все это в свою очередь требует создания 47 крупных научных школ и проведения международных исследований в новейших (когнитивных) фундаментальных и прикладных направлениях науки. Кооперация сил особенно необходима при внедрении результатов НИОКР в производство. Наблюдаемый рост затрат на НИОКР в мире происходит такими высокими темпами, которые непосильны даже странам «золотого миллиарда». Это особенно выражается в условиях глобализации МЭ и возникающих в связи с этим проблем: мирного использования ядерной энергии, использования ресурсов мирового океана, борьбе с последствиями техногенных и природных катастроф, климатических изменений, экологии и охране окружающей среды и др. Развитые страны Запада лидируют по доле затрат на научные исследования и опытно-конструкторские разработки (НИОКР) в ВВП (2.45%). В Турции затраты на НИОКР в его ВВП, составляют 0.94%, в Азербайджане 0.22%,отставая от показателей других стран. Это несомненно отражается на низких показателях экспорта высоких технологий и подаче патентных и торговых заявок, как резидентами, так и нерезидентами.12 Сравнительный анализ международных рейтинговых индексов: конкурентоспособности, развития знаний и коммуникационных технологий, инновационного, интернационализации, а также доле затрат на науку в ВВП и других макропоказателей свидетельствует о необходимости роста затрат на науку в целом и формирования научных школ в приоритетных направлениях, а также подготовки специалистов соответствующего профиля и др. Платежеспособный спрос на результаты НИОКР в Азербайджане со стороны, как государственных предприятий, так и предпринимательского сектора невысок. Связь науки с производством в ряде отраслей не соответствует требованиям НТП, государственно-частное партнерство находится на стадии формирования. Сохраняется высокий уровень миграции населения и рабочей силы, как в рамках двух стран (Турции и Азербайджан), так и в рамках европейской и в целом во всей системе международной интеграции. В итоге узел сложных проблем по реформированию и модернизации экономики еще не распутан. Формами международных научно-технических связей, как известно, являются продажа патентов, лицензий, секретов, консалтинговых и инженерных услуг, торговых заявок, а также любой ценной информации. Экспорт высоких технологий в целом в мире за 2005-2009 гг.в суммарном объеме возрос в 1.5 раза, составив 1858.4 млрд. $ США, что от мануфактурного экспорта составляет 20.0%, в том числе в развитых странах- 19.0, в странах Восточной Азии и Тихого океана- 30.0, Китае-31. 0, Европе и Центральной Азии-9.0 %и др. Это относится и к патентным и торговым заявкам-показателям, характеризующим развитие науки в странах, а также уро- вень обновления продукции соответственно. На развитые страны Запада в 2009г. приходилось 93.0 % экспорта высоких технологий, 86.1%, поданных резидентами патентных и 48.5% торговых заявок. В них высока доля экспорта высоких технологий, в общем объеме экспорта мануфактуры (22.0%), в странах Евросоюза этот показатель составил 16.0, в странах Юго-Восточной Азии и Тихого Океана -34.0 (высокий показатель по последней группе стран обусловлен влиянием Китая с его про- винциями Гонконг и Таиланд и Южно-Корейской Республики). В группе развивающихся стран в среднем этот показатель был равен-21.0%. В указанных странах в общем объеме их экспорта высокий удельный вес также занимает продукция, доведенная до высокой степени переработки. Проведенная нами оценка уровня эффективности импортно-экспортных операций на основе сведений о продажах на нефть и нефтепродукты по количеству и стоимости (в 2010-2015 гг.) показала, что в среднем разрыв в ценах между высшими и низшими уровнями переработки нефтепродуктов составляет 3-5 раз. Это обусловлено тем, что мы вывозим в значительных объемах сырую нефть и продукты ее первичной переработки, а импортируем же, из за отсутствия соотвеетствующих производств, конечную продукцию, которая гораздо выше по уровню переработки, а, следовательно, и по цене. Это относится к металлорудам и изделиям из них и ряду других товарных позиций.13 В целом можно констатировать, что отраслевая структура промышленности незначительчительно изменилась к лучшему, больше половины ее продукции составляет сырье или продукция неглубокой переработки Нефтедобыча и нефтепереработка, металлургия и другие сырьевые товары составляют 4/5 структуры промышленности, что свидетельствует о том, что сырьевая экспортная ориентация сохраняется. О значении отрасли для экономики страны свидетельствует утверждение Указом Президента Азербайджанской Республики в 2005 г. Государcтвенной Программы « О развитии 12 13 World Development Indicators, WВ 2011,Табл. 5.12, р. 306-310; 23, 2016, Табл. 5.13, р. 314-316 Azərbaycanın xarici ticarəti, DSK. Bakı, s. 626-653 48 топливно-энергетического комплекса Азербайджанской Республики на 2005-2015 гг».14 Был издан также Указ Президента Азербайджанской Республики Об упорядочении структуры ГНКАР 15 и внесении дополнительных изменений в предыдущий Указ № 844 от 24.01.2003 г.16 Импорт продовольствия из зарубежных стран занимает ведущие позиции на внутреннем рынке, побивая нашу продукцию по оформлению и качеству. В результате страна не получает ожидаемого эффекта от внешнеторгового обмена, который она могла бы иметь при относительной эквивалентности его структуры. Отмечавшийся за последние годы рост в ненефтяном секторе Азербайджана происходил за счет увеличения производства химической продукции, черной и цветной металлургии. Одной из причин все еще сохраняющегося высокого дефицита баланса услуг за ряд лет связано с оплатой, оказываемой резидентам иностранных компаний услуг, в рамках подписанных нефтегазовых контрактов.. В структуре прямых инвестиций более 80% составляет нефтегазовый сектор, что также связано с инвестициями, поступившими в виде акционерного капитала по бюджетным расходам в рамках реализации около 30 Проектов в нефтегазовой сфере.17 Анализ показывает, что несмотря на то, что в сфере управления государственной собственностью «инновационные продуктовые образцы» вводятся, инвестиционная активность промышленных предприятий (ПП) в сфере технологических-процессовых инноваций и техническому строению капитала остается низкой. По этим показателям ПП Азербайджана и Турции, заметно уступают не только развитым, но и быстро развивающимся странам, ВЕ и Юго-Восточной Азии, а также ряду стран СНГ.18 Потому переход от ресурсной к эффективной -Азербайджана, а Турции -к конкурентоспособной экономике в соответствии с классификацией, принятой ежегодным ВЭФ в г.Давосе, 2015 г.и институтом менеджмента и развития (IMD) требует оценки сложившегося научно-технического потенциала и связей двух стран в этой сфере, который включает совокупность материальных и духовных ресурсов, определяющих научно-технический уровень производства, в исторически определенных социально-экономических условиях. Важнейшей составляющей НТП- собственный научный потенциал, инженерно-конструкторский потенциал (или единый исследовательский потенциал), потенциал образования, технический потенциал производства. Как известно, развитие НТП сопровождается усилением взаимосвязи и взаимопроник-новения этих элементов. Основные параметры НТП: сеть НИОКР и Проектных организаций, занятых разработкой фундаментальных и прикладных направлений науки и применением их результатов; кадры ученых и специалистов во всех звеньях (академической, отраслевой и вузовской науки) процессы продвижения НИОКР–от разработки научных идей до массового внедрения их достижений в практику; систему подготовки и переподготовки научных и инженерно-технических кадров; финансовое и материально-техническое обеспечения НИОКР; до развития научной, экспериментальной и производственной базы, ее оснащенности научными приборами, инструментами, оборудованием, материалами для проведения исследований и разработок, системы внедрения достижений науки и техники в практику, обеспечения информацией, пропаганды достижений, участия в международной кооперации и специализации НИ и Технических разработок, способности эффективно использование преимуществ международного разделения труда, организации и управления НИО КР. 14 Указы Президента Азербайджанской Республики Г.А.Алиева. А.Р. Milli Məclisinin rəsmi nəşriyyatı, Qanunvericilik Toplusu, 1993-2003 гг., 14.02.2005, № 635 ; Указы Президента Азербайджанской Республики И.Г.Алиева, А.Р. Milli Məclisinin rəsmi nəşriyyatı, Qanunvericilik Toplusu, 2004- 2016 гг. 15 Указы Президента Азербайджанской Республики Г.А.Алиева. А.Р. Milli Məclisinin rəsmi nəşriyyatı, Qanunvericilik Toplusu, 1993-2003 гг.; Указы Президента Азербайджанской Республики И.Г.Алиева, А.Р. Milli Məclisinin rəsmi nəşriyyatı, Qanunvericilik Toplusu, 2004- 2016 гг., 14.09, 2006, № 458 16 Указы Президента Азербайджанской Республики И.Г.Алиева. А.Р. Milli Məclisinin rəsmi nəşriyyatı, Qanunvericilik Toplusu,. 2004- 2016 гг., 07.03.2007, № 539 17 2015-ci ildə хаrici investisiyalı müəssisələrin işinin əsas göstəriciləri., 2016, s.156-163, 170-174 18 Azərbaycanın sənayesi, DSK. Bakı, 2015, s .91-93,102-103; 19, s. 170-174 49 Список литературы 1. Əliyev H.Ə. “Müstəqillik yolu”, Bakı,1997, s. 37 2. Указы Президента Азербайджанской Республики Г.А.Алиева, А.Р. Milli Məclisinin rəsmi nəşriyyatı, Qanunvericilik Toplusu, 1993-2003 гг. 3. Указы Президента Азербайджанской Республики И.Г.Алиева, А.Р. Milli Məclisinin rəsmi nəşriyyatı, Qanunvericilik Toplusu, 2004- 2016 гг. 4. Газета “Бакинский рабочий”, 2004-2016 гг. 5. Глинкина С.П. О трансформации экономической системы в ЦВЕ .// Вопросы Экономики. 2002, № 12. 6. Городецкий А. Об основах институциональной трансформации: теоретический аспект // Вопросы экономики, 2000, № 10. 7. Демидова Л.С. Сфера услуг в постиндустриальной экономике // МЭ и МО, 1999, № 2. 8. Друзик Я.С. Мировая экономика на финише XXI века. Минск, 2002, Экономпресс, с. 10. 9. Егоров А.В. Правовая интеграция и ее содержание.// Государство и право. М., 2004, №1, с. 74-84 10. Колодко Г. Глобализация и сближение уровней экономического развития: от спада к росту в странах с переходной экономикой //Вопросы экономики, 2000, № 10. с. 4. 11. Кругман П.Р. Обстфелд М. Международ. экон-ка. Теория и политика. М. 1997, с. 39-40. 12. Ульченко Н.Ю.- Ответственный редактор, Сборник статей «Турция на пути к региона- льному лидерству», (К 90-летию Турецкой республики) Москва, 2015, 300 с. 13. Уразова Е.И. Турция сегодня: Сотрудничество со странами Южного Кавказа и Цент-ральной Азии, М., 2012, Изд-во МБА, 280 с. 14. Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. М.: Инам,1994 г., 735 с. 15. 2015-ci ildə хаrici investisiyalı müəssisələrinin işinin əsas göstəriciləri”. 2016, 78 s .(7, 45) 16. Azərbaycanın xarici ticarəti, DSK. Bakı, 2015, s.19, 27, 30; 2016. s. 8-11 s. 23, 822 s. 17. Azərbaycanda tikinti. AR, DSK. Bakı 2016, 385 s. 18. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. DSK, Bakı. 19. Azərbaycanın sənayesi. DSK, Bakı, 2015, s. 343,100,101; 2013, s. 17, 29, 31 20.«The Global Competitivenese Report (GCR) 2014-2015, Table 2.1; Country/Economy Profi- les, 2016-17/ XIII 21. http//enWikipedia org/wiki/international_innovation_index. Отчет:«Инновационный. импе- ратив в производстве США могут восстановить свой край» (Крупные и малые страны), 03, 2009 г. 22. World Development Report, 2003, The world bank, 188 p., Annexes, 2009, 2016, WB,366 p. 23. World Development Indicators, WВ, 2003, Tabl. 3.11, Tabl. 4.a, 4.1-4.10, Tabl. 5.1-5.12, Tabl. 6.1-6.6, 6.8, 6.11-6.15. 2015, Tabl. 4.1; p.6/1- 6/6; 2016, Tabl.1-6. p.19, p.167-3 24. Uluslararası Telekomunikatıon bırliği, Bilgi Toplumun ölcümü, Türkiye, 2016 Xülasə Məqalədə Türkiyə-Azərbaycan iqtisadi əlaqələrinin inkişafı xarici ticarət dövriyyəsinə, xarici kapitalın həcminə, strukturuna və coğrafiyasına görə ətraflı təhlil olunur. Şərqi Avropa, MDB, Baltikanın inkişaf etmiş və sürətli inkişaf xətti götürmüş ölkələrinin və Çinin reytinq nəticələrinin beynəlxalq indikatorlar, sərmayə indekslərinə əsasən müqayisəli təhlili verilir. Bu zaman həmin ölkələrin başqa iqtisadi göstəricilərinə də diqqət yetirilir. Makrosəviyyədə xarici ticarətin şəraitinin nəticələri neft və neft məhsullarının qiyməti nəzərə alınmaqla göstərilir. Son 25 ildə elm və təhsil sahəsindəki əlaqələr müqavilə-hüquqi baza əsasında təhlil olunur. Bütün bunlar hər iki dövlətin iqtisadi inkişaf strategiyasında elmi-texniki siyasətin təkmilləşdirilməsi barədə bir sıra nəticə və təkliflərin irəli sürülməsinə əsas verir. Summary The article investigates a state of development of Turkish-Azerbaijani economic ties through external trade echange foreign capital, by volume, structure, and geography. There is offered the comparative analysis with the resulting indices world indicators and innovation indices of deve- loped and rapidly developing countries of EU, CIS, Baltiya, China et. With this, when it is possible and necessary also with other economic indices of home economics of these countries. The resuble of the accounts of the levels of foreign trade on macro level. Hrough prices of oil, oil products etc. are cited. The analysis is made of the links in a sphere of science and edication using trade-legal bas for last 25 years. As a result of all this possibile lity is afforded to draw the grounded conclusions and define a number of proposals on improvement of scientific and technical politics of strategy development of economics of the two countries. 50 Əhmədova Asya AMEA Fəlsəfə İnstitutu, baş mütəxəssis asyamir-75@rambler.ru AZƏRBAYCANIN XARİCİ SİYASƏTİNİN ABŞ İSTİQAMƏTİ Açar sözlər: geosiyasi, geoiqtisadi, regional, milli təhlükəsizlik, müstəqillik, suverenlik, inteqrasiya, sərmayə. Ключевые слова: геополитический, геоэкономический, национальная безопасность, вложения, региональный, независимость, суверенитет. Key words: geopolitical, geoeconomical, regional, national-security, independence, sovereignty, integration, investment. Azərbaycan-ABŞ münasibətlərinin tarixi XIX əsrin 70-80-ci illərindən başlayır. Belə ki, bu dövrdə Amerikanın məşhur iş adamı, "Standart oyl" kompaniyasının rəhbəri Rokfeller Bakı neft sənayesinə maraq göstərərək öz nümayəndəsini Bakıya göndərmiş və burada möhkəm mövqe qazanmış olan İngiltərə və digər Avropa dövlətlərinin şirkətləri ilə danışıqlar aparmışdır. Müəyyən işlər görülməsinə baxmayaraq, həmin dövrdə Amerikanın nisbətən zəifliyi, İngiltərənin Azərbaycandakı güclü mövqeyi və Avropa dövlətləri ilə ABŞ arasında mövcud olan ziddiyyətlər normal iqtisadi münasibətlər yaradılmasına mane olmuş və bu səbəbdən də onlar Bakıda daimi möhkəmlənə bilməmişdir. ABŞ-la Azərbaycan arasında ilk diplomatik münasibətlər 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanda Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra meydana gəlmişdir. Belə ki, 1919-cu il mayın 28-də parlamentinin sədri Ə.M. Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Azərbaycan nümayəndə heyətinin Parisdə ABŞ Prezidenti V.Vilsonla görüşü iki dövlət arasında siyasi və diplomatik əlaqələlərin qurulmasında ilk addim olmuşdur. Görüşdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin tanınması, onun Millətlər Liqasına qəbul edilməsi, ABŞ-la diplomatik münasibətlərin yaradılması və s. haqqında Azərbaycan hökumətinin rəsmi memorandumu ABŞ Prezidentinə təqdim edilmişdir. Atılan addımlar, görülən işlər bir müddət sonra Azərbaycan Demokratik Respublikasının de-fakto tanınması, Bakıda ABŞ konsulluğunun yaradılması və bir çox iqtisadi müqavilələr bağlanması ilə nəticələnmişdir. Amerika ilə iqtisadi əlaqələr yaratmaq üçün ABŞ işgüzar dairələrinin nümayəndəsi Maks Rabinov Azərbaycan nümayəndəliyinin maliyyə işləri üzrə məsləhətçisi təyin olunmuş və onunla müqavilə bağlanılmışdır. M.Rabinov Azərbaycandan dünya qiymətlərinə uyğun neft alınmasını, ABŞ maliyyə orqanları tərəfindən Azərbaycana kredit buraxılmasını, habelə, Azərbaycan üçün Amerika manufaktura mallarının alınmasını təşkil etməli idi. Amerikanın "Standard oyl kompani of Nyu-York" neft şirkətinin direktoru P.İ.Tomasla Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yollar naziri X.Məlik-Aslanov arasında 1919-cu ilin iyul ayında 12 milyon pud kerosin alınması barədə müvəqqəti saziş imzalanmışdır. Bu sazişə görə Azaəbaycan 1920-ci ilin 31 yanvarına qədər "Standard oyl" kompaniyasına hər tonu 34 dollardan 6 milyon pud kerosin verilməli idi. Bu kompaniya vasitəsi ilə Azərbaycan ABŞ-dan hər pudu 2,5 dollara 40 min ton taxıl almışdı. Lakin bu münasibətlər Azərbaycanın Qızıl Ordu tərəfindən işğal olunması və Sovet İttifaqının tərkibinə daxil edilməsi ilə kəsilmiş və SSRİ dağılana qədər heç bir rəsmi diplomatik münasibət olmamışdır. Azərbaycan - ABŞ münasibətləri bir də 71 il sonra, 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycanda müstəqillik haqqında Konstitusiya aktı qəbul edildikdən sonra yarandı. Həmin il dekabrın 25-də Vaşinqton öz müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan dövlətini rəsmi tanıdığını bəyan etdi və 1992-ci il martın 17-də ABŞ Bakıda özünün səfirliyini açdı, 18-də isə iki dövlət arasında rəsmi diplomatik münasibətlər yarandı. Bunun ardınca, 1992-ci ilin aprelində Vaşinqton hökuməti Senatın ATƏM üzrə komissiyasının sədri senator Dennis de Konsini başda olmaqla ABŞ Konqresinin nümayəndə heyətini Bakıya göndərdi. Həmin ilin noyabrında Azərbaycan Vaşinqtonda öz səfirliyini açdı. Müstəqillik elan edildikdən sonra Müstəqil Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasət strategiyası müəyyənləşdirildi. Müstəqil ölkənin daxili və xarici siyasətinin mərkəzində güclü Azərbaycan dövləti və demokratik cəmiyyət yaratmaq Azərbaycanın müstəqilliyini və suverenliyini təmin etmək məsələsi dururdu. Bu məqsədlə ölkənin bütün əlverişli şəraiti və əhəmiyyətinin dünyanın aparıcı dövlətlərinin diqqətinə çatdırılması istiqamətində işlər aparıldı. Bu ölkələrin iqtisadi və strateji maraqları Azərbaycanın milli dövlətçilik mənafeləri ilə uzlaşdırılaraq dövlət və iş adamlarının diqqətinə çatdırıldı. ABŞ-ın və digər Qərb ölkələrinin Azərbaycanla yaxınlaşmasının yolları öyrənildi və bu sahədə mühüm nailiyyətlər əldə edildi. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət strategiyasının əsas istiqamətləri sırasında ABŞ-la ikitərəfli münasibətlərin qurulması və inkişaf etdirilməsi mühüm yer tutur. Müasir dövrdə dünya siyasətini müəyyən edən və istiqamətləndirən ABŞ kimi fövqəldövlətlə faydalı münasibət qurmaq Azərbaycan üçün çox vacibdir. Ermənistanın və Amerikada yaşayan erməni lobbisinin anti-Azərbaycan təbliğatı nəticəsində ABŞ Azərbaycanın müstəqil siyasət yeritməsinə, sülh və demokratiyaya can atmasına şübhə ilə yanaşır, bu 51 ölkəyə islam fundamentalizminə yuvarlanan, erməniləri və digər xristianları soyqırımına məruz qoyan, insanları vəhşicəsinə məhv edən, insan hüquqları və demokratiyanı pozan, qonşu dövlətlərə qarşı ədalətsiz addımlar atan bir dövlət kimi baxırdilar. Elə həmin vaxtlar - 1992-ci ilin axırlarında ABŞ-da güclü erməni diasporunun təsiri ilə ABŞ Konqresi Azərbaycana hər cür yardım göstərilməsini qadağan edən məlum "Azadlığı Müdafiə Aktı"na "907-ci düzəliş"i qəbul etdi. Bu düzəliş zorla müharibəyə cəlb edilmiş Azərbaycan üçün müstəqil dövlət quruculuğu yolunda çox ağır bir zərbə idi. Sonrakı illərdə Azərbaycanın xarici siyasətin ABŞ istiqamətinin məqsədlərindən biri də məhz bu düzəlişin ləğv edilməsinə nail olmaq idi. Ölkəmizin geostrateji əhəmiyyətini və dünya dövlətlərinin mənafe müstəvisində yerini düzgün qiymətləndirə bilən xarici siyasət idarəsi ABŞ-ın Qafqaz regionunda və Azərbaycanın müstəqil dövlətçilik taleyində oynayacağı rolu nəzərdən qaçırmayaraq bu sahədə əməli iş görməyə başlayır. Azərbaycan hökuməti ABŞ-ın ölkəmizin beynəlxalq təhlükəsizliyinə və müstəqilliyinə təminat verəcəyinə, ona ilkin iqtisadi və siyasi dəstək göstərəcəyinə, sivil dövlətlərarası münasibətlər sisteminə inteqrasiya olunmasına yardım edəcəyinə böyük inam bəsləyirdi. Digər yandan, Azərbaycanın ABŞ-ın milli mənafeləri baxımından əlverişli geosiyasi ərazidə yerləşməsi, zəngin təbii ehtiyatlara, xüsusən neft yataqlarına malik olması və beynəlxalq prinsiplərə uyğun, sivil və müstəqil siyasət yeritməsi bu ümidləri daha da artırırdı. Azərbaycan diplomatiyası tərəfindən ilk növbədə iki ölkə arasında münasibətlərin genişlənməsi və inkişafının bütün diplomatik vasitələrlə təmin edilməsi və rəsmi Vaşinqtonun beynəlxalq dəstəyinə nail olmağın yolları, eləcə də Azərbaycanın müstəqil dövlətçilik və təhlükəsizlik problemlərinə bu fövqəldövlətin cəlb edilməsinin forma və metodları araşdırılaraq müəyyən edildi. Azərbaycan ABŞ üçün özünün strateji tərəfdaş olmaq əhəmiyyətini anlatmalı, demokratiyaya, sülhə, insan hüquq və azadlıqlarının qorunması prinsipinə əsaslanan hüquqi dövlət qurmaq əzmini və istəyini sübut etməli, eyni zamanda strateji və iqtisadi mənafe baxımından Azərbaycan ilə əlaqələrin verə biləcəyi faydanı ABŞ-ın diqqıtinə çatdırmalı və bu ölkənin xarici siyasət prioritetlərinə daxil olan, onun müdafiə etdiyi dövlətlər sırasına keçməli idi. bu fövqəldövləti Azərbaycana, onun düçar olduğu problemlərə, regionda baş verən siyasi və münaqişəli məsələlərə cəlb etmək Azərbaycanın xarici siyasət kursunun əsas hədəflərindən idi. Lakin bu hədəfə çatmaq o qədər də asan deyildi. ABŞ-ın bölgədəki iqtisadi və siyasi maraqları nəzərə alınaraq və bu istiqamətdə Azərbaycanın müstəqil dövlətçilik və təhlükəsizlik problemlərinin həllini Amerikanın regionda təmsil olunan maraqları ilə uzlaşdıraraq xarici siyasət yürüdülməyə başlandı. Azərbaycanın rastlaşdığı Dağlıq Qarabağ problemi və erməni təcavüzünə ABŞ-ın rəsmi dairələrinin diqqətini cəlb etmək üçün hökumət ölkənin beynəlxalq aləmə inteqrasiyasına və dünyada Azərbaycana yönəlik ictimai rəyin müsbət istiqamət almasına zəmin yaradan düşünülmüş strateji kursa üstünlük verdi. Amerika Birləşmiş Ştatları kimi iri dövlətlə münasibətlərin bərabərhüquqlu tərəfdaşlıq və qarşılıqlı hörmət əsasında qurulması istiqamətində 1993-cü ilin sonundan başlayaraq aparılan ardıcıl, intensiv iş və məqsədyönlü xarici siyasət artıq 1994-cü ilin sonlarında öz müsbət nəticələrini göstərməyə başladı. Uğurlu neft siyasəti isə bu ölkəni respublikamızla daha sıx bağladı. 1994-1996-cı illərdə həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində ABŞ-da Dağlıq Qarabağ və Azərbaycan haqqında əsl həqiqətlər geniş ictimaiyyət tərəfindən dərk edilməyə başlanmışdır. Belə ki, bu illərdə Azərbaycan diplomatiyası Dağlıq Qarabağ probleminin və Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin mahiyyətini aça bilmiş, amerikalılara Azərbaycanla hərtərəfli əlaqələrin əhəmiyyətini anlatmış, ölkəyə qarşı Konqresin qəbul etdiyi 907-ci düzəlişi aradan götürməyə çağırmışdır. Ə.Həsənov Amerika-Azərbaycan münasibətlərindən bəhs edərkən yazır ki: “Təkcə 1994-cü ilin may-oktyabr aylarında Azərbaycana qarşı həyata keçirilən ədalətsiz siyasətə yenidən baxılması, 907-ci düzəlişin ləğv edilməsi ilə bağlı hökumətə, Senata və Konqresə müxtəlif səviyyələrdə bir neçə müraciət olmuşdur. Bunların içərisində may ayında senatorlar P.Saymons və Q.Reydin təklifləri, iyul ayında D.Konsini və Lixinin müraciətləri və başqaları daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ən maraqlısı isə ilk dəfə bu sənədlərdə Dağlıq Qarabağ ermənilərindən deyil, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsindən, ABŞ-ın əsl maraqları və erməni diasporunun təqdim etdiyi "Amerika maraqlarından" söhbət açılır və ədalətli qərarlar qəbul edilməsi tələb edilirdi”1. Diplomatik səylər nəticəsində Azərbaycana, onun yeritdiyi daxili və xarici siyasətə, regionda tutduğu mövqeyə və atdığı addımlara bütünlükdə ABŞ-da, onun ayrı-ayrı qurumlarında münasibət əsaslı surətdə dəyişməyə başladı. ABŞ-ın nüfuzlu senatorları, konqresmenləri, siyasi və hökumət xadimləri ilə aparılan danışıqlarla yanaşı, Amerika neft kompaniyaları ilə yaradılmış konsorsiumlar da bu ölkədə Azərbaycana münasibətin müsbət istiqamətdə dəyişməsinə gətirib çıxarmışdır. “907-ci düzəliş”in aradan qaldırılması istiqamətində həyata keşirilən tədbirlər öz bəhrəsini vermiş, 24 oktyabr 2001-ci ildə Senat, 14 noyabr 2001-ci ildə Konqres arasındakı razılaşdırma komissiyasının rəyindən sonra 19 dekabr 2001-ci ildə Nümayəndələr Məclisi “2002-ci ilin sonuna qədər Azərbaycana qarşı tətbiq edi1 Həsənov Ə. Azərbaycanın geosiyasəti. Bakı, 2015, s. 630 52 lən 907-ci düzəlişin ləğv edilməsi haqqında” ABŞ Prezidentinə səlahiyyət verilməsi haqqında qərarı təsdiq etmişdir. Təəssüf doğuran odur ki, ABŞ hökuməti bu günə qədər 907-ci düzəlişi birdəfəlik ləğv etməyib. Nümayəndələr Məclisi 907-ci düzəlişin ləğv edilməsi haqqında hər il yenidən qərar qəbul edir. Xarici siyasətin iqtisadi vasitələrlə həyata keçirilməsi ən uğurlu tətbiq formalarındandır. İqtisadi vasitə digər ölkələrin siyasətinə təsir etmək üçün iqtisadi potensialdan istifadə edilməsini nəzərdə tutur. Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycan enerji amilini xarici siyasətin əsas elementlərindən birinə çevirərək, bu işdə yeni-yeni beynəlxalq tərəfdaşlar tapmaq istiqamətində fəaliyyətə başladı. Beynəlxalq neft şirkətləri ilə birlikdə Xəzər dənizinin karbohidrogen ehtiyatları dünya bazarına çıxarıldı. Enerji sahəsində əməkdaşlığın sağlam təməllər üzərində qurulması Azərbaycan-ABŞ əlaqələrinə xüsusi təkan vermiş, bu istiqamətdə həyata keçirilən məqsədyönlü uğurlu siyasət indi də xarici siyasətdə güclü bir vasitə kimi öz müsbət təsirini göstərməkdədir. Aparılan uğurlu enerji siyasəti nəticəsində Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin daha da möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynadı. Ə.Həsənov “Azərbaycan geosiyasəti” kitabında yazır ki: “Xüsusən, “Əsrin müqaviləsi” bir dövlət olaraq Azərbaycanın dünyada və regionda geosiyasi və geoiqtisadi əhəmiyyətini artırdı, bölgədə və dünyada arzuolunan iqtisadi tərafdaşa çevrildi”2. Ə.Həsənov Azərbaycanın uğurlu enerji siyasətini şərh edərək yazır ki: ““Əsrin müqaviləsi” çərçivəsində həyata keçirilən transmilli layihələr Cənubi Qafqaz və Xəzər hövzəsinin digər dövlətləri ilə müqayisədə Azərbaycanın beynəlxalq aləm üçün geosiyasi və geoiqtisadi dəyər ölçülərini xeyli artırdı, regional və beynəlxalq prespektivini yüksəltdi, xarici aləmlə tərəfdaşlıq münasibətlərinə və milli inkişafa təsir göstərdi”3. Xəzər dənizinin neft yataqlarının istismarına ABŞ-ın ən iri şirkət və kompaniyalarının cəlb edilməsi Azərbaycan dövləti üçün çox mühüm və həyati əhəmiyyət kəsb edən zəruri vəzifələrin yerinə yetirilməsinə yardım etməklə bərabər, həm də iki ölkə arasındakı münasibətlərin strateji əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq istiqamətində inkişafını sürətləndirdi. ABŞ-ın neft kompaniyalarının Azərbaycana çox böyük miqdarda investisiya qoyması respublikamızı Amerikanın iqtisadi tərəfdaşına çevirdi. Bu ölkələrlə qarşılıqlı faydalı iqtisadi əməkdaşlığa və tərəfdaşlığa nail olmaq müstəqil dövlətimizin möhkəmlənməsi və təhlükəsizliyi işində böyük irəliləyiş idi. “Qarşılıqlı sərmayə qoyuluşuna təminat almaq bütövlükdə Azərbaycanın suverenliyi və müstəqilliyinə təminat almaq demək idi. Qərb Cənub Qafqazdakı layihələrə böyük miqdarda sərmayə qoyursa, onun təhlükəsizliyinin təmininə də ciddi diqqət yetirməli idi. Sərmayənin təhlükəsizliyi birbaşa Azərbaycandakı sabitlikdən asılıdır. Deməli, Azərbaycanın daxili sabitliyi ilə əlaqəli olan bütün proseslərdə Qərbin də marağı vardır. Bu baxımdan, dağlıq Qarabağ məsələsi, Azərbaycanın tədrici demokratikləşməsi, qoyulan sərmayələrin qorunması kimi məsələlər Vaşinqtonun da maraq dairəsində qalır”4. Azərbaycan ABŞ-ın strateji maraqları üçün 2001-ci il 11 sentyabr terror aktından sonra daha çox əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Terrorla mübarizədə qarşlıqlı əməkdaşlıq yaratmaq zərurəti meydana çıxan zaman Azərbaycanın tərəfdaşlıq mövqeyi sərgiləməsi və geostrateji əhəmiyyəti - Cənubi Qafqaz ölkələrinin, o cümlədən Əfqanstana gedən hərbi karvanın üzərində yerləşməsi ölkənin ABŞ və NATO ilə hərbi-strateji tərəfdaşlıq məsələlərində öz müsbət təsirini göstərdi. Rəsmi Vaşinqtondan gələn təklifləri özünün milli təhlükəsizlik strategiyası və milli dövlətçilik maraqları çərçivəsində düzgün qiymətləndirən Azərbaycan hökuməti ABŞ-ın rəhbərliyi ilə yaradılan antiterror koalisiyasına ilk qoşulan ölkələrdən və onun fəal iştirakçılarından biri oldu. Ə.Həsənov yazır ki: “2001-ci ildən ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi antiterror koalisiyasında beynəlxalq terrorizmlə mübarizədə müsəlman dünyasının bütün narazılığına baxmayaraq Azərbaycan ilk gündən prinsipial mövqe nümayiş etdirərək, Amerikanın yanında yer almışdır. Xüsusən son dövrlərdə Əfqanstanla bağlı hərbi-geosiyasi məsələlərin həllində ABŞ üçün Azərbaycanın əhəmiyyəti xüsusilə əvəzolunmaz olmuşdur”5. ABŞ-ın Müdafiə Naziri Donald Ramsfeldin 11 sentyabr hadisələrindən sonra “Azərbaycanın bizim üçün geosiyasi əhəmiyyəti daha da artdı”6 bəyanatı ilə çıxış etməsi iki ölkə arasındakı münasibətlərdə hərbi-strateji tərəfdaşlığın Birləşmiş Ştatlar üçün nə dərəcədə önəmli olmasına diqqət çəkir. Terror aktından sonra iki ölkə arasında təhlükəsizlik sahəsində və Müdafiə nazirlikləri arasında əməkdaşlıq genişləndirilmiş, ABŞ-ın müdafiə naziri D. Ramsfeld 2001-2005-ci illərdə dörd dəfə - (15 dekabr 2001-ci il, 3 dekabr 2003-cü il, 12 avqust 2004-cü il və 12 aprel 2005-ci il) Azərbaycanda səfərdə olmuş, Azərbaycan Prezidenti və digər dövlət rəhbərləri ilə danışıqlar aparmış, iki ölkə arasında hərbi və təhlükəsizlik məsələləri üzrə əməkdaşlığın müxtəlif aspektlərini müzakirə etmişdir. Azərbaycan-ABŞ münasibətləri və təhlükəsizlik əlaqələri Prezident İlham Əliyevin ABŞ Prezidenti Corc Buşla İstanbulda Avratlantik Tərəfdaşlıq Şurasının Zirvə toplantısı zamanı keçirdiyi görüşdə, 2003-cü il noyabrın 21-də, 2004-cü il martın 13 və iyunun 10-da və 2004-cü il martın 27-də ABŞ dövlət katibinin 2 Yenə orada, s. 603 Yenə orada, s. 602 4 Məmmədov N. Xarici siyasət: reallıqlar və gələcəyə baxış. Bakı, 2013, s. 137 5 Həsənov Ə. Azərbaycanın geosiyasəti. Bakı, 2015, s. 294 6 Həsənov Ə. Azərbaycanın geosiyasəti. Bakı, 2015, s. 286 3 53 müavini R. Armitacın rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti, 2004-cü il mayın 26-da ABŞ Konqresinin Silahlı Qüvvələr Komitəsinin sədri K. Veldonun başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti, 2004-cü il oktyabrın 4-də ABŞ dövlət katibinin hərbi-siyasi məsələlər üzrə müavini A. Blunfeldin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti, 2005-ci il aprelin 1-də ABŞ-ın Avropa Komandanlığının qərargah rəisinin müavini Ç. Voldun başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti ilə danışıqlar zamanı da geniş müzakirə olunmuş və qərarlar qəbul edilmişdir. Azərbaycan müəyyənləşdirdiyi düzgün xarici siyasət kursu sayəsində Amerika ilə normal münasibətlər yarada bilmiş, həm də Azərbaycan və Amerikanın bütün sahələr üzrə əsas dövlət maraqlarını uzlaşdırmış və onları birbirinə əsl strateji tərəfdaş etmişdir. Amerika ilə Azərbaycan arasında müdafiə və hərbi əlaqələri, investisiyaların təşviqi və qorunması, ticarət və kapital qoyuluşu, banklararası və digər sahələrdə əməkdaşlığı nəzərdə tutan hökumətlərarası müqavilələr bağlanmış, münasibətlərin tənzimlənməsi ilə bağlı ayrıca sənəd imzalanmışdır. İki ölkənin tərəfdaşlıq münasibətlərinin genişləndirilməsi haqqında imzalanmış xüsusi sənəd isə Amerika iş adamlarının ölkəmizdə fəaliyyət göstərmələri üçün əlverişli şərait yaradılmasının hüquqi bazasını təşkil edir. Bunlar Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsinə, milli təhlükəsizliyinin təmin olunmasına və sosial-iqtisadi tərəqqisinə xidmət edir. ABŞ Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini, suverenliyini, ərazi bütövlüyünü, regional və beynəlxalq təhlükəsizliyini, demokratik inkişafını dəstəkləyərək, onun bir dövlət kimi möhkəmlənməsinə, iqtisadi islahatların müvəffəqiyyətlə sona çatdırılmasına və ümummilli inkişafın əldə olunmasına bazar iqtisadiyyatının dərinləşməsinə hərtərəfli kömək göstərmişdir. Ötən illər ərzində ABŞ Azərbaycanla ikitərəfli ticarət, iqtisadi və kommersiya əlaqələrini genişləndirmiş, Xəzər dənizinin enerji ehtiyatlarının emalı və nəqlində ABŞ şirkətlərinin iştirakına, enerji siyasəti və kommersiya məsələləri üzrə iki dövlət arasında rəsmi dialoq yaradılmasına dəstək vermişdir. Azərbaycanın da daxil olduğu Avropa-Asiya nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizinin fəaliyyət göstərməsinə, Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmasına, Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzv olmasına və s. kimi məsələlərdə ABŞ daim ölkəmizə dəstək vermişdir. ABŞ hökuməti keçən müddətdə Azərbaycanın enerji siyasəti, yeni neft-qaz ixracı təşəbbüslərini, eləcə də “Şərq-Qərb nəqliyyat kommunikasiya dəhlizi” yaratmaq istiqamətində əksər səylərini ardıcıl olaraq dəstəkləmiş və bütün transmilli layihələrın təkcə Azərbaycana deyil, bütün regiona fayda gətirməsinə yardım etmişdir. ABŞ Azərbaycanın milli təhlükəsizliyinin təmin olunması ilə bağlı qarşılaşdığı problemlərin aradan qaldırılmasına, Avropa təhlükəsizlik sisteminə, xüsusən NATO-nun “Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqramı”na və Avro-Atlantik Tərəfdaşlıq Şurasına fəal inteqrasiya olunmasına hərtərəfli yardım göstərmişdir. Azərbaycanın xarici siyasəti qarşısında qoyulmuş vəzifələr müvəffəqiyyətlə həyata keçirilib və bu sahədə nəzərdə tutulan məqsədlərə əsasən nail olunub. Bu illərdə dünyanın fövqəldövləti hesab olunan ABŞ-la faydalı münasibətlər qurulmuş, Azərbaycanın müstəqillik, suverenlik, ərazi bütövlüyü və beynəlxalq təhlükəsizlik problemləri ABŞ-ın bölgədəki siyasi və strateji maraqları ilə tam uzlaşdırılaraq müstəqil Azərbaycan dövlətinin və xalqının iqtisadi mənafeləri ABŞ-ın maraqları ilə uyğunlaşdırılaraq bu dövlətlərin güclü iqtisadi, maliyyə və qabaqcıl texnoloji imkanları məharətlə milli iqtisadiyyatımızın yüksəlməsi və inkişafına cəlb edilmişdir. Azərbaycanın həm dünya birliyinə, həm də Avropa və məhəlli təhlükəsizlik sisteminə inteqrasiya olunması yolunda planetin sivilizasiyalı dövlətlərarası münasibətlər sistemində özünəməxsus yer tutması ilə bağlı ABŞ-ın hərtərəfli dəstəyi və himayəsi əldə olunmuşdur. Ümumiyyətlə, ötən illər ərzində iki ölkə arasındakı əlaqələr bütün sahələr üzrə siyasi, iqtisadi, regional əməkdaşlıq, beynəlxalq təhlükəsizlik və hərbi məsələlər üzrə genişləndirilmiş və daha da inkişaf etdirilmişdir. Uğurlu daxili və xarici siyasəti nəticəsində dünyanın siyasi və iqtisadi məkanında öz layiqli yerini tutmuş, etibarlı tərəfdaşa, regionun siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzinə çevrilmiş Azərbaycan daha böyük nailiyyətlərə doğru inamla irəliləyir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Həsənli C. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920). Bakı, 2009 2. Həsənov Ə. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti. Bakı, 2005 3. Həsənov Ə. Azərbaycan geosiyasəti. Bakı, 2015 4. Məmmədov N. Xarici siyasət: reallıqlar və gələcəyə baxış. Bakı, 2013 5. Novruzov N. Xarici siyasətin Azərbaycan modeli. Bakı, 2012 6. https://az.wikipedia.org/wiki/Azərbaycanın_xarici_siyasəti 7. www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=44528 8. newtimes.az/az/relations/1607/ 9. https://azeri.azerbaijan.usembassy.gov/uploads/images/.../Burns_AZ.pdfaz.trend.az/news_print.php?news_id =2351085 54 Azərbaycan xarici siyasətinin ABŞ istiqaməti Xülasə “Azərbaycan xarici siyasətinin ABŞ istiqaməti” adlı məqalədə Azərbaycanla ABŞ arasında münasibətlərin yaranma tarixi, inkişaf mərhələləri və istiqamətləri araşdırılır. İki ölkə arasında siyasi, iqtisadi, humanitar və hərbi-strateji əlaqələrdən bəhs olunur. Направление США во внешней политике Азербайджана Резюме В статье под называнием «Направление США во внешней политике Азербайджана» рассматривается вопрос истории отношений ьежду Азербайджаном и США. А также дается информация о политических, экономических, гуманитарных отнащениях междумя странами. USA orientation of Azerbaijan’s foreign policy Summary The article titled “The USA Orientation of Azerbaijan’s Foreign Policy” is been investigates the origin of history of the relations between Azerbaijan and the USA, stages of development and directions and mentions about political, economic, humanitarian and military-strategic relations between two countries. Əmirov Eldar ADU-nun Rusiyaşünaslıq Elmi-Tədqiqat Mərkəzinin baş elmi işçisi, s.e.ü.f.d. Yəhyayev Şahin AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun əməkdaşı CÜMHURİYYƏT DÖVRÜNDƏ İRANIN AZƏRBAYCAN SİYASƏTİ (QAFQAZ FÖVQƏLADƏ KOMİSSİYASININ SƏNƏDLƏRİ İŞIĞINDA) Açar sözlər: Azərbaycan Demokratik Respublikası, Qafqaz fövqəladə komissiyası, Qacarlar, Ziyaəddin Təbatəbai, Vüsuq əd-dövlə Ключевые слова: Азербайджанская Демократическая Республика, Чрезвычайная комиссия Кавказа, Каджары, Зияэддин Табатабаи, Восуг-Эд-Доуле Keywords: Azerbaijan Democratic Republic, Caucasian Emergency Commission, Qajars, Zia'eddin Tabatabaee, Vossug ed Dowleh 1918-ci ilin 28 may tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra cümhuriyyət qurucularının qarşısında həm ölkə daxili, həm regional və həm də beynəlxalq müstəvidə bir sıra mühüm problem və çətinlikləri həll etmək vəzifəsi dururdu. Belə mühüm məsələlərdən biri də qonşu dövlətlərlə münasibətlərin tənzimlənməsi və onlarla qarşılıqlı əlaqələrin qurulmasından ibarət idi. Prinsip etibarı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yarandığı ərəfədə həm Osmanlı imperiyası, həm Rusiyada və bilavasitə Qafqazın özündə baş verən proseslər fonunda bu ölkələrdə mövcud olan hansı siyasi qüvvələrlə münasibətlərin qurulması məsələsinin özü belə həlledici sual idi. İranla münasibətlərdə isə məsələ bir az fərqli idi. Rusiya və Osmanlı imperiyasından fərqli olaraq İrandakı Qacarlar hakimiyyəti ingilislərin dəstəyi ilə olsa belə imperiyanın varlığını qoruyub saxlamaqda idi. İranda mövcud olan Qacarlar sülaləsi Osmanlı və Rusiyada baş verən prosesləri özü üçün yeni bir fürsət olaraq görür və xüsusən Qafqazda yaranmış yeni Azərbaycan Cümhuriyyətinə münasibətdə gizli imperialist məqsədlərdən çıxış etməkdə idi. Akademik R.Mehdiyev Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə İran arasındakı münasibətlərə toxunarkən yazır: “İranla münasibətlər Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq fəaliyyəti boyunca onun xarici siyasətinin ən mürəkkəb istiqamətlərindən birini təşkil etmiş və çoxsaylı çətinliklər, mübahisə və gərginliklərlə müşayiət olunmuşdur”1. Bəhs olunan dövrdə Azərbaycan-İran münasibətlərini xarakterizə edən AMEA-nın müxbir üzvü, professor 1 ADR-İran diplomatik münasibətləri Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədləri işığında (1919-1920-ci illər). İdeya müəllifi və ön sözün müəllifi, elmi redaktor akademik Ramiz Mehdiyev. Bakı: Şərq-Qərb, 2017, 392 s. 55 Musa Qasımlı isə yazır ki, İranın ziddiyyətli və birmənalı olmayan mövqeyi ikitərəfli münasibətlərdə şəraitə uyğun olaraq dəyişikliklərdə özünü göstərirdi2. Bu dəyişkən münasibətlərin daha dəqiq öyrənilməsi üçün İranın seyyid Ziyəddin Təbatəbainin rəhbərliyi altında Azərbaycana ezam etdiyi Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının İran rəsmi dairələrinə göndərdiyi sənədlər ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Əsasən İranın o vaxtkı baş naziri Vüsuq əd- Dövləyə göndərilən bu sənədlər bu münasibətləri öyrənmək baxımından çox aktualdır. Əlbəttə qeyd etmək lazımdır ki, bu sənədlər uzun müddət elmi tədqiqatdan demək olar ki, kənarda qalmışdı. İran Qacarlar dövləti ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin münasibətlərini öyrənmək baxımından çox qiymətli mənbə rolunu oynayan bu məktublar 2017ci ildə akademik Ramiz Mehdiyevin ideyası və təşəbbüsü əsasında Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək nəşr edilmiş və aidiyyəti sahə üzrə məşğul olan tədqiqatçıların ixtiyarına verilmişdir. İranın Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədlərinin təhlili və tədqiqi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətiİran münasibətlərinin əsas müzakirə mövzularını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Sənədlərin təhlili nəticəsində belə bir qənaətə gəlmək olar ki, ikitərəfli münasibətlərdə müzakirə edilən əsas mövzular aşağıdakılar olmuşdur: – Yeni yaradılmış Cümhuriyyətin “Azərbaycan” adlandırılması məsələsi; – İranın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini de-yure tanıması məsələsi; – Azərbaycanda yaşayan İran təəbələrinin hüquqlarının müdafiəsi məsələsi; – Azərbaycanda İranın ticarət-iqtisadi münasibətlərinin müdafiəsi məsələsi. Sənədlərin təhlili və ümumilikdə AXC-İran münasibətlərinin araşdırılması həm də iki ölkə arasındakı münasibətlərin xronoloji dövrləşdirilməsinə imkan verir. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu iki illik müddəti aşağıdakı kimi dövrləşdirmək mümkündür: – 1918-ci ilin mayından noyabr ayına qədər olan dövr – Bu dövrdə İran Qacarlar dövləti Qafqazda yaranmış yeni dövlətlərlə heç bir şəkildə əlaqələrin qurulmamasına çalışır və çar Rusiyası ilə bağladığı müqavilələrin şərtlərini pozmağa maksimal şəkildə ehtiyatlı yanaşırdı. – 1918-ci ilin noyabrından – 1919-cu ilin yazına qədər olan dövr – Bu dövrdə İran yeni yaranmış dövlətin Azərbaycan adlandırılmasının özünə təhlükə olaraq görür, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə əsas əlaqələrini İstanbuldakı nümayəndələri vasitəsi ilə qururdu. – 1919-cu ilin yazından sentyabr ayına qədər olan dövr – bu dövrdə ilk növbədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin uğurlu təbliğatı, inadkar fəaliyyəti nəticəsində İran Azərbaycanla de-fakto əlaqələr qurmaq məcburiyyətində olduğunu dərk edir və İrandakı Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə 14 bənddən ibarət razılaşma imzalanır. – 1919-cu ilin sentyabrından-1920-ci ilin martına qədərki dövr - İranın Qafqazdakı nümayəndələri, o cümlədən Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının tərkibindəki diplomatlar ciddi cəhdlə şah hakimiyyətini Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tanınmasının zəruriliyinə inandırmağa çalışırdılar. – 1920-ci ilin martından başlayan və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutuna qədərki dövr – bu dövrdə İran Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini de-yure tanıyır, onunla rəsmi olaraq ikitərəfli münasibətlərə dair sənədələr imzalayır, lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu ilə əlaqədar olaraq bu sənədləri faktiki olaraq ratifikasiya edə bilmir. Seyyid Ziyaəddin Təbatəbainin başçılığı ilə Qafqaza göndərilmiş İran nümayəndə heyətinin – Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədlərinə əsasən, 1919-cu ilin sentyabrından – 1920-ci ilin mayına qədərki dövrün təhlilini aparmaq mümkündür. 1919-cu ilin 11 sentyabrında Tiflis baş konsulluğundan İranın Xarici İşlər Nazirliyinə göndərilən məktubda Azərbaycandakı İran təbəələrinin vəziyyəti, bununla bağlı Azərbaycanın Tehrana göndərilmiş nümayəndəsi Adil xan Ziyadxanovla aparılan müzakirələr və atılacaq addımlar barədə məlumat verilmişdir3. Sentyabrın 20-də göndərilən digər bir məktubda isə İranın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini rəsmi tanımamasına görə yeni hökumətin etirazları, İranlı məmurlarla əlaqələrdən imtina etməsi ilə bağlı çox maraqlı məqamlar öz əksini tapmışdır4. Məktubda İran hakimiyyətinə bu ölkənin Tiflisdəki nümayəndəsi AXC ilə rəsmi münasibətlərin qurulması barədə təkid edərək yazırdı: “Mənim fikrimcə, gərək ya nizəucu ilə hüquqlarımızı qorumalı və ya da praktik tədbirlər görülməlidir. Birinci variant təəssüf ki, dövlətimiz üçün mümkün deyildir. Bu halda ali dövlət rəhbərlərinin Qafqazın yeni təsis edilən hökumətləri ilə rəsmi formada müzakirələrə daxil olmaqdan başqa çarəsi qalmır”5. Artıq 1919-cu ilin oktyabr ayının 2-də İran Xarici İşlər Nazirliyinin protokolundan aydın olur ki, Qafqazın yeni təsis edilmiş dövlətləri ilə bir sıra müvəqqəti müqavilələrin bağlanılması və yerli məsələlərin həlli 2 Qasımov M. Xarici dövlətlər və Azərbaycan. Bakı: Qanun, 1998, 360 s. ADR-İran diplomatik münasibətləri Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədləri işığında (1919-1920-ci illər). İdeya müəllifi və ön sözün müəllifi, elmi redaktor akademik Ramiz Mehdiyev. Bakı: Şərq-Qərb, 2017, 392 s. 4 Yenə orada 5 Yenə orada 3 56 üçün nümayəndə heyəti göndərilməsinə qərar verilmişdir. Nümayəndə heyətinin tərkibinə Azərbaycanla bağlı qoyulan əsas məsələlər aşağıdakılardan ibarət idi: 1) Qafqaz Azərbaycanına dair məsələni araşdırmaq; 2) Bakı, Gəncə və İrəvanda öz maraqlarına uyğun olaraq məktəblər təsis etmək; 3) Bakıda təbliğatın aparılması məqsədi ilə fars və Azərbaycan dillərində olmaqla qəzet təsis etmək; 4) Bakı, Gəncə və İrəvana ruhani rəhbərlər təyin etmək və s.6. Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədlərindən digər birindən aydın olur ki, İran nümayəndələri Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müttəfiqlik münasibətlərinə xeyli dərəcədə qısqanclıqla yanaşmışlar. Belə sənədlərdən birində yazılırdı: “Türk təbliğatçıları zahirdə eyni dil və millət amilindən istifadə etməklə Qafqazda yaşayanları aldatdılar. O qədər hiylə işlətdilər ki, Qafqaz Azərbaycan Respublikası və orada yaşayan müsəlmanların İranla olan münasibətlərini korladılar”7. Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədlərində ən maraqlı sənədlərdən biri də o dövrdə İranın baş naziri olmuş Vüsüq əd-Dövlənin Azərbaycanın baş naziri Nəsib bəy Yusifbəyliyə göndərdiyi məktubdur. Məktubda İran hökumətinin başçısı İranın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə bağlı qısqanclığını və qorxularını ört-basdır edərək, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini rəsmi olaraq tanımamaqlarını belə əsaslandırırdı: “İran, hal-hazırda qardaş Azərbaycan xalqının yaratdığı qonşu ölkəni görməkdən xoşhaldır. Bu vaxta qədər Azərbaycanın İran dövləti tərəfindən rəsmən tanınmamasının yeganə dəlili, hal-hazırda böyük konfransa görə hər gün baş verən gözlənilməz dəyişikliklərin reallaşdırdığı siyasi mülahizə və diplomatik məsələlərdir”8. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti isə İran tərəfinin bütün bəhanələrinə baxmayaraq İrandan Qafqaza gəlmiş nümayəndə heyətinə ən yüksək münasibəti göstərirdi. 1919-cu ilin 2-dekabrında seyid Ziyaəddin Təbatəbainin İran Nazirlər Kabinetinə yazdığı məktubundan da aydın olur ki, Bakıya gələn İran nümayəndə heyətini Azərbaycanın xarici işlər nazirinin müavini Məhəmməd xan Təkinski, mübarizə və əks-inqilab komitəsinin (AXC-nin təhlükəsizlik xidmətinin) sədr müavini Mahmud bəy Səfikürdinski kimi yüksəkvəzifəli şəxslər qarşılamışdılar9. Xüsusən, əvvəllər Qafqazda görkəmli hüquqşünas kimi şöhrət qazanmış, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Ermənistanda (Ararat Respublikasında) diplomatik nümayəndəsi olmuş10. Məhəmməd xan Təkinski kimi görkəmli diplomatın nümayəndə heyətini qarşılayanlar arasında olması təsadüfi münasibətin göstəricisi ola bilməzdi. Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının digər sənədlərindən aydın olur ki, İran nümayəndə heyəti Bakıya gəldikdən sonra 1919-cu ilin dekabrın 1-də baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyli, xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərov, dekabrın 2-də yuxarıda adı çəkilən iki dövlət xadimi ilə yanaşı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin sədr müavini Həsən bəy Ağayev, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Gürcüstanın Bakıdakı səfiri, İrana xüsusi simpatiyası olan sabiq baş nazir və xarici işlər naziri Fətəli xan Xoyski ilə görüşlər keçirmişdir11. Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədlərində əksini tapan ən mühüm məqamlardan biri Azərbaycan parlamentinin fəaliyyəti və qadınlara seçki hüququnun verilməsi ilə bağlıdır. Belə ki, 23 dekabr 1919-cu il tarixli sənədlər komissiyanın sədri olan Ziyaəddin Təbatəbainin Həsən bəy Ağayevlə qadınlara seçki hüququnun verilməsi ilə bağlı apardığı müzakirədə əksini tapmışdır12. Bundan başqa sənədlərdə ermənilərin Zəngəzur və Naxçıvanda törətdikləri qırğınlarla bağlı da bir sıra məsələlər əksini tapmışdır13. Sənəddən aydın olur ki, ermənilərin törətdikləri hadisələrin qarşısını almaq üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hətta Ermənistanla müharibəyə başlamaq fikrinə düşmüş lakin böyük dövlətlərin səyi ilə bu müharibənin qarşısı alınmışdır. Sənədlərdə İranla Azərbaycan arasında iqtisadi əməkdaşlıq məsələlərinə dair məqamlar, xüsusən tranzit gömrük haqları və neftin qiyməti ilə bağlı aparılan müzakirələr artıq 1919-cu ilin sonu 1920-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti rəhbərlərinin məhdud imkanlar şəraitində yürütdükləri müdrik iqtisadi siyasətdən xəbər verir14. Məlum olduğu kimi, 1920-ci ilin martın 20-də Azərbaycanla İran arasında əməkdaşlığın bütün sahələrini əhatə edən saziş və müqavilələr imzalandı. Tərəflər arasında imzalanan dostluq müqaviləsinə əsasən, İran Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini de-yure tanıdı. Qısa müddət ərzində Tehranda Azərbaycanın səfirliyi, 6 Yenə orada Yenə orada 8 Yenə orada 9 Yenə orada 10 Hacıyev İ., Kəlbizadə E. Naxçıvanlı diplomatlar. Naxçıvan: Əcəmi, 128 s. 11 ADR-İran diplomatik münasibətləri Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədləri işığında (1919-1920-ci illər). İdeya müəllifi və ön sözün müəllifi, elmi redaktor akademik Ramiz Mehdiyev. Bakı: Şərq-Qərb, 2017, 392 s. 12 Yenə orada 13 Yenə orada 14 Yenə orada 7 57 Təbrizdə baş konsulluğu, Rəştdə konsulluğu, Ənzəlidə, Məşhəddə vitse-konsulluğu, Xoy və Əhərdə konsul agentlikləri yaradıldı15. Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının rəhbəri Z.Təbatəbainin 25 mart 1920-ci il tarixində İranın Nazirlər Kabinetinə ünvanlandığı məktub İran üçün bu müqavilənin əhəmiyyətini anlamaq və İranın hansı məsələlərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qarşı səmimi olmadığını aydınlaşdırmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Məktubdan aydın olur ki, İran müqavilənin imzalanması zamanı sərhədlər məsələsi, İranın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə erməni təcavüzünə qarşı silah yardımı məsələsi, Naxçıvanın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisi kimi tanınması məsələlərində mövqeyini qətiləşdirməkdən qaçmağa çalışmışdır16. Məktubdan aydınlaşan digər bir məqam İranın müqavilədə “de-fakto tanımaq” ifadəsi ilə yanaşı “de-yure tanımaq” ifadəsinin də işlədilməsinə yol verməməsi ilə bağlıdır. İran nümayəndəsi yazırdı ki, Azərbaycan nümayəndələrinin bütün meyl və təkliflərinə baxmayaraq dostluq müqaviləsinin birinci maddəsində de-jure ifadəsi işlənmədi. Buna baxmayaraq, tanınmaq ifadəsini qeyri-müəyyən də olsa, praktik və hüquqi baxımdan hər iki tanınmağa şamil etmək olar17. Fövqəladə Komissiyanın sənədlərində iki dövlət arasında müxtəlif sahələrdə münasibətləri tənzimləyən müqavilələrin mətnlərinin, eləcə də Bakıda İranın nümayəndə heyəti ilə Azərbaycan hökumətinin birgə toplantısının protokollarının yer alması iki dövlət arasında əsas müzakirə mövzularının və İranın Azərbaycandakı maraqlarının müəyyənləşdirilməsinə imkan verir. Beləliklə, nəticə olaraq qeyd edə bilərik ki, Azərbaycan tarixi üçün mühüm əhəmiyyətə malik olan Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədləri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-İran münasibətlərinin əsas mənzərəsini öyrənməyə imkan verir. Sənədlər üzərində apardığımız təhlillər sübut edir ki, bütün maneələrə və qeyri-səmimi yanaşmalara baxmayaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qonşu İran dövləti ilə əlaqələrin qurulmasına ciddi əhəmiyyət vermiş, hələ o dövrdə Azərbaycan torpaqlarında yaradılmış erməni Ararat Respublikasının təcavüzünə qarşı İran dövlətindən kömək gözləmişdir. Lakin o dövrün Tehran iqtidarının Azərbaycanın müstəqilliyinə qısqanclıqla yanaşması, bəzi hallarda bunu özü üçün təhlükə hesab etməsi nəticəsində İran dövləti tərəfindən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə faktiki olaraq kömək edilməmişdir. İran Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyinin hüquqi olaraq tanınmasını maksimum şəkildə gecikdirmiş və son nəticədə imzalanan rəsmi müqavilələri də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süquta uğradığı üçün ratifikasiya etməmişdir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. ADR-İran diplomatik münasibətləri Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədləri işığında (1919-1920-ci illər). İdeya müəllifi və ön sözün müəllifi, elmi redaktor akademik Ramiz Mehdiyev. Bakı: Şərq-Qərb, 2017, 392 s. 2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, 2 cilddə, I cild, Bakı: Lider, 2004, 440 s. 3. Hacıyev İ. Kəlbizadə E. Naxçıvanlı diplomatlar. Naxçıvan: Əcəmi, 128 s. 4. Qasımov M. Xarici dövlətlər və Azərbaycan. Bakı: Qanun, 1998, 360 s. Summary After the proclamation of the People's Republic of Azerbaijan on May 28, 1918, the founders of the republic faced a number of important problems and difficulties in the domestic, regional, and international levels. One of the important issues was the regulation of relations with the neighboring states and the establishment of mutual relations with them. The Gajar dynasty in Iran was implicitly imperialist in relation to the new Azerbaijan Republic in the Caucasus. The documents sent by the Caucasian Emergency Committee to the Iranian official circles are crucial for the more accurate study of these changing relations. These letters, which play a very valuable resource in studying the relations between the Government of Iran and the Government of Azerbaijan, are translated into Azerbaijani and translated into the hands of researchers in relevant fields in 2017 on the idea and initiative of academician Ramiz Mehdiyev. Резюме После провозглашения Азербайджанской Народной Республики 28 мая 1918 года основатели республики столкнулись с рядом важных проблем и трудностей на национальном, региональном и международном уровнях. Одним из важных вопросов было регулирование отношений с соседними государствами и установление взаимоотношений с ними. Династия Гаджаров в Иране была империалистически имплицистической по отношению к новой Азербайджанской Республике на Кавказе. Документы, направленные Кавказским комитетом по чрезвычайной ситуации в официальные круги Ирана, имеют решающее значение для более точного изучения этих меняющихся отношений. Эти письма, которые являются очень ценным ресурсом в изучении отношений между правительством Ирана и правительством Азербайджана, переведены на азербайджанский язык и переданы в руки исследователей в соответствующих областях в 2017 году по идее и инициативе академика Рамиза Мехтиева. 15 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, 2 cilddə, I cild, Bakı: Lider, 2004, 440 s. ADR-İran diplomatik münasibətləri Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədləri işığında (1919-1920-ci illər). İdeya müəllifi və ön sözün müəllifi, elmi redaktor akademik Ramiz Mehdiyev. Bakı: Şərq-Qərb, 2017, 392 s. 17 Yenə orada 16 58 Feyziyeva Günay AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutu, Şimali Qafqaz şöbəsi, elmi işçi gnyf92@gmail.com AZƏRBAYCAN-AVROPA İTTİFAQI MÜNASİBƏTLƏRİ Açar sözlər: Azərbaycan, Avropa İttifaqı, əməkdaşlıq, siyasət, enerji, layihələr Ключевые слова: Азербайджан, Европейский Союз, сотрудничество, политика, энергия, проектов Keywords: Azerbaijan, European Union, cooperation, politics, energy, projects Azərbaycanın əlverişli coğrafi mövqeyi, zəngin təbii sərvətləri və geniş nəqliyyat infrastrukturunun mövcudluğu bu ölkəni Avropa üçün maraqlı edir. 1991-ci ildə müstəqillik qazandıqdan sonra Avropa İttifaqı (Aİ) ilə çoxşaxəli əməkdaşlıq Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət konsepsiyasında yer alan başlıca istiqamətlərdən biri olmuşdur. Həmin dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatına yardım göstərən əsas donorlardan biri məhz Avropa İttifaqı idi. Azərbaycanın Avropa İttifaqı ilə əlaqələri əsas etibarilə müxtəlif proqramlar çərçivəsində həyata keçirilir. Aİ ilə münasibətlər “MDB ölkələrinə texniki yardım” (TACIS), “Avropa-Qafqaz-Asiya Nəqliyyat Dəhlizi” (TRACECA), “Avropaya neft və qazın nəql edilməsi üzrə dövlətlərarası proqram” (INOGATE), “Humanitar yardım” (ECHO) və digər proqramlar çərçivəsində inkişaf etdirilmişdir. “Yeni İpək Yolu” adlandırılan TRACECA proqramı Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Avropa arasında nəqliyyat əlaqələrini inkişaf etdirən bir proqramdır. TRACECA Brüsseldə 3 may 1993-cü il tarixində keçirilmiş 8 təsisçi dövlətin ticarət və nəqliyyat nazirlərinin Konfransında təsis olunmuşdur. Bu layihə tarixi şərq-qərb “İpək yolu” dəhlizinin yeni şəraitdə bərpası, nəqliyyat-kommunikasiya infrastrukturlarının bərpası və inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutur. TRACECA layihəsinin reallaşmasında ən mühüm məqam 8-9 sentyabr 1998-ci ildə Bakıda Azərbaycan və Gürcüstan Prezidentlərinin təşəbbüsü və Aİ-nin TRACECA proqramının dəstəyi ilə “Tarixi İpək Yolunun bərpası” adlı Beynəlxalq Konfransın keçirilməsi olmuşdur. 32 ölkə və 12 beynəlxalq təşkilat nümayəndələri bu konfransda iştirak etmişlər. Bu konfransda Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin həyata keçirilməsinin texniki və iqtisadi məsələlərini özündə əks etdirən “Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişaf etdirilməsi üzrə beynəlxalq nəqliyyat haqqında çoxtərəfli əsas saziş” adlanan mühüm sənəd imzalanmışdır. TRACECA hökumətlərarası komissiyasının daimi katibliyi 21 fevral 2001-ci ildən Bakıda fəaliyyətə başlayıb və koordinasiya funksiyasını icra edir1. Avropa İttifaqı ilə çoxşaxəli əməkdaşlıq Azərbaycanın xarici siyasət doktrinasında mühüm istiqamətlərdən biri kimi müəyyənləşdirilmişdir. Azərbaycanın bu mötəbər qurumla münasibətlərinin yaradılması və inkişaf etdirilməsi ümummilli lider Heydər Əliyevin adı ilə bilavasitə bağlıdır2. Azərbaycan Respublikası ilə Avropa İttifaqı arasında münasibətlərin hüquqi əsasını 1996-cı il 22 aprel tarixində Lüksemburq şəhərində imzalanmış Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi qoymuşdur. Bu sazişi prezident Heydər Əliyev “Azərbaycan dövləti üçün çox böyük əhəmiyyəti olan tarixi hadisə” kimi səciyyələndirmişdi. Sənəd 1 iyul 1999-cu il tarixində qüvvəyə minmişdir. Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi Respublikamızın milli maraqların təmin edilməsinə əsaslanan xarici siyasəti çərçivəsində Avropa İttifaqı ölkələri ilə bərabərhüquqlu, harmonik münasibətlərin qurulmasını nəzərdə tuturdu. Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi siyasi dialoq, insan hüquqları, iqtisadi, investisiya, ticarət, qanunverici, mədəni və digər sahələrdə genişmiqyaslı əməkdaşlığı hədəfləyirdi. Bu məqsədlə Əməkdaşlıq Şurası yaradılmışdır. Əməkdaşlıq Şurasının ilk iclası 10 oktyabr 1999-cu ildə keçirilib. Baş tutan görüşlərdə regional münaqişələrin həlli yolları, regional əməkdaşlıq məsələləri və TACİS, TRACECA, INOGATE və digər beynəlxalq proqramların rolu, Azərbaycanda keçirilən islahatlar, Avropanın iqtisadi və siyasi strukturlarına inteqrasiya, təhlükəsizlik məsələləri, məhkəmə sisteminin unifikasiyası, mətbuat azadlığı və s. kimi məsələlər müzakirə olunmuşdur. Aİ ilə əlaqələrin genişlənməsi və tənzimlənməsi sahəsində məqsədəuyğun tədbirlərin hazırlanıb həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 23 noyabr 1999-cu il tarixli sərəncamı ilə dövlət komissiyası yaradılmışdır3. Aİ-nın Cənubi Qafqaz dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin həyata keçirilməsi üçün əsas vasitələrindən biri də “Avropa Qonşuluq Siyasəti” (AQS) idi4. 2004-cü ildən Azərbaycan Respublikasını Avropa Qonşuluq 1 Azərbaycan - Avropa İttifaqı http://republic.preslib.az/az_a7-3.html Heydər Əliyev irsini araşdirma Mərkəzi. Bakı-Brüssel (Azərbaycan-Avropa İttifaqı münasibətləri). Bakı, 2011, s. 11. 3 Azərbaycan - Avropa İttifaqı http://republic.preslib.az/az_a7-3.html 2 59 Siyasətinə daxil etmək haqqında Aİ Şurasının qərarı ikitərəfli əməkdaşlıqda irəliyə doğru mühüm addım olmuşdur. AQS-nin əsas məqsədi Aİ ilə hər bir tərəfdaş ölkə arasında razılaşdırılmış və ölkə üzrə bir sıra qısa və orta müddətli prioritetlərin əks olunduğu Fəaliyyət Planlarıdır. 3-5 illik müddət üçün nəzərdə tutulan bu sənədlər hər bir ölkənin ehtiyac və imkanları, o cümlədən qarşılıqlı dəyər və maraqlar nəzərə alınaraq hazırlanmışdır5. AQS tərəfdaş ölkələr, o cümlədən Azərbaycan Respublikası üçün səmərəli siyasi dialoq və əməkdaşlıq, güzəştli ticarət əlaqələri və açıq bazar, miqrasiya, sərmayələrin təşviqi, yeni maliyyə mənbələrinin əldə edilməsi, mədəni, təhsil və ətraf mühit kimi sahələr üzrə əlaqələri təşviq edən müəyyən Aİ proqramlarında daha çox iştirak və texniki yardım imkanları təqdim etmişdir6. Azərbaycan Respublikası – Avropa İttifaqı Fəaliyyət Planı 14 noyabr 2006-cı il tarixində Brüsseldə AR-Aİ Əməkdaşlıq Şurasının iclası zamanı qəbul edilmişdir. Beləliklə, Azərbaycan Respublikası ilə Avropa İttifaqı arasında münasibətlərin gələcək inkişafının istiqamətləri həmin Fəaliyyət Planı ilə müəyyən olunmuşdur. Azərbaycan Avropa İttifaqı ilə həm də “Şərq Tərəfdaşlığı” (ŞT) proqramı çərçivəsində əməkdaşlıq edir. Aİ Xarici İşlər Nazirlərinin 26 may 2008-ci il tarixində Brüsseldə keçirilmiş görüşü zamanı Polşa və İsveç tərəfindən irəli sürülmüş “Şərq Tərəfdaşlığı” təşəbbüsü AQS çərçivəsində “şərq tərəfdaşları” kimi istinad edilən Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Ukrayna, Belarus və Moldovanın Aİ ölkələri ilə mövcud əməkdaşlığının ikitərəfli gücləndirilməsini və çoxtərəfli formatda davam etdirilməsini ehtiva edir. 7 may 2009-cu il tarixində Praqada ŞT üzrə Zirvə görüşü keçirilmişdir. Zirvə görüşündə sözügedən təşəbbüsün əsas məqsədləri və prinsipləri, həmçinin gələcək əməkdaşlıq prosesinin ümumi cizgilərini müəyyən edən Birgə Bəyannamə qəbul edilmiş və bununla da ŞT proqramına rəsmi səviyyədə başlanılmışdır. ŞT çərçivəsində dərin və hərtərəfli azad ticarət sahəsində yeni əməkdaşlıq sazişləri, Aİ-nin maliyyələşdirdiyi proqramlar, “mobillik və təhlükəsizlik paktları”, vizasız səyahət, Aİ-nin əmək bazarına giriş, Aİ qanunvericiliyinə və standartlarına uyğunlaşma, insanlar arasında əlaqələr sahələrində əməkdaşlıq nəzərdə tutulur. Şərq Tərəfdaşlığı çoxtərəfli formatı çərçivəsində müzakirələrin aparılması üçün təsis olunan platformalardan biri Enerji təhlükəsizliyi üzrə Platformadır. ŞT Aİ və Şərq tərəfdaş ölkələri arasında münasibətlərin daha yüksək səviyyəyə qaldırılması, mövcud əməkdaşlığın ikitərəfli və çoxtərəfli formatda davam etdirilərək genişləndirilməsini nəzərdə tutur. Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əməkdaşlığından danışarkən enerji siyasəti xüsusilə vurğulanmalıdır. Enerji Azərbaycan Respublikası ilə Avropa İttifaqı arasında əməkdaşlığın əsas istiqamətlərindən birini təşkil edir. 1994-cü il sentyabrın 20-də Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı “Azəri”, “Çıraq” və dərinsulu “Günəşli” yatağında neftin birgə işlənməsi və pay bölgüsü haqqında dünyanın 11 iri neft şirkətləri ilə müqavilə bağlanmışdır. İmzalanma mərasiminin açılışında ulu öndər Heydər Əliyev söylədiyi niqtində “bu müqavilə Azərbaycan Respublikasının dünya birliyində layiqli yer tutmasına kömək edəcək, ölkəmizin iqtisadiyyatını dünya iqtisadiyyatı, sərbəst bazar iqtisadiyyatı ilə sıx bağlayacaqdır” demişdir7. Həqiqətən də bu müqavilənin imzalanması ölkənin beynəlxalq mövqelərini möhkəmləndirməklə, onu Qərb dünyasına daha da yaxınlaşdırdı. Azərbaycan Respublikası ilə Avropa İttifaqı arasında enerji dialoqunun əsasları Aİ-nin yeni müstəqil dövlətlərə maliyyə dəstəyi çərçivəsində həyata keçirilən, regional təşəbbüslərdən biri olan INOGATE (Avropaya dövlətlərarası neft və qazın ixracı) proqramı ilə başlamışdır. Azərbaycan 1996-cı ildən INOGATE proqramının Tərəfdaş ölkəsidir. 1999-cu ilin iyul ayında 15 dövlətin iştirakı ilə imzalanan dövlətlərarası neft və qaz ixracını nəzərdə tutan Çərçivə Sazişi INOGATE-in hüquqi bünövrəsini təşkil edir8. INOGATE proqramı Avropa İttifaqı ilə INOGATE ölkələri arasında regional enerji əməkdaşlığı çərçivəsində Azərbaycanla enerji dialoqunu dəstəkləməyə davam edir9. Avropa İttifaqı və INOGATE Tərəfdaş ölkələrin enerji əməkdaşlığı sahəsində siyasi dialoqunun nəticəsi kimi Bakı Təşəbbüsünün əsası qoyulmuşdur. “Bakı Prosesi” (və ya Bakı Təşəbbüsü) 13 noyabr 2004-cü ildə Bakıda Enerji Nazirliklərinin Konfransında Aİ, Qara Dəniz və Xəzər dənizi hövzəsi ölkələri arasında enerji sahəsində əməkdaşlığı gücləndirmək məqsədi daşıyan siyasi dialoq şəklində başladılmışdır. İkinci Nazirlər Konfransı 30 Noyabr 2006-cı ildə Astanada keçirilmiş və bu Konfransda INOGATE Proqramının Tərəfdaş ölkələrdə enerji sahəsində Avropa İttifaqı ilə geniş əməkdaşlığı əhatə etmək səlahiyyətində olduğu təsdiq edilmişdir. 4 Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri (1991-2016) / məqalələr toplusu / Bakı: Poliart MMC, 2017, s. 322. 5 Azərbaycan Respublikasının Avropa İttifaqı ilə münasibətləri. http://www.mfa.gov.az/content/566 6 Heydər Əliyev irsini araşdirma Mərkəzi. Bakı-Brüssel (Azərbaycan-Avropa İttifaqı münasibətləri), s. 13. 7 Qasımlı M. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasəti (1991-2003). I hissə. Bakı, 2015, s. 297. 8 Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri (1991-2016), s. 336. 9 INOGATE & Azerbaijan http://www.inogate.org/countries/2?lang=en 60 Bakı Təşəbbüsünün məqsədi iştirakçı ölkələrin enerji bazarlarının Aİ-nin enerji bazarı ilə inteqrasiyasının möhkəmləndirilməsi, şəffaf enerji bazarlarının yaradılması, investisiyaların cəlb olunması, enerji təchizatının təhlükəsizliyinin möhkəmkləndirilməsi, mövcud infrastrukturun genişləndirilməsi və modernizasiyası yolu ilə enerji təchizatının təhlükəsizliyinin və etibarlılığının artırılması, yeni infrastrukturların inkişafı və müasir monitorinq sisteminin icrası, səmərəli və dayanıqlı enerji sistemlərinin inteqrasiyası vasitəsilə enerji tələbatı və təchizatının inkişaf etdirilməsi və s. ibarətdir. Bu və digər məqsədlərə nail olunması üçün lazım olan “Yol Xəritəsi” Astana Nazirlər Konfransında qəbul edilmişdir. 7 noyabr 2006-cı il tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Brüsselə səfəri zamanı imzalanmış “Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan Respublikası arasında enerji sahəsində strateji tərəfdaşlıq haqqında Anlaşma Memorandumu” AR və Aİ arasında enerji sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsi istiqamətində yeni imkanlar yaratmışdır. Bu Memorandumun əsas məqsədləri Aİ-nin enerji təchizatının şaxələndirilməsi və təhlükəsizliyi, həmçinin Azərbaycanın enerji infrastrukturunun inkişafı və müasirləşdirilməsi, enerjidən səmərəli istifadə, enerjiyə qənaət və bərpa olunan enerji mənbələrinin istifadəsidir. Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas məqsədlərindən biri də ölkənin əsas enerji ixracatçısı kimi mövqeyinin qorunmasıdır. Azərbaycan dünyanın müxtəlif regionlarında 30-dan çox neft rezervlərinə malikdir. Əsrin müqaviləsinin imzalanmasından sonra 1997-ci ildən 2014-cü ilin ilk yarısına qədər 2,6 milyard bareldən artıq neft hasil edilmişdir. 2001-ci ildən 2009-cu ilədək ÜDM-in artımı 16 faiz təşkil edib, 2003-cü ildən 2009-cu ilə qədər isə bu göstərici 27 faiz daha yüksək olmuşdur. Ölkənin neft və qaz gəlirlərinin 2024-cü ilə qədər 200 milyard dollar olması gözlənilir. Qaz sahəsində də eyni uğurların qazanılması üçün mühüm addımlar atılmışdır. 2006-cı ildən etibarən Şahdəniz yatağı ildə 9 milyard kubmetr qaz hasil edib. Azərbaycanda istehsal olunan təbii qaz Gürcüstan, Türkiyə, Rusiya, İran və Yunanıstana ixrac edilir. Yeni təbii qaz yataqlarının aşkar edilməsi nəticəsində ölkə həm regional, həm də qlobal əhəmiyyətə malik layihələrin həyata keçirilməsi üçün daha böyük addımlar atmağa başlamışdır. Ölkə xarici tərəfdaşlarla uğurlu əməkdaşlıq nümayiş etdirir və son 20 ildə “Azəri-Çıraq-Günəşli” (AÇG) layihəsinə 3000-dən çox yerli şirkət və təşkilat cəlb edilib. AÇG-ni idarə edən, BP-nin rəhbərlik etdiyi konsorsium 2013-cü ildə fəaliyyətdə olan sahənin istehsalını artırmaq və onu Avropa enerji bazarına inteqrasiya etdirmək üçün yeni bir tikinti mərhələsinə yol açaraq, son investisiya qərarını elan etmişdir. Avropa İttifaqının öz enerji mənbələrini şaxələndirmək və Rusiyanın təbii qazına olan asılılığı azaltmaq istədiyi bir vaxtda Azərbaycan karbohidrogen ehtiyatlarının nəqliyyat infrastrukturu vasitəsilə öz ixrac imkanlarını artırmışdır. 17 dekabr 2013-cü il tarixində Şahdəniz konsorsiumu Şahdəniz qaz və kondensat yatağının ikinci mərhələsinin işlənməsi barədə yekun investisiya qərarını açıqlamışdır. 20 sentyabr 2014-cü ildə, Əsrin Müqaviləsinin 20 illiyinin qeyd edildiyi gün Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin genişləndirilməsi üçün təməl atma mərasimi keçirildi. Genişləndirilmə Cənub Qaz Dəhlizinin tikintisində ilk addım olmuşdur10. Xəzər dənizində müasir sualtı istehsal texnologiyaları quraşdırılaraq Cənubi Qafqaz qaz boru kəmərini daha da genişləndirən Trans Anadolu və Trans Adriatik qaz boru kəmərlərinin inşası başlamışdır. Cənub Qaz Dəhlizi Avopa İttifaqının öz enerji mənbələrini diversifikasiya etmək istədiyi bir dövrdə onilliklər ərzində ilk dəfə Avropaya yeni qaz tədarükü gətirəcəkdir. Azərbycanın energetika naziri Pərviz Şahbazov layihə ilə bağlı öz müsahibəsində qeyd etmişdir ki, “Cənub Qaz Dəhlizi” elə bir layihədir ki, təkcə iştirakçı ölkələrin deyil, gələcəkdə qoşulacaq, yaxud qoşulmaq istəyən hər bir ölkənin maraqlarını təmin edəcək böyük imkanlara malikdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə ərsəyə gələn “Cənub Qaz Dəhlizi”nin yeni ixracatçılar, tranzit və istehlakçı ölkələr cəlb etməklə Balkanlar da daxil olmaqla, Şərqi və Mərkəzi Avropaya qədər genişlənmə perspektivi var. Adından göründüyü kimi, bu bir dəhlizdir. Bu il biz “Şahdəniz Mərhələ-2”, “Cənubi Qafqaz Boru Kəməri” və TANAP layihələrini yekunlaşdırırıq və bütün bu işlər də göstərir ki, Azərbaycan üzərinə götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirib11. Hazırda Azərbaycan qaz idxal edən ölkədən qazı ixrac edən ölkəyə çevrilmişdir. Ölkənin daxili tələbatını ödəməklə qalmır, eləcə də dünyanın ən böyük enerji bazarı olan Avropaya qaz ixrac edir. Azərbaycanın qaz sahəsindəki strategiyası çoxsaylı tərəfdaşları əhatə edən diversifikasiya olunmuş ixrac siyasətidir12. Azərbaycan Aİ üçün Xəzər regional enerji layihələri üzrə əsas tərəfdaşdır. Aİ Enerji Komissarı Günther Oettinger qeyd etmişdir ki, Biz Azərbaycanı Cənub Dəhlizi layihəsi üçün mühüm tərəfdaş hesab edirik13. 10 The Oil & Gas Year Azerbaijan 2015. The Who’s Who of the Global Energy Industry, pg. 10. Energetika naziri Pərviz Şahbazovun müsahibəsi / https://az.trend.az/azerbaijan/politics/2898418.html 12 The Oil & Gas Year Azerbaijan 2015. The Who’s Who of the Global Energy Industry, pg. 9. 11 61 14 sentyabr 2017-ci il tarixində Bakıda Azəri-Çıraq-Günəşli yataqlarının işlənməsi üzrə Hasilatın Pay Bölgüsü sazişinin 2050-ci ilə qədər uzadılmasını nəzərdə tutan sazişin imzalanması Azərbaycanın Avropa İttifaqı ilə enerji sahəsindəki əməkdaşlığının və onun Qərb üçün əhəmiyyətinin sağlam təməllər üzərində inşa olunduğunun əyani sübutudur. Əlamətdar hadisə ilə bağlı SOCAR-ın prezidenti Rövnəq Abdullayev demişdir: “Bu gün SOCAR ilə tərəfdaş şirkətlər arasında aparılan danışıqlara yekun vuraraq, razılaşdırılmış şərtlər əsasında AÇQ layihəsi üzrə 2049-cu ilin sonunadək davam edəcək yeni müqaviləni imzaladıq. Yeni müqavilənin şərtləri Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təsdiqlənəndən sonra qüvvəyə minir ki, bununla da növbəti 32 il ərzində AÇG-nin ölkəmizə gətirdiyi iqtisadi mənfəətləri maksimuma çatdıracağıq. Yeni müqavilənin şərtləri ölkəmizin və şirkətimizin 1994-cü ildən bəri artan maliyyə və texnoloji potensialını əks etdirməklə yanaşı, xarici tərəfdaş şirkətlərin Azərbaycan iqtisadiyyatına olan inamını da göstərir və artıq reallıq olan tərəfdaşlığımızı yeni müstəviyə qaldırır.”14 Beləliklə, Avropa İttifaqı Azərbaycanın Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazda reallaşdırdığı nəhəng enerji layihələrinə, milli iqtisadiyyatının liberallaşması və modernləşməsinə hərtərəfli yardım göstərən və kapital yatıran əsas donorlardan biri olmuşdur. Qurumun Azərbaycanla çoxtərəfli əlaqələri, xüsusən də, enerji, nəqliyyat və iqtisadi təhlükəsizlik sahəsində transmilli və regional əməkdaşlığı, mütəxəssislərin fikrinə görə, hər iki tərəfin maraqlarına uyğundur və bu gün də davam etdirilir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Azərbaycan - Avropa İttifaqı / http://republic.preslib.az/az_a7-3.html 2. Heydər Əliyev irsini araşdirma Mərkəzi. Bakı-Brüssel (Azərbaycan-Avropa İttifaqı münasibətləri). Bakı, 2011, 404 s. 3. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri (1991-2016) / məqalələr toplusu / Bakı: Poliart MMC, 2017, 904 s. 4. Azərbaycan Respublikasının Avropa İttifaqı ilə münasibətləri / http://www.mfa.gov.az/content/566 5. Qasımlı M. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasəti (1991-2003). 2 hissədə, I hissə. Bakı, 2015, 647 s. 6. INOGATE & Azerbaijan / http://www.inogate.org/countries/2?lang=en 7. The Oil & Gas Year Azerbaijan 2015. The Who’s Who of the Global Energy Industry. 190 pg. 8. Energetika naziri Pərviz Şahbazovun müsahibəsi / https://az.trend.az/azerbaijan/politics/2898418.html 9. Paul A, Rzayeva G. Azerbaijan - The key to EU energy security / http://www.epc.eu/pub_details.php?cat_id=4&pub_id=1357 10. BP Azerbaijan / https://www.bp.com/az_az/caspian/press/pressreleases/acg_psa_extended1.html Отношения между Азербайджаном и Европейским союзом Резюме За последние 25 лет Азербайджан смог развивать свои национальные интересы, экономические и стратегические цели как независимое государство. Геополитическое значение и влияние нашей быстро развивающейся республики растет. Азербайджан стал региональным лидером и важным партнером международного сообщества. Наша страна увеличила свое национальное богатство благодаря участию государства в углеводородной промышленности и вознаграждениям от нефтяных доходов до социальных услуг, а также снижению геополитической напряженности. Азербайджан, который добился полной энергетической независимости, уже является крупной страной-экспортером. Azerbaijan-European union relations Summary Over the past 25 years, Azerbaijan has been able to develop its national interests, economic and strategic goals as an independent state. The geopolitical significance and influence of our rapidly developing republic is growing. Azerbaijan has become a regional leader and an important partner of the international community. Our country has increased its national wealth through state participation in the hydrocarbon industry and the rewards of oil revenues to social services, as well as reducing geopolitical tensions. Azerbaijan, which has achieved complete energy independence, is already a major exporting country. 13 Paul A, Rzayeva G. Azerbaijan - The key to EU energy security. http://www.epc.eu/pub_details.php?cat_id=4&pub_id=1357 14 BP Azerbaijan https://www.bp.com/az_az/caspian/press/pressreleases/acg_psa_extended1.html 62 Fəxrəddin Hüseyn Lənkəran Dövlət Univerisiteti, t.ü.f.d., dosent siyavar@box.az AZƏRBAYCAN-İRAN MÜNASİBƏTLƏRİNİN TARİXİNƏ QISA BAXIŞ Açar sözlər: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Azərbaycan Respulikası, xarici siyasət, müstəqillik, geosiyasi maraqlar,Cənubi Qafqaz regionu, İran dövləti, tarixi-etnik yaxınlıqlar. Ключевые слова: Демократическая Республика Азербайджан, Азербайджанская Республика, внешняя политика, независимость, геополитические интересы, Южно-Кавказский регион, государство Иран, историческо-етнические узы. Keywords: Azerbaijan Democratic Republic, Azerbaijan Republic, foreign policy, independence, geopolitical interests, Southern Causacus region, the state of İran, historic ethnic ties. Azərbaycan xalqı dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra milli maraqlardan çıxış edərək xarici ölkələrlə siyasi, diplomatik, iqtisadi,ticarət, elmi, texniki, mədəni və humanitar münasibətlər qurdu. Azərbaycan Respublikası BMT-nin məqsəd və prinsiplərini, beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi qorumaq kimi vəzifələri rəhbər tutaraq ilk növbədə həmsərhəd olduğu İran İslam Respublikası ilə münasibətlər yaratdı. Azərbaycanla İran arasında siyasi münasibətlərin yaranmasının tarixi XX əsrin əvvəllərinə gedib çıxır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə İran arasında siyasi münasibətlər yaradılması istiqamətində ilk addımlar atılmağa başlandı. Azərbaycan nümayəndə heyəti İrana səfər etdi. Tehranda iki ölkə arasında əlaqələrin yaradılması haqqında sənədlər imzalandı. Qeyd edək ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz müstəqilliyi və təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə qonşu dövlətlər, xüsusən də İranla normal qonşuluq münasibətləri yaratmağa daha çox səy etdi. 1919-cu ilin sonlarından etibarən İranın Azərbaycana qarşı münasibətlərində müəyyən mənada müsbət dəyişikliklər baş verdi. İran tərəfi Azərbaycanın müstəqilliyinin əleyhinə olmadığını bildirdi. Buna gələcəkdə Rusiyaya qarşı müəyyən zəmanət kimi baxmağa başladı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünün xarici siyasətində ən çox qonşu dövlətlərlə, xüsusən də İranla siyasi-iqtisadi münasibətlər qurmaq istəyində olmuşdur. Lakin Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin ömrü cəmi 23 ay çəkdi. 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycan sovet Rusiyası tərəfindən işğal edildi. Hazırda Azərbaycan İran münasibətləri yüksələn xətt ilə inkişaf edir və yeni bir mərhələyə daxil olmuşdur. Azərbaycan və İran dövlətləri arasında mehriban qonşuluq və siyasi dipmlomatik münasibətlərin inkişafı tarixi zərurətdir və bu hər iki ölkənin təhlükəsizlik və dövlətçilik mənafeyinə uyğundur, resgionda sülh və sabitliyin qorunmasına böyük təsir göstərə bilər. Keçən əsrin sonlarına yaxın dünyada baş verən ictimai-siyasi prosseslər nəticəsində Sovet dövləti dağılıdı, onun tərkibində olan respublikalar müstəqilliyini əldə etdilər. Cənubi Qafqaz və Orta Asiya regionunda yeni dövlətlər yarandı. XX əsrdə Azərbaycan xalqının ən böyük nailiyyəti müstəqil Azərbaycan dövlətinin bərpası oldu.1 Azərbaycan Respublikası beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi qorumaq kimi BMT prinsiplərinə uyğun olaraq həmsərhəd olduğu İran İslam Respublikası ilə münasibətlər yaratdı. Müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan Respublikasında ilk dövrlərdə ictimai, siyasi, iqtisadi və sosial vəziyyət çox mürəkkəb və dəyişkən idi. Dağlıq Qarabağda separatçılıq, Ermənistanın təcavüzü və sovet dövründən miras qalan sosial-iqtisadi problemlər Azərbaycan dövlətinə fəal xarici siyasət yeritməyə mane olurdu. Azərbaycan dövləti xarici siyasət fəaliyyətini qurarkən dil, din, məişət, mədəniyyət və tarixi tellərlə bağlı olduğu İran İslam Respublikası ilə mehriban qonşuluq və dostluq münasibətləri yaratmağa və faydalı əməkdaşlığa hazır olduğunu bildirdi. Azərbaycan Respublikasında gedən ictimai-siyasi proseslərə böyük maraq göstərən İran İslam Respublikası 1991-ci il dekabrın 25-də Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini tanıdığını rəsmi sürətdə elan etdi.2 Azərbaycan və İran dövlətləri arasında siyasi-diplomatik münasibətlərin tarixi keçən yüzilliyin əvvəllərinə gedib çıxır. Müasir Azərbaycan Respublikasının sələfi olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixilik və xarici siyasət sahəsində fəaliyyətini və eyni zamanda müasir dövrümüzdə Azərbaycan Respublikasının İran İslam Respublikası ilə qurduğu çoxtərəfli əlaqələrin inkişaf yolunu araşdırmaq, əsrin əvvələrində baş verən bir sıra tarixi hadisələrin olduğu kimi sonundada təkrarlanmasının oxşar və fərqli cəhətlərini göstərmək aktuallıq kəsb edir. Belə ki, hər iki tarixi dönəmdə Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyini İran dövləti ilk vaxtlarda tərəddüdlə qarşılamışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ömrü qısa olsa da umummilli lider Heydər Əliyevin təbirincə müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyi əbədi və dönməzdir. Çünki həm əsrin əvvəllərində və həm də sonlarında müstəqillik qazanmış Azərbaycan dövlətinin İranla qurduğu münasibətlərə bir sıra tarixi reallıqlar təsir etmiş və təkrarlanmışdır. 1 2 Əliyev H. Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında. Bakı: Yeni Nəşirlər Evi, 2001, s. 6 Qasımov M. Azərbaycanın xarici siyasəti (konsepsiya məsələləri). Bakı: Mütərcim, 1997, s. 75 63 1918-1920-cı illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini müstəqil dövlət kimi tanıtmaq yolunda çoxlu çətinliklər mövcud olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti o zaman qonşu Cənubi Qafqaz dövlətləri ilə müqayisədə güclü olsa da, hərbi cəhətcə digər dövlətlərdən zəif idi. Şimaldan Denikinin silahlı birləşmələri, qərbdən erməni daşnakları, cənubdan isə İran dövləti yeni yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin torpaqlarına göz dikmişdilər. Belə bir mürəkkəb şəraitdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəhbərliyi və onun xarici siyasətini həyata keçirən diplomatiyası vətənin və millətin mənafeyini hər şeydən uca tutaraq Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyini qorumaq yolunda böyük fədakarlıq göstərdilər. Əsrin əvvəllərində də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünün xarici siyasət fəaliyyətində ilk növbədə həmsərhəd olduğu ölkələrlə normal münasibətlər yaratmağa çalışdı. İran ilə siyasi-diplomatik əlaqələr yaratmaq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasətində önəmli vəzifələrdən biri oldu. Hələ o zaman görkəmli yazıçı və diplomat Y.V.Çəmənzəminli yazırdı ki, rusla İran arasında Azərbaycan dövləti təşəkkül etdi. İki qonşu və İslam dövləti arasında dostluq hüsulə gəlmişdir. İki qonşu dövlətin tərəqqisi yalnız dostluq ilə ola bilər. İran bizi tutarsa və bizi müstəqil deyə tanırsa özü üçün şimal tufanına qarşı bir sipər qazanar.3 İran Araz çayının şimalında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövlətinin yaradılmasından müəyyən qədər təşvişə düşdü. Buna baxmayaraq, Azərbaycan dövləti dünya ölkələri tərəfindən tanınmaq üçün mümkün vasitələrdən istifadə etməyə çalışdı. 1918-ci ildə İstanbulda keçiriləcək beynəlxalq konfransda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin nümayəndələri də iştirak etməli idilər. Burada Azərbaycan diplomatiyasının başlıca məqsədi dövlətin müstəqilliyini beynəlxalq aləmdə tanıtmaq və mübahisəli məsələləri həll etmək idi. Konfrans baş tutmasa da, Azərbaycan diplomatları həmin konfransda iştirak etmək üçün gələn xarici ölkə nümayəndələri ilə birlikdə bir sıra görüşlər keçirdi. İran tərəfi ilə keçirilən görüş ikitərəfli münasibətlər baxımından daha əhəmiyyətli oldu. Belə ki, bu görüşdən sonra məlum oldu ki, İran «Azərbaycan» adlı müstəqil dövləti tanımır və onun gələcəkdə CənubiAzərbaycanı tutmaq niyyətinin ola biləcəyindən ehtiyat edir.4 Aydın olur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyindən narahatlıq keçirən dövlətlərdən biri də İran olmuşdur. Vəziyyət hətta o yerə gəlib çatdı ki, İranın müxtəlif dairələrinin şübhələrinə son qoymaq üçün Azərbaycan hökuməti rəsmi xarici yazışmalarında «Qafqaz Azərbaycanı» ifadəsini işlətməyə başladı.5 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tanıtmaq və təbliğ etmək üçün ezam olunmuş nümayəndə heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topçubaşovun İstanbul və Parisdəki diplomatik səyləri çox diqqətəlayiq oldu. Onun İran diplomatları, xüsusən də İran xarici işlər naziri Əliqulu Müşavirülməmalik Ənsari ilə görüşləri çox xarakterik idi. Bu görüşlər zamanı İran dövləti bir tərəfdən, İran və Rusiya arasında başqa bir bufer dövlətin, xüsusən müsəlman dövlətinin yaranmasını özlərinin təhlükəsizliyi baxımından yüksək qiymətləndirir, digər tərəfdən isə, bu dövlətin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti adlandırılmasını düzgün hesab etmirdi.6 O zaman İran mətbuatı yeni yaranmış dövlətin «Azərbaycan» adlandırılması haqqında geniş müzakirələr apararaq bu adın yanlış olduğunu sübut etməyə cəhdlər göstərdi. Cavab olaraq Azərbaycan mətbuatı isə İran dövlətinin bu narahatçılığının əsassız olduğunu göstərirdi. Y.V.Çəmənzəminli «Azərbaycan» qəzetində dərc etdirdiyi məqaləsində yazırdı: «Dövlətimizin Azərbaycan adlandığı sui-təfəhhümlərə (anlaşmazlığaF.H.) səbəb oldu. Halbuki, Təbriz əyalətinin, yəni İran Azərbaycanının İranın olub-olmaması barədə ortalıqda heç bir məsələ yoxdur. İranın hüququna təcavüz etmək fikrində deyilik, olmamışıq və olmayacağıq. Bizim tərəqqi və istirahətimizi təmin edən yalnız qonşularımız ilə dostluğumuz olacaqdır». 7 Ümumiyyətlə, İran dövləti birinci dünya savaşında Rusiya imperiyasının məğlub olmasından və yaranmış beynəlxalq vəziyyətdən istifadə etməyə çalışaraq, hələ 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələri ilə Rusiyanın işğal etdiyi torpaqları almaq ümidində idi. Azərbaycan diplomatları ilə görüşlərdə İran tərəfi bildirdi ki, Parisdə keçiriləcək sülh konfransında İran özünün tarixi ərazilərini, yəni Şimali Azərbaycan torpaqlarının geri qaytarılmasını tələb edəcəkdir. Lakin Azərbaycan diplomatı Ə.Topçubaşov İran tərəfinin bu fikrinə qəti etirazını bildirdi.8 İranın yeni təyin edilmiş xarici işlər naziri Firuz Mirzə Parisdə Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə görüşündən sonra iki ölkənin birgə fəaliyyət göstərməsi, yəni Azərbaycan-İran ittifaqının yaradılması haqqında fikir irəli sürüldü.9 Azərbaycan tərəfi irəli sürülən ideyanı müsbət qarşıladı. 1919-cu il noyabrın 1-də Parisdə Azərbaycan-İran birgə komissiyası yaradıldı. Bu komissiya ittifaq haqqında hətta dörd maddədən ibarət olan saziş də hazırladı. Sazişə görə, İran və Azərbaycan bir-biri ilə siyasi-iqtisadi əlaqə yaradırdılar və xarici siyasət sahəsində isə fəaliyyətlərini qarşılıqlı razılıq əsasında birləşdirmək arzu olunurdu. Hazırlanmış Azərbay3 Çəmənzəminli Y.V. Xarici siyasətimiz. Bakı: Azərnəşr, 1993, s. 34 Nəsibzadə N. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı: Elm, 1990, s. 21 5 Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər). Bakı: Azərnəşr, 1993, s. 93 6 Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti.(1918-1920). Bakı: Ay-ulduz, 1996, s. 190 7 Çəmənzəminli Y.V. Xarici siyasətimiz, s. 35 8 Nəsibzadə N. Azərbaycan Demokratik Respublikası. s. 22 9 Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər). s. 297 4 64 can-İran ittifaqı haqqında sənəd iki ölkə arasında əməkdaşlığın inkişafı üçün yaxşı zəmin yaratdı. Bu hadisə Azərbaycan diplomatiyasının qazandığı ilk nailiyyətlərdən biri kimi hesab edilə bilər. Çünki nəticədə İran AzərbaycanXalq Cümhüriyyətin ''de-yure'' tanıyan ilk dövlətlərdən biri oldu.10 İran ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti arasında ilk diplomatik münasibətlər 1919-cu ilin yazında quruldu. İsmayıl xan Ziyadxanlının başçılıq etdiyi Azərbaycan nümayəndə heyəti Tehrana getdi, İran hökuməti ilə ilkin diplomatik danışıqlar apardı, Tehranda səfirliyin, digər şəhərlərdə isə konsulluqların açılması haqqında müzakirələr aparıldı.11 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası İranda diplomatik nümayəndəliyin təsis olunması haqqında 1919-cu il iyulun 16-da qərar qəbul etdi. 4 oktyabr tarixli qərarla Tehranda fəaliyyət göstərəcək nümayəndəliyin başçısı Adil xan Ziyadxan təyin edildi.12 Adil xan Ziyadxan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İranda ilk rəsmi diplomatik nümayəndəsi oldu. O, 1920-ci il yanvarın 15-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk səfiri kimi öz etimadnaməsini İran hökumətinə təqdim etdi və diplomatik fəaliyyətə başladı.13 Ümumiyyətlə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünün xarici siyasətində ən çox qonşu dövlətlərlə, xüsusən də İranla siyasi-iqtisadi münasibətlər qurmaq istəyində olmuşdur və bu məqsədlə bir sıra diplomatik tədbirlər həyata keçirmişdir. Lakin Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin ömrü cəmi 23 ay çəkdi. 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycan sovet Rusiyası tərəfindən işğal edildi. Adil xan Ziyadxan özünün «Azərbaycan» kitabında yazır: «Öz vəzifəmin icrası ilə məşğul olduğum vaxt Vətənimdə köklü dəyişikliklər baş verdi. Milli hökumət sovet hökuməti ilə əvəz edildi. 22 iyun 1921-ci il tarixindən şahənşahlıq yanında rəsmiyyətimi itirdim. Çünki ali dövlət bütün Sovet Respublikaları İttifaqı tərəfindən İran şahənşahlıq hökuməti yanında təyin olunmuş təkcə bir nəfər nümayəndəni rəsmi surətdə qəbul etmişdi».14 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İrandakı ilk səfiri Adil xan Ziyadxan işğaldan sonra Vətənə dönməyərək, uzun müddət İranda siyasi mühacir kimi yaşadı. İkinci dünya müharibəsi zamanı sovet qoşunları İran ərazisinə daxil olduqdan sonra o, Türkiyəyə getdi və ömrünü orada başa vurdu.15 XX əsrin 80-cı illərin ikinci yarısında SSRİ-nin daxili ictimai-siyasi həyatında əsaslı dəyişikliklər baş verməyə başladı. SSRİ-ni təşkil edən respublikaların müstəqillik uğrunda mübarizə aparmaları üçün əlverişli şərait yarandı. Azərbaycan xalqı bu mübarizənin önündə gedirdi. Belə bir mürəkkəb və çətin şəraitdə Azərbaycan xalqı müstəqillik uğrunda mübarizəni daha da genişləndirdi. Hələ də SSRİ-nin tərkibində olmasına baxmayaraq Azərbaycan xarici ölkələrlə, xüsusən Türkiyə və İranla münasibətlərdə daha sərbəst olmağa çalışırdı. SSRİ-də «yenidənqurma» adı altında gedən dəyişikliklər nəticəsində İran vətəndaşlarının Azərbaycana, Azərbaycan vətəndaşlarının isə İrana gediş-gəlişləri çoxaldı. Keçən əsrin axırlarında ikinci dəfə müstəqilliyini qazanan Azərbaycan Respublikası xarici siyasətini xalqın mənafeyi naminə yeni təməl üzrə quraraq ilk növbədə ən yaxın qonşusu, tarixən müxtəlif müştərək, yəni din, dil, məişət, adət-ənənə və s. tellərlə bağlı olduğu İran İslam Respublikası ilə mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmağa və faydalı iqtisadi əməkdaşlıq etməyə hazır olduğunu bildirdi. İran İslam Respublikası Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini tanımaqda müəyyən tərəddüdlər göstərərək gözləmə mövqeyi tutdu. 1991-ci ilin noyabr ayında Moskvada rəsmi səfərdə olan İranın xarici işlər naziri Ə.Vilayəti bildirdi ki, İran hələlik Azərbaycanın müstəqilliyini tanımır və bu respublika ilə əlaqələrini SSRİ-İran münasibətləri çərçivəsində inkişaf etdirəcəkdir.16 Lakin dünyada baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklər nəticəsində yeni yaranmış respublikaları xarici dövlətləri tanımağa başladı. Əvvəl gözləmə mövqeyində duran İran İslam Respublikasının Azərbaycana olan maraq və diqqəti getdikcə artmağa başladı. 1991-ci ilin sonlarından etibarən İran hökumətinin müxtəlif səviyyəli rəsmi nümayəndələrinin Bakıya səfərləri çoxaldı. Beləliklə, SSRİ dağıldıqdan sonra Cənubi Qafqaz regionunda meydana gələn dövlətlər tədricən yeni beynəlxalq münasibətlər sistemində ABŞ, Türkiyə və İranın maraq dairəsinə düşürdü. Regionda əmələ gələn siyasi boşluqdan istifadə etməyə çalışan İran İslam Respublikası Azərbaycan Respublikasında nüfuz qazanmaq üçün cəhdlər göstərdi. İlk dövrlərdə İranın Azərbaycana münasibəti tanışlıq xarakteri ilə seçilirdi. İran tərəfi müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan Respublikası haqqında ətraflı məlumat toplamaq, ölkədə baş verən ictimai-siyasi dəyişiklikləri öyrənmək istəyində idi. Habelə, Rusiya, Türkiyə və ABŞ-ın Azərbaycan gerçəkliyinə təsir və mü10 Yenə orda, s.300 Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti.(1918-1920). Bakı: Ay-ulduz, 1996. s. 192 12 Yenə orda, s.192 13 Ziyadxanov A. Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr, 1993, s. 15 14 Yenə orda, s. 35 15 Zohrevənd Əvvəlin səfire Cumhuriyye Demekrotike Azərbaycan dər İran. Fəsilnameye tarixe rəvabete xareci. Theran 1379, Tabestan, doureye dovvom, şomoreye 3, s.191-195 16 Qasımov M. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1991-1995-ci illər). Bakı: Gənclik, 1996, s. 74 11 65 nasibətini aydınlaşdırmaq istəyirdi. Bütün bu məsələləri müəyyənləşdirmək istəyən İran Azərbaycanın müstəqilliyini iki aydan sonra tanısa da rəsmi diplomatik təmasları yaratmağa tələsmirdi. Ona görə də ilk vaxtlar Azərbaycan-İran münasibətləri siyasi-diplomatik yönümdən daha çox iqtisadi-ticarət yönümündə yaranırdı. Azərbaycan-İran siyasi-diplomatik münasibətlərinə bir sıra amillər təsir etmiş və bu baxımdan da onun inkişaf yolunu üç dövrə ayırmaq mümkündür. İkl növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin axırlarında SSRİ-nin dağılmasından sonra Qafqaz və Orta Asiya regionunda yeni geosiyasi vəziyyət yarandı. Özünü SSRİ-nin varisi elan edən Rusiyanın tədricən regionda yeni müstəqil dövlətlər üzərində siyasi və iqtisadi təsiri azalırdı. Neft və qaz yataqları ilə zəngin olan, əlverişli coğrafi-strateji məkanda yerləşən bu dövlətlər də öz növbəsində əldə etdikləri müstəqilliyi qoruyub saxlamaqda maraqlı idilər. Belə şəraitdə, İran İslam Respublikası da şimal sərhədləri boyunca yeni dövlətlərin yaranması prosesində seyrçi mövqedə durmayaraq bu hadisələrdən özünün dövlətçilik maraqları üçün maksimum dərəcədə bəhrələnməyə çalışırdı. Məlumdur ki, İranın Qafqaza, xüsusilə də Azərbaycana marağı həmişə böyük olmuşdur.17 Həmin dövrdə İran İslam Respublikası Azərbaycan dövlətinin şimal tərəfdən Rusiyanın iqtisadi təzyiqlərinə, qərbdən isə Ermənistanın hərbi təcavüzünə məruz qaldığını çox yaxşı başa düşürdü. İran rəsmilərinin fikrincə, Azərbaycanın dünya birliyinə çıxışı üçün təkcə bir yolu vardır ki, bu da İran dövlətinin ərazisidir. 1992-ci ilin başlanğıcından İran İslam Respublikasının Azərbaycana qarşı güclü maraq göstərdiyi hiss edilməyə başlandı. İran rəsmilərinin Azərbaycana səfərləri çoxalırdı. Türkiyə, ABŞ və Rusiya ilə rəqabət aparan İran dövləti bu yolla Azərbaycanda öz mövqelərini möhkəmləndirmək istəyirdi. İran Azərbaycanın iqtisadi çətinliyini yaxşı bildiyindən onunla iqtisadi-ticarət istiqamətində daha çox əlaqələr qururdu. Zaman keçdikcə dünyanın əksər ölkələri Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini qəbul edib onunla diplomatik əlaqələr yaratdı. İran İslam Respublikası da tarixi reallıqlarla barışaraq Azərbaycan Respublikası ilə rəsmi diplomatik əlaqələr qurmaq məcburiyyətində qaldı. 1992-ci il martın 12-də İran İslam Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında rəsmi diplomatik münasibətlər yaradıldı. Beləliklə, iki ölkə arasında siyasi-diplomatik münasibətlər qurulub inkişaf etməyə başladı. Azərbaycan-İran siyasi münasibətlərinin formalaşıb inkişaf etdirilməsinə təsir edən amillərdən biri də Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi oldu. Hələ SSRİ-nin tərkibində olarkən Dağlıq Qarabağda baş verən separatçılıq hərəkətləri böyüdü. Ermənistan Azərbaycana təcavüz etdi. Bu münaqişənin gedişində nəinki Dağlıq Qarabağ, hətta ona bitişik digər rayonlar da ermənilər tərəfindən işğal edildi. Həmin rayonların sakinləri qaçqın və köçkünə çevrildilər. Sərhədləri yaxınlığında silahlı münaqişənin güclənməsini istəməyən İran İslam Respublikası 1992-ci ilin əvvəllərindən Dağlıq Qarabağ probleminin həll edilməsi üçün vasitəçilik missiyası göstərərək bu istiqamətdə müəyyən işlər görməyə başladı. 1992-ci ilin may ayında Azərbaycan Respublikasında siyasi hakimiyyət dəyişikliyi baş verdi. Azərbaycan-İran siyasi münasibətlərinin inkişaf yolunda 1991-ci ilin sonlarından başlamış və 1992-ci ilin may ayının ortalarına kimi olan ilk dövr başa çatdı. Qeyd etmək lazımdır ki, məhz bu dövrdə Azərbaycan-İran siyasi-diplomatik münasibətləri qurulub inkişaf etdirildi. Birinci dövrdə münasibətlərin araşdırılması onun bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətlərinin olduğunu müəyyənləşdirməyə imkan verir. 1992-ci ilin may ayının ortalarında hakimiyyətə gələn Azərbaycan Xalq Cəbhəsi dövlətin xarici siyasətində müəyyən dəyişikliklər etdi. İlk növbədə İran İslam Respublikasının vasitəçilik missiyası həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi surətdə tənqid edildi. Ə. Elçibəy hakimiyyəti dövründə Azərbaycan Respublikasının xarici siyasəti daha çox Türkiyə və ABŞ-a meylli olması ilə fərqlənməyə başladı.18 Azərbaycan ictimai şüurunda belə bir fikir formalaşdırılırdı ki, ABŞ ölkədə mövcud olan bütün problemləri həll edəcək, ABŞ-Rusiya, ABŞ-İran ziddiyyətləri isə Azərbaycana siyasi üstünlüklər gətirəcək və tezliklə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi aradan qalxacaqdır. Beləliklə, Azərbaycan Respublikasında siyasi hakimiyyətin əvəz edilməsi, dövlətin xarici siyasi kursunun dəyişilməsi, yeni qüvvələr tərəfindən İrana qarşı verilən bir sıra bəyanatlar, İranın vasitəçilik missiyasının uğursuzluğu bu missiyanın dayandırılmasına və İranın Azərbaycana qarşı daha ehtiyatlı mövqedə durmasına gətirib çıxardı. Nəticədə iki ölkə arasındakı siyasi münasibətlərdə müəyyən tərəddüdlər əmələ gəldi. İran alimləri də öz tədqiqatlarında Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin hakimiyyəti dövründə iki ölkə arasındakı münasibətlərin pisləşdiyini qeyd edirlər.19 17 Бжезинский З. Великая шахматная доска. Москва: Международные отношения, 1999, с. 165 Nəsirov E. Azərbaycan-ABŞ münasibətləri (1991-1997). Bakı: Qanun, 1998, s. 27 19 Cavad H.M. Siyasete xariciye comhuriyye Azərbaycan dər rəvabete ba comhuriyye Eslamiye İran. Payanname. Tehran, Ketabxanaye təxxəssosiye vəzarete omure xarici. Şomareye Arşif 544, s. 18 18 66 Azərbaycan-İran siyasi münasibətlərinin inkişafında ən mühüm hadisələrdən biri də ilin sonunda baş verdi. 1992-ci il 12 dekabr tarixində müstəqil Azərbaycan Respublikasının İran İslam Respublikasına təyin edilmiş ilk səfiri Nəsib Nəsibzadə öz etimadnaməsini İranın xarici işlər naziri Əli Əkbər Vilayətiyə təqdim etdi. Artıq iki qonşu ölkə arasında siyasi-diplomatik əlaqələr genişlənərək səfirlik səviyyəsinə çatdı. Tezliklə Azərbaycan Respublikasının səfirini İran prezidenti qəbul etdi. Görüş zamanı İran prezidenti bildirdi ki, İran ilə Azərbaycan diplomatik münasibətlərinin yaradılması iki ölkə arasında əməkdaşlığın genişlənməsinə səbəb oldu. Tehranda Azərbaycan Respublikasının səfirliyi açıldıqdan sonra iki ölkə rəsmilərinin görüşləri artmağa başladı. Azərbaycan Respublikası 1992-ci ildə düşdüyü ağır siyasi və iqtisadi çətinliklərdən qurtarmaq üçün İran İslam Respublikasının siyasi və iqtisadi dəstəyinə müəyyən ümidlər bəsləmişdir. 1992-ci ildə iki ölkə arasında yaranan siyasi-diplomatik əlaqələr inkişaf etməyə başladı. Hər iki ölkənin paytaxtlarında səfirliklər açılıb fəaliyyət göstərdi. Azərbaycan-İran siyasi münasibətlərinə təsir edən amillərdən biri müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycan Respublikasında siyasi sabitliyin olmaması və tez-tez hakimiyyət dəyişikliyinin baş verməsi idi. Belə ki,bu zaman Azərbaycan Respublikasında siyasi hakimiyyətə gələn qüvvələr həm Dağlıq Qarabağda, həm də daxildə baş verən digər proseslər nəticəsində ölkənin xarici siyasət kursunu dəyişirdilər. Məhz Mütəllibov və Elçibəy hakimiyyətlərinin süqut etməsində Dağlıq Qarabağ böhranının başlıca rol oynamasını iranlı tədqiqatçılar da qeyd etmişlər.20 1993-cü ilin ortalarında Azərbaycan Respublikasının ictimai-siyasi həyatında mühüm hadisələr baş verdi. Heydər Əliyev həmin ilin iyun ayında Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri seçildi və eyni zamanda prezidentin səlahiyyətlərini yerinə yetirməyə başladı. Ölkədə siyasi hakimiyyətin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq dövlətin xarici siyasət kursunda yeniləşmə prosesi baş verdi. Beləliklə, 1993-cü ilin yayından etibarən aparılan məqsədyönlü xarici siyasət nəticəsində iki qonşu ölkə arasında siyasi münasibətlər getdikcə inkişaf etməyə başladı. Azərbaycan-İran siyasi münasibətlərində ən mühüm hadisələrdən biri də 1993-cü il oktyabrın 26-da İran İslam Respublikasının prezidentinin Azərbaycan Respublikasına ilk rəsmi səfəri oldu.21 Prezidentin rəhbərliyi ilə böyük tərkibdə İran nümayəndə heyətinin Bakıya gəlişi və nəzərdə tutulan müqavilələrin imzalanması iki ölkə arasında münasibətlərin inkişafı üçün yeni bir mərhələ oldu. Bu səfərin nəticəsi kimi tərəflər arasında iki dövlət arasında münasibətləri genişləndirmək üçün möhkəm zəmin yaradan 14 saziş, protokol və memorandum imzalandı. Bu sənədlərin imzalanması bir daha göstərdi ki, hər iki ölkənin biri-birinə həm siyasi, həm də iqtisadi maraqları vardır və onları inkişaf etdirmək istəyirlər. Qərb dövlətləri, Ermənistan və Rusiya heç vəhcləAzərbaycan-İran münasibətlərinin yaxşılaşmasını istəmirdilər və müxtəlif vasitələrlə onların yaxınlaşmasına mane olurdular. Xüsusilə Rusiya həm Ermənistana, həm də Dağlıq Qarabağ separatçılarına hərbi və texniki köməkliklər göstərirdi ki, bu da regionda müharibənin artmasına şərait yaradırdı.22 Ermənistan Respublikası isə heç vaxt Azərbaycan-İran münasibətlərinin yaxşılaşmasını istəməmiş, əksinə onun pisləşməsi istiqamətində fəaliyyət göstərmişdir. Müxtəlif tellərlə bir-birinə bağlı olan, müştərək tarix və mədəniyyətə malik olan iki ölkənin bir-birinə yaxınlaşması, onlar arasında münasibətlərin möhkəmlənməsi Ermənistanın strateji planlarının pozulmasına gətirib çıxarardı. Elə buna görə də ermənilər türk amilindən, yəni türk dövlətlərinin birliyindən və fars şovinizmindən istifadə edərək Azərbaycan-İran münasibətlərinin inkişafına maneçilik törətməyə başladılar. Rusiya tarixən Ermənistanı dəstəkləmiş və burada özünün silahlı qüvvələrini yerləşdirmişdir. Məhz Ermənistanın Rusiya və İran ilə əlaqələri regionda birbaşa türkçülüyə qarşı yönəldilmiş və Moskva-Yeravan-Tehran üçbucağının yaranması bu məqsədə xidmət etmişdir.23 Nəticə Məlumdur ki, iki ölkə arasında olan münasibətlər eyni qalmır, zaman keçdikcə bu əlaqələrdə kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir. Hər halda İran İslam Respublikasının rəhbərləri Azərbaycan Respublikası ilə hərtərəfli münasibətlərin müsbət mənada dəyişilməsinin tarixi bir zərurət olduğunu başa düşmüş və bu istiqamətdə də fəaliyyət göstərmişdir. İran rəsmilərinin Bakı səfərlərində Azərbaycan Respublikasının prezidenti H.Əliyevlə görüşlərində bir daha aydın olmuşdur ki, bir-birinə tarixi köklərlə yaxın olan iki dövlət arasındakı münasibətlərin inkişafında Azərbaycan tərəfindən heç bir ciddi problem yoxdur. Azərbaycan Respublikası İran İslam Respublikası ilə mehriban qonşuluq və faydalı iqtisadi əməkdaşlıq etmək arzusundadır. 20 Yenə orda, s.19 “Xalq” qəzeti, № 165, 1993 22 Bahram Ə.Ə. Qərabağ: əz dir baz ta konun Bərrəsiye ruydadha. Motaleyate Asiyaye Mərkəzi və Qafqaz, sale dovvon, şomoreye 4, Bahar 1373 23 Edmond H. Siyasete xariciye Ermənistan və Azərbaycan. Motaleyate Asiyaye Mərkəzi və Qafqaz, sale pəncom, doureye dovvon, şomoreye 13, Terhan, Bahar 1375 21 67 Azərbaycan-İran siyasi münasibətləri öz inkişaf yolunda bir sıra amillərin təsirinə məruz qalaraq müxtəlif mərhələlərdən keçsə də, əsasən yüksələn xətt üzrə inkişaf etmişdir. Təbii ki, dövlətlərarası münasibətlərin formalaşmasında regional və beynəlxalq siyasi-iqtisadi vəziyyət də müəyyən rol oynamışdır. İki dövlət arasındakı münasibətlərdə tərəfdaşlıq, mehriban qonşuluq, dostluq və müttəfiqlk əlaqələrinin yaranması üçün müəyyən vaxt tələb olunur və bu təkcə bir tərəfin deyil, hər iki tərəfin arzu və imkanları ilə sıx bağlı olan tarixi bir prosesidir. İki qonşu ölkə arasında bir sıra ziddiyyətli məqamlar olsa da kəskin qarşıdurma halları olmamışdır.Əksinə, əbədi qonşu olan və bir-birinə sıx tellərlə bağlı olan iki ölkə arasında həm siyasi, həm iqtisadi, həm də digər dövlətlərarası əlaqələrin inkişafı tarixi zərurətdir və geniş perspektivləri vardır. Azərbaycan-İran siyasi münasibətlərinin daha da inkişaf etdirilməsi üçün aşağıdakı məsələlərin yerinə yetirilməsi fikirimizcə faydalı olardı: - dövlət və hökümət başçılarının ikitərəfli görüşləri iki qonşu ölkə arasında əlaqələrin genişlənməsində böyük rol oynadığından, belə görüşlərin və digər müxtəlif səviyyəli dövlət rəsmilərinin səfərlərinin mütəmadi xarakter alması əhəmiyyətlidir; - ümumi mədəni, mənəvi və eyni dini dəyərlərlə qidalanan iki qonşu ölkə arasında xalq diplomatiyasının inkişaf etdirilməsi, yəni müştərək bayramların, idman yarışlarının, ədəbi tədbirlərin və ya mərasimlərin birgə keçirilməsi Azərbaycan-İran siyasi münasibətlərinin inkişafı üçün əlavə stimul yaradar; - iki ölkə arasında elm, təhsil, mədəniyyət, ticarət sahələrində dövlət səviyyəsində keçirilən tədbirlər Azərbaycan-İran siyasi münasibətlərinə kömək edər; - mətbuatda Azərbaycan-İran dövlətləri və xalqları arasındakı etnik, dini, məişət yaxınlıqlar və tarixi əlaqələrindəki müsbət cəhətlər haqqında elmi, tarixi, ədəbi və publisistik yazıların dərc edilib hər iki ölkə oxucuları arasında yayılması Azərbaycan-İran siyasi münasibətlərin inkişafı üçün əlavə zəmin yaradar və hər iki ölkə xalqlarını bir-birinə daha da yaxınlaşdırar; - İran kapitalını və biznesini, xüsusilə də Cənubi Azərbaycan iş adamlarının Azərbaycan Respublikasına cəlb edilməsi iki ölkə arasındakı çoxtərəfli münasibətlərin inkişafına müsbət təsir edər. Bütün bunlar göstərir ki, Azərbaycan-İran siyasi münasibətlərinin geniş perspektivləri vardır və onlar inkişaf etdirilməlidir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Əliyev H. Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında. Bakı:Yeni Nəşirlər Evi, 2001, 55 s. 2. Qasımov M. Azərbaycanın xarici siyasəti (konsepsiya məsələləri). Bakı: Mütərcim, 1997,124 s. 3. Çəmənzəminli Y.V. Xarici siyasətimiz. Bakı: Azərnəşr, 1993, 51 s. 4. Nəsibzadə N. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı: Elm, 1990, 112 səh. 5. Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər). Bakı: Azərnəşr, 1993, 362 s. 6. Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti. (1918-1920). Bakı: Ay-ulduz, 1996, 304 s. 7. Ziyadxanov A. Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr, 1993, 176 s. 8. Zohrevənd Əvvəlin səfire Cumhuriyye Demekrotike Azərbaycan dər İran. Fəsilnameye tarixe rəvabete xareci. Theran 1379, Tabestan, doureye dovvom, şomoreye 3, s.191-195. 9. Qasımov M. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1991-1995-ci illər). Bakı: Gənclik, 1996, 136 səh. 10. Бжезинский З. Великая шахматная доска. Москва: Международные отношения, 1999, 256 с. 11. Nəsirov E. Azərbaycan-ABŞ münasibətləri (1991-1997). Bakı: Qanun, 1998,136 səh. 12.Cavad H.M. Siyasete xariciye comhuriyye Azərbaycan dər rəvabete ba comhuriyye Eslamiye İran. Payanname. Tehran, Ketabxanaye təxxəssosiye vəzarete omure xarici. Şomareye Arşif 544, 110 s. 13. “Xalq” qəzeti, № 165, 1993 14. Bahram Ə.Ə. Qərabağ: əz dir baz ta konun Bərrəsiye ruydadha. Motaleyate Asiyaye Mərkəzi və Qafqaz, sale dovvon, şomoreye 4, Bahar 1373 s. 288 15. Edmond H. Siyasete xariciye Ermənistan və Azərbaycan. Motaleyate Asiyaye Mərkəzi və Qafqaz, sale pəncom, doureye dovvon, şomoreye 13, Terhan, Bahar 1373 s.199-205 Краткий экскурс на историю развития Азербайджанско-Иранских отношений Резюме Как в начале и в конце XX века после приобретения независомосты Азербайджанской Республики установлены с Ираном политическое-дипломатическое и добрососедское отношения. В статье исследуется исторические факты, которые отрозились на отношениях двух соседных стран. В настоящее время между этими государствам не имеется ни каких существенных проблем. Современное политоко-экономические и культурные связы являются необходимостью для благ обеих народов и по обеспечения мира и безопасности в регионе. 68 A brief review of the history of Azerbaijan-Iran relations Summary The Azerbaijan Republic, as it was in the early XX century gained its independence in the late XX century, established and developed good neighborly and political-democratic relations with Iran. A variety of historical realities affected the way of the development of these relations. As a historical necessity, the development of relations between two neighboring countries contributes greatly to the peace and security of the region. Hacıyeva Xatirə Azərbaycan Dillər Universiteti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent xatire.h66@mail.ru AVROPA İTTİFAQININ XARİCİ SİYASƏTİNDƏ CƏNUBİ QAFQAZ ANLAMI VƏ STRATEJİ AXTARIŞ PROBLEMLƏRİ Açar sözlər: Avropa İttifaqı, Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya, siyasət, region, əməkdaşlıq Ключевые слова: Европейский Союз, Южный Кавказ, Центральная Азия, политика, регион, сотрудничества Keywords: European Union, South Caucasus, Central Asia, politics, region, cooperation “Azərbaycan Avropa ölkələri arasında inteqrasiya proseslərinin gələcəyinə böyük ümidlər bəsləyir və bərabərhüquqlu tərəfdaş kimi bu proseslərdə fəal iştirak edəcəkdir” Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Ümummilli lideri Postsovet məkanında müstəqil dövlətlərin yaranması Avropa İttifaqı qarşısında xarici siyasət istiqamətlərinin yenilənməsi tələblərini qoydu. Bu baxımdan nisbətən coğrafi uzaqlığına baxmayaraq, enerji maraqları və artan qeyri-stabillik mənbəyi kimi Cənubi Qafqaz Aİ üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Avropa İttifaqının Cənubi Qafqazdakı siyasətinin hərəkətverici mötivlərini və reallaşma prinsiplərini araşdırmaq üçün, Avropaya görə regionun anlamını müəyyənləşdirmək lazımdır. Baxılan regionun dövlətləri ilə münasibət Avropa sənədləri əsasında qurulur. Avropa komissiyasında Kris Patterin gəlişindən sonra aparılan növbəti islahatlar nəticəsində postsovet departamentində üç əsas dövlətlər qrupu ayrıldı: mühüm tərəfdaş olan Rusiya; Avropa mənşəyi tanınan Qərbin yeni müstəqil dövlətləri: Ukrayna Moldaviya və Belorusiya; Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya.1 Nə qədər parodoksal olsa da bu bölünmə Cənubi Qafqaz dövlətləri “Genişlənmiş Avropa – Yeni qonşuluq” proqramına qoşulduqdan sonra da, 2004-cü ilin noyabrında formalaşan yeni komissiyada da saxlanmışdır. Bunu o, faktla izah etmək olar ki, Cənubi Qafqaz Dövlətləri “Yeni qonşuluq” proqramına bütün digər iştirakçılardan bir il sonra qoşulduqları üçün Baş departamentin genişlənmə üzrə xüsusi bölməsinə daxil edilməmişdilər. Yeni komissiyada isə “Yeni qonşular”ın bütün məsələləri xarici siyasət üzrə Baş departamentin kompetensiyasına verilmişdir. Konseptual nöqteyi nəzərdən Cənubi Qafqazın “Genişlənmiş Avropa”nın sərhədlərinə daxil edilməsi bu dövlətlərin “Avropa mənşəli” olmasının tanınması istiqamətində növbəti addımdır. Bu istiqamətdə Şuranın strukturunun təkamülü digər məntiqə malik idi. İlkincə Baş Katiblikdə ümumiyyətlə vəzifələrin coğrafi bölünmə prinsipi mövcud deyildi. 1997-ci ilədək regionlara münasibətlər əsasən “birinci dayaq” çərçivəsində qurulurdu; 1997-ci ildə XSTS məsələlərinə cavabdeh olan yeni əməkdaşın gəlməsi ilə aksentlər müəyyən qədər dəyişdirildi. Yalnız 2002-ci ildə yeni rəhbərin təyin edilməsi ilə coğrafi prinsip əsasında bölünmə yerinə yetirildi: üç əməşdaş müvafiq olaraq Rusiya, qərb postsovet respublikaları Zaqafqaziya və Mərkəzi Asiya üzrə müəyyənləşdirildi. Nəhayət, 2004-cü ildə sonuncu iki region iki müxtəlif əməkdaşa tapşırıldı: “Yeni direktor mə- 1 Журкин В.В. Европейский Союз: внешняя политика, безопастность, оборона. М., 1998, с. 62. 69 nim çoxdan bəri irəli sürdüyüm funksional dəyişikliklər ideyasını bəyəndi. Əməkdaşların sayının kiçik artımı əhəmiyyətli dərəcədə mütənasib dəyişikliyə gətirib çıxardı”.2 Maraqlıdır ki, 2001-ci ilin sonunda formalaşan Şuranın siyasi planlaşdırma şöbəsində Cənubi Qafqaz ilə münasibətlərə qərbi postsovet respublikaları və Rusiya ilə birlikdə, Mərkəzi Asiya ilə münasibətlərə isə Ümumiasiya bölməsində baxılırdı. 2003-cü ildən siyasi planlaşdırma şöbəsində məsələlərin Zaqafqaziya blokunu Cənubi Qafqazdakı Aİnin Xüsusi nümayəndəsinin köməkçi vəzifəsini tutan əməkdaş yerinə yetirirdi; 2004-cü ildə isə həmçinin Mərkəzi Asiya üçün ayrıca bölmə ayrılmışdı və Latviyadan olan diplomatın himayəsinə verilmişdi. Komissiyanın və Şuranın çərçivəsi daxilində aparılan struktur islahatlarının aşkar şəkildə uyğun gəlməməsi bizi Avropa İttifaqının siyasi strukturlarında Cənubi Qafqaz dövlətlərinin qəbul edilməsi anlamı məsələsini aydınlaşdırmağa sövq edir. Aİ-nin Zaqafqaziyadakı azsaylı analitiklərdən biri Avropa ittifaqının Cənubi Qafqaza münasibətdə mövcud olan bir sıra əsas tip yanaşmanın mövcud olduğunu göstərir.3 Bunların müxtəlif kombinasiyaları verilmiş regiona münasibətdə yanaşmanın qarşılıqlı əlaqələrini və onun təkamül sistemini yaratmağı mümkün edir. Əzəldən Aİ-də “postsovet dövlətləri”, “yeni müstəqil”, “MDB dövlətləri” terminləri ilə bölünmə aparılmırdı. Belə yanaşma həm siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən keçid dövrünün xarakterini təsdiq edirdi. Bundan əlavə müəyyən dərəcədə SSRİ-nin “gözlənilməyən” süqutu Aİ qarşısında tanışlığı olmayan dövlətlərlə münasibətlərin qurulması zərurətini irəli çəkdi. Bəhs edilən coğrafi istiqamətdə baş verən proseslərdən xəbərdar olma səviyyəsi çox vaxt aşağı idi. Avropa Komissiyasının əməkdaşlarından birinin təsdiqinə görə Avropa siyasətində Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyaya belə yanaşma indiyə qədər aktualdır: “Mənə elə gəlir ki, biz çox vaxt bilmirik ki, bütün bu ölkələrlə nə edək: hətta bu region, şimalda Rusiya, şərqdə Çin, cənub-qərbdə Əfqanıstan, İran və yaxın Şərqlə, o cümlədən Türkiyə ilə, qərbdə isə Ukrayna, bizim üçün “no men s land” təşkil edir”. 4 Belə ümumiləşdirilmiş yanaşma TACIS-in “MDB və Monqolustan üçün Texniki yardım” proqramında öz əksini tapmışdır və SSRİ-nin süqutundan sonra Avropa Komissiyası tərəfindən işlənmişdi. Damyen Elliyə görə Aİ-də Cənubi Qafqaz regionu üçün 7 yanaşma mövcuddur: Qafqaz Avropanın bir hissəsidir; yeni Balkanlardır; Xəzərə çıxışdır; postsovet məkanının bir hissəsidir; Zaqafqaziyadır; Yaxın Şərqin bir hissəsidir; üçüncü dünyanın bir hissəsidir.5 Avropa İttifaqı və postsovet məkanının bir çoxu ilə tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq haqqında bağlanan ikitərəfli eyni tip sazişlər həmçinin, bu istiqamətdəki dövlətlərə münasibət standart yanaşmanın bariz nümunəsidir. 2004-cü ilin sonunda Sovet İttifaqının keçmiş məkanına “Yenidən baxılması” Avropa siyasətində də yenilənməsini zəruri etdi. Belə ki, Avropa Komissiyası Cənubi Qafqaza münasibətdə siyasi yanaşmanın restrukturlaşdırma prosesində onu tədricən Qara dəniz regionu ilə əlaqələndirməyə meyil göstərir. Belə baxış 1990-cı illərin ortalarında Avropa Parlamenti tərəfindən təklif edilirdi. Burada Aİ Zaqafqaziya respublikalarını əlaqələndirən Qara dənizə nəqliyyat qovşağı kimi baxır və Qara dəniz iqtisadi əməkdaşlıq Təşkilatının bu regionla əlaqələrin yaxınlaşmasında potensial roluna daha çox diqqət ayırmağa çağırırdı. İlkin olaraq SSRİ-nin keçmiş respublikalarına, Əfqanıstan və İran üçün nəzərdə tutulan TRASECA proqramına qoşulmaq perspektivi, TACIS mərhələsinin fəaliyyət müddətinin paralel olaraq sona çatması, bu regionlara olan baxışın ciddi surətdə dəyişilməsinin sübutudur. Başqa sözlə iqtisadi nöqteyi-nəzərdən Aİ regionu Cənubi Qafqazı ixrac yolları xətti kimi nəzərdən keçirir: Avropa İttifaqı- Türkiyə- Azərbaycan və Rusiya-Gürcüstan- Azərbaycan- İran, bu da regiona baxış çərçivəsini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirir. Avropa İttifaqı Xəzər dənizi enerji ehtiyatlarına çıxışları olduğu üçün Zaqafqaziya və Mərkəzi Asiyaya Xəzərin neft və qazını əldə edilməsini təmin edən və tranzit edən dövlətlər kimi baxır. Hər iki region coğrafi və iqtisadi amillərlə müəyyənləşdirilən geniş Xəzər və ya Mərkəzi Asiya zonasını təşkil edir. Belə yanaşma öz əksini TRASECA və INOGEYT enerji və nəqliyyat təşəbbüs layihələrinin praktiki reallaşdırılmasında tapmışdır. Bundan əlavə bütün baxılan dövr ərzində Aİ çərçivəsində bu regionlarda qeyri-stabillik amilinə xüsusi diqqət yetirən yanaşma mövcuddur. Avropa İttifaqının siyasətində onun periferiyalarının təhlükəsizlik problemi hakim mövqe tutur, lakin bu konteksdə nə Cənubi Qafqaz, xüsusən də Mərkəzi Asiya heç vaxt Balkanlar kimi daha mühüm əhəmiyyət kəsb etmirdi. Avropa İttifaqının siyasətində iki region arasındakı zahiri aş2 Ежегодник ОБСЕ 2000, М 2002, с. 479. Чернявский С. И. Западная активность в Западная активность в Закавказье. 1999, N. 5, с. 102-110. 4 Жильцов С.С. Геополитика Каспийского региона Международные отношения М, 2003, с. 277. 5 Helly, Damien, EU Policies in the South Caucasus, “Europe and South Caucasus” (www.ceri-sceinces-po.org) konfransında çıxış, Bakı, 11.06.2001 3 70 kar fərqlər olmasına baxmayaraq, bu kontekstdə rəsmi səviyyədə fərqləndirmə (diferensasiya) aparılmır. 2001-ci ilin iyulunda Beynəlxalq böhran qrupunun bürosunda çıxış edən Kris Patten qeyd edir ki, “Avropa şimalda Kalininqraddan başlamaqla, Qafqaz və Mərkəzi Asiyaya qədər, Balkana kimi təhlükə və qeyri-sabitlik qövsü ilə əhatə olunmuşdur”.6 Bu sitatda Qafqazın cənub hissəsi barəsində dəqiqləşdirmə aparılmaması göstərir ki, Avropa İttifaqı Zaqafqaziyanı Mərkəzi Asiyadan kifayət qədər aydın şəkildə ayırır: Rusiya Şimali Qafqaz ilə sıx əlaqəsi olan daha geniş Qafqaz kompleksinin tərkib hissəsi kimi Cənubi Qafqazı nəzərdən keçirir. Bu halda belə əlaqə regional təhlükəsizlik kontekstində özünü büruzə verir: Şimalda mövcud olan ziddiyətlər nizama salınmadan Cənubi Qafqazdakı münaqişələrin həll edilməsi mümkün deyil. Bu cür yanaşmanın əks etdirilməsini 1998-ci ildə münaqişələrin aradan qaldırılması Şəbəkəsi tərəfindən Komissiya üçün hazırlanmış analitik məruzədə və 2000-2001-ci illərdə müstəqil Avropa siyasi tədqiqatlar Mərkəzində işlənmiş Qafqaz üçün stabillik Paktı təşəbbüsündə tapmaq mümkündür. Regiona bu cür baxış Avropa Komissiyasının və Avropa Parlamentinin sənədlərində də özünü büruzə verir. Belə ki, 1990-cı illərin ortalarına kimi Aİ Komissiyasında “Zaqafqaziya respublikaları” termininin işlədilməsi davam edirdi. Parlamentin Avropa İttifaqının bu regionda məqsədlərini təyin edən Zaqafqaziya üzrə qətnaməsində : “Müxtəlif gərginlik ocaqları arasında mümkün ola bilən qarşılıqlı təsirlər nəzərə alınmaqla ümumiyyətlə Qafqazda və xüsusən də Zaqafqaziyada mövcud olan siyasi böhranların nizama salınması üzərində işləməsinin vacibliyini qeyd edilirdi. Bu cür yanaşma Avropa xarici siyasət prosesi iştirakçılarının çoxusu tərəfindən qəbul edilmirdi. Onilliyin sonunda “Zaqafqaziya” termini Avropa siyasi diskursundan tamamilə yox olur və onun istifadəsi Aİ-nin rəhbər dairələrinin təəccübünə səbəb olur, onun yerini qəti surətdə “Cənubi Qafqaz dövlətləri” ifadəsi tutur. Bu termin bizi Avropa İttifaqı tərəfindən Cənubi Qafqazın ayrıca region kimi qəbul edilməsi probleminə yönəldir. Avropa İttifaqında ənənəvi olaraq Cənubi Qafqaz Şimaldan ayrıca nəzərdən keçirilir. Aİ-da üstünlük təşkil edən təsəvvürlərə görə Cənubi Qafqazın üç dövləti kifayət qədər ümumi maraqlara və problemlərə malikdirlər. Bundan başqa vahid region yaratmaq məqsədilə Cənubi Qafqaz şüurlu surətdə Şimaldan ayırması Rusiya tərəfindən onun daxili siyasətinə qarışmaq ittihamlarından qaçmaq istəyinin nəticəsidir. Buna baxmayaraq bir sıra analitiklərin rəylərinə görə Qafqaz regionunun bir tərəfdən Cənubi Qafqaz dövlətlərinin Rusiya ilə, digər tərəfdən İran və Türkiyə ilə mövcud olan güclü qarşılıqlı əlaqələr kontekstində ayrılması güman edilmir. Bu nöqteyi-nəzərdən Cənubi Qafqazı qarşılıqlı asılılıqdan, dostluq və ya ittifaq əlaqələrindən bəhs etdikdə bu terminin pozitiv mənada ayrıca region kimi baxılması çətinlik törədir. Neqativ mənada düşmənçilik atmosferi ilə xarakterizə olunan region da sayılmır. Cənubi Qafqaz daha çox Rusiya, Türkiyə və İranın rəqabət apardıqları və qismən də maraqları üst-üstə düşən ümumi kompleksin bir hissəsini təşkil edir. Bu zona gizli və aşkar ziddiyyətlərlə zəngindir (Xəzər dənizinin statutu barəsində mübahisələr, erməni-azərbaycan münaqişəsi, Rusiya və Gürcüstan arasındakı ziddiyyətlər). Cənubi Qafqaz dövlətlərinin nümayəndələri üçün həmişə özlərini ayrıca region kimi qəbul etməməsi faktı xarakterikdir. Bundan əlavə onlar yaranmış konseptual anlaşılmazlığı xarici amillərlə bağlayırlar: “Biz özümüzü vahid region kimi saymırıq; bu sual Sizə ünvanlanıb; əvəllər Moskvadan deyirdilər ki, biz region deyilik, indi də bunu Brüsseldən təkrarlayırlar. Biz ya imperiyanın ya da Avropanın bir hissəsi olmağa öyrəşmişik”.7 Bu fikir keçmiş SSRİ ərazisindəki yeni müstəqil dövlətlərin identiklik probleminin axtarışına əyani ilustrasiyasıdır. Keçmiş respublikalar seçim qarşısında dururlar: müstəqil yeni beynəlxalq-siyasi regionların formalaşması prosesinə başlamalı və ya artıq mövcud olanlardan hər hansı birinə qoşulmalı. Hadisələrin inkişafının son variantı Baltik dövlətlərində uğurla reallaşdırılmışdır. Nəzərdən keçirilən Cənubi Qafqaz regionu üçün bu variantın nə dərəcədə mümkün olması hələ aydın deyildir. Mövcud olan mülahizələrə görə MDB ilə sərhəddi olan heç bir region hələlik obyektiv səbəblər üzündən (çox vaxt subyektiv istəklərə baxmayaraq ) “Sovet İttifaqının süqutundan sonra yaranmış dövlətləri, sonuncular üçün qəbul edilən şərtlərlə adsorbsiya (udmaq) etmək iqtidarında deyil”. Bunula əlaqədar olaraq Aİ üç dövlətin rəsmi müstəqilliyi əsasında Cənubi Qafqaza ayrıca region kimi baxılmasına üstünlük verir və bu istiqamətdə öz fəaliyyətindən həm Rusiya federativ yaranmalarını, həm də əlaqələri regional kontekstdən kənarda qurulan Türkiyə və İranın çıxarılmasına çalışır. Hüquqi nöqteyi-nəzərdən belə ayrılmanın mənası vardır, lakin Aİ bu istiqamətdə öz siyasətini formalaşdırılması cəhdlərində üzləşdiyi bütün çətinlikləri aradan qaldıra bilmir. 6 7 Европа и мир: М., 2000, c. 275 Хлопов О. А. Прикаспийский регион: транснациональное сотрудничество, Вестник МГУ, 2001, N. 4, с. 121. 71 Bu kontekstdə baxılan regionda Aİ-də regional yanaşmanın mövcud olmamasını qeyd etmək lazımdır. Ümumi regional strategiyanın işlənməsi barəsində, hətta “cənub ölçmələri” çərçivəsi daxilində yanaşmanın işlənməsi təklifinə qədər çağırışlar olmasına baxmayaraq regionun dövlətləri ilə Aİ öz münasibətlərini iki tərəfli əsasda qurulmasını davam etdirir. Aİ oxşar problemlə Mərkəzi Asiya ilə münasibətlərdə də üzləşir. 1993-cü ildə Daşkənddəki görüşdə beş yeni müstəqil dövlət liderləri özlərinin ayrıca Mərkəzi Asiya regionuna mənsub olması barədə elanlarına baxmayaraq, regional əməkdaşlıq çox vaxt aşağı səviyyədə olaraq qalır. Aİ-nin regional yanaşma cəhdləri burada ayrı-ayrı dövlətlərin tutduqları mövqelərinə görə xeyli çətinliklərlə üzləşir: bir tərəfdən Türkmənistanın özünün izolə edilməsi, digər tərəfdən Özbəkistanın regional liderlik iddiaları. Ona görə də bir çox regional təşəbbüslər təcrid edilir. Bu regionların Aİ-yə münasibətinin müəyyənedici amili ümumiavropa mədəniyyəti və tarixi dəyərlərə malik olması və coğrafi yaxınlığıdır. Artıq 1990-cı illərin birinci yarısında Avropa və Qafqazın tarixi yaxınlıq, ənənə və mədəniyyətlərin ümumiliyinin səmtlənməsi üstünlük təşkil etməyə başlayır. Zaqafqaziya Avropanın bir hissəsi kimi nəzərdən keçirilir, digərləri isə “Brestdən Bakıya qədər Avropa” haqqında danışırlar.8 Bu cür nöqteyi-nəzər Avropa Parlamentində daha güclü surətdə ifadə olunur, burada region məsələləri üzrə məruzəçi gürcü kökləri olan Elen Kerrer Dankossdur. Avropa Parlamentinin qətnaməsində Avropa dövlətləri və Qafqaz regionu arasında daim mövcud olan sıx tarixi əlaqələr qeyd edilir. Lakin keçmiş Zaqafqaziya respublikalarında demokratikləşdirmə prosesinin qənaətbəxş olması, ona gətirib çıxardı ki, bu yaxınlaşma xeyli tərəddüdlərdən sonra Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın namizədliyinin Avropa şurasında üzvlüyünün dəstəklənməsinin praktiki həllini tapdı və yalnız 2004-cü ildə tam reallaşdı və Cənubi Qafqazın hər üç dövlətinə “Yeni qonşuluq” proqramı yayılmağa başladı. Baxılan dövr ərzində Qafqaza və Mərkəzi Asiyaya Avropa İttifqaının bu münasibəti aydın strategiyanın işlənməsi problemi ilə kəsilməz surətdə əlaqədədir. Bu halda “strategiya” termini dürüst formalaşdırılmış məqsədlərin, bu məqsədlərlə əlaqədar olan nəticələrin müəyyənləşdirilməsi və onlara nail olmaq vasitələrinin mövcudluğunun nəzərdə tutulmasıdır. 2004-cü ildə formal perspektivdə Aİ hər iki regionunun strateji baxışına nail oldu: Cənubi Qafqaz üçün belə strateji çərçivə “Yeni qonşuluq” proqramı, Mərkəzi Asiya üçün isə TACIS çərçivəsində “Strateji proqram: 2002-2006” qəbul edildi. Həmin yolun başlanğıcı hələ 1994-cü ildə qoyulmuşdu. Bu zaman Avropanın bu istiqamətlə bağlı gündəliyində ilk dəfə “strategiya” termini yaranmışdı. Bütün baxılan dövr ərzində Zaqafqaziya və Mərkəzi Asiya üçün “strategiya problemi” və onun təkamülünün mənbələri əsaslandırılmışdır. Hələ 1994-cü ildə Aİ-nin Komissiyası sənədlər üzərində işləməyə başladı. 1995-ci ilin may-iyun aylarında Parlamentə və Şuraya təqdim edildi. Bir neçə gün fərqi ilə Komissiyanın “Qafqaz respublikaları ilə münasibətlər – Avropa İttifaqının strategiyası” və “Mərkəzi Asiya respublikaları ilə münasibətlər - Avropa İttifaqının strategiyası” müraciətləri nəşr edilmişdi. Hər iki sənəddə müvafiq regionlara münasibətdə “ümumiavropa mövqeyinin” işlənməsi təklifləri verilmişdi. “Avropa İttifaqının bu regionda enerji sahəsində maraqları baxımından geopolitika əhəmiyyəti” təklifini əsaslandıraraq Komissiya “ümumi mövqeyi”nin işçi variantlarını tövsyə edir. Bu kontekstdə qeyd etmək lazımdır ki, ümumi mövqeyi”n hər iki variantında identik ifadələrdən istifadə edilir: “enerji məhsullarının ixrac məqsədi ilə əldə edilməsi və tranziti ilə bağlı məsələlərin ədalətli həllinin”dəstəklənməsi. Beləliklə iki regionun formal bölgüsünə, iki mətnin qəbul edilməsi müddətləri arasında kiçik fərq olmasına baxmayaraq energetik kontekstin üstünlük təşkil etməsi göstərilən mərhələdə Aİ-nin iki regionda xarici siyasətinin qarşılıqlı əlaqəsi barədə fikir yürütməyə imkan verir. Bu halda qeyd edilir ki, “ümumi mövqe” iki tərəfli formatı istisna etmir. Əsas alət kimi Şuranın təşəbbüsü ilə 1992-ci ildən üzərində işlənməyə başlanılmış “Tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq Saziş”indən istifadə edilməsi təklif edilir. Bu sənədlərin təhlilindən sonra Şura heç bir müəyyən cavab vermədi. Bu “cari məsələlər” bölməsində baxıldıqdan sonra “yaxın zamanda Avropa İttifaqı və müvafiq regionların dövlətləri arasında bir sıra məsələləri ətraflı öyrənməli və növbəti münasibətlərin prinsiplərini işləməli” qərarı qəbul edildi. Bu zaman çox səthi olsa da qeyd edildi ki, Qafqaz respublikaları halında həmin prinsipləri “əgər buna zərurət yaranarsa “ümumi mövqe” formasında qəbul edə bilərdik”. İki regiona yanaşmalardakı fərqlər Avropa Parlamenti səviyyəsində də nəzərə çarpacaq dərəcəyə yüksəlmişdir. Komissiyanın Mərkəzi Asiya ilə bağlı müraciətində məsələlərin baxılması və müvafiq qətnamənin qəbul edilməsi 1999-cu ilədək tarixə salınır. Bu zaman artıq Qazaxıstan və Qırğızıstan iləTərəfdaşlıq və əmək- 8 Fransa xarici işlər naziri Erve de Şarettin 1996-cı ilin oktyabrında Azərbaycana viziti zamanı çıxışından. Xalq qəzeti, oktyabr 1996-cı il. 72 daşlıq sazişləri bağlanmışdır və regionun digər dövlətləri ilə eyni sənədlərin imzalanması istiqamətində işlər aparılırdı. Avropa Komissiyasında dinlənilmək üçün hazırlanmış Mərkəzi Asiyada vəziyyət ilə bağlı məruzədə qeyd edilir ki, insan hüquqları və demokratlaşdırma prosesləri “faciəli vəziyyətdədir”, bu isə “Tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq Sazişi”nin reallaşdırılmasını şübhə altına alır. Bu məruzə əsasında qəbul edilmiş qətnamədə “ümumi mövqe” barəsində heç bir şey deyilmir. Bundan əlavə “regionun həlledici strateji mövqeyinə və çox böyük enerji potensialına” malik olmasına baxmayaraq Mərkəzi Asiyada siyasi iştirakın gücləndirilməsi barəsində geniş yayılmış ifadədən istifadə edilmir. İlk növbədə regionun stabilləşdirilməsi və demokratikləşdirilməsinə yönəlmiş bütün siyasi təsirləri BMT və ATƏT-in münaqişələrin nizama salınması sahəsindəki təşəbbüslərinə; NATO-nun “Sülh naminə Partnyorluq” proqramı çərçivəsində milli təsirdən istifadə edilməsində kömək göstərilməsi və Transatlantik dialoq çərçivəsində regional problemlərin müzakirəsi yolu yerinə yetirməyi təklif edilir. Cənubi Qafqaza münasibətdə ümumiavropa mövqeyi ideyası Parlamentdə dərhal dəstək tapır. 1996-cı ilin sentyabrında xüsusi məruzədə əks etdirilmiş regional problemlər öyrənildikdən sonra Avropa Parlamenti qətnamə qəbul edir. Burada Maastrixt müqaviləsinin J2 maddəsi (Maddə 12) əsasında Ümumiavropa siyasətinin və təhlükəsizlik siyasətinin gələcək inkişafı kontekstində Zaqafqaziya respublikalarına münasibətdə “ümumi mövqeyin” işlənməsinin bəyənilməsi tövsiyə olunur. Qətnamədə qeyd edilir ki, ümumiyyətlə Avropa təhlükəsizliyi baxımından strateji cəhətdən vacib region olduğu üçün Aİ burada özünün aktiv iştirakını inkişaf etdirməlidir. 1990-cı illərin sonunda “Tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq Sazişləri”nin imzalanması və qüvvəyə minməsi ilə Aİ regiona münasibətdə əsasən ikitərəfli surətdə qurur. Komissiyanın yeni müraciətinin qəbul edilməsi 1999cu ilə təsadüf edərkən “Avropa İttifaqının “Tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq Sazişinin” çərçivəsi daxilində Aİ-nin Cənubi Qafqaz dövlətləri ilə münasibətləri” baxılan sənədin sərlövhəsindən “ümumi mövqe” termini yox oldu. Müraciətin məqsədi Cənubi Qafqaz regionuna münasibətdə “strategiyanın yenidən dərk edilməsi”nin müəyyənləşdirilməsi durduğu halda sərlövhədə “strategiya” termini istifadə edilmir. Qeyd edilir ki, “Tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq barəsində Saziş”in bağlanması öz ardınca Avropa İttifaqı və Cənubi Qafqaz arasında “yaxınlaşma”ya səbəb olur. Bununla əlaqədar olaraq müraciətin mətnində əvvəlki kimi XSTS çərçivəsində J.2 maddəsi əsasında “ümumi mövqeyin” işlənməsi barəsində çağırışlar mövcuddur. Aİ Komissiyasının müraciətinin mətnində regional yanaşmaya aksent edilməsi aşkar görünür. Qeyd edilir ki, region aspekti həm də “Tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq Sazişi” çərçivəsində də nəzərdə tutulmuşdur və siyasi dialoq üçün nadir ümumi platforma kimi xarakterizə olunur. Bununla əlaqədar olaraq Sazişin razılaşdırılmış reallaşdırılmasında qeyd olunur ki, bu da regiona münasibətdə “Aİ tərəfindən koordinatlaşdırılmış yanaşmanın” əsasını təşkil etməlidir. Komissiyanın hazırki müraciətinin qəbul edilməsi vaxtı XSTS çərçivəsində onun fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi və möhkəmləndirilməsi prosesi ilə üst-üstə düşür. Məhv bu vaxt Rusiya və Ukraynaya münasibətdə Aİ-nin kollektiv strategiyaları qəbul edilir və bu Amsterdam müqaviləsi ilə müəyyənləşdirilmiş Avropa İttifaqının Ümumi xarici siyasətinin yeni üsulunu təşkil edir. Bundan əlavə bu mərhələdə Cənubi Qafqazın üç dövlətinin Avropa İttifaqına daxil olması baş verir və bu da onlara qarşı Aİ-nin münasibətini xeyli dəyişdirir. Bu kontekstdə 1999-cu il Avropa Parlamentinin Müraciətinin qətnaməsində aksentlər xeyli dəyişmişdir: Avropa Parlamenti Aİ-nin “ümumi mövqe” ideyasından uzaqlaşır və milli Kollektiv strategiya qəbul etməyi tövsiyə edir. Lakin “strategiyanın” işlənməsi istiqamətində bu mərhələdə heç bir növbəti addım atılmamışdır. Nəticənin alınmamasının səbəbi bir tərəfdən Şura və Komissiyanın xarici siyasət sahəsindəki müəyyən qarşıdurmaları gizlənir. Qafqaz üçün 1995-ci ildə Komissiyanın təklif etdiyi “ümumi mövqe” ideyası bir növ sınaq şar rolunu oynayaraq xarici siyasət manevrinin imkanlarını özü üçün müəyyən etmək idi. Komissiya Avropa inteqrasiyası inkişafının indiki mərhələsində olduqca böyük rol oynayır və bu kimi müraciətlərin qəbul edilməsi müəyyən regionda maraqların olmasından deyil, Aİ-nin fəaliyyət spektrində Komissiyanın nüfuzunun daha geniş surətdə yayılması cəhdlərindən xəbər verir. Lakin bu halda baxılan məsələyə görə hələ də müəyyən cavab verməyən Şura əvvəlki tək həlledici sözə malikdir. Bu zaman bir neçə daxili səbəbləri göstərmək olar. Birincisi, yuxarıda nəzərdən keçirilən Şuranın strukturundan görünür ki, onun bu bu regionlara olan marağı son dərəcə aşağıdır. Bundan başqa üzv dövlətləri arasında elə birisi yoxdur ki, bu istiqamətlərdə ümumavropa siyasətinin irəliləməsində onun marağı olsun. İkincisi, 1990-cı illərin sonuna kimi Şuranın “birinci dayaq”dan kənarda siyasətin aparılmasından ötrü müvafiq mexanizmləri yox idi və o, Komissiyanın bu cür qabaqlayıcı təkliflərə sadəcə olaraq hazır deyildi. Bununla əlaqədar olaraq Aİ Komissiyasının xarici siyasət Baş departamentinin Zaqafqaziya və Mərkəzi Asi73 ya şöbəsinin müdirinin 1995-1999-cu illərdə göstərdiyi xüsusi rolunu qeyd etmək lazımdır. Bundan əlavə, həm Avropadaxili siyasi prioritetlərin əsaslarına (Qərbi Balkanlar), həm də postsovet məkanı dövlətlərində Şuranın nöqteyi-nəzərinə görə islahatların kifayət edici potensialına malik olmaması səbəbindən Şuranın diqqəti digər regionlara yönəlmişdi. Cənubi Qafqaz dövlətlərinin şuranın siyasi gündəliyində gəldiyi vaxtda, Parlamentdə region dövlətlərinin hər birisi üçün Kollektiv strategiya ideyası səsləndi. 1995-ci ildəki “ümumi mövqe” halında olduğu kimi, 1999-cu il Kollektiv strategiyası hələ də mənimsənilməmiş istiqamətində Aİ-nin istifadə etmək istədiyi yeni bir alətdir. Lakin bu ideyanın gələcək inkişafı alınmadı və dərhal yaddan çıxdı. “Mən Komissiyada 1999-cu ildən işləyirəm və bu vaxtdan bəri heç vaxt Kollektiv strategiyadan danışmamışıq. Fikirləşirəm ki, təklif Şuranın ümumi əhval-ruhiyyəsi kontekstində edilmişdi, Aİ Rusiya və Ukraynaya münasibətdə Kollektiv strategiyalar olduğu kimi bütün postsovet məkanında da olmalıdır. Lakin sonra Şurada nə qədər iş görülməli olduğu və hansı nəticənin alınması analiz edilmişdir”.9 Aydındır ki, Cənubi Qafqaz dövlətləri üçün Kollektiv strategiyaların qəbul edilməsi mümkünlüyü yalnız belə sənədlərin Rusiya və Ukrayna üçün işlənməsindən sonra nəzərdən keçirilmişdir. Lakin Kollektiv strategiyanın Aİ-nin xarici siyasətinin aləti kimi effektivliyi son dərəcədə neqativ qiymətləndirilmişdi və Zaqafqaziya üçün belə mexanizmin işlənməsi məsələsi gündəlikdən çıxarılmışdır: “Aydın oldu ki, Tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq Sazişi – formal ikitərəfli sazişdir – özündə Kollektiv strategiyanın bir çox prinsiplərini özündə təcəssüm etdirir”.10 Beləliklə, Qafqaz dövlətlərinə münasibətdə mövcud olan Tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq Sazişlərinə strateji yanaşma elementi kimi baxılmasına belə razılaşsaq da, baxılan istiqamətlərdə Aİ-nin regional strategiya məsələsi açıq olaraq qalırdı. Münaqişələrin nizama salınmasının ümumiavropa potensialının inkişafı kontekstində Komissiya belələrin işlənməsinin zərurətini təkid edir. 2000-ci ilin dekabrında XSTS Ali nümayəndəsi/Şuranın Baş katibi Havyer Salana, həmin vaxtda Avropa İttifaqı tərəfindən qəbul edilmiş üç “ümumi strategiyalar” üzrə analitik məruzəni təqdim etdi. Məruzədə həmin üsulun metodikası və mahiyyəti tənqid edilirdi. Cənubi Qafqaz dövllətlərinin “Genişlənmiş Avropa – yeni qonşuluq” proqramına daxil olması bu region üçün Avropa strategiyasının axtarışlarına son qoydu. Proqram Aİ-nin bu dövlətlərlə yaxınlaşmasına nail olmaq üçün lazım olan bütün məsələlərin yerinə yetirilməsini nəzərdə tuturdu. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Xalq qəzeti, 15 oktyabr,1996-cı il. 2. Европа и мир, М, 2000. 3. Европейский Союз и европейские страны СНГ Под. Ред. В. Грабовски, М., 2002 4. Ежегодник ОБСЕ 2000, М 2002. 5. Журкин В.В. Европейский Союз: внешняя политика, безопастность, оборона, М, 1998 (Доклады Института Европы; Т.47) 6. Жильцов С.С. Геополитика Каспийского региона Международные отношения. М., 2003 7. Планы стабилизации Кавказа. М., 2001 8. Чернявский С. И. Западная активность в Закавказье Международная жизнь 1999, N. 5 9. Хлопов. О. А. Прикаспийский регион: Вестник МГУ, 2001, N. 4. 10. Заглядывая в XXI век: Европейский Союз и Содружество Независимых государств. М, 1998. 11. Helly, Damien, EU Policies in the South Caucasus, “Europe and South Caucasus” konfransında çıxış, Bakı, 11.06.2001 (www.ceri-sceinces-po.org). Avropa İttifaqının xarici siyasətində Cənubi Qafqaz anlamı və strateji axtarış problemləri Xülasə Məqalədə Avropa İttifaqının xarici siyasətində tutduğu yeri izah etmək üçün Cənubi Qafqaz anlamından və əməkdaşlıq üçün strateji axtarış problemlərindən bəhs edilir. Avropa İttifaqı Xəzər dənizi enerji ehtiyatlarına çıxışları olduğu üçün Cənubi Qafqaz dövlətlərinə Xəzərin neft və qazının əldə edilməsini təmin edən və tranzit edən dövlətlər kimi baxır. Aİ regional təhlükəsizlik kontekstindən çıxış edərək göstərir ki, şimalda mövcud ziddiyətləri nizama salmadan Cənubi Qafqazdakı münaqişələrin həlli mümkün deyil. Məqalədə göstərilir ki, ötən əsrin 90-cı illərindən “Zaqafqaziya” termininin yerini “Cənubi Qafqaz” termini tutur. Bu isə onu sübut edir ki, bu dövlətlərə Aİ ayrıca region kimi baxır və onlarla tərəfdaşlıq və əməkdaşlığın inkişafı üçün ayrıca istiqamət nəzərdə tutur. 9 Заглядывая в XXI век: Европейский Союз и Содружество Независимых государств. М, 1998, c. 326. Планы стабилизации Кавказа. М., 2001, c. 132 10 74 Восприятие Южного Кавказа во внешней политике Европейского Союза и проблемы стратегического поиска Резюме В статье говорится о месте Южного Кавказа во внешней политике Европейского Союза и о стратегических путях решения проблем этого решения. Отношение со странами Южного Кавказа рассматриваются ЕС через призму добычи и доставки путем транзита нефтепродуктов и газа, добываемых на Каспийском море. Принимая во внимание нестабильную ситуацию, связанную с территориальными конфликтами, противоречивые отношения с “северным” соседом, ЕС считает, что без комплексного подхода проблемы невозможно. В статье указывается, что к концу 90-х годов прошлого столетия термин “Закавказье” полностью исчезает из лексикона ЕС и его заменяет выражение страны “ Южного Кавказ”. Этот термин говорит о том, что страны ЕС стали воспринимать Южный Кавказ как отдельный регион. The perceptions of the South Caucasus in the EU foreign policy and strategic search problems Summary The Article deals with a place taken by the South Caucasus in a foreign policy of the European Union and strategic researches in order to solve the possible problems in this direction. The European Union determines its relation to the South Caucasus as countries providing oil and gas extraction in the Caspian Sea and transiting. By paying special attention to an instability factor in a region, the EU states that it is not possible to resolve the conflicts in the South Caucasus without regulating contradictions existing in the North. It is shown in the article that a term “Transcaucasia” disappeared completely in the European political sense at the end of 90s and an expression of “South Caucasian states” replaces it definitely. This term directs us to a problem of recognizing the South Caucasus as a separate region by the European Union. Həbibbəyli Samirə AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun əməkdaşı samira.habibbayli@gmail.com AZƏRBAYCAN - GÜRCÜSTAN MÜNASİBƏTLƏRİNİ ŞƏRTLƏNDİRƏN AMİLLƏR Açar sözlər: geosiyasi və geoiqtisadi amillər, regional təhlükəsizlik, dövlətlərarası əlaqələr, strateji tərəfdaşlıq, siyasi müstəqillik, diplomatik münasibətlər, regional layihələr, ticarət dövriyyəsi Ключевые слова: геополитические и геоэкономические факторы, региональная безопасность, межгосударственные отношения, стратегическое партнерство, политическая независимость, дипломатические отношения, региональные проекты, товарооборот Keywords : geopolitical and geoeconomic factors, regional security, interstate relations, strategic partnership, political independence, diplomatic relations, regional projects, trade turnover Qədim dövlətçilik ənənələrinə malik olan Azərbaycan ərazisində e.ə III minillikdən başlayaraq müxtəlif dövlət qurumları və dövlətlər meydana çıxmışdır. Zaman–zaman bu dövlətlər süqut etsə də, işğal edilsə də, xalqımız çətin sınaqlardan keçsə də dövlətçilik ənənələri qorunub saxlanılmış, yenidən dövlət müstəqilliyimiz bərpa edilmişdir. Azərbaycan əraziləri Qədim Romadan, Sasani İmperiyasından tutmuş, çar Rusiyasınadək dünyaya hakim olmaq istəyən imperiyaların diqqət mərkəzində olmuşdur. Çətin şəraitdə də olsa uğurlu xarici siyasət aparılması, beynəlxalq münasibətlərdə ortaya qoyulan diplomatik bacarıq, qonşu dövlətlər və xalqlarla mehriban münasibətlərin qurulması dövlətçiliyimizin qorunub saxlanılması üçün vacib olan başlıca amillər olmuşlar. Qonşu dövlətlərlə faydalı qarşılıqlı əməkdaşlığın qurulması XX əsrin sonlarından yenidən müstəqillik əldə edən Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas prioritetlərindən biridir. Azərbaycana qarşı işğalçılıq siyasəti yeridən Ermənistan istisna olmaqla, Azərbaycan qonşu dövlətlərlə mehriban qonşuluq və dostluq əlaqələrinə malikdir. Regionda yaşayan xalqların rifahı, sabitlik, təhlükəsizlik və inkişaf üçün dövlətlər arasında qurulan mehriban münasibətlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu münasibətlər iqtisadi, siyasi, hüquqi, mədəni və s. əsaslara malikdir. Bu baxımdan Gürcüstanla münasibətlərə xüsusi əhəmiyyət verilir. Azərbaycan və Gürcüstan bir-birinə qədim tarixi tellərlə bağlı iki qonşu dövlətdir. İki dövlət arasındakı münasibətləri şərtləndirən bir sıra amillər mövcuddur. 75 Azərbaycan - Gürcüstan münasibətlərini ilk növbədə bu iki dövlətin eyni regionda yerləşməsi , geosiyasi və geoiqtisadi amillər şərtləndirir. Azərbaycan Respublikasının geosiyasi maraqlarını dövlət suverenliyinin qorunub saxlanılması, ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi, əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması və təhlükəsizliyinin təmin olunması, ölkə daxilində dayanıqlı siyasi və iqtisadi sistemin formalaşdırılması və inkişafı, sosial-iqtisadi tərəqqinin davam etdirilməsi, xarici aləmlə ortaq maraqların tapılması və uzlaşdırılması, ölkənin milli maraqlarının təminatı ilə bağlı qazanılmış beynəlxalq dəstəyin getdikcə artırılması şərtləndirir. Bu məsələlər Azərbaycanın bir dövlət kimi mövcudluğunu, Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazdakı mövqelərinin güclənməsini şərtləndirən əsas strateji vəzifələr hesab olunur. Gürcüstan və Azərbaycan keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Türkiyə və Qərb ölkələri ilə birlikdə Xəzər hövzəsinin enerji resurslarının birgə istismarının və Rusiyadan yan keçməklə alternativ transmilli layihələr vasitəsilə Avropa bazarlarına ixracının əsas təşəbbüskarları və tərəfdarları kimi çıxış edirlər. Gürcüstanın müstəqil ölkə olaraq Cənubi Qafqazda inkişafı və qüdrətlənməsi, bölgədə daha müstəqil, sərbəst siyasət yürütməsi, hərbi-strateji cəhətdən güclənməsi Azərbaycanın, Azərbaycanın eyni uğuru isə müvafiq olaraq Gürcüstanın geosiyasi maraqlarına cavab verir. Gürcüstan Cənubi Qafqazın regional təhlükəsizliyi sahəsində və qarşılıqlı milli təhlükəsizliklərinin təminatı məsələsində Azərbaycanın ən yaxın strateji tərəfdaşlarından biri hesab olunur. Lakin iki ölkə arasındakı münasibətlərdə əsas məqsədlər və maraqlar üst-üstə düşsə də, onların yürütdüyü regional və beynəlxalq siyasi kurs, malik olduğu geoiqtisadi şərait, ölkədaxili ictimai-siyasi və sosial vəziyyət, milli hərbi təhlükəsizlik taktikası və s. məsələlərə yanaşmasında müəyyən fərqlər müşahidə olunur. Bakı ilə Tbilisinin regional və xarici siyasi kursundakı əsas fərqli cəhət, mütəxəssislərin fikrinə görə onunla bağlıdır ki, Azərbaycan bölgədə marağı və nüfuzu olan bütün ölkələrlə dostluq və tərəfdaşlıq əlaqələri saxlamaqla, regional münasibətləri daha tarazlı və balanslı vəziyyətə gətirmək yolunu tutur. Gürcüstan isə yalnız onların Qərblə inteqrasiya kursunu dəstəkləyən dövlətlərlə əməkdaşlığa üstünlük verir.1 Azərbaycan və Gürcüstan münasibətlərini şərtləndirən amillərdən ikincisi Rusiya, Türkiyə, Ermənistan kimi dövlətlərlə hər iki dövlətin qonşu olmasıdır. Azərbaycan və Gürcüstan əsrlər boyu Rusiyanın müstəmləkəsi olmuşlar. Müstəqillik qazanılıdıqdan sonra hər iki dövlətin Rusiya ilə münasibətləri mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Heç kimə sirr deyil ki, Rusiya bu regionun ən böyük güc mərkəzidir. Şimal qonşumuz Rusiya ilə münasibətlər Azərbaycanın xarici siyasətində mühüm yer tutur. Zaman-zaman yaranmış çətinliklərə, problemlərə baxmayaraq, dövlətlərarası əlaqələr daim mövcud olmuş və inkişaf etmışdir. Azərbaycandan fərqli olaraq Gürcüstanın Rusiya ilə münasibətləri heç də arzuolunan səviyyədə deyil. Abxaziya, Cənubi Osetiya məsələlərində Rusiyanın mövqeyi iki dövlət arasında müharibə ilə nəticələnmişdi. Gürcüstanda son hakim partiyanın iqtidarı dövründə bu münasibətlərdə irəliləyişlər olsa da, problemlər qalmaqda davam edir. Həm Azərbaycan, həm də Gürcüstanın bölgədə ən yaxın qonşuluq münasibətləri yaratdığı və strateji tərəfdaşlıq etdiyi dövlət Türkiyədir. Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan əməkdaşlığı regionda sabitliyi, təhlükəsizlik və mütəmadi inkişafı təmin edir. Azərbaycanın Cənubi Qafqazda həyata keçirdiyi regional siyasəti, irəli sürdüyü bütün geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi-geostrateji təşəbbüsləri birmənalı dəstəkləyən bölgə ölkəsi dost və qardaş Türkiyə hesab olunur. Bu da, təsadüfi deyil. Regional təzyiqlərə baxmayaraq, Xəzər hövzəsinin zəngin neft və qaz məhsullarının dünya bazarlarına məhz Türkiyə vasitəsilə ixrac olunması ideyasının əsasında Azərbaycan dövləti dayanır. Bu strateji seçim enerji-nəqliyyat qovşağı kimi Türkiyənin Avrasiyadakı və dünyadakı geosiyasi, geoiqtisadi rolunu və nüfuzunu artırmışdır. Azərbaycan Türkiyəni regionda özünə ən etibarlı, strateji tərəfdaş hesab etdiyindən, özünün Qərblə bütün enerji, nəqliyyat-kommunikasiya və digər əlaqələrini məhz bu ölkə vasitəsilə reallaşdırmağa qərar vermişdir. BTC və BTƏ kimi neft-qaz kəmərləri layihəsinin reallaşması, TANAP, TAP kimi yeni transmilli qaz kəmərlərinin gələcək dividentləri, “Şahdəniz 2” fazası çərçivəsində istehsal olunacaq zəngin qaz ehtiyatları və s. nəinki təkcə Türkiyənin enerjiyə olan tələbatlarının ödənilməsi, həm də bu ölkənin regionda geosiyasi mövqeyinin möhkəmlənməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bundan başqa, Bakı-Tbilisi–Qars dəmir yolu, TRASEKA və s. nəqliyyat-kommunikasiya arteriyaları da Türkiyəni Şərq-Qərb əlaqələrinin mərkəzinə çevirir. Türkiyə Azərbaycanın ona Cənubi Qafqazda yaratdığı əlverişli vəziyyətdən yararlanaraq, Gürcüstanla da regional strateji tərəfdaşlıq yarada bilmişdir. Xüsusən, NATO-nun Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqramı çərçivəsində Gürcüstanın hərbi sisteminin NATO standartlarına uyğunlaşdırılması prosesində Türkiyə fəal iştirak edir.2 Cənubi Qafqaz ölkələrindən birinin (Azərbaycan) ərazisinin 20 faizini işğal etmiş və digər dövlətə (Gürcüstan) qarşı da qeyri-rəsmi formada ərazi iddiaları irəlı sürən Ermənistan, regionda qeyri-sabitliyin əsas mənbəyidir. 1 Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2015, s. 499 Yıldırım H. Türkiye-Gürcistan ilişkileri:işbirliği alanları, sorunları ve çözüm önerileri. 05.01.2013, http://akademikperspektif.org 2 76 Gürcüstan Ermənistan üçün şimal tranzit nəqliyyat dəhlizi olması baxımından əhəmiyyətlidir. Ermənistanın bu ölkə ilə yaxın münasibətlər qurması zəruri olduğu halda, son 20 ildə iki ölkə arasında əlaqələr o qədər də inkişaf etməmişdir. Ermənistan Cavaxetiya, Abxaziya və Cənubi Osetiya problemləri ilə bağlı Gürcüstanın mövqeyinin əksinə çıxış edir. Müstəqillik illəri ərzində də Samsxe-Cavaxetiyada ermənilərin separatçı iddiaları daim gündəmdə olmuş, hətta 2007-ci ildə Cavaxk məsələsinin “ həlli”, “ Ermənistan Respublikasının milli təhlükəsizlik strategiyası” na daxil edilmişdir. 3 Hazırda onlar ilkin mərhələdə ərazi-inzibati bölgü baxımından Kvemo-Kartli regionuna daxil olan Çalk bələdiyyəsinin (əhalisinin təxminən yarısı ermənilərdir) Cavaxetiyaya birləşdirilməsini tələb edirlər. Növbəti addımlar kimi, Samsxe-Cavaxetiyaya muxtariyyət verilməsi, erməni dilinə rəsmi dil, erməni qriqorian kilsəsinə isə statusun verilməsi ilə bağlı iddialar səsləndirirlər4. Ermənistanın Dağlıq Qarabağı və ətrafındakı 7 rayonu işğal etməsi ermənilərin muxtariyyət tələblərinin müəyyən qədər arxa plana keçməsinə səbəb olmuşdur. Gürcüstanın Azadlıq Partiyasının lideri Rezo Şavişvili məsələ ilə bağlı verdiyi bəyanatda "Ermənilər Dağlıq Qarabağ məsələsini gündəmə gətirməsəydilər, Gürcüstandakı erməni bölgəsinin Ermənistana birləşdirilməsini tələb edəcəklərdi'' demişdi.5 Son 20 ildə Ermənistan-Gürcüstan münasibətlərində ciddi qırılma nöqtələri yaşanmasa da, yüksək səviyyədə əməkdaşlıqdan da bəhs etmək olmaz. İqtisadi, ticarət və siyasi münasibətlərin xüsusilə son illərdə regionda baş verən geosiyasi hadisələrə görə inkişaf etmə ehtimalı azdır. Üçüncüsü, Azərbaycan və Gürcüstanın eyni “taleyi” yaşamış iki qonşu dövlət olması iki dövlət arasında münasibətləri şərtləndirir. Hər iki dövət əvvəlcə çar Rusiyasının, daha sonra isə Sovet İmperiyasının uzun illər əsarəti altında olmuşdur. Gürcüstan Azərbaycandan daha əvvəl çar Rusiyasının tərkibinə daxil olmuşdu. Gürcüstan Rusiya təbəəliyini könüllü surətdə qəbul etmiş, Azərbaycan isə çar Rusiyası tərəfindən işğal olunmuşdu. Nəticə etibarı ilə isə hər iki dövlət siyasi müstəqilliyini itirmişdi. Bu işğal təbii ehtiyatları ilə zəngin olan Azərbaycana daha baha başa gəldi. Azərbaycan çar Rusiyası zadəganlarının və sənaye sahiblərinin xammal bazasına, tacirlərinin isə satış bazarına çevrildi, iqtisadiyyat müstəmləkə iqtisadiyyatı xarakteri aldı. Bu isə o demək idi ki, Azərbaycan yalnız Rusiya sənayesi üçün xammal istehsal etməli, sənayesi də ona xidmət etməli idi. Nəhayət, ən başlıcası budur ki, Şimali Azərbaycan Rusiyanın ucqar müstəmləkəsinə çevrildi. Müsəlman olan Azərbaycan əhalisi ilə müqayisədə xristian gürcülərin vəziyyəti nisbətən yaxşı idi. Ruslarla gürcüləri din faktoru birləşdirirdi. Azərbaycan əhalisi isə dini cəhətdən də ayrıseçkiliyə, məhrumiyyətlərə məruz qalırdı. Çar Rusiyası dövründə Azərbaycan və Gürcüstanı birləşdirən ən mühüm amil Cənubi Qafqazın mərkəzinin Tbilisi şəhəri olaraq müəyyən edilməsi, Azərbaycanın da bu mərkəzdən idarə edilməsi idi. Çar Rusiyasının süqutundan sonra Azərbaycan və Gürcüstan qısa müddət də olsa əvvəlcə Zaqafqaziya Seyminin, daha sonra isə Zaqafqaziya Federativ Respublikasının tərkibində vahid dövlət kimi fəaliyyət göstərməyə çalışdılar. Lakin üzv dövlətlər arasında yekdil fikrin olmaması Seymin fəaliyyət göstərməsinə mane oldu. Gürcüstan 1918-ci ilin mayın 26-da, Azərbaycan isə mayın 28-də öz dövlət müstəqilliyini elan etdi. İki gənc respublikanın arasındakı münasibətlərdə ərazi məsələlərində ziddiyyətli məqamlar olsa da, bir çox məsələlərdə onların mənafeləri üst-üstə düşürdü. Hər iki dövlətin əsas məqsədi dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, beynəlxalq aləmdə müstəqil dövlət kimi tanınmaq idi. Azərbaycan və Gürcüstan arasinda 19181920-ci illərdə iqtisadi, maliyyə, nəqliyyat, rabitə, müdafiə, hərbi, birgə tanınma və digər məsələlərdə razılıq əldə edildi. Əfsuslar olsun ki, Azərbaycan 1920-ci ildə, Gürcüstan isə 1921-ci ildə Sovet imperiyası tərəfindən işğal olundu. Hər iki dövlət 1922-ci ildə müttəfiq respublika kimi SSRİ-nin tərkibinə daxil edildi.6 Azərbaycan və Gürcüstan regionda yeganə ölkələrdir ki, müstəqillikdən əvvəlki qarma-qarışıqlıq dövründə heç zaman birbaşa hərbi münaqişədə olmamışlar. 70 ilə yaxın müddət ərzində hər iki ölkə Sovet İttifaqının tərkibində mövcud olmuşdur. Sovet dövründə də Azərbaycan ittifaqa üzv olan digər dövlətlərdən daha çox sovet Rusiyasının müstəmləkəçilik siyasətinə məruz qalmış, sərvətləri talan edilımiş, represiyalar nəticəsində “pantürkizm” və “panislamizm” damğaları ilə xalq öz soykökündən və milli-mənəvi dəyərlərindən məhrum edilmişdi. 1991-ci ildə həm Azərbaycan, həm də Gürcüstan yenidən müstəqillik əldə etdilər. 1992-ci il noyabrın 18-də iki ölkə arasında diplomatik münasibətlər quruldu.7 SSRİ dağıldıqdan sonra ərazi problemləri regionda sülhün pozulmasına səbəb olmuş və bu müddət ərzində hər iki ölkənin dayanıqlı inkişafına maneələr yaratmışdır. Müstəqilliyin ilk illərində istər Azərbaycan, istərsə də Gürcüstan hər iki ölkədə sosial və iqtisadi gös3 Ömərov V., Kəlbizadə E., Mirzəyeva N. Gürcüstan: daxili ictimai-siyasi şərait. Bakı: Mütərcim 2018, s.107 Həbibbəyli Ə.İ. Ermənilər Qazfqazda daha bir separatist bölgə yaradır. Gürcüstanın ərazi bütövlüyü təhlükədə-araşdirma, 16.12.2017., http://strateq.az/manshet/220283/ermənilər-qafqazda-daha-bir-separatist-bolgə-yaradir.html 5 Cabbarlı H. Ermənistan-Gürcüstan münasibətlərində Cavaxetiya və Abxaziya dəmir yolu problemləri, 07.01.2015, http://newtimes.az/az/politics/3281/ 6 Azərbaycan tarixi. files.preslib.az/projects/azerbaijan/gl3 7 Qasımlı M.C. Azərbaycanın xarici siyasəti (1991-2003). Bakı: Mütərcim, 2015, s. 610 4 77 təricilərin tənəzzülə uğraması ilə nəticələnən vətəndaş qarşıdurması və münaqişələrə məruz qalmışdır. Azərbaycanda Ermənistanın təcavüzü nəticəsində yaranan Dağlıq Qarabağ, Gürcüstanda isə Abxaziya və Cənubi Osetiya münaqişələri Cənubi Qafqazda sülhün və sabitliyin bərqərar olmasına ən böyük maneələrdir. Ermənistan Azərbaycan ərazisinin 20%-dən çox hissəsini işğal etmişdir. Eləcə də Abxaziya və Cənubi Osetiya öz müstəqilliklərini elan etməklə Gürcüstanın ərazi bütövlüyünü pozmuşlar. Gürcüstanda müstəqilliyin ilk illərində - Zviad Qamsaxurdiyanın hakimiyyəti dövründə -qarşılıqlı münasibətlər bir sıra amillər, o cümlədən azərbaycanlılara qarşı yürüdülən şovininst siyasət səbəbindən arzu edilən səviyyədə olmasa8 da, həm Azərbaycanda, həm də Gürcüstanda uzunmüddətli rəhbərlik və idarəetmə təcrübəsi olan yetkin rəhbərlər hakimiyyətə gəldikdən sonra iki dövlət arasındakı münasibətlər çiçəklənməyə başlamışdır. Ulu öndər Heydər Əliyev və daha sonra Prezident İlham Əliyev Azərbaycanda dayanıqlı və effektiv siyasi-iqtisadi sistem yaratdılar. Onlar Gürcüstanla dostluq münasibətlərinə həmişə əhəmiyyət vermiş, qarşılıqlı inkişaf və təkmilləşmənin təmin olunması üçün ən vacib əməkdaşlıq sahələri müəyyənləşdirmiş, bu sahələrdə mühüm addımlar atmışlar. Dördüncüsü, ikitərəfli münasibətlərin inkişafına, regional əməkdaşlığın genişləndirilməsinə təsir edən ən əsas amil Azərbaycanın enerji ehtiyatına malik olmasıdır. XIX əsrdən bəri Azərbaycan neftinin ixrac marşrutu ənənəvi olaraq Gürcüstanın Qara dəniz limanlarından keçmişdir və həmin ixrac marşrutunun yenidən bərpası hər iki ölkə üçün mühüm məsələ olmuşdur. Hər iki ölkənin maraqlarına cavab verən regional layihələr icra olunur ki, bu da regionun rifahına xidmət edir. Azərbaycan istehsalçı, Gürcüstan isə tranzit ölkə kimi Avropanın enerji təchizatında mühüm rol oynayır. Bakı-Supsa, Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Tbilisi-Ərzurum, ən nəhayət TANAP kimi ümumi enerji və nəqliyyat layihələrində Azərbaycan və Gürcüstan birgə iştirak edir. Azərbaycan və Gürcüstanın enerji sahəsində birgə əməkdaşlığının əsas addımları bunlardır: 1) 1994-cü il sentyabrın 20-də Azərbaycan hökuməti ilə əsasən Qərb şirkətlərindən ibarət konsorsium arasında "Əsrin müqaviləsi''nin imzalanması. 2) Azərbaycan hökumətinin ilkin neft kəmərləri haqqında müxtəlif ixrac marşrutları ilə bağlı qərarı. Bu qərar yeni Supsa limanından istifadə etməklə Gürcüstandan keçən neft kəmərinin inşa edilməsinə şərait yaratdı; 3) "Bakı-Tbilisi-Ceyhan'' (BTC) adlandırılan əsas ixrac neft kəməri haqqında son qərar. Bu qərar ilk dəfə 1999-cu ildə ATƏT-in İstanbul sammitindən sonrakı müzakirələr zamanı elan edildi;9 4) Təbii qazın ixrac kəməri ilə bağlı qərar. 2001-ci ildə Gürcüstan və Azərbaycan tərəfindən Bakını Tbilisidən keçməklə Türkiyənin Ərzurum limanı ilə birləşdirəcək Cənubi Qafqaz təbii qaz kəmərinin inşa olunacağı elan edildi. 5) 2015-ci ilin martın 17-də “Şahdəniz-2” yatağından çıxarılan qazı Türkiyəyə və bu ölkədən Avropaya nəql edəcək “Cənub Qaz Dəhlizi”nin tərkib hissəsi olan TANAP layihəsinin təməlinin atılması.10 BTC neft kəmərinin inşasına 2002-ci il sentyabrın 18-də başlanıldı və 2004-cü il oktyabrın 16-da, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərinin inşasının başlandığı eyni gündə neft kəmərinin Azərbaycan və Gürcüstana düşən hissələri birləşdirildi.11 BTC-nin rəsmi açılışı 2006-cı il iyulun 13-də olmuşdur. Bu kəmər hazırda gündə bir milyon bareldən çox neft nəql etməyə qadirdir. Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri ilə qazın nəqlinə 2007-ci ilin əvvəlində start verildi. Həmin ilin sentyabr ayında Türkiyə və Yunanıstan arasında təbii qaz kəmərinin açılışını nəzərə alaraq Azərbaycan üçün təbii qazı Türkiyə vasitəsilə Avropa alıcılarına satmaq və beləliklə də, təkcə Azərbaycan neftini deyil, həm də qazını Avropa bazarlarına çıxarmaq imkanı yarandı. Bu, Azərbaycanı Avropa üçün qaz ixracatçısına çevirən daha bir böyük strateji addım idi. Hazırda Bakı-Supsa və Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərləri, həmçinin Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri Cənubi Qafqaz Boru Kəmərləri Sistemini (CQBKS) təşkil edərək Xəzərin enerji ehtiyatlarının dünya bazarlarına nəqlini təmin edir. CQBKS-nin yaradılması karbohidrogen ehtiyatları, eləcə də digər yüklər üçün Şərq-Qərb nəqliyyat koridorunun inkişafının əsasını qoymuşdur. Ən vacib layihələrdən biri də illik maksimum ötürücülük qabiliyyəti 31 milyard kubmetrə hesablanmış və layihənin ilkin mərhələsində illik ötürücülük qabiliyyəti 16 milyard kubmetr qaz olan Transanadolu və ya TANAP boru kəməridir.12 TANAP Gürcüstandan keçərək mövcud Cənubi Qafqaz boru kəmərinin bir hissəsindən istifadə edilərək Türkiyəni Avropa bazarları ilə birləşdirəcək nəhəng layihədir. TANAP Azərbaycan 8 Qasımlı M.C. Azərbaycanın xarici siyasəti (1991-2003).Bakı: Mütərcim, 2015, s. 611 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının İstanbul Zirvə görüşünün yekunlarına həsr olunmuş toplantıda giriş və yekun nitqi - 24 noyabr 1999-cu il - http://lib.aliyevheritage.org/az/9553038.html 10 Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi - Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri (1991-2016). Bakı: Poliart MMC, 2017, s. 267 11 Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri - http://www.azerbaijan.az/portal/Economy/OilStrategy/ 12 İcmal. http://www.socarmidstream.az/az/project/tanap/ 9 78 qazını Türkiyənin qərb sərhədinə, oradan da Avropa bazarlarına çatdıracaqdır. TANAP layihəsini miqyasına görə “enerjinin ipəkyolu” da adlandırırlar. Beşincisi, Azərbaycan ilə Gürcüstan münasibətlərini şərtləndirən amillərdən biri də nəqliyyat əlaqələridir. Hər iki dövlət Cənubi Qafqazda həyata keçirilən nəhəng nəqliyyat layihələrində çiyin-çiyinə hərəkət edirlər. Azərbaycan və Gürcüstan bir çox dünya dövlətləri ilə, Avropa İttifaqı (Aİ) və digər beynəlxalq təşkilatlarla müştərək işlər görərək, Tarixi İpək Yolunun (İY) bərpa olunması sahəsində – TRASEKA Proqramının hazırlanması və yaradılmasında yaxından iştirak etmişlər. Azərbaycan Respublikası və Gürcüstan Respublikası 1993-cü ilin may ayında Brüssel şəhərində keçirilmiş Konfransda Avropa Komissiyasının TRASEKA Proqramının yaradılmasının təşəbbüskarı olan keçmiş SSRİ-nin 8 ölkəsindən ikisi olmuşlar (Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan, Özbəkistan və Ermənistanla birlikdə)13. Konfransın işində nəqliyyat və ticarət regional sistemlərində mövcud olan problemlər və nöqsanlar müəyyənləşdirilmiş və müzakirə edilmişdir. Konfransın yekunlarına əsasən, TRASEKA regionlararası Proqramının fəaliyyətinin əsaslarını qoymuş Brüssel Bəyannaməsi qəbul edilmişdir. TRASEKA Proqramı və Böyük İpək Yolunun bərpa edilməsi XXI əsr üçün ən böyük proqramlardan biridir. Azərbaycan Respublikasının TRASEKA Proqramında iştirakı ölkəmiz üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir və Azərbaycanın Avropa ilə iqtisadi əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi və genişləndirilməsi, dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası və beynəlxalq nəqliyyat qovşağına çevrilməsi üçün böyük imkanlar yaradır. Azərbaycan və Gürcüstan üçün ən mühüm nəqliyyat layihələrindən biri “Bakı-Tbilisi-Qars” dəmiryolu layihəsidir. 2007-ci ilin fevralında Tbilisidə Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə Bakı- Tbilisi-Qars dəmiryolunun çəkilməsi üçün üçtərəfli müqavilə imzaladılar. 2016-cı il fevralın 19-da Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyənin xarici işlər nazirləri Elmar Məmmədyarov, Mixeil Canelidze və Mövlud Çavuşoğlu Gürcüstanda beşinci üçtərəfli görüş keçirdilər. İclas ərəfəsində Kartsakhi-Çıldırdan keçən Gürcüstan-Türkiyə sərhədinə səfər etdilər və sonradan Bakı-Tbilisi-Qars layihəsini tarixi bir layihə adlandıraraq onun yeni İpək Yolu perspektivində region üçün əhəmiyyətini qeyd etdilər.14 2017-ci il oktyabrın 30-da Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu xəttinin rəsmi açılış mərasimi Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə, Özbəkistan və Qazaxıstan liderlərinin iştirakı ilə keçirildi. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu Avropanı Asiya ilə birləşdirən ən qısa və etibarlı yoldur. Bu yol vasitəsilə birinci mərhələdə 5 milyon, ondan sonrakı mərhələdə 17 milyon, ondan sonra isə daha böyük həcmdə yüklərin daşınması nəzərdə tutulur. Bir sözlə, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu Avrasiyanın nəqliyyat xəritəsinin önəmli hissəsinə çevrilir. Bu yolun fəaliyyəti nəticəsində yol boyunca yerləşən ölkələr arasındakı ticarət dövriyyəsi və qarşılıqlı sərmayə qoyuluşu artacaq. Bu yoldan istifadə edən bütün ölkələr arasındakı əməkdaşlıq dərinləşəcək. Altıncısı, Azərbaycanın Gürcüstanın əsas ticarət tərəfdaş olması iki ölkə arasında münasibətləri şərtləndirən digər bir amildir. Gürcüstan iqtisadiyyatına ən böyük sərmayə yatıran ölkələr içərisində, Azərbaycan birinci yeri tutur. Gürcüstan və Azərbaycan ərazisində hər iki dövlətin çox sayda şirkətləri fəaliyyət göstərir. İndiyə qədər iki ölkə arasında 100-dən çox sənəd imzalanmışdır. Həmin sənədlərin 50-si iqtisadi sahəni əhatə edir. 300-dən artıq gürcü şirkəti Azərbaycanda, 1300-dən artıq Azərbaycan şirkəti Gürcüstanda qeydiyyata alınmışdır. 2017-ci ildə Azərbaycan və Gürcüstan arasında ticarət dövriyyəsi 17%, ixrac 13% artmışdır. 15 2013-2017-ci illərdə Azərbaycan tərəfindən Gürcüstan iqtisadiyyatına 3 mlrd. ABŞ dolları investisiya yatırılmışdır. Bu göstəriciyə görə ölkəmiz 2012-ci ildən 1-ci yerdədir. 16 Son illərin yekunlarına görə, Azərbaycan və Gürcüstan arasında qarşılıqlı ticarət dövriyyəsinin həcmi 1 milyard dollardan çoxdur. 2017-ci ildə Azərbaycanla Gürcüstan arasında xarici ticarət dövriyyəsi 545,5 milyon dollar olub. Bunun 471,3 milyon dollarını Gürcüstana ixrac, 74,2 milyon dollarını Azərbaycana ixrac təşkil edib. Azərbaycan və Gürcüstan şirkətlərinin birgə fəaliyyəti və əməkdaşlığı hər iki tərəf üçün faydalıdır. Ona görə də bu istiqamətdə birgə tədbirlərin, forumların keçirilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Son illər Gürcüstana gələn xarici turistlərin sayı artmaqdadır. Statistik məlumata əsasən ötən il Gürcüstana gələn turistlərin sayı 7 milyonu ötmüşdür. Gürcüstana səfər edən turistlər eyni zamanda, Azərbaycana da səfər edir və bununla onlar regionla daha yaxından tanış olmaq imkanı qazanırlar. Hər iki ölkə arasında birgə turizm layihələrinin həyata keçirilməsi də sözügedən sahə ilə məşğul olan Azərbaycan və gürcü şirkətlərinin maraq dairəsində olmalıdır. 13 TRASEKA- Tarixi ipək yolunun bərpası. http://www.traceca-org.org/az/countries/azrbaycan/traseka-tarixi-ipk-yolunun-brpasi/ 14 Şaraşenidze T. (Gürcüstanın Azərbaycan Respublikasındakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri). Gürcüstan və Azərbaycan dəyanətli müttəfiqlərdir. 23.11.2016, http://newtimes.az/az/diplomatik/4922/ 15 Əhmədov M. 2017-ci ildə Azərbaycan və Gürcüstan arasında ticarət dövriyyəsi 17% artıb. 06.08.2018, http://apa.az/iqtisadiyyat-xeberleri 16 Azərbaycan son 5 ildə Gürcüstan iqtisadiyyatına 3 mlrd. dollar pul qoyub. 12.03.2018, https://report.az/biznes/azerbaycan-son-5-ilde-gurcustan-iqtisadiyyatina-3-mlrd-dollar-pul-qoyub/ 79 Yeddincisi, təkcə iqtisadi və siyasi deyil, həm də humanitar və mədəniyyət sahələrində də iki dövlət arasında həyata keçirilən əməkdaşlığın dinamik olması münasibətləri şərtləndirir. Tarixən Azərbaycanla Gürcüstan arasında mövcud olan mədəni əlaqələr müasir dövrdə uğurla davam etdirilir. 1997-ci ilin fevralın 18də Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Gürcüstan Hökuməti arasında təhsil sahəsində əməkdaşlıq haqqında, mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq haqqında imzalanan sazişlər bu iki dövlət arasındakı təhsil, mədəniyyət məsələlərində olan münasibətlərin hüquqi əsasını təşkil edir.17 Ölkələr arasında aktiv şəkildə incəsənət tədbirləri mübadilələri baş verir. Çoxlu sayda sərgilər keçirilir, musiqi və rəqs qrupları müntəzəm olaraq Gürcüstandan Azərbaycana və ya əksinə Azərbaycandan Gürcüstana səfər edir. Görkəmli mədəniyyət, incəsənət və elm xadimləri regional və beynəlxalq miqyasda konfrans, iclas və seminarlarda iştirak edirlər. Azərbaycanın ictimai-siyasi xadimi, yazıçı Nəriman Nərimanovun doğulduğu Tbilisi şəhərində xatirə muzeyinin açılması, bir sıra rəssamlarımızın sərgilərinin təşkil olunması, Azərbaycanın tarixi və ədəbiyyatına dair bir sıra nəşrlərin təqdimatlarının keçirilməsi və s. kimi tədbirlər ikitərəfli əlaqələrə təsirsiz ötüşməyib. Bu gün Gürcüstanda Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənətinə olan böyük marağın nəticəsidir ki, Azərbaycan xalçaları Gürcüstan muzeylərində dəyərli eksponatlar kimi saxlanaraq mühafizə olunur. 2009-cu ildə Gürcüstanda keçirilən Azərbaycan Mədəniyyəti Günləri həmin əlaqələrin önəmli nümunəsi olmuşdur.18 Qeyd edək ki, Azərbaycan Mədəniyyət Günləri “Mirzə Şəfi nəğmələri” kitabının təqdimat mərasimi ilə başlanmışdı. Kitabda Azərbaycan və gürcü xalqları mədəniyyətlərinin yaxınlaşmasında mühüm rolu olan M.Ş.Vazehin yaradıcılığının az məlum olan, rus dilindən tərcümələri toplanmışdır. Eyni zamanda 2013-cü ilin 25 aprelindən Gürcüstanda başlanan Azərbaycan kinosu günləri gürcü xalqı tərəfindən böyük maraqla qarşılanmışdır.19 2017-ci ilin sentyabrında Azərbaycan və Gürcüstanın birgə təşəbbüsü əsasında UNESCO-nun yubileylər proqramına daxil edilmiş Cənubi-Qafqazda alman məskənlərinin salınmasının 200 illiyi ilə bağlı Parisdə, UNESCOnun baş qərargahında Azərbaycan, Gürcüstan və Almaniyanın dəstəyi ilə xüsusi tədbir də keçirilmişdir.20 Gürcüstan Milli Muzeyi ilə Azərbaycanın müvafiq strukturları (Arxeologiya və Etnoqrafiya Muzeyi, Azərbaycan Dövlət Xalça Muzeyi, Qobustan Tarixi-Arxeoloji Milli Qoruğu, Xəzər Enerji Mərkəzi-BP terminalı ərazisində Səngəçal Sərgi Mərkəzi) "Neft kəmərləri arealında mədəni irs abidələri" mövzusunda əməkdaşlıq edirlər. Elmin müxtəlif sahələrində iki ölkə arasında faydalı əməkdaşlıq mövcuddur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxtəlif elmi-tədqiqat institutları ilə Gürcüstan Elmlər Akademiyasının elmi-tədqiqat institutları arasında uğurlu elmi əlaqələr qurulmuşdur. Səkkizincisi, Azərbaycan və Gürcüstanın güclü regional tərəfdaşlar kimi BMT, AB və ATƏT kimi müxtəlif beynəlxalq təşkilatlarda, GUAM, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi regional təşkilatlarda əməkdaşlığı hər iki ölkənin təhlükəsizliyi və müstəqilliyi üçün münasibətləri şərtləndirən amillərdən biridir. Azərbaycan Respublikası 1992-ci ilin martın 2-dən, Gürcüstan isə 1992-ci ilin iyulun 31-dən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının üzvüdür21. Bu illər ərzində hər iki ölkə BMT-nin müxtəlif ixtisaslaşmış qurumlarının fəaliyyətində yaxından iştirak etmiş, təşkilatın Baş Məclisində təmsil olunmuşlar. Respublikalar öz müstəqilliklərini bərpa etdikdən sonra BMT-nin “Dövlətlərin iqtisadi hüquq və vəzifələri haqqında” 1974-cü il Xartiyasına qoşulmuşlar. Bu Xartiyadakı bütün prinsiplər respublikaların ikitərəfli münasibətlər zamanı xarici dövlətlərlə bağladığı müqavilələrdə öz əksini tapmışdır. Həm Azərbaycan, həm də Gürcüstan BMT-nin bir çox xüsusi qurum və orqanları ilə fəal və səmərəli əməkdaşlıq edir. Onların sırasında BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı, BMT-nin Uşaq Fondu, BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı, Sənaye İnkişaf Təşkilatı, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, BMT-nin Qadınlar Fondu, Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik, Nüvə Sınaqlarının Hərtərəfli Qadağan olunması haqqında Müqavilə Təşkilatı və s. qeyd etmək olar. Azərbaycan ilə Avropa Birliyi (AB) arasında hərtərəfli münasibətlərin hüquqi əsasını 22 aprel 1996-cı ildə Lüksemburq şəhərində imzalanmış "Bir tərəfdən Avropa Birliyi və onun üzvü olan dövlətlər, digər tərəfdən Azərbaycan Respublikası arasında Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi" (TƏS) təşkil edir. 2009-cu ilin mayın 7-də TƏS Azərbaycan və Avropa Birliyi arasında əməkdaşlığın bütün mümkün, xüsusilə də siyasi və ticarət sahələrini əhatə edir. TƏS Azərbaycan və AB arasında "Şərq Tərəfdaşlığı" bəyənnaməsi imzalanmışdır. 17 Tarix Portalı, Sənədlər - Azərbaycan Respublikası ilə Gürcüstan Respublikası arasında imzalanmış sənədlərin siyahısı. http://history.az/Kitabxana/Senedler/ 18 Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin illik hesabatı – 2009, s.12 19 Gürcüstanda Azərbaycan kinosu günləri. 26.04.2013, http://medeniyyet.az/page/news/4549/Gurcustanda-Azerbaycan-kinosu-gunleri. 20 Cənubi Qafqazda alman məskənlərinin salınmasının 200 illiyi tədbirlərinə yekun vurulmuşdur. 09.01.2018, http://www.xalqqazeti.com/az/news/culture/95414 21 Azərbaycan və BMT münasibətləri. 06.03.2017, http://mfa.gov.az/content/751 80 Proqrama əsasən, Avropa İttifaqı tərəfindən 2013-cü ilə kimi 6 ölkəyə (Azərbaycan, Belarus, Moldova, Ukrayna, Gürcüstan və Ermənistan) 600 milyon avro məbləğində yardım göstərməyi nəzərdə tutulmuşdu. AB tərəfindən "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramına daxil olan ölkələr arasında siyasi birliyin yaranması, bu ölkələr və AB arasında əsaslı və kompleksli azad ticarət məkanının yaradılması, viza rejiminin tədricən sadələşdirilməsi və nəticədə onun ləğvi və həmçinin tərəfdaş ölkələr ilə dörd tematik platforma (demokratiya, yaxşı idarəçilik və sabitlik; AB-nin siyasətinə yaxınlaşma və iqtisadi inteqrasiya; enerji təhlükəsizliyi; insanlararası təmaslar) şəklində çoxtərəfli əməkdaşlıq strukturunun yaradılması planlaşdırılmışdır. Gürcüstan da “Şərq tərəfdaşlığı” proqramının ən aktiv iştirakçısı olan ölkələrdən biridir. Azərbaycanın 1992-ci ildən üzv olduğu Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı Avropa qitəsinin bütün ölkələrini əhatə edən yeganə təşkilatdır. Azərbaycan Respublikası təşkilatın əsas sənədləri olan ATƏT-in Helsinki Yekun Aktına 1992, Paris Xartiyasına 1993 və Avropa Təhlükəsizliyi Xartiyasına 1999cu illərdə qoşulmuşdur.22 Azərbaycan ilə Gürcüstan ATƏT çərçivəsində müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq edir, münaqişələrin həlli məsələsinin ATƏT-in gündəmində qalması üçün çalışırlar. Azərbaycan və Gürcüstan Respublikaları Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QİƏT) çərçivəsində də iqtisadi inteqrasiya proseslərində iştirak edir. Hər iki dövlət QİƏT-in yaradılmasının ilk mərhələsindən başlayaraq bu təşkilatda aktiv fəaliyyət göstərmişdir. Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan və Moldova respublikalarının daxil olduğu GUAM-beynəlxalq regional təşkilat olmaqla, demokratiya və iqtisadi inkişafın təşkili üçün yaradılmışdır. Bununla yanaşı o, müəyyən siyasi və hərbi xarakterli problemlərin həlli ilə də məşğul olur. GUAM ölkələri arasında iqtisadi əməkdaşlıq daha çox enerji və nəqliyyat-kommunikasiya sahələrini əhatə edir. GUAM çərçivəsində enerji layihələrinin həyata keçirilməsində Azərbaycan aparıcı rol oynayır. Doqquzuncu, münasibətləri şərtləndirən digər amil Azərbaycan-Gürcüstan strateji tərəfdaşlığıdır. Bu amilin təməlini qoyan Azərbaycan Respublikası və Gürcüstan arasında dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi haqqında 1993-cü il 3 fevral tarixli müqavilə, Qafqaz regionunda sülh, təhlükəsizlik və əməkdaşlıq haqqında 1996-cı il 8 mart tarixli Bəyannamə, 1997-ci il 18 fevral tarixli Azərbaycan Respublikası və Gürcüstan arasında strateji əməkdaşlığın daha da dərinləşdirilməsi haqqında Bəyannamə və 2001-ci il 29 sentyabr tarixli Birgə Bəyanatdır. 2017-ci ilin noyabrın 21-də Bakıda Azərbaycan ilə Gürcüstan arasında diplomatik əlaqələrin qurulmasının 25 illiyi qeyd edilmişdir. Bu 25 il ərzində Azərbaycan və Gürcüstanın strateji tərəfdaşlığın möhkəmləndirilməsi üçün bir sıra addımlar atılmışdır. Azərbaycan-Gürcüstan əlaqələrinin daha da genişləndirilməsi və dərinləşdirilməsi hər iki ölkənin maraq dairəsindədir. Nəhayət, münasibətləri şərtləndirən amillərdən biri də, nəzərə çatdırmaq istədiyim onuncu amil Gürcüstanın bir sıra bölgələrində tarixi vətənlərində yaşayan azərbaycanlılardır. İndiki Gürcüstan Respublikasının ərazisində – tarixi Borçalı mahalı adlanan hissəsində, paytaxtı Tbilisi şəhərində, eləcə də digər bölgələrində əsrlər boyu soydaşlarımız yaşamış və Azərbaycan türkləri bu torpaqların qədim avtoxton sakinləri olmuşdurlar.23 Gürcüstanın müstəqilliyinin ilk illəri bu ölkədə yaşayan azərbaycanlıların vəziyyətinin ən pis dövrü olmuşdu. Zviad Qamsaxurdiya “Gürcüstan gürcülər üçün” şovinist şüarı ilə çox ciddi problemlərin əsasını qoymuşdu. Azərbaycanlılara təzyiqlər edilir, evləri yandırılır, silahlı dəstələr tərəfindən qorxudulurdular. O dövrdə Gürcüstandan Azərbaycana soydaşlarımızın kütləvi axını baş verir, onlar öz ata-baba torpaqlarını tərk edib, Azərbaycana üz tuturdular.24 Bunun nəticəsidir ki, 90-cı illərdə Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıların sayı yarım milyona yaxın idisə, 2014-cü ilin rəsmi məlumatına görə bu ölkədə cəmi 233024 nəfər azərbaycanlı yaşayırdı. Ümummilli lider Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra Tbilisi ilə münasibətlər normallaşmağa başladı. Heydər Əliyev oradakı soydaşlarımızın köçünün qarşısının alınmasına, vəziyyətlərinin normallaşdırılmasına böyük önəm verir, Gürcüstanla münasibətlərin istiləşməsi istiqamətində çox ciddi işlər görürdü. Bu siyasət nəticəsində köç prosesi dayandı, amma müəyyən problemlər qalmaqda davam etdi. Z.Qamsaxurdiya dövrü ilə müqayisədə E.Şevardnadze dövrü azərbaycanlılar üçün fərqli bir dövr idi. Amma çox təəssüf ki, o zaman da bəzi ciddi problemlər ortaya çıxdı və onların həlli istiqamətində lazımı addımlar atılmadı. 22 Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Bakı, “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” Elmi Mərkəzi, 2017, s. 376 Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi - Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri (1991-2016), Bakı: Poliart MMC, 2017, s. 253 24 PaşayevaQ.:Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıların həyatı prezident üçün prioritetdirsə, hamı üçün belə də olmalıdır. 13.01.2009., http://apa.az/diaspor/qenire-pasayeva-gurcustanda-yasayan-azerbaycanlilarin-heyati-prezident-ucun-prioritetdirse-hami-ucun-de-bele-olmalidir-musahibe.html 23 81 “Azərbaycandakı gürcülər və Gürcüstandakı azərbaycanlılar bizim böyük zənginliyimizdir”.25 söyləyən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev daim Gürcüstanda yaşayan soydaşlarımızın problemlərini diqqət mərkəzində saxlayır. Orada yaşayan soydaşlarımıza dəstək üçün çoxlu layihələr həyata keçirilir. Dövlət başçısı azərbaycanlı iş adamlarını Gürcüstana sərmayə qoymağa, bununla azərbaycanlıların işsizlik probleminin həllinə yardımçı olmağa çağırmışdı. Bu çağırışdan sonra bir neçə şirkət Gürcüstanda fəaliyyətə başlamışdır. Bu gün Gürcüstanın ən böyük vergi ödəyicisi “SOCAR-Georgia” şirkətidir. Bu şirkətin fəaliyyətə başlaması orada yaşayan soydaşlarımıza çox böyük bir dəstəkdir. Çoxlu sayda insan bu şirkətdə işlə təmin olunub. Artıq 21 yanacaqdoldurma stansiyası fəaliyyətə başlayıb ki, onların da əksəriyyəti azərbaycanlıların kompakt yaşadığı bölgələrdədir. Bu məntəqələrdə də xeyli sayda soydaşımız işlə təmin olunub. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti Gürcüstanın ən böyük terminallarından biri olan Kulevi neft terminalının əsas səhmdarıdır. Dmanisidə isə süd-yağ emalı müəssisəsinin qurulub. O bölgədə yaşayan insanlarımızın əksəriyyəti heyvandarlıqla məşğul olduğu üçün belə bir emal müəssisəsinin fəaliyyətə başlaması onlar üçün çox önəmlidir. Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlılar Heydər Əliyev Fondunun da daim diqqət mərkəzindədir. Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirərək qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Azərbaycan və Gürcüstan mehriban qonşuluq, dostluq, strateji tərəfdaşlıq səviyyəsində uğurla əməkdaşlıq edirlər və gələcəkdə də bu əməkdaşlığın yüksək səviyyədə olacağı proqnozlaşdırılır. Çünki Azərbaycan və Gürcüstan öz iqtisadi inkişaflarının, siyasi müstəqilliklərinin və təhlükəsizliklərinin qarşılıqlı asılı olduğunu dərk edərək, sıx, qırılmaz münasibətlər qurmağa nail olmuşlar. Bu münasibətlər o qədər dərinləşmişdir ki, onu kənar qüvvələr və ya hansısa yerli səriştəsiz siyasətçilərin axtarışları sarsıda bilməz. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Bakı, “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” Elmi Mərkəzi, 2017, 881 s. 2. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin illik hesabatı – 2009, 80 s. 3. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının İstanbul Zirvə görüşünün yekunlarına həsr olunmuş toplantıda giriş və yekun nitqi - 24 noyabr 1999-cu il http://lib.aliyev-heritage.org/az/9553038.html 4. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Gürcüstan prezidenti Georgi Marqvelaşvili ilə görüşü zamanı bəyanatı- “Xalq qəzeti”. 13 fevral, 2014. № 231. 5. Azərbaycan son 5 ildə Gürcüstan iqtisadiyyatına 3 mlrd. dollar pul qoyub, 12.03.2018, https://report.az/biznes/azerbaycan-son-5-ilde-gurcustan-iqtisadiyyatina-3-mlrd-dollar-pul-qoyub/ 6. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri (1991-2016). Bakı: Poliart MMC, 2017, s.253 7. Azərbaycan tarixi. files.preslib.az/projects/azerbaijan/gl3 8. Azərbaycan və BMT münasibətləri. 06.03.2017, http://mfa.gov.az/content/751 Cabbarlı H. – ErmənistanGürcüstan münasibətlərində Cavaxetiya və Abxaziya dəmir yolu problemləri, 07.01.2015, http://newtimes.az/az/politics/3281/ 9. Cənubi Qafqazda alman məskənlərinin salınmasının 200 illiyi tədbirlərinə yekun vurulmuşdur. 09.01.2018, http://www.xalqqazeti.com/az/news/culture/95414 10. Əhmədov M.- 2017-ci ildə Azərbaycan və Gürcüstan arasında ticarət dövriyyəsi 17% artıb. 06.08.2018, http://apa.az/iqtisadiyyat-xeberleri 11. Gürcüstanda Azərbaycan kinosu günləri 26.04.2013, http://medeniyyet.az/page/news/4549/GurcustandaAzerbaycan-kinosu-gunleri. 12. Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri. http://www.azerbaijan.az/portal/Economy/OilStrategy 13. Həbibbəyli Ə.İ. - Ermənilər Qazfqazda daha bir separatist bölgə yaradır. Gürcüstanın ərazi bütövlüyü təhlükədəaraşdirma, 16.12.2017., http://strateq.az/manshet/220283/ermənilər-qafqazda-daha-bir-separatist-bolgə-yaradir.html 14. Həsənov Ə.M. - Azərbaycanın geosiyasəti. Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2015, s. 499 15. İcmal- http://www.socarmidstream.az/az/project/tanap/ 16. Qasımlı M.C.- Azərbaycanın xarici siyasəti (1991-2003). Bakı: Mütərcim, 2015, 648 s. 17. Paşayeva Q. -Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıların həyatı prezident üçün prioritetdirsə, hamı üçün belə də olmalıdır.-13.01.2009., http://apa.az/diaspor/qenire-pasayeva-gurcustanda-yasayan-azerbaycanlilarin-heyati-prezidentucun-prioritetdirse-hami-ucun-de-bele-olmalidir-musahibe.html 18. Ömərov V., Kəlbizadə E., Mirzəyeva N.–Gürcüstan: daxili ictimai-siyasi şərait. Bakı:Mütərcim, 2018, 168 s. 19. Tarix Portalı, Sənədlər - Azərbaycan Respublikası ilə Gürcüstan Respublikası arasında imzalanmış sənədlərin siyahısı, http://history.az/Kitabxana/Senedler/ 25 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Gürcüstan prezidenti Georgi Marqvelaşvili ilə görüşü zamanı bəyanatı. “Xalq qəzeti”. 13 fevral 2014. № 231. 82 20. Şaraşenidze T- (Gürcüstanın Azərbaycan Respublikasındakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri)- Gürcüstan və Azərbaycan dəyanətli müttəfiqlərdir., 23.11.2016, http://newtimes.az/az/diplomatik/4922/ 21. TRASEKA- Tarixi ipək yolunun bərpası -http://www.traceca org.org/az/countries/azrbaycan/traseka-tarixiipk-yolunun-brpasi 22. Yıldırım H. – Türkiye-Gürcistan ilişkileri:işbirliği alanları, sorunları ve çözüm önerileri, 05.01.2013, http://akademikperspektif.org Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərini şərtləndirən amillər Xülasə Qonşu dövlətlərlə faydalı qarşılıqlı əməkdaşlığın qurulması Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas prioritetlərindən biridir. Bu baxımdan Azərbaycan-Gürcüstan münasibətləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məqalədə ölkələr arasındakı münasibətləri şərtləndirən amillər tədqiq edilmişdir. Araşdırmadan əldə edilən elmi nəticəyə əsasən iki ölkə arasındakı münasibətləri şərtləndirən başlıca amillər aşağıdakılardır: 1. Hər iki dövlət eyni regionda – Qafqaz regionunda yerləşir. 2. Həm Azərbaycan, həm də Gürcüstan Rusiya, Türkiyə və Ermənistanla qonşudur. 3. Azərbaycan və Gürcüstan eyni “taleyi” yaşamış iki qonşu dövlətdir. Belə ki, hər iki dövlət əvvəlcə çar Rusiyasının, daha sonra SSRİ-nin əsarətində olmuşdur. 4. Azərbaycanın zəngin enerji ehtiyatları hər iki ölkənin iqtisadi inkişafının əsas mənbəyidir. 5. Beynəlxalq nəqliyyat layihələri əsasən Azərbaycan və Gürcüstan ərazisində həyata keçirilir. 6. İki ölkə arasındakı ticarət-iqtisadi və turizm əlaqələri intensiv inkişaf etdirilir. 7. Elmi-texniki və mədəni-humanitar sahələrdə əməkdaşlıq çoxəsrlik tarixə malikdir və bir-biri ilə sıx bağlıdır. 8. Azərbaycan və Gürcüstan beynəlxalq və regional təşkilatlarda uğurla tərəfdaşlıq edirlər. 9. Dövlətlər arasındakı strateji tərəfdaşlıq təkcə Azərbaycan və Gürcüstan münasibətlərində deyil, bütövlükdə Qafqaz regionunda sülhün və təhlükəsizliyin təminatçıdır. 10. Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıların taleyi və sosial-iqtisadi vəziyyəti Azərbaycan üçün prioritet məsələlərdən biridir. Bu nöqteyi nəzərdən Gürcastandakı azərbaycanlılar məsələsi iki dövlət arasındakı münasibətləri şərtləndirən ən həssas amil hesab edilə bilər. Факторы, обуславливающие азербайджано-грузинские отношения Резюме Установление взаимовыгодного сотрудничества с соседними государствами является одним из основных приоритетов внешней политики Азербайджанской Республики. С этой точки зрения азербайджано-грузинские отношения имеют особое значение. В статье исследуются факторы, определяющие отношения между странами. Согласно научным выводам исследования, основными факторами, определяющими отношения между двумя странами, являются: 1. Оба государства находятся в одном регионе - Кавказском регионе. 2. Азербайджан и Грузия являются соседями России, Турции и Армении. 3. Азербайджан и Грузия - два соседних государства, у которых одна и та же «судьба». Оба государства сначала были оккупированы царской Россией, а затем СССР. 4. Богатые энергоресурсы Азербайджана являются основным источником экономического развития обеих стран. 5. Международные транспортные проекты в основном реализуются на территории Азербайджана и Грузии. 6. Торгово-экономические и туристические отношения между двумя странами интенсивно развиваются. 7. Сотрудничество в научной, технической и культурно-гуманитарной сферах имеет многовековую историю и тесно взаимосвязано. 8. Азербайджан и Грузия успешно сотрудничают в международных и региональных организациях. 9. Стратегическое партнерство между государствами является гарантией мира и безопасности не только в отношениях между Азербайджаном и Грузией, но и во всем Кавказском регионе. 10. Судьба и социально-экономическое положение азербайджанцев, проживающих в Грузии, является одним из приоритетов для Азербайджана. С этой точки зрения вопросы положения азербайджанцев в Грузии можно рассматривать как наиболее уязвимый фактор в отношениях между двумя государствами. 83 Factors constituting Azerbaijan-Georgia relations Summary Establishing mutually beneficial cooperation with neighboring states is one of the main priorities of the foreign policy of the Republic of Azerbaijan. From this point of view, the Azerbaijani-Georgian relations are particular important. The conditional factors of the relations between the countries have been explored in the article. According to the scientific research, the main factors that determine the relations between the two countries are as follows: 1. Both states are located in the same region -in the Caucasus region. 2. Both Azerbaijan and Georgia are neighbors of Russia, Turkey and Armenia. 3. Azerbaijan and Georgia are two neighboring states which lived the same "fate". Both states were firstly occupied by the Tsarist Russia, then by the USSR. 4. Azerbaijan's rich energy resources are the main source of economic development of both countries. 5. International transport projects are mainly implemented in Azerbaijan and Georgia. 6. Trade-economic and tourism relations between the two countries are intensively developed. 7. Cooperation in scientific-technical and cultural-humanitarian spheres has centuries-old history and is closely interconnected. 8. Azerbaijan and Georgia are successfully cooperating in international and regional organizations. 9. Strategic partnership between the states is not only a condition for Azerbaijan-Georgia relations, but also a peace and security in the Caucasus region as a whole. 10. The fate and socio-economic situation of the Azerbaijanis living in Georgia is one of the priorities for Azerbaijan. From this point of view, the issue of Azerbaijanis in the Georgia can be considered as the most vulnerable factor in the relations between the two states. Həsənova Kəmalə Bakı Dölət Universitetinin Avropa və Amerika ölkələrinin yeni və müasir tarixi kafedrasının dissertantı kamala.hasanova.02@mail.ru AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ NATO-NUN “SÜLH NAMİNƏ TƏRƏFDAŞLIQ” (SNT) PROQRAMI ÇƏRÇİVƏSİNDƏ ƏMƏKDAŞLIĞI Açar sözlər: NATO, “Sülh naminə tərəfdaşlıq”(SNT), xarici siyasət, inteqrasiya, beynəlxalq təskilat, əməkdaşlıq, proqram, təhlükəsizlik, münasibətlər, region Ключевые слова: НАТО, “Партнерства ради мира” внешняя политика, интеграция, международная организация, сотрудничество, программа, безопасность, отношения, регион Keywords: NATO, Partnership for Peace (PFP), foreign politics, integration, international organization, cooperation, program, security, relations, region Azərbaycanın Respublikasının dövlət müstəqilliyi bərpa olunduqdan sonra bir sıra beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq etməyə başladı. Belə təşkilatlardan biri də Soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra yeni strategiyanı qəbul etmiş NATO idi. NATO ilə əlaqələrin qurulması və inkişafı müstəqilliyin ilk illərindən Azərbaycan üçün prinsipial əhəmiyyət kəsb edirdi. NATO-nun Azərbaycan Respublikası ilə münasibətləri getdikcə genişlənərək əməli əməkdaşlıq, etimad və nailiyyətləri daha da inkişaf etdirmək istiqamətində əlaqələrə çevrildi. Dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrinin İttifaqı olan NATO ilə bu sahədə əməkdaşlıq Azərbaycan Respublikası üçün çox faydalıdır. NATO ilə əməkdaşlığın müstəqil Azərbaycan Respublikası üçün böyük perspektivləri vardır. Azərbaycan-NATO münasibətləri 1992-ci ilin martında Azərbaycanın bu təşkilatın Şimali Atlantika Əməkdaşlıq Şurası qurumuna üzv qəbul edilməsi ilə formalaşmağa başlayıb. Beləliklə, Azərbaycan-NATO əməkdaşlığı yeni inkişaf dövrünə qədəm qoydu. Həyata keçirdiyi xarici siyasət kursundan göründüyü kimi Azərbaycan hansısa hərbi bloka qoşulmaq niyyətində deyil, yalnız təhlükəsizlik məsələlərində əməkdaşlığa üstünlük verir. Azərbaycan “SNT” proqramında iştirak etməklə Avro-Atlantika zonasında digər ölkə və təşkilatlarla əlaqələri inkişaf etdirmək niyyətində olduğunu nümayiş etdirdi. Azərbaycanın NATO-nun, “SNT” proqramına qoşulması onun bu bloka inteqrasiya etməsinə əlverişli şərait yaradırdı. 84 Digər tərəfdən isə təşkilata inteqrasiya, Azərbaycan üçün həm siyasi, təhlükəsizlik, həm də beynəlxalq təcrübənin qazanılması baxımından əhəmiyyətli idi. Bu səbəbdən NATO-nun “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramı ilə Azərbaycanın əməkdaşlığının öyrənilməsi aktuallıq kəsb edir. NATO müasir dünyanın üzləşdiyi çoxsaylı problemlərin kompleks həlli istiqamətində çevik iş mexanizminə malik beynəlxalq təşkilatdır. NATO-nun iş prinsipi inandırma və kompromis əsasında həyata keçirilir. Azərbaycan–NATO ilə tərəfdaşlığı gələcək Avro-Atlantika təhlükəsizlik sisteminin dayağı kimi qiymətləndirərək, Alyansla təhlükəsizlik sahəsində ikitərəfli əməkdaşlığa və inteqrasiya səviyyəsində tərəfdaşlığın qurulmasına xüsusi əhəmiyyət verir. NATO ilə əməkdaşlıq əsasən, beynəlxalq hüquq norma və prinsipləri, dövlətlərin ərazi bütövlüyünə və suverenliyinə hörmət, bir-birinin daxili işinə müdaxilə etməmək prinsipləri əsasında quruldu. NATO dünyada mövcud olan ən səmərəli və sülhyaradıcı strukturdur. Azərbaycanın NATO ilə əməkdaşlığının əsas mahiyyəti bu qurumun imkanlarından istifadə edərək beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminə inteqrasiya etməkdir. “SNT” proqramı Şimali Atlantika İttifaqının 1994-cü ilin yanvarında keçirilən Brüssel sammitində irəli sürülmüş mühüm təşəbbüs idi. ABŞ Prezidenti B.Klintonun təşəbbüsünü qəbul edən NATO 1994-cü ildə Avropa və MDB üzvü olan dövlətlərə və Avropa dövlətlərinə NATO ilə əməkdaşlıq etmək üçün müraciət etdi.1 İlk vaxtlar bu proqramda ATƏT üzvü olan 27 dövlət iştirak edirdisə, sonradan onların sayı 50-yə çatdı.2 Bu proqram dünyanın bir çox ölkələri ilə əlaqələrin yaradılması və möhkəmləndirilməsini nəzərdə tuturdu. Sənəddə göstərilirdi ki, Avro-Atlantika regionunda daimi təhlükəsizliyə yalnız birgə əməkdaşlıq çərçivəsində nail olmaq mümkündür. NATO ilə təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq ona görə faydalı idi ki, geosiyasi baxımdan çətin qonşuluq vəziyyətində olan dövlətlər üçün transmilli təhdidlər çağırış xarakteri daşıyırdı. NATO ilə təcrübə mübadiləsi Azərbaycan üçün əhəmiyyətli idi.3 Ümumiyyətlə, bu proqram çərçivəsində əlaqələr alyansla Azərbaycanın ikitərəfli münasibətlərini zəruri edir və gələcək əməkdaşlıq üçün yeni üfüqlər açırdı. Azərbaycan NATO-nun təlimlərində iştirak edir və onun beynəlxalq təcrübəsindən yararlanırdı. Azərbaycan beynəlxalq təhlükəsizlik strukturlarına inteqrasiya edirdi. Prezident H.Əliyev 1994-cü ilin mayın 4-də NATO-nun mənzil qərargahına səfəri çərçivəsində “SNT” proqramına qoşulmaq üçün Çərçivə sazişini imzaladı.4 Prezident H.Əliyev NATO-nun “SNT” proqramını imzalamaqla Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətində yeni prioriteti- Avro-Atlantik məkanına inteqrasiya siyasətini müəyyən etdi.5 Danışıqların gedişində NATO-nun regionda sülhün və təhlükəsizliyin təmin edilməsində öhdəlikləri də müzakirə olundu6. Sənədin imzalanmasından sonra Azərbaycan-NATO əlaqələrində dinamik inkişaf baş verdi və Azərbaycanın təhlükəsizliyi ilə bağlı alyansla daimi məsləhətləşmələr aparıldı, ordunun NATO standartlarına uyğunlaşdırılması reallaşdırıldı.7 Bununla da, ikitərəfli münasibətlərin hüquqi-normativ bazası yaradıldı. Prezident H. Əliyevin imzaladığı “SNT” haqqında “Çərçivə” sənədi və Azərbaycanın SNT-yə qoşulması münasibətlərin fəallaşmasında mühüm rol oynadı. Həmin dövrdən başlyaraq Azərbaycanın NATO ilə əlaqələrinin inkişafına imkan yarandı. Azərbaycanın NATO ilə əlaqələrində genişmiqyaslı əməkdaşlığı əks etdirən “SNT“ aşağıdakı məqsədlərin reallaşdırılmasını nəzərdə tuturdu: 1. Milli müdafiənin planlaşdırılması, büdcənin hazırlanması; 2. Silahlı qüvvələr üzərində demokratik nəzarəti təmin etmək; 3. Milli konstitusiyanın müddəaları nəzərə alınmaqla BMT və ATƏT-in himayəsi altında sülhməramlı hərbi əməliyyatlarda iştirak; 4. Sülhyaratma, xilasetmə, axtarış, humanitar və başqa istiqamətlərdə əməliyyatların keçirilməsini, milli hazırlığı yüksəltmək üçün NATO ilə hərbi sahədə əlaqələr yaratmaq.8 1 Аббасбейли А.Н., Гасанов А.М. Азербайджан в системе международных и региональных организаций. Баку: Азернешр, 1999. s.174. 2 Sumərinli C. İrəliyə, NATO-ya doğru! Bakı, 2007, s. 33 3 Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri (1991-2016) / məqalələr toplusu /. Bakı: Poliart MMC, 2017, s. 661. 4 Azərbaycan parlamenti və beynəlxalq təşkilatlar. Bakı: Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin nəşri, 2004, s. 38 5 Azərbaycan-NATO. Tərəfdaşlıqdan başlanan yol (1994-2009) Bakı, 2009. s. 11 6 Abbasbəyli A.N. Dünya siyasəti. XX əsrin ikinci yarısı-XXI əsrin əvvəlləri: Bakı: Nurlar, 2011, s. 302 7 Əsgərov Z. Heydər Əliyevin xarici siyasət strategiyası və Azərbaycanın milli təhlükəsizliyi // “Azərbaycan” qəz. 7 may 2011, s. 23-24, №98, (5788). 8 Həsənov Ə.M. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti. Bakı, 2005, s. 504 85 Beləliklə,Azərbaycan-NATO münasibətlərinin beynəlxalq hüquq müstəvisində genişmiqyaslı əsası qoyuldu. “SNT” Şimali Atlantika İttifaqı və onun tərəfdaşları arasında təhlükəsizlik sahəsində yeni münasibətlərin formalaşması üçün əlverişlı şərait yaradır. Dövlətlər BMT-nin nizamnaməsindən irəli gələn öhdəliklərin və insan hüquqlarına aid ümumi bəyannamənin prinsiplərinin qorunması, güc işlətməklə dövlətin ərazi bütövlüyü və siyasi müstəqilliyinə xələl gətirən hərəkətlərə yol verməmək üçün, mübahisələrin dinc yolla həllinə nail olmaq kimi beynəlxalq öhdəliklərin yerinə yetirilməsini təsdiqləyərək ATƏT-in Helsinki Yekun Aktına və bütün sonrakı sənədlərinə, silahlara nəzarət sahəsində üzərinə götürdükləri öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə tərəfdar olduqlarını təsdiq edirlər.9 Ümumiyyətlə, “SNT” proqramı təhlükəsizlik sahəsində ikitərəfli münasibətlərin istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. “SNT” çərçivəsində əməkdaşlığın əsas prioriteti təhlükəsizlik sahəsində əlaqələrin qurulması oldu. “SNT” NATO ilə gələcəkdə hərtərəfli əməkdaşlıq üçün zəmin yaradırdı. Proqramının ən böyük töhfələrindən biri də tərəfdaş ölkələrlə fərdi şəkildə reallaşdırılan ikitərəfli layihələrdir ki, onların da məqsədi hərbi islahatlar sahəsində təcrübə mübadiləsi aparmaq, mövcüd nəzəri, praktiki problemlərin həllində tərəfdaş ölkələrə yardım göstərməkdir.10 Azərbaycan-NATO münasibətlərində vacib sahələrdən biri də müdafiə, təhlükəsizliklə bağlı əməkdaşlıqdır. Azərbaycan bu sahədə təcrübəyə malik NATO və onun müttəfiqlərinin köməyindən faydalana bilər.11 NATO-nun “SNT”-də fəaliyyəti üçun Azərbaycan hər bir layihəyə bir çox hərbi birləşmələrini ayırdı. Onların arasında quru qoşunları, doyuşə və doyuş xidmətlərinə dəstək birləşmələri, iki ortaölçülü nəqliyyat vertolyotu movcuddur. Daxili qoşunların əməkdaşlığı çərçivəsində NATO-nun əməliyyatları üçün müvafiq polis birləşməsi yaradıldı.12 Azərbaycan 1994-cü ildə “SNT”-yə qoşulan ilk ölkələrdən biri oldu və Avro-Atlantik tərəfdaşlıq Şurası və digər sənədlərlə NATO ilə mümkün tərəfdaşlıqdan bəhrələnməyə başladı. Bu vaxtdan başlayaraq NATO PA ilə Avropanın təhlükəsizlik maraqları dairəsində hərtərəfli siyasət həyata keçirilməyə başlandı. “SNT”-yə qoşulduqdan sonra Azərbaycanla NATO arasındakı münasibətlər yeni mərhələyə qədəm qoydu. “SNT” hərbi sektorda şəffaflıq və strateji müdafiənin planlaşdırılmasına dəstək verirdi və NATO üzvlərinin təhlükəsizlik məsələlərində tərəfdaş ölkələrlə əməkdaşlığı özündə əks etdirirdi. Bu proqramın siyasi əsasını 1991-ci ildə yaradılmış və Azərbaycanın da üzv olduğu ŞAƏŞ təmin edirdi. Lakin ŞAƏŞ NATO ilə çoxtərəfli münasibətləri özündə ehtiva edirdi. Azərbaycanın “SNT” proqramına inteqrasiyası eyni zamanda Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədar təhlükəsizlik təminatının və nəqliyyat infrastrukturunun qorunmasına xidmət edirdi. "SNT" çərçivəsində başlıca məqsədlərdən biri beynəlxalq əməliyyatların aparılmasını təmin etmək idi. NATO-nun “SNT” proqramında irəli sürülmüş bir sıra məqsədlərin praktik şəkildə reallaşdırılmasını nəzərdə tutan bu prosesdə MDB ölkələrindən yalnız Azərbaycan, Ukrayna və Moldova iştirak edir. Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin nümayəndələri hər il “SNT” proqramı çərçivəsində təşkil olunan 500-ə yaxın təlim və seminarın iştirakçısı olublar. Ekspertlərin fikrinə görə, “SNT” çərçivəsində keçirilən təlimlərdə iştirak Azərbaycan Silahlı Qüvvələri zabitlərinin bilik və vərdişlərinin artırılmasına yardım edir, ölkənin NATO standartlarına inteqrasiyası üçün zəmin yaradır.13 Azərbaycan “SNT”-yə qoşulmaqla təşkilatın müxtəlif struktur və təsisatları ilə dünyanın kollektiv təhlükəsizlik sisteminə daxil olmaq, öz təhlükəsizliyini beynəlxalq təhlükəsizlik məsələləri ilə uyğunlaşdırmaq, həm də quruma daxil olan ölkələrlə ayrı-ayrılıqda və birgə sülhməramlı aksiyalarda iştirak etmək imkanı qazandı. Bu proqram müdafiə və hərbi sahədə əməkdaşlığın və qarşılıqlı fəaliyyətin inkişafı üçün uğurlu mexanizmdir və sülhyaratma əməliyyatlarında iştirak etməyə şərait yaradır. Azərbaycan “SNT” iştirakçısı kimi bu təşkilatın himayəsi ilə həyata keçirilən bütün tədbirlərində fəallıq nümayiş etdirir. “SNT” proqramı tərəfdaş dövlətlərin birgə inamının ifadəsi idi ki, Avro-Atlantik regionunda stabilliyə və təhlükəsizliyə yalnız əməkdaşlıq və birgə tədbirlər əsasında nail olmaq mümkündür. Azərbaycan “SNT”-yə qoşulmaqla öz müstəqilliyini və ərazi bütövlüyünü qorumaq, dünya birliklərinə inteqrasiya üçün yaxşı imkanlar qazandı. Hazırda Azərbaycan NATO-nun “SNT” proqramının iştirakçısı olub bu təşkilatın himayəsi altında keçirilən bütün tədbirlərdə fəallıq nümayış etdirir. Azərbaycan “SNT”-nin prinsiplərinə əsaslanmaqla NATO ilə ortaq maraq kəsb edən genişspektrli məsələlər üzrə siyasi dialoq aparır. Dialoq çərçivəsində tərəfdaşlıq, regional təhlükəsizlik, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, NATO əməliyyatlarında iştirak, Əfqanıstanda təhlükəsizliyə töhfə, qarşıya 9 Həsənov Ə.M. Azərbaycanın ABŞ və Avropa dövlətləri ilə münasibətləri (1991-1996). Bakı, 2000, s. 300 Məmmədov M., İbadov E. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar. Bakı, 2008, s. 202 11 Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri (1991-2016) /məqalələr toplusu /. Bakı: Poliart MMC, 2017, s. 655 12 Yenə orada, s. 655 13 NATO məlumat kitabı. Brüssel, 2009, s. 202 10 86 çıxan digər təhlükəsizlik təhdidləri və s. aktual məsələlər müzakirə olunur, eləcə də praktiki əməkdaşlığın vəziyyətinə qiymət verilir.14 Azərbaycanın “SNT” proqramında iştirakı, hər şeydən əvvəl, NATO-nun qismində güclü hərbi-siyasi blokla əməkdaşlığı möhkəmləndirdi. Azərbaycan Avro-Atlantik məkanında münaqişələrin aradan qaldırılmasında NATO ilə birgə iş aparır, NATO-nun “SNT” proqramı çərçivəsində NATO ilə mümkün olan tərəfdaşlıq vasitələrindən tam bəhrələnir. Prezident Heydər Əliyev 1996-cı ilin aprelində NATO-nun Brüsseldəki mənzil-qərargahına növbəti səfəri zamanı Baş katib Xavyer Solana ilə görüşdü və “SNT”-yə uyğun NATO ilə əməkdaşlıq üzrə Azərbaycanın tələbat və potensialını müəyyən edən Azərbaycan Respublikasının Prezentasiya sənədini təqdim etdi.15 Azərbaycan Respublikası ilə NATO arasında yaradılan əməkdaşlığın əsas istiqamətləri “SNT” proqramında və Azərbaycanın təqdim etdiyi Prezentasiya sənədində öz əksini tapdı. Prezentasiya sənədinin hazır olmasına alyans tərəfdaş ölkəyə köməyini də göstərə bilər. 1997-ci ilin noyabrında Prezident Heydər Əliyevin sərəncamına əsasən Azərbaycan- NATO əməkdaşlığına dair Dövlət Komissiyası yaradıldı. Bu komissiya “SNT” çərçivəsində vahid proqram hazırlanması üçün əlaqədar nazirliklərin fəaliyyətinin təşkilini nəzərdə tuturdu. 1997-ci ildən başlayaraq Azərbaycan NATO-nun Planlaşdırma və Analiz Prosesi(PAP) adlı proqramına qoşuldu. Bu layihədə Azərbaycanda müdafiə sahəsində islahatlar nəzərdə tutulurdu.16 1997-ci ildə Azərbaycan MDB dövlətləri içərisində PAP prosesinə qoşulan ilk ölkə oldu. PAP ilə bağlı tədbirlər əməliyyat üçün NATO-nun müdafiə planlaşdırma sisteminə Azərbaycanın daha da yaxınlaşması məqsədini daşıyırdı. Qeyd edək ki, PAP tərəfdaş olkəyə NATO təcrübəsinə uyğun mudafiə planlamasının təşkil olunmasına yardım göstərir. Azərbaycan Respublikasının NATO ilə tərəfdaşlığı onun Avro-Atlantik strukturlara inteqrasiya məqsədini daşıyır. 1997-ci ildə Azərbaycan NATO-nun Brüsseldəki mənzil qərargahında öz diplomatik nümayəndəliyini açdı. Bu baxımdan Fərdi Tərəfdaşlıq üzrə Əməliyyat Planı(FTƏP) NATO ilə əməkdaşlığın genişləndirilməsi sahəsində çox əhəmiyyətlidir. Azərbaycan Respublikası Kosova və Əfqanıstanda aparılan sülhməramlı əməliyyatlarda iştirak etməklə praktiki şəkildə Avro-Atlantika məkanında və ondan kənarda təhlükəsizliyin və stabilliyin təminatına töhvə vermək əzmini sübut etdi17. Azərbaycan nümayəndə heyəti təşkilatın bütün tədbirlərində, xüsusilə də Rouz-Rout seminarında fəal iştirak edir. Rouz-Rout proqramı NATO PA çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Bu proqramın fəaliyyətinin əsas məqsədi həmin dövlətlərdə silahlı qüvvələr və ordu quruculuğu proseslərinə demokratik nəzarətin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar fikir mübadiləsinin aparılmasından ibarətdir. Qeyd edək ki, Rouz-Rout proqramı keçid dövrü yaşayan Mərkəzi və Şərqi Avropa dölətləri ilə əməkdaşlıq qurmaq üçün seminar və hazırlıq kursları keçirir.18 NATO PA-nın nümayəndə heyətlərinin Azərbaycana səfərləri, forum və sessiyalar, keçirilən qarşılıqlı görüşlər, aparılan danışıqlar NATO ilə Azərbaycan Respublikası arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsində əhəmiyyətlidir. Azərbaycan Respublikasının NATO ilə əməkdaşlıqdan son məqsədi bütün Avro-Atlantika zonasında sülhün, sabitliyin möhkəmləndirilməsinə öz tövhəsini vermək və bilavasitə təşkilatın fəal iştirakı ilə yaradılacaq hər hansı bir təhlükəsizlik sistemində özünə yer tapmaqdan ibarətdir. Azərbaycan üçün Alyansla səmərəli əməkdaşlıq transsərhəd, dəniz və kiber sahələrdə təhlükəsizliyin təminatı baxımından da faydalıdır. Azərbaycan NATO ilə demokratik, institusional, müdafiə islahatları və s. sahələrdə praktiki əməkdaşlığı fəal şəkildə inkişaf etdirir. Azərbaycanın FTƏP, faktiki olaraq, Azərbaycan və NATO arasında əməkdaşlıq proqramını təsdiq edir19. Beləliklə, Azərbaycan Respublikası gələcəyini Avro-Atlantik strukturlarına, Avropa məkanına geniş inteqrasiya yolunda görür, bu istiqamətdə öz siyasətini davam etdirir. Azərbaycan NATO münasibətlərinin həm inkişaf səviyyəsi, eləcə də müxtəlif proqramlarla əməkdaşlığı, əməkdaşlığın hazırkı vəziyyəti bu əlaqə- 14 Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri (1991-2016) / məqalələr toplusu /. Bakı: Poliart MMC, 2017, s. 654 15 Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin və NATO-nun baş katibi Xavyer Solana ilə görüşü və danışıqları. “Azərbaycan” qəz., 14 fevral 1997, №38, (1551). 16 Məmmədov M., İbadov E. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar. Bakı, 2008, s.240 17 NATO PA-nın sənədləri //Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Aparatı Beynəlxalq münasibətlər şöbəsi. ARMMA, 2003, F, 2941. v. 96 18 NATO PA-nın sənədləri // Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Aparatı Beynəlxalq münasibətlər şöbəsi. ARMMA, 2003, F, 2941.v.4 19 Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri (1991-2016) / Məqalələr toplusu /. Bakı: Poliart MMC, 2017, s. 645 87 lərin perspektiv inkişafı üçün əsas yaradır. Azərbaycan-NATO əməkdaşlığında əsas prioritetlər təhlükəsizlik, müdafiə sahəsində islahatlar aparmaq, bu istiqamətdə NATO-nun təcrübəsindən faydalanmaqdır. Azərbaycan-NATO əməkdaşlığının əhatə dairəsi genişdir və yalnız hərbi məsələlərlə məhdudlaşmır. Hazırda Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin Təlim - Tədris Mərkəzinin nəzdində "SNT" mərkəzi fəaliyyət göstərir. Zabitlərimiz burada keçirilən təlim və seminarlarda NATO standartlarına uyğun hazırlaşdırılır. “SNT” çərçivəsində fərdi fəaliyyət seçimi hər bir dövlətin şəxsi istək və bacarıqlarına əsaslanır. Seçilmiş sahələr İttifaqa NATO və hər bir tərəfdaş dövlət arasında birgə razılaşdırılan FTƏP üçün əsas mənbə rolunu oynayan Təqdimat Sənədinə daxil edilir.20 NATO ilə əməkdaşlıq Azərbaycan Respublikası üçün bir çox başqa sahələrdə də perspektivlər yaradır. Bu baxımdan Azərbaycan NATO ilə təhlükəsizlik, yeni texnologiyaların cəlb edilməsi, bazar iqtisadiyyatının inkişafında əlaqələrə mühüm əhəmiyyət verir. Azərbaycanla NATO arasında əməkdaşlıq alyansın özü üçün də sərfəlidir, çünki böyük strateji əhəmiyyətə malik Qafqaz regionuna Yaxın və Orta Şərqə doğru genişlənməsi ilə əlaqədar Azərbaycan mühüm əhəmiyyətə malik ölkə rolunu oynaya bilər. Beləliklə, Azərbaycan-NATO əməkdaşlığı beynəlxalq təhlükəsizlik üçün təhdid doğuran digər problemlərə qarşı mübarizə aparılmasını da nəzərdə tutur. Azərbaycanın “SNT”-yə qoşulması onun bu təşkilatla ikitərəfli münasibətlərinin inkişafına təkan verir. Məhz “SNT”-yə qəbul edildikdən sonra Azərbaycanın bu qurumla əlaqələri daha da inkişaf etdirildi. Azərbaycan-NATO əlaqələrini bu şəkildə xarakterizə etmək olar: Azərbaycan Respublikası Avropa və Avro-Atlantik məkanda qeyri sabitliyin, münaqişələrin, təhdidlərin aradan qaldırılmasında NATO ilə birgə iş aparır, təhlukəsizliyin bölünməzliyi prinsipinə zidd coğrafi və siyasi ayrıseçkilik olmadan Avropa və yerləşdiyi regionda vahid təhlukəsizlik sisteminin qurulması yükünü bölüşür. Azərbaycan Respublikası Avroatlantik Tərəfdaşlıq Şurası və "SNT" çərçivəsində NATO ilə mümkün olan tərəfdaşlıq vasitələrindən bəhrələnir. FTƏP bu baxımdan NATO ilə əməkdaşlığın yaxın və orta perspektivdə daha da gücləndirilməsi yolunda mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Avro-Atlantik strukturlara inteqrasiyanı xarici siyasətinin əsas prioriteti elan etmişdi. Azərbaycanın NATO ilə əməkdaşlığının əhatə dairəsi genişdir və yalnız hərbi məsələlərlə məhdudlaşmır. Avropanın təhlükəsizlik strukturlarına inteqrasiya etmək, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dünya ictimaiyyətinə tanıdılması, demokratik təsisatların yaranması və ölkənin müxtəlif sferalarında islahatların aparılması baxımından əhəmiyyətli idi. Azərbaycan NATO ilə ikitərəfli əlaqələr yaratmaqla öz hərbi və müdafiə sistemini, ordusunu NATO standartlarına uyğunlaşdırmaq imkanı əldə etdi. Azərbaycanlı zabitlər NATO-nun Hərbi Akademiyasında təhsil almağa başladı. Azərbaycan Şimali Atlantika Əməkdaşlıq Şurasına(ŞAƏŞ)üzv olmaqla öz təhlükəsizlik problemlərini çoxtərəfli formatda müzakirə etmək imkanı əldə etdi. Eyni zamanda Azərbaycan ərazi bütövlüyünün pozulması, Ermənistan tərəfindən Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlarının işğalı faktını NATO-ya üzv dövlətlərə çatdırmaq, dialoq qurmaq fürsətini qazandı. NATOnun “SNT” proqramı ilə Azərbaycanın birbaşa olaraq NATO ilə ikitərəfli münasibətlərinin inkişafına təkan verdi. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Abbasbəyli A.N. Dünya siyasəti. XX əsrin ikinci yarısı-XXI əsrin əvvəlləri: Bakı: Nurlar, 2011, 522 s. 2. Azərbaycan parlamenti və beynəlxalq təşkilatlar. Bakı: Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin nəşri, 2004, 420 s. 3.Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin və NATO-nun baş katibi Xavyer Solana ilə görüşü və danışıqları ”Azərbaycan” qəz., 14 fevral, 1997, №38, (1551). 4. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri (1991-2016) / Məqalələr toplusu /. Bakı: Poliart MMC, 2017, 904 s. 5. Azərbaycan-NATO. Tərəfdaşlıqdan başlanan yol (1994-2009) Bakı, 2009, 340 s. 6. Əsgərov Z. Heydər Əliyevin xarici siyasət strategiyası və Azərbaycanın milli təhlükəsizliyi “Azərbaycan” qəz. 7 may, 2011, s. 23-24, №98, (5788). 7. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın ABŞ və Avropa dövlətləri ilə münasibətləri (1991-1996). Bakı, 2000, 368 s. 8. Həsənov Ə.M. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti. Bakı, 2005, 752 s. 9. Məmmədov M., İbadov E. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar. Bakı, 2008, 466 s. 10. NATO məlumat kitabı. Brüssel, 2009, 314 s. 11. NATO PA-nın sənədləri // Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Aparatı Beynəlxalq münasibətlər şöbəsi. ARMMA, 2002, F, 2941 20 Azərbaycan-NATO tərəfdaşlıqdan başlanan yol. Bakı, 2009, s. 92 88 12. NATO PA-nın sənədləri // Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Aparatı Beynəlxalq münasibətlər şöbəsi. ARMMA, 2003, F, 2941. 13. Sumərinli C. İrəliyə, NATO-ya doğru! Bakı: 2007, 152 s. 14. Аббасбейли А.Н., Гасанов А.М. Азербайджан в системе международных и региональных организаций. Баку: Азернешр, 1999. 256 с. Azərbaycan Respublikasının NATO-nun “Sülh Naminə Tərəfdaşlıq” (SNT) proqramı çərçivəsində əməkdaşlığı Xülasə Məqalədə müəllif Azərbaycan Respublikasının NATO ilə münasibətləri araşdırılır. NATO ilə hərbi-siyasi münasibətlər Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin priorietetlərindəndir. Azərbaycanın NATO ilə tərəfdaşlığı onun Avro-Atlantik strukturlara inteqrasiyasına xidmət edir. Qeyd olunur ki, Azərbaycan NATO-nun müxtəlif proqramlarında iştirak edir. NATO-nun ”SNT” proqramına qoşulduqdan sonra Azərbaycan Respublikasının NATO ilə əlaqələri daha da inkişaf etməyə başladı. NATO-nun “SNT” proqramına qoşulmaq Azərbaycanla alyans arasında münasibətlərin yeni mərhələyə daxil olmasını göstərirdi. Azərbaycan “SNT” proqramına qoşulmaqla hər şeydən əvvəl NATO-nun qismində güclü hərbi-siyasi blokla əməkdaşlığı möhkəmləndirdi. NATO ilə tərəfdaşlıq müqavilələrinə qoşulan ölkələr üçün proqramda bəzi məcburi şərtlər də irəli sürülmüşdü. Azərbaycan eyni zamanda NATO Parlament Assambleyası ilə də əməkdaşlıq edir. NATO Parlament Assambleyası rəsmilərinin Azərbaycan nümayəndə heyətləri ilə keçirilən görüşləri qanunvericilik təcrübəsinin və parlamentlərarası münasibətlərin inkişafı baxımından əhəmiyyətlidir. Участие Азербайджанской Республики в программе НАТО “Партнерство Ради Мира” Резюме В статье анализируеться отношения Азербайджанской Республики с НАТО. Политические и военные отношения Азербайджана с НАТО являются приоритетом внешней политики Азербайджанской Республики. Интеграция Азербайджана в Евро-атлантические партнерства служит целям партнерстве с НАТО. Отмечается, что Азербайджан участвует в разных программах НАТО. Политические и военные отношения Азербайджана с НАТО являются приоритетом внешней политики Азербайджанской Республики. Отношение с НАТО имеет большие перспективы. После присоединение Азербайджанской Республики к программе НАТО “Партнерство ради мира” отношения с НАТО стали еше лучше развиваться. Партнерство НАТО во имя мира вошел в новый этап отношений между Азербайджаном и альянсом. Программа "Партнерство ради мира", в первую очередь, путем присоединения к НАТО, как укрепления сотрудничества с мощным военно-политического блока. Страны НАТО присоединилась к программе в партнерстве с некоторыми из договоров были сделаны обязательные условия. Азербайджан также сотрудничает с Парламентской Ассамблеей НАТО. Должностные лица Парламентской Ассамблеи НАТО провели встречи с делегациями чиновников. Это важно для развития межпарламентских отношений и законодательного опыта. Cooperation of Azerbaijan Republic within NATO’s programme “Partnership For Peace” (PFP) Summary In the article the author analyses relations between Azerbaijan Republic and NATO. Political – military relations with NATO is the priority of the foreign policy of Azerbaijan Republic. Azerbaijan’s partnership with NATO serves the purpose integration into Euro-Atlantic. It is marked, that Azerbaijan takes part in several programs of NATO. Relations with NATO have great perspectives. After join Azerbaijan Republic to NATO’s programme “Partnership for Peace” relations begin to develop with NATO more than before. NATO's programme Partnership for Peace had entered a new stage of relations between Azerbaijan and the Alliance. The "Partnership for Peace" program, first of all, by joining NATO as reinforced cooperation with the powerful military-political bloc. NATO countries joined the program in partnership with some of the contracts were made mandatory conditions. Azerbaijan is also cooperating with the NATO Parliamentary Assembly. NATO Parliamentary Assembly held meetings with delegations of officials and legislative experience in the development of inter-parliamentary relations are important. 89 Huseynova Ilaha Graduate student University of Tartu huseynova_ilaha@yahoo.com CHINA’S GROWING PRESENCE IN THE SOUTH CAUCASUS: ARMENIA AND GEORGIA IN COMPARISON Keywords: China, economic cooperation, Armenia, Georgia, ‘The belt and road’ Initiative, South Caucasus, free trade, regionalization Ключевые слова: Китай, экономическое сотрудничество, Армения, Грузия. Инициатива «Один пояс, один путь», Южный Кавказ, свободная торговля, регионализация Açar sözlər: Çin, iqtisadi əməkdaşlıq, Ermənistan, Gürcüstan, “Bir kəmər-bir yol” təşəbbüsü, azad ticarət, regionalizasiya Introduction Over the past few decades, China has become a major power with stepping up its impressive involvement that gets more visible throughout the entire world. The Middle Kingdom with 1.3 billion of a population is currently the second-biggest economy in the world being behind only the USA as the world’s largest. Albeit China is still considering as a developing country, annually its GDP growth has averaged almost 10 percent with lifting more than 800 million of a population from poverty. Keeping as an essential Beijing’s “Going Global” strategy, China proceeds to invest in foreign markets with expansion an investment in a range of sectors. Owing to this strategy, China’s foreign direct investments went up 7.9% in 2017 to almost $131 billion. At the same time, the South Caucasus, in turn, has always been lure enough for foreign powers’ engagement since significant geopolitical location between Asia and Europe that was not an exception in that case as well. In order to be more familiar with China’s contemporary policy in the South Caucasus, I will conduct my research on comparison of two Caucasian countries - Armenia and Georgia. Selected states are extremely arresting by reason of their place in China’s strategy. Carrying out a research I will try to find out whether bilateral cooperation between pre-mentioned countries is primarily economically motivated or if not, then what other projects the Middle Kingdom bears in mind. Background China’s bilateral diplomatic relations with the Armenia and Georgia have been established at the beginning of 1992 right after the dissolution of the Soviet Union. The same year became a starting point for the future development of relations contained agreements on trade and economy, culture, education, health, sport, delivery commodities, technical and scientific cooperation. Despite the visible growing involvement of China up to nowadays, the official Chinese policy is confined by economic and military cooperation staying neutral on political issues. For instance, in the aftermath of the Russo-Georgian war in 2008, China supported the territorial integrity of Georgia, refusing to recognize breakaway territories Abkhazia and South Ossetia. In turn, in support to sovereignty, Georgia also follows the “One-China policy” that implies not recognizing Taiwan. China adheres neutral position on Nagorno-Karabakh conflict as well, emphasizing on respect of territorial integrity and sovereignty and hopping for speedy peaceful settlement of the conflict. A striking point here, however, is that the country such Armenia - a strong believer of the principle of selfdetermination - has a bit distinct standpoint in Chinese case. Official Yerevan supports “One-China policy” and setting Taiwan down as an internal affair of the People’s Republic of China. Economic cooperation in a nutshell Noteworthy to point out that the trade turnover between two Caucasian countries and China have been growing up last several years. Looking back to 90s and early 2000s, Beijing had very limited accession to the Caucasian market and trade turnover’s rate has not reached over $18-20 million. Bilateral economic relations warmed up significantly starting with 2003-4 indicated by figures of overall trade turnover, foreign direct investments both in Armenia and Georgia, tourism and money transfers gone up. Comparing to 2010, Georgian goods for export to China rose 4.5 times by 2016, whereas imports increased 1.6 times during the same six years. By 2017 these numbers already contained $207218.0 for Georgian exports and $732 323.4 for imports. Though in 2016 figures show a fall in Armenian export rate (Table 1), China is still maintaining its presence in top ten importers and importing Armenian goods countries with 5.4% and 10.9% respectively. Furthermore, despite a fall, Armenian financial experts forecast growth in export to China by means of possibilities to buy Armenian wine (13 Armenian local alcohol producing companies took part in ProWine China 2017 expo) and vodka in the free economic zone, as well as lifted ban on honey import. 90 Table 1: Armenia’s and Georgia’s Foreign Trade with the People’s Republic of China, 20132016 (Thsd. USD) 2013 2014 2015 2016 Export [GEO] 33 956.0 90 393.3 125 803.2 167 896.2 Import [GEO] 612 250.2 733 467.5 587 298.9 547 768.8 Export [ARM] 68 838.2 170 954.1 165 318.4 96 383.7 Import [ARM] 385 901.8 416883.8 316 085.6 357 203.0 Source: National statistical services of each country; www.armstat.am, www.geostat.ge The similar circumstances were noticeable with Chinese direct investment to Armenia and Georgia. For instance, although from 2002 to 2017 Chinese direct investments to Georgia have reached $489 million, $444 million of them or 91% was invested in last five years. One of the main projects came from Chinese investments that boosted significantly economic situation was Tbilisi Sea Olympic Complex established specifically for the Youth Olympic Festival 2015 by Hualing Group with $200 million of direct investment.1 The amount of Chinese investments in Armenia is considerably low comparing to Georgia, as stated by Deputy Foreign Minister of Armenia Robert Harutyunian investments reach approximately 1 million and, in general, 48 companies operate with Chinese capital.2 Steadily growth has been observed, though, by Chinese tourist arrivals in two given countries. Regarding the First Deputy Chair of the State Tourism Committee at the Ministry of Economic Development and Investments of Armenia Mekhan Apresyan, overall figures on tourism went up by 18.2% in 2017 compared to the year before. Taking into account that Chinese tourists comprise a considerable part of this percentage, the latter explains with a facilitated visa regime for Chinese citizens that provide them accession to get a visa for Armenia online or on the border. In case of Georgia, intentions for updates on visa-free regime from 1994 has been discussing by Tbilisi and Beijing since 2016. According to a data released by the country’s official statistics Chinese visitors contained 2.506 during the first quarter of 2016, increasing by 66.7%. There is also a direct link by growing Chinese cultural segments in these countries such as Chinese speaking guidelines, restaurants, investments in the tourist industry that promote and boost tourism. Free trade agreement signed with Georgia The culmination of years of effort resulted in Free Trade Agreement, officially negotiations of which begun in 2015 and came into force in 2018. The intentions for the conclusion from the Georgian side came up much earlier; however, it was a Deep and Comprehensive Free Trade Area between Georgia and the EU that pushed China for concrete actions in a long-term negotiation process. Hence, the DCFTA would have opened up new trade and investment opportunities for all these states. Especially for China, that meant an access to the wider market of the EU member states via Georgia providing custom tariffs that are fully liberated for the EU or joint business with European companies that would produce in Georgia, invested by China and then imported to the EU. By and large, the agreement comprises 17 articles including trade in goods, rules of origin, trade remedies, trade in services, customs procedures and trade facilitations, technical barriers to trade, sanitary and phytosanitary measures, etc. In terms of similarities, Sino-Georgian FTA due to commitments that do not liberalize tariffs fully (dissimilar from agreements with the EU and CIS countries) is more akin to the Free Trade Agreement between Turkey and Georgia from 2007. However, owing to non-barrier tariffs, the latest FTA is analogous to the DCFTA and unlike to the Georgian-Turkish agreement distinct in its structure.3 Thus, 96.5 % of Chinese products will be delivered by zero tariffs automatically covering Georgian imports from China (99.6%) and vice-versa 93.9% of Georgian products will be levied by zero tariffs and 1 Vakhtang Charaia & Vladimer Papava, Belt and Road Initiative: Implications for Georgia and China-Georgia Economic Relations, China International Studies (2017), pp.135-136. 2 Accumulated Chinese investments in Armenia are about $1 million, 15.12.2017. http://www.armbanks.am/en/2017/12/15/111661/ 3 Kovziridze T. Georgia-China FTA: A side effect of the EU-Georgia DCFTA? CEPS Working Documents, No 2017/06, July 2017. http://www.3dcftas.eu/system/tdf/China-Ge%20FTA%2026.06%20final.pdf?file=1&type=node&id=362 91 will, therefore, cover 93.8% of Chinese imports from Georgia. This zero tariff will be realized on 90.9% products (42.7% of Chinese imports from Georgia), whereas for the remained 3% of products (51.1% of Chinese imports from Georgia) would be given five years of a transitional period. 4 Afterwards, the signed agreement will strengthen and upgrade the strategies of the Free Trade Agreement, hence boosting further implementation of the “Belt and Road” initiative. The Belt and Road initiative In 2013 Xi Jinping officially announced its “project of the century” or the Belt and Road initiative, encompassing land and sea corridors that involves 65 countries and emphasize on being open for all nations. The project promises to open up trade routes for transferring products and fortify Chinese security in the western flank. At the same time, the BRI will provide China with economic development, pacifying the region through the cooperation on counter-terrorism and, consequently, making China a regional power in Eurasia. Generally, the Belt and Road initiative is split into two segments: land known as the Silk Road Economic Belt (SREB) and sea segment or Maritime Silk Road. Via coined six corridors China would be shortly connected to Europe. Being part of this project, Caucasian countries included in the China-Central Asia-West Asia corridor which builds upon the same route as has been created for TRACECA. Owing to its significant location, Georgia will serve in both land and sea route connection with Europe. Primarily, overland route maps out to connect Georgia to Turkey that would be smoothed by the inclusion of Caucasian Tandem (Azerbaijan and Georgia) in the Silk Road Economic Belt via Baku-TbilisiKars railway across Bosporus directly linking Asia with Europe.5 Moreover, Georgia’s Anaklia, Batumi and Poti ports will offer a maritime outlet to Europe. More specifically, Anaklia would have additional significance in terms of Free Industrial Zone that will provide a tax-free system for businesses with producing goods for export.6 However, it could also mark vulnerabilities in light of competition with Russia from the north, along with Iran and Pakistan in the south due to their maritime position that should be taking into account in order to increase Georgia’s further potential. Another decision to think over for China is Armenia. Thus, due to the optional plan, Armenia should serve as a transit area through the southern route of the BRI passing Iran-Armenia-Georgia-Black Sea. Moreover, in 2016 apart from this project Armenia, Bulgaria, Georgia, Greece and Iran pursued negotiations on the construction of Persian Gulf-Black Sea corridor that will facilitate access to European markets via Bulgaria and Greece. The main significance of the corridor lies on launched in Armenia North-South highway that links Iran-Armenia-Georgia. In Yerevan believe that a successful implementation would evoke Chinese interest in the construction of the latter and, hence, making Armenia the foremost transit country between the EU and China. The next important factor on which Yerevan rely on is the existence of zero tariffs within Eurasian Economic Union and low-cost labour force in Armenia. Additionally, in case of signing free trade agreement between Iran and members of the EEU, zero tariffs are going to be valid in Iran’s market as well and the present Free Economic Zone near Iranian border will be more attractive for Chinese investors.7 More precisely, Free Economic Zones (FEZ) created for entrepreneurs an offer in Armenia for opening up businesses that will produce and exports goods with the lower tax burden. The sphere of education and public diplomacy Part of Chinese policy particularly in the South Caucasus encompasses also expanding educational collaboration that is going to be valid in China as well. It comprises student exchanges programs, providing with scholarships, appropriate language courses and in-depth schools focusing on the language, culture and history of China. Armenia would probably one of those examples. Along with Russia and European countries, China still counts as a popular destination for Armenian students with a purpose of continuing their education. Furthermore, the largest Chinese educational platform in the CIS and Eastern Europe that currently under construction is going to be presented for Armenians already the forthcoming year. Primary talks on creating such a school in Armenia have emerged since 2010 and were affirmed further in 2013. The school is financed by Chinese government the main aim of which is to provide local people with in-depth knowledge of Mandarin. For this purpose first five years, Chinese government will guarantee schools with Chinese lecturers until the willingness of specialists. By and large, it envisages $27 million of funding, 650 overall places for students in the capital city. For forthcoming year, is predicted to create 27 groups comprising 450 students who 4 China and Georgia officially sign FTA, 15.05.2017. http://fta.mofcom.gov.cn/enarticle/chinageorgiaen/chinageorgiaennews/201802/37125_1.html 5 Papava V. On the Role of the ‘Caucasian Tandem’ in GUAM, Central Asia and the Caucasus (No. 3-4, 2008), pp. 51-52 6 Larsen J. Georgia-China relations: the geopolitics of the belt and road, Georgian institute of Politics (2017), pp.15 7 Relations with China may help Armenia reduce its dependence on Russia, 15.08.2017. http://commonspace.eu/index.php?m=23&news_id=4332 92 would be taught from the fifth year. According to the Armenian minister of education Ashot Arshakian, Chinese school is going to be free and does not require any examination for acceptance.8 Meanwhile, the Armenian community in China concentrates on public diplomacy for improving bilateral relations. They organize specific Armenian language courses in different educational platforms, for instance, at the Beijing Foreign Studies University (BFSU). Enrolled students are going to be aware of the Armenian language; history and culture that in the future will lift up their intention to visit or proceeding their education in Armenia. Similar and to some extent expanded Confucius Institute is functioning in Armenia under the Yerevan Brusov State University of Languages and Social Sciences in partnership with China’s Shanxi University. The Institute puts up conferences, learning camps for students and reunification events. Moreover, the program is carried out on Chinese materials and methods experimented on translators and diplomats. Eventually, in 2017 China set off the construction of new embassy building in Yerevan. The embassy is China’s second-largest diplomatic mission in the post-Soviet space. Holding official meeting between the Armenian Foreign Minister Karen Karapetyan and his counterpart Li Huillai, the latter pointed out the importance of deepening quintessential relations and their friendship due to mutual sincerity and respect. Thus, strengthening bilateral ties, sides are going to transform current relations into a special relationship.9 Unlike Armenia, there are no specific Chinese schools in Georgia. Nevertheless, Georgian students have a chance to boost more advanced knowledge on China by means of Confucius Institute within the Free University of Tbilisi and Chinese Language and Culture Center opened at Tbilisi State University and other institutions. Both of them operates by Chinese government’s donation, including creation and providing with specialists and textbooks along with equipment supported by Chinese Embassy to Georgia and the Chinese company Huawei. Sinology studies that are part of the Department of Far Eastern Regional Studies at TSU annually welcome up to 30 students opting for the program as their major.10 In turn, since 2010 the Free University in Tbilisi fixes students out with exchanges programs to the Lanzhou University in China. Military cooperation with Armenia History of Sino-Armenian military relations dates back to the late 90s. And exactly here comes up the main difference of Chinese policy in the South Caucasus. Albeit in Georgia it is framed mostly by enhanced economic ties, Sino-Armenian comprises defense cooperation, including military education of personnel in Chinese military institutions, humanitarian cooperation and ensuring military aid. First and foremost agreement has been signed in 1997 (and then in 2012) on military industrial and technical cooperation. Nowadays, Armenian side argues that they possess produced in China WM-80 multiple launch rocket system ‘Tayfun’ (that was also shown over in 2016 in the midst of Yerevan’s street11) and from 2013 upwards acquired a new made AR1A multiple launch rocket systems.12 In order to deepen defense cooperation, Chinese officials from time to time provide Armenia with military aid. Thereby, from 2009 to 2013 the military aid to Armenia amounted roughly $3.8 million.13 Due to the agreement reached in 2013 by defense ministers, China will annually provide Armenia free of charge with 5 million yuan of military assistance. Such agreement has been signed between sides in 2014,14 supplied with 5 million yuan of military aid and recently in 2017 during negotiations between Defense Minister of Armenia Vigen Sargsyan and his Chinese counterpart Chanq Wanquan sides agreed on military aid at the rate of 10 million yuan ($1.522.400).15 Back in 2004, then-Defense Minister Serj Sarkisian expressed his gratefulness for the aid delivered by Beijing in order to fortify armed forces. Nevertheless, despite the mutual military collaboration, Yerevan and Beijing’s cooperation is required not to participate in distinct coalitions that involve threats to sovereignty, territorial integrity and security. 8 Китайский на китайском: почему армянский родитель выберет новую школу в Ереване, 06.03.2018. https://ru.armeniasputnik.am/society/20180306/10807840/kitajskij-na-kitajskom-pochemu-armyanskij-roditel-vyberet-novuyushkolu-v-erevane.html 9 Сараджян C. Армения и Китай: доводы в пользу особого сотрудничества // 21-й век. 2012. №4 (24). 10 Chinese Language and Culture Center opened at TSU, 25.02.2015. https://www.tsu.ge/en/government/administration/departments/pr/information/RH-z0sq_H4xh2r4MK/?p=8 11 Հ այ աս տան է ժ ամ ան ե լ Չ ի ն աս տան ի ռ ազ մ ակ ան պատվ ի ր ակ ո ւ թ յ ո ւ ն , 11.04.2017. https://razm.info/100030 12 Armenia acquires advanced Chinese rockets, 19.08.2013. http://asbarez.com/113010/armenia-to-acquire-advancedchinese-rockets/ 13 The RA Ministry of Defense receives support from the USA and China, 27.08.2015. http://www.lragir.am/index/eng/0/politics/view/34575 14 China offers military aid to Armenia, 02.01.2014. http://asbarez.com/117952/china-offers-military-aid-to-armenia/ 15 China Will Provide 10 Million Yuan in Aid to Armenia, 09.04.2017. http://armedia.am/eng/news/51571/china-willprovide-10-million-yuan-in-aid-to-armenia.html 93 Future implications For the next few years, China has also several substantive proposals to accomplish in the South Caucasus. First, Shanghai-based CEFC China Energy maps out to invest in free industrial one in Georgia’s Poti for transferring Chinese goods to Europe and commercial bank. The bank’s equity for the first stage would comprise $300 million and then will expand up to $1 billion to cover all needful facilities for project development. Second, companies such as Dongfang Electric Corp and China Tianchen Engineering Corp are going to coin two power plants one of which would be gas-operated whereas the other coal-fired. Third, together with above-mentioned projects, China schemes out overall investment from $7.5 billion up to $10 billion to improve Georgian train network, enhance East-West highway and to construct Anaklia deep sea port.16 Engaged in real estate development Chinese Civil Engineering Construction Corporation (CCECC) seeks to make investments on Iran-Armenia rail project to further inclusion of the project in the “Belt and Road” initiative. Related back to 2009 the project has been approved by Armenian and Iranian governments, but due to financial obstacles most at the Armenian territory, the immediate implementation was postponed. A bit earlier in 2017, China Machinery Engineering Corporation came up with a proposal of investing in Armenia’s energy system and another construction project within Armenia. The program may specifically focus on power plant constructions and hydroelectric power stations in Shnogh and Meghri. Encompassing various ranges of sectors China is also discussing a possibility of construction copper smelter in Syunik region of Armenia. According to Armenia’s Minister of Economic Development and Investments Suren Karayan, the idea of construction coined in 2005-6 and now when the work is in the progress the preliminary estimates of a package worth $300 million.17 Last but not least important future program to point out was talked over while the visit of Armenian Minister of Defense Vigen Sarkisyan kicks off in 2017. The negotiations were held with China’s Poly Group Corporation specialized in defense (military industry) with a purpose of prospects and opportunities for collaboration in defense sphere.18 Some Armenian experts reckon these meetings as a tool to give a fright to Russia in order to handle with its high prices on military equipment and pilling up expenses on weapons supplement. Conclusion Albeit primary premises on Chinese policy focusing on mainly economic ties, the paper illustrates the various spheres that China actually involves in. Undoubtedly, the geopolitical location of two selected countries is a key incentive that pushes China towards the maintenance of its presence in the region. Furthermore, the latest agreements of Armenia and Georgia with the EEU and the EU respectively on free trade agreements within EEU’s member states along with Deep and Comprehensive Free Trade Area increased significantly the lure of China. Hence, the above-mentioned will automatically open up opportunities for the Middle Kingdom linking to Europe in case of deep cooperation and will give benefits for both of Caucasian countries. What’s more, China set up the largest in the post-Soviet space Chinese school and diplomatic mission in Armenia that simultaneously demonstrates the importance of the country in China’s contemporary strategy. It is fortified even more with military cooperation and growing presence in both countries’ educational system, therefore constructing sort of a bridge connecting China with the Caucasus. Prospective plans of China in the South Caucasus are actually demonstrating an intention to strengthen its position. Bibliography 1. Larsen J, Georgia-China relations: the geopolitics of the belt and road, Georgian institute of Politics (2017), pp.15 2. Vakhtang Charaia & Vladimer Papava, Belt and Road Initiative: Implications for Georgia and China-Georgia Economic Relations, China International Studies (2017), pp.135-136. 3. Papava V. On the Role of the ‘Caucasian Tandem’ in GUAM, Central Asia and the Caucasus (No. 3-4, 2008), pp. 51-52 4. Сараджян C. Армения и Китай: доводы в пользу особого сотрудничества // 21-й век. 2012. №4 (24). 5. Accumulated Chinese investments in Armenia are about $1 million, 15.12.2017. http://www.armbanks.am/en/2017/12/15/111661/ 6. Armenia acquires advanced Chinese rockets, 19.08.2013. http://asbarez.com/113010/armenia-to-acquireadvanced-chinese-rockets/ 16 Georgia secures more investment from China, 17.05.2017. http://www.chinadaily.com.cn/business/2017-05/17/content_29376797.htm 17 Karayan S: Prospects for building copper smelter in Armenia is discussed with Chinese partners, 31.08.2017. http://finport.am/full_news.php?id=31197&lang=3 18 Armenia defense minister official visit to China kicks off, 04.09.2017. https://news.am/eng/news/407937.html 94 7. Armenia defense minister official visit to China kicks off, 04.09.2017.https://news.am/eng/news/407937.html 8. China and Georgia officially sign FTA, 15.05.2017.http://fta.mofcom.gov.cn/enarticle/chinageorgiaen/chinageorgiaennews/201802/37125_1.html 9. China offers military aid to Armenia, 02.01.2014. http://asbarez.com/117952/china-offers-military-aid-toarmenia/ 10. China Will Provide 10 Million Yuan in Aid to Armenia, 09.04.2017. http://armedia.am/eng/news/51571/china-will-provide-10-million-yuan-in-aid-to-armenia.html 11. Chinese Language and Culture Center opened at TSU, 25.02.2015. https://www.tsu.ge/en/government/administration/departments/pr/information/RH-z0sq_H4xh2r4MK/?p=8 12. Georgia secures more investment from China, 17.05.2017. http://www.chinadaily.com.cn/business/201705/17/content_29376797.htm 13. Relations with China may help Armenia reduce its dependence on Russia, 15.08.2017. http://commonspace.eu/index.php?m=23&news_id=4332 14. Karayan S: Prospects for building copper smelter in Armenia is discussed with Chinese partners, 31.08.2017. http://finport.am/full_news.php?id=31197&lang=3 15. Kovziridze T, Georgia-China FTA: A side effect of the EU-Georgia DCFTA? CEPS Working Documents, No 2017/06, July 2017. http://www.3dcftas.eu/system/tdf/China-Ge%20FTA%2026.06%20final.pdf?file=1&type=node&id=362 16. The RA Ministry of Defense receives support from the USA and China, 27.08.2015. http://www.lragir.am/index/eng/0/politics/view/34575 17. Китайский на китайском: почему армянский родитель выберет новую школу в Ереване, 06.03.2018.https://ru.armeniasputnik.am/society/20180306/10807840/kitajskij-na-kitajskom-pochemu-armyanskijroditel-vyberet-novuyu-shkolu-v-erevane.html 18. Հայաստան է ժամանել Չինաստանի ռազմական պատվիրակություն, 11.04.2017. https://razm.info/100030 China’s Growing Presence in the South Caucasus: Armenia and Georgia in comparison Summary This paper examines the growing involvement of China in two Caucasian countries – Armenia and Georgia. Yet as two cases of this demonstrate, China has manifested its influence in different ways. Although at the first glance it seems that the bilateral relations between China and the selected Caucasian countries mostly concentrated on economic cooperation, further investigation finds out military collaboration with Armenia and a presence in the educational sphere. Along with mainstream issues on the “Belt and Road” Initiative and Free Trade Agreement, the article is trying out to give an overview on further implications by China in a range of sectors. Растущее присутствие Китая на Южном Кавказе: Армения и Грузия в сравнении Резюме В статье исследуется растущая вовлеченность в двух кавказских странах – Армении и Грузии. Как показываются данные два примера, Китай стал проявлять себя в нескольких направлениях. Несмотря на то, что на первый взгляд отношения между Китаем и двумя Кавказскими государствами кажутся сконцентрированными, в основном, на экономическое сотрудничество, дальнейшее исследование показывает ее многовекторность, включая военное сотрудничество с Арменией и присутствие Китая в образовательной сфере обеих стран. Кроме того, наряду с наиболее актуальными на сегодняшний день проектами «Один пояс, один путь» и соглашениями о свободной торговле, статья дает беглый обзор на дальнейшие последствия Китаем в различных секторах. Çinin Cənubi Qafqazda artan mövcudluğu: Ermənistan və Gürcüstan müqayisəsi əsasında Xülasə Məqalədə Çinin iki Qafqaz ölkəsi Ermənistan və Gürcüstanda artan nüfuzu təhlil edilir. Hər iki halda görünür ki, Çin öz təsirini fərqli şəkildə göstərir. İlk baxışdan elə görünür ki, Çin və seçilmiş Qafqaz ölkələri arasında ikitərəfli münasibətlər əsasən iqtisadi sahəyə yönəlib, sonrakı tədqiqat isə Çinin Ermənistanla olan hərbi əməkdaşlığını və təhsil sahəsində olan təsirini ortaya çıxarır. “Bir kəmər və bir yol” və “Azad Ticarət Müqaviləsi “kimi mühüm problemlərlə yanaşı məqalədə Çinin bir sıra sektorlarda olan gələcək mövqelərinin icmalına cəhd edilir. 95 İmanova Samirə Azərbaycan Dillər Universitetinin Beynəlxalq münasibətlər kafedrasının dosenti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Imanovas@bk.ru AZƏRBAYCAN VƏ QƏRBİ BALKANLAR: DİPLOMATİK-SİYASİ MÜNASİBƏTLƏRİN ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ Açar sözlər: Qərbi Balkanlar, Azərbaycan, diplomatik-siyasi münasibətlər, əməkdaşlıq, inteqrasiya, ərazi bütövlüyü, dövlət müstəqilliyi Ключевые слова: Западные Балканы, Азербайджан, дипломатические и политические отношения, сотрудничество, интеграция, территориальная целостность, государственная независимость Keywords: Western Balkans, Azerbaijan, diplomaticand political relations, cooperation, integration, territorial integrity, state independence Azərbaycanın Qərbi Balkan dövlətləri ilə münasibətləri Yuqoslaviya Federativ Respublikasının dağılmasından sonra inkişaf etməyə başladı. XX əsrin 90-cı illərində Qərbi Balkan dövlətlərində–Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya və Hersoqovina, Kosova və Albaniyada etnik, dini zəmində münaqişələrin baş verməsi Azərbaycanın bu dövlətlərlə bərabərhüquqlu münasibətlərinin yaranmasına və inkişaf etməsinə mane olurdu. Yuqoslaviya Federativ Respublikasının dağılmasından sonra Qərbi Balkan dövlətləri müstəqil inkişaf yolu seçərək Avropa İttifaqına və NATO-ya üzv olmaq və digər istiqamətlərdə əməkdaşlıq və interqasiya sistemlərinə daxil olmaq üçün müəyyən addımlar atmağa başladılar. Azərbaycanın əlverişli geostrateji mövqeyi və zəngin karbohidrogen ehtiyatlara malik olması qarşılıqlı münasibətləri zəruri edirdi. Digər tərəfdən, Qərbi Balkan dövlətləri də əlverişli tranzit yollarının qovşağında yerləşirdi. Azərbaycanın karbohidogen ehtiyatlarının Avropaya çatdırılmasında Qərbi Balkan dövlətlərinin tranzit əhəmiyyəti böyük idi. Qərbi Balkan dövlətləri neft və qaza olan tələbatlarının əhəmiyyətli hissəsini Rusiyadan alırdılar. Balkanların enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində Azərbaycan mühüm əhəmiyyətə malik idi. Xorvatiya Qərbi Balkan dövlətləri içərisində Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tanıyan ilk ölkə idi. Xorvatiya Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini 1991-ci il dekabrın 28-də tanımışdır. Bu iki ölkə arasında diplomatik münasibətlər isə 1995-ci ilin 26 yanvarında yaranmışdır1. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Xorvatiyaya ilk rəsmi səfərini 2005-ci ilin10 iyununda etdi. Bu, Azərbaycan prezidentinin Qərbi Balkan regionuna ilk rəsmi səfəri idi. Qərbi Balkan dövlətləri içərisində ilk rəsmi səfərin Xorvatiyaya edilməsi Azərbaycanın ikitərəfli münasibətlərə verdiyi əhəmiyyətin göstəricisi idi. Səfər zamanı Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi ilə Xorvatiya Respublikasının Xarici İşlər və Avropaya İnteqrasiya Nazirliyi arasında əməkdaşlıq haqqında Protokol imzalandı. Protokola görə, iki ölkə arasında ikitərəfli siyasi əlaqələrin inkişafı, qarşılıqlı maraq kəsb edən qlobal və regional məsələlərin müzakirəsi, imzalanan sazişlərə əməl olunması ilə bağlı informasiya mübadiləsinə dair məsləhətləşmələr aparılmalı idi2. Prezident İlham Əliyevin Xorvatiyaya rəsmi səfəri böyük siyasi əhəmiyyətə malik idi. Dövlət başçısı İlham Əliyev Xorvatiya rəsmiləri ilə keçirdiyi görüşlər zamanı Balkanlarda sülhün bərpa olunduğunu, lakin Cənubi Qafqazda ərazi-sərhəd münaqişələrinin hələ də davam etdiyini vurğuladı. O, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə toxunaraq, qonşu Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal etdiyini bəyan etdi: “Bunun üçün də bəhanə Azərbaycanda yaşayan ermənilərin “qorunması” məsələsi olmuşdur”3. Xorvatiya Prezidenti İvo Yosipoviç 2012-ci ilin12-13 martında Azərbaycanda rəsmi səfərdə oldu. İvo Yosipoviç Azərbaycanın Ermənistan – Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həll edilməsi istiqamətində təşəbbüslərini müsbət qiymətləndirdi. İvo Yosipoviç bildirdi ki, sülh olmadan ticari, iqtisadi münasibətlər mümkün deyildir 4. Xorvatiyanın Prezidenti Kolinda Qrabar-Kitaroviçin 2016-cı ilin 24 oktyabrında Azərbaycana rəsmi səfər etməsi qarşılıqlı münasibətlərin inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyətə malik idi. Səfər zamanı Prezident Kolinda Qrabar-Kitaroviç qarşılıqlı siyasi münasibətlərə toxunaraq, bu əlaqələrin Avrasiya məkanında 1 Azərbaycan – Xorvatiya münasibətləri // http://www.mfa.gov.az/files/file/Azerbaycan_Xorvatiya_munasibetleri_17.09.2014.pdf 2 Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi ilə Xorvatiya Respublikasının Xarici İşlər və Avropaya İnteqrasiya Nazirliyi arasında əməkdaşlıq haqqında protokol // http://e-qanun.az/framework/10645 3 Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Xorvatiyaya rəsmi səfəri. Dövlət başçılarının birgə mətbuat konfransı // http://files.preslib.az/site/ialiyev/2005.pdf 4 Əliyev İ. H. İnkişaf – məqsədimizdir. 50-ci kitab. Bakı: Azərnəşr, 2017, s. 110-112. 96 sülh və sabitliyin bərqərar olmasına xidmət edəcəyini bildirdi. Cənub-Şərqi Avropada qaz qovşaqlarının yaradılmasının da ümumi sabitliyə öz töhfəsini verəcəyini deyən Prezident Kolinda Qrabar-Kitaroviç bunun insanların yaşayış səviyyəsini artıracağını vurğuladı 5. Ümumiyyətlə, Qərbi Balkan regionunda Xorvatiyanın daimi sülh, stabilllik və inkişafın təmin olunmasında rolu böyük idi. Xorvatiya Aralıq dənizi, Mərkəzi Avropa və Dunay regionu ölkəsi olmaqla coğrafi cəhətdən strateji üstünlüklərə malik idi. Bu üstünlük ölkənin Avropa İttifaqına inteqrasiyasında və iqtisadi inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətində Sloveniya ilə münasibətlər də mühüm yer tutur. İkinci dünya müharibəsi illərində alman faşizminə qarşı mübarizədə sloveniyalılarla birlikdə Azərbaycan xalqının qəhrəman övladları da fəal iştirak etmişlər. Azərbaycanın sloveniyalılarla çiyin-çiyinə vuruşmuş qəhrəman oğlu Mehdi Hüseynzadə Sloveniyada həlak olmuşdur.Orada onun şərəfinə abidə ucaldılmışdır. Mühüm inkişaf yolu keçmiş Sloveniya ilə müxtəlif sahələrdə münasibətlərin qurulması labüd idi. Diplomatik-siyasi sahədə münasibətləri inkişaf etdirmək məqsədilə 2002-ci ilin19 aprelində Sloveniya Xarici İşlər naziri D.Rupel Azərbaycana rəsmi səfər etdi. Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi ilə Sloveniya Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi arasında əməkdaşlıq haqqında Protokol 2002-ci ilin20 aprelində imzalandı. Protokola görə, beynəlxalq, regional və ikitərəfli məsələlərə dair məsləhətləşmələr həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdu6. 2006-ci ilin27 avqustunda Prezident İlham Əliyevin Sloveniyaya rəsmi səfəri diplomatik-siyasi sahədə münasibətlərin inkişafına təkan verdi. Səfər zamanı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Sloveniyanın dövlət başçısı Yanez Drnovşek ilə görüşdü. Görüş zamanı Prezident İlham Əliyev Avropa İttifaqının üzvü kimi Sloveniya ilə ikitərəfli münasibətlərin inkişaf etdirilməsinə böyük əhəmiyyət verdiyini, çoxtərəfli formatda da əməkdaşlığın gələcək perspektivlərinin olduğunu diqqətə çatdırdı. Görüşdə Ermənistan – Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin yalnız beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində həllinin mümkünlüyü vurğulandı. Sloveniya Prezidenti Yanez Drnovşek Ermənistan – Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin regional inkişafa maneə və təhdid olduğunu bildirdi7. Azərbaycanla Sloveniya hərbi, müdafiə sahəsində də münasibətlərin hüquqi-normativ əsaslarını inkişaf etdirdilər. 2011-ci ilin 2 martında Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyi və Sloveniya Respublikası Müdafiə Nazirliyi arasında müdafiə sahəsində əməkdaşlıq haqqında saziş imzalandı. Sazişə görə, tərəflər özlərinin milli qanunvericiliyinə uyğun olaraq müdafiə və təhlükəsizlik siyasəti, hərbi, iqtisadi və hərbi-texniki tədbirlər, şəxsi heyətin təlimi, hərbi qanunvericilik, hərbi-elmi tədbirlər, hərbi tibb, hərbi xəritəçilik, etimad və təhlükəsizliyin bərqərar edilməsinin meyarları, silahlara nəzarət, NATO/SNT tədbirlərində birgə iştirak, humanitar və sülhü dəstəkləmə əməliyyatları istiqamətində əməkdaşlıq edəcəkdilər 8. 2011-ci ilin 9-10 iyununda Prezident İlham Əliyev Sloveniyada rəsmi səfərdə oldu. Prezident İlham Əliyevlə Sloveniya dövlət başçısı Danilo Türk arasında keçirilən təkbətək görüşdə qarşılıqlı münasibətlərin inkişafı üçün geniş potensialın olduğu vurğulandı9. Nümayəndə heyətlərinin geniş tərkibdə görüşü keçirildi. Azərbaycan ilə Sloveniya arasında əməkdaşlığın Avropa İttifaqı çərçivəsində əlaqələrin genişləndirilməsi baxımından zəruriliyinin qeyd olunduğu görüşdə “Şərq tərəfdaşlığı” proqramının əhəmiyyətindən bəhs olundu10. Səfər zamanı Sloveniya prezidenti iki ölkə arasında siyasi münasibətlərə toxunaraq, Dağlıq Qarabağ problemində mövcud status-kvonun saxlanılmasının həll variantı olmadığını bildirdi. Ümumiyyətlə, Sloveniya ilə münasibətlərin inkişafı yalnız siyasi deyil, iqtisadi baxımdan da zəruri idi. Çünki Sloveniya Qərbi Balkan dövlətləri içərisində iqtisadi inkişaf baxımından irəlidə idi. Azərbaycanla əməkdaşlıq əlaqələrini inkişaf etdirən ölkələrdən biri də Serbiya idi. Hələ 1991-ci ilin31 dekabrında keçmiş Yuqoslaviya Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tanıdı. Yuqoslaviya Federativ Respublikası ilə Azərbaycan arasında diplomatik münasibətlərin yaranması haqqında Protokol 1997-ci ilin21 avqustunda imzalandı11. 2006-cı ildə Serbiya və Monteneqronun ayrılmasından sonra münasibətlər yeni mərhələdə inkişaf etməyə başladı. İlk növbədə diplomatik nümayəndəliklərin yaradılması zəruri idi. 2010-cu ilin 5 “Xorvatiya – Azərbaycan münasibətləri sabitliyə xidmət edəcək”// https://525.az/site/?name=xeber&news_id=66506 Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi ilə Sloveniya Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi arasında əməkdaşlıq haqqında Protokol // http://www.e-qanun.az/framework/989 7 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Sloveniyaya rəsmi səfəri. Prezidentlərin birgə mətbuat konfransı // http://files.preslib.az/site/ialiyev/2006.pdf 8 Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyi və Sloveniya Respublikası Müdafiə Nazirliyi arasında müdafiə sahəsində əməkdaşlıq haqqında saziş // http://www.e-qanun.az/framework/21585 9 İlham Əliyevin və Sloveniya Prezidenti Danilo Türkün təkbətək görüşü olmuşdur // http://www.president.az/articles/2459 10 İlham Əliyevin və Danilo Türkün nümayəndə heyətlərinin iştirakı ilə geniş tərkibdə danışıqları olmuşdur // http://www.president.az/articles/2460 11 Serbiya and Azerbaijan. Bilateral agreements // http://www.mfa.gov.rs/en/ 6 97 25martında Eldar Həsənov Fövqəladə və Səlahiyyətli səfir kimi öz etimadnamələrini Serbiya prezidentinə təqdim etdi. Serbiya Respublikasının Azərbaycana təyin olunmuş səfiri Zoran Vayoviç 2011-ci ilin 26 mayında etimadnamələrini Azərbaycan prezidentinə təqdim etdi 12. Serbiya – Azərbaycan münasibətlərinin inkişafında Prezident Boris Tadiçin 2010-cu ilin11 mayında Azərbaycana rəsmi səfəri mühüm rol oynadı. Dövlət başçıları arasında keçirilən görüşdə iqtisadi sahədə əlaqələrin genişləndirilməsi üçün potensial imkanların olduğu vurğulandı. Prezident İlham Əliyev Serbiya dövlət başçısının Azərbaycana ilk rəsmi səfərini yüksək qiymətləndirərək, Qafqaz və Balkan regionları arasında əməkdaşlıq üçün qarşılıqlı marağın və potensialın olduğunu söylədi. Boris Tadiç dövlətlərin ərazi bütövlüyünün qorunmasının hər iki ölkənin marağında olduğunu ifadə etdi. Prezident İlham Əliyev ərazi bütövlüyü məsələsinə toxunaraq bəyan etdi: “Biz Serbiyanın ərazi bütövlüyünü tam dəstəkləyirik. Biz bir ölkənin razılığı olmadan onun sərhədlərinin dəyişdirilməsini tam yolverilməz hesab edirik və Kosovanın birtərəfli qaydada müstəqilliyini bəyan etməsi qeyri-qanuni bir addımdır”13. 2011-ci ilin 8-9 iyununda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Serbiyada rəsmi səfərdə oldu. Prezidentlər arasında keçirilən təkbətək görüşdə Boris Tadiç vurğuladı ki, ölkəsi Azərbaycan şirkətlərinin Serbiyanın nəqliyyat infrastrukturunda və digər sahələrdə iştirakında maraqlıdır. Eyni zamanda Serbiya dövlət başçısı ölkəsinin Azərbaycanın nəqliyyat-tranzit imkanlarından istifadə etmək niyyətində olduğunuda ifadə etdi14. Boris Tadiç hər iki dövlətin oxşar məsələlərlə – Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ, Serbiyanın isə Kosova problemi ilə qarşılaşdığını vurğuladı15. Hər iki dövlətin bir-birinin ərazi büyövlüyünü dəstəkləməsi beynəlxalq hüququn təməl prinsiplərini təşkil edirdi. Səfər zamanı Prezident İlham Əliyev Serbiya Respublikası Milli Assambleyasının sədri xanım Slavitsa Djukiç-Deyanoviç ilə də görüşdü. Görüşdə parlamentlərarası əlaqələrin qarşılıqlı münasibətlərin daha da genişlənməsinə istiqamətləndiyi və bu sahədə əməkdaşlığın inkişafının zəruri olduğu vurğulandı16. Dövlət başçısı İlham Əliyevin səfəri zamanı Azərbaycanın Serbiyadakı səfirliyinin açılışı oldu17. Prezident İlham Əliyev burada çıxış edərək strateji tərəfdaşlıq zəminində qurulmuş əlaqələrin müttəfiqlik səviyyəsinə yüksəldiyini, Azərbaycanın beynəlxalq təşkilatlarda daim Serbiyanın yanında olacağını bəyan etdi18. Qeyd edək ki, Serbiya Ermənistan – Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinə tərəfdar olmuşdur. 2013-cü ilin fevral ayında “Beynəlxalq hüquqa riayət olunması və Ermənistan – Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişənin sülh yolu ilə həllinə dair qətnamə” layihəsi Serbiya parlamentinin gündəliyinə salınmışdır 19. Monteneqro Serbiyadan ayrıldıqdan sonra müstəqil şəkildə beynəlxalq münasibətlər sisteminə daxil oldu. Monteneqro NATO ilə geniş əməkdaşlıq edərək onun “Sülh naminə tərəfdaşlıq Proqramı” və “Fərdi Tərəfdaşlıq üzrə Əməliyyat Planı” na daxil oldu, Avropa İttifaqına inteqrasiya istiqamətində mühüm addımlar atdı. 2006-cı ilin 3 iyununda Monteneqro Respublikasının müstəqilliyi haqqında bəyannamə qəbul olunduqdan sonra hökumət beynəlxalq hüququn subyekti və suveren dövlət kimi ölkənin xarici siyasət prioritetlərini müəyyənləşdirdi20. Azərbaycan 2006-cı ilin 24 iyulunda Monteneqronun müstəqilliyini tanımışdır. İki ölkə arasında diplomatik əlaqələrin yaradılması haqqında protokol 2008-ci ilin 24 aprelində imzalanmışdır. Azərbaycan Respublikasının iqamətgahı Buxarest (hal-hazırda Belqrad) şəhəri olmaqla, Monteneqroda səfiri təyin edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Rumıniyadakı səfiri Eldar Həsənov 2010-cu ilin 6 oktyabrında etimadnamələrini Monteneqro Prezidenti F.Vuyanoviçə təqdim etdi. Azərbaycan Respublikasının Monteneqroda diplomatik nümayəndəliyi isə 2012-ci ilin24 aprelində açıldı 21. Monteneqro Prezidenti Filip Vuyanoviç 2011-ci ilin15-17 sentyabrında Azərbaycanda rəsmi səfərdə oldu22. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Monteneqro dövlət başçısı Filip Vuyanoviç arasında keçirilən görüşdə ikitərəfli əlaqələrin müxtəlif sahələrdə daha da inkişaf etdirilməsi üçün geniş potensialın olduğu vur- 12 Azerbaijan – Serbia relations // http://belgrade.mfa.gov.az/content/52 Əliyev İ. H. İnkişaf məqsədimizdir. 41-ci kitab. Bakı: Azərnəşr, 2017, s. 16. 14 Əliyev İ. H. İnkişaf – məqsədimizdir. 46-cı kitab. Bakı: Azərnəşr, 2017, s. 143. 15 Azərbaycanın xarici siyasəti: sənədlər məcmuəsi. 2011. Birinci hissə. Bakı: Season MMC, 2014, s. 264. 16 Yenə orada, s. 268-269. 17 İlham Əliyev Azərbaycanın Serbiyadakı səfirliyinin açılışında iştirak etmişdir // http://www.president.az/articles/2453 18 Azərbaycanın xarici siyasəti: sənədlər məcmuəsi. 2011. Birinci hissə. Bakı: Season MMC, 2014, s. 272-273. 19 Azerbaijan – Serbia relations // http://belgrade.mfa.gov.az/content/52 20 Foreign Policy // http://www.mvp.gov.me/en/ministry/Foreign-Policy/ 21 Azərbaycan – Monteneqro münasibətləri //http://www.mfa.gov.az/files/file/Azerbaycan__Monteneqro_munasibetleri_17.09.2014.pdf 22 Monteneqro Prezidenti Filip Vuyanoviçin Azərbaycana rəsmi səfəri. “Xalq qəzeti”, 2011, 17 sentyabr, № 204. 13 98 ğulandı.23 Səfər zamanı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Monteneqronun qısa zaman ərzində həm NATO, həm də Avropa İttifaqına inteqrasiya etməsini yüksək qiymətləndirərək, iqtisadi sahədə münasibətlərin inkişafının prioritet olduğunu vurğuladı. Monteneqro Prezidenti Filip Vuyanoviç Azərbaycanın “Şərq Tərəfdaşlığı” çərçivəsində həyata keçirdiyi fəaliyyəti təqdirəlayiq hesab edərək, NATO-ya inteqrasiya prosesində Azərbaycanın Monteneqroya dəstək olduğunu da diqqətə çatdırdı 24. 2013-cü ilin 12 martında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Monteneqroya ilk rəsmi səfər etdi.Azərbaycan prezidentinin Monteneqroya səfəri zamanı əməkdaşlığın müxtəlif aspektləri müzakirə olundu. Azərbaycanın Monteneqronun turizm sektoruna investisiya yatırmaqda maraqlı olduğu vurğulandı25. Səfər zamanı Azərbaycan Respublikası və Monteneqro arasında dostluq münasibətləri və tərəfdaşlıq haqqında Bəyannamə imzalandı.Sənəddə Ermənistan – Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin beynəlxalq hüququn prinsiplərinə və normalarına uyğun olaraq dövlətlərin suverenliyi, ərazi bütövlüyü və sərhədlərinin toxunulmazlığı əsasında sülh yolu ilə həll olunmasının vacibliyi vurğulanır, ölkələrin inkişafında enerjinin rolunun əhəmiyyəti göstərilir, gələcəkdə İoniya, Adriatik hövzəsində enerji təchizatına artan tələbatı, tranzit marşrutlarını və bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafını nəzərə alaraq, enerji təchizatı və enerji mənbələrinin şaxələndirilməsi məsələləri üzrə məsləhətləşmələri və əməkdaşlığı təşviq edirdilər 26.Qeyd edək ki, Monteneqro Ermənistan – Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinin tərəfdarı olmuşdur. Azərbaycanla Serbiya arasında parlamentlərarası münasibətlər də inkişaf edirdi. 2016-cı ilin 5 dekabrında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədri Oqtay Əsədov Serbiya Respublikasının daxili işlər naziri Neboyşa Stefanoviçin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti ilə görüşdü. Milli Məclisin sədri bu səfərin ikitərəfli əlaqələrin inkişafına töhfə verəcəyinə əminliyini ifadə edərək, Azərbaycan və Serbiya arasındakı münasibətlərin strateji tərəfdaşlıq səviyyəsində olduğunu vurğuladı. Milli Məclisin sədri iki ölkənin parlamentlərarası münasibətlərinin sürətlə inkişaf etdiyini və qanunverici orqanlarda qarşılıqlı işçi qruplarının fəaliyyət göstərdiyini bildirdi.Görüşdə siyasi əlaqələrin yüksək səviyyədə olduğu, lakin ticari münasibətləri inkişaf etdirməyin zəruriliyi vurğulandı. İqtisadi əməkdaşlığın inkişafı üçün xeyli işlər görüldüyünü, biznes forumlar təşkil edildiyini söyləyən sədr gələcəkdə ticari əlaqələrin yüksək səviyyəyə çatacağına əminliyini bildirdi. Görüşdə iki ölkə arasındakı humanitar və mədəni münasibətlərin inkişaf etdiyi, Azərbaycanla Monteneqronun beynəlxalq təşkilatlarda bir-birinin mövqeyini dəstəklədiyi vurğulandı. Oqtay Əsədov Serbiyanın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini vurğulayaraq bunu siyasi əlaqələrimizin yüksək səviyyədə olmasının bariz göstəricisi kimi dəyərləndirdi. Nazir Neboyşa Stefanoviç iki ölkə arasındakı əlaqələrin inkişafında qarşılıqlı səfərlərin əhəmiyyətini qeyd edərək hər iki ölkənin bir-birinin ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini və bu mövqenin dəyişməz olaraq qalacağını bildirdi27. Azərbaycanın xarici siyasətində Bosniya və Herseqovina ilə münasibətlər mühüm yer tuturdu. Sosializm sisteminin iflasa uğramasından sonra Bosniya və Herseqovina ilə Azərbaycan arasında münasibətlərin qurulması və müxtəlif sferalarda inkişaf etdirilməsi zəruri idi.Bosniya və Herseqovina ilə Azərbaycan arasında ümumi oxşarlıqlar var idi. Hər iki ölkəni birləşdirən ümumi faktor onların soyqırımla, təcavüzlə, ölkənin parçalanmasına yönələn cəhdlərlə üzləşmələri idi. 1992-ci ildə ermənilər Xocalıda soyqırım törətdiyi zamanlarda Bosniya və Herseqovina serblərin hücumuna məruz qalmışdı. Bosniyanın şimalını hədəf alan hücumların məqsədi bu bölgələrdən boşnak və xorvatları uzaqlaşdıraraq serb dövlətini qurmaq idi. Bu hücumlar bölgədəki digər etnik qruplar üçün tam bir fəlakətə çevrilmişdi. Bu dəhşətli hadisələr nəticəsində təxminən 15 minədək boşnak qətlə yetirilmiş, 7 min 500 nəfər isə itkin düşmüşdü. Tarix boyu dəhşətli faciələrlə qarşılaşan hər iki ölkənin bir-birini dəstəkləməsi bu baxımdan əhəmiyyətli idi. Bosniya və Herseqovina ilə Azərbaycanı birləşdirən, yaxınlaşdıran digər mühüm amil hələ SSRİ dövründə Sarayevo ilə Bakı arasında dostluq sazişinin imzalanması və onların qardaşlaşmış şəhərlər olması idi28. Bosniya və Herseqovinanın Türkiyədə və eyni zamanda Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Damir Dzankon 2012-ci ilin 29 noyabrındaAzərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevə öz etimadnaməsini təqdim etmişdir. 23 Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin və Monteneqro Prezidenti Filip Vuyanoviçin təkbətək görüşü. “Xalq qəzeti,” 2011, 17 sentyabr, № 204. 24 Əliyev İ. H. İnkişaf – məqsədimizdir. 47-ci kitab. Bakı: Azərnəşr, 2017, s. 261-262. 25 Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Monteneqroya rəsmi səfəri // http://files.preslib.az/site/ialiyev/2013.pdf 26 Azərbaycan Respublikası və Monteneqro arasında dostluq münasibətləri və tərəfdaşlıq haqqında Bəyannamə // http://www.e-qanun.az/framework/25963 27 Azərbaycan – Serbiya əlaqələri inkişaf edir //http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=111227 28 Azərbaycan – Bosniya və Herseqovina münasibətləri yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur // http://xalqqazeti. com/az/news/politics/26979 99 Azərbaycan Respublikasının Serbiyadakı səfiri Eldar Həsənov iqamətgahı Belqrad şəhərində olmaqla eyni zamanda Bosniya və Herseqovinada akkreditə olunmuş və 2011-ci ilin 27 yanvarında etimadnaməsini Bosniya və Hersoqovinanın Rəyasət Heyətinin sədri Neboyşa Radmanoviçə təqdim edərək, rəsmən səlahiyyətlərinin icrasına başlamışdır. 2011-ci ilin 1 martından Azərbaycan Respublikasının Sarayevoda diplomatik nümayəndəliyi fəaliyyət göstərməyə başlamışdır 29. Azərbaycanla Bosniya və Herseqovina arasında münasibətlərin inkişaf etdirilməsi üçün praktik addımlar atılmağa başlandı. 2011-ci ilin12 yanvarında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Bosniya və Herseqovinanın Xarici İşlər naziri Sven Alkalayın başçılıq etdiyi nümayəndə heyətini qəbul etdi. Prezident İlham Əliyev Sven Alkalayın Azərbaycana ilk rəsmi səfərinin qarşılıqlı əlaqələrin inkişafı baxımından önəmini vurğuladı. Xarici İşlər naziri Sven Alkalay Bosniya və Herseqovina ararsında əlaqələri təkcə ikitərəfli müstəvidə deyil, hər iki ölkənin üzv olduğu beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində də inkişaf etdirməyin zəruriliyini vurğuladı30. Bu illərdə Azərbaycan Avropa dövlətləri ilə üst-üstə düşən strateji mənafe birliyi çərçivəsində ikitərəfli səmərəli münasibətlərin qurulmasına xüsusi diqqət yetirirdi. Bosniya və Herseqovinanın Rəyasət Heyətinin Sədri Bakir İzetbeqoviçin Azərbaycana ilk dəfə rəsmi səfərə gəlməsi də həmin strateji xəttin daha da gücləndirilərək davam etdirilməsi baxımından əhəmiyyət kəsb edirdi. Bosniya və Herseqovinanın Rəyasət Heyətinin Sədri Bakir İzetbeqoviç 2012-ci ilin17 oktyabrındaAzərbaycana rəsmi səfəri zamanı Ermənistan – Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi məsələsində rəsmi Sarayevonun mövqeyini açıqlayaraq problemin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində, beynəlxalq hüququn normaları və prinsipləri əsasında həll olunmasının vacibliyini qeyd etdi31. Qeyd edək ki, Bosniya və Herseqovina Dağlıq Qarabağ probleminin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinə tərəfdar olmuşdur. Bosniya və Herseqovinanın Parlament Məclisinin Xalqlar Palatasının 2013-cü ilin 26 fevralında keçirilən iclasında mütləq səs çoxluğu ilə Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü və Xocalı soyqırımına dair rəsmi sənəd – “Azərbaycan Respublikasının suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün tanınması və hörmət olunması”na dair qətnamə qəbul olundu 32. İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı çərçivəsində Azərbaycanla Bosniya və Hersoqovina arasında münasibətlər var idi. Bosniya və Herseqovinanın Rəyasət Heyətinin üzvü Bakir İzetbeqoviç 2017-ci ilin 10 sentyabrında Astanada İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv dövlətlərin elm və texnologiyaya həsr edilmiş sammiti çərçivəsində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevlə görüşdü33. Bosniya və Herseqovina Baş nazirinin müavini, xarici ticari-iqtisadi münasibətlər naziri Mirko Saroviç 2018-ci ilin martındaAzərbaycana rəsmi səfər etdi. Prezident İlham Əliyevlə keçirilən görüş zamanı Mirko Saroviç Azərbaycandan ölkəsinə yeni investisiyaların cəlb ediləcəyinə ümidvar olduğunu, iqtisadi münasibətlərin güclü siyasi əlaqələrin təcəssümü olduğunu vurğuladı: “Hazırda ikitərəfli müqavilələrin hazırlanması üzərində işləyirik. Bu sıraya meyvə-tərəvəz məhsulları istehsalı üzrə birgə müəssisənin yaradılması da daxildir. İkitərəfli sazişlər bizim iqtisadi əməkdaşlığımızı daha da inkişaf etdirməyə yardımçı olacaq”. Bosniya və Herseqovinanın TAP layihəsinə qoşulduğunu xatırladan baş nazirin müavini bununla bağlı ölkəsində strateji sənədlərin qəbul olunduğunu, Şahdəniz layihəsindən gələn enerji ehtiyatları vasitəsilə böyük imkanlar əldə edəcəklərini vurğuladı34. Qərbi Balkan dövlətləri içərisində Azərbaycanın diplomatik-siyasi münasibətlərinin inkişaf etdiyi dövlətlərdən biri də Albaniya idi.Albaniya Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini 1992-ci ilin 4 yanvarında tanımışdır. 1993-cü ilin 23 sentyabrında iki ölkə arasında diplomatik əlaqələr yaranmışdır. Azərbaycan Respublikasının Yunanıstanda və eyni zamanda Albaniyada səfiri Rəhman Mustafayev2011-ci ilin 30 martında etimadnaməsini Albaniya Respublikasının Prezidenti Bamir Topiyə təqdim etmişdir. Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi ilə Albaniya Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi arasında əməkdaşlıq haqqında Protokol Tiranada 2002-ci ilin 25 oktyabrında imzalandı. Sənədə görə, tərəflər ikitərəfli siyasi əlaqələrin inkişafı, qarşılıqlı maraq kəsb edən qlobal və regional məsələlər, ikitərəfli sazişlərin yerinə yetirilməsinin gedişatı barədə informasiya mübadiləsi sahəsində məsləhətləşmələr həyata keçirəcəkdilər. Protokola görə, tərəflər üçüncü ölkələrdəki diplomatik və konsulluq missiyaları vasitəsilə bir-biri ilə əmək29 Azərbaycan – Bosniya və Herseqovina münasibətləri // http://sarajevo.mfa.gov.az/content/3 Azərbaycanın xarici siyasəti: sənədlər məcmuəsi. 2011. Birinci hissə. Bakı: Season MMC, 2014, s. 4-5. 31 Azərbaycan – Bosniya və Herseqovina münasibətləri yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur // http://xalqqazeti. com/az/news/politics/26979 32 Azərbaycan – Bosniya və Herseqovina münasibətləri // http://sarajevo.mfa.gov.az/az/content/3 33 Yenə orada. 34 Saroviç M: Bosniya və Herseqovina ilə Azərbaycanın iqtisadi münasibətləri güclü siyasi əlaqələrin təcəssümüdür//https://azertag.az/xeber/Mirko_Sarovich_Bosniya_ve_Herseqovina_ile_Azerbaycanin_iqtisadi_munasibetleri_gucl u_siyasi_elaqelerin_tecessumudur-1145212 30 100 daşlıq edəcək, diplomatik xidmətlərin qarşılıqlı fəaliyyəti, birbaşa təmasların həyata keçirilməsi, təcrübə mübadiləsi, seminarlar, birgə tədqiqatların təşkil edilməsi və bir-biri arasında müxtəlif birbaşa əlaqələrin araşdırılması üçün əlverişli şərait yaradacaqdılar 35. 2017-ci ilin 16 martında Albaniya Respublikasının Prezidenti Buyar Nişani V Qlobal Bakı Forumunda iştirak etmək üçün Azərbaycana səfər etdi. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə görüş zamanı Albaniya Prezidenti Buyar Nişani bunun münasibətlərin perspektivlərinin müzakirəsi baxımından əhəmiyyətli olduğunu qeyd etdi36. Buyar Nişani Qlobal Bakı Forumunun beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi baxımından önəmini qeyd etdi. Görüşdə beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində qarşılıqlı dəstəyin olduğu ifadə edildi37. Prezident İlham Əliyev Azərbaycanla Albaniya arasında siyasi münasibətlərin yüksək səviyyədə inkişafını qeyd edərək, hər iki ölkənin enerji sektorunda yaxın tərəfdaşlar olduğunu, Bakıda Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət Şurası çərçivəsində keçirilən nazirlərin üçüncü toplantısında albaniyalı nazirin iştirakının önəmini vurğuladı. Görüşdə qarşılıqlı ticarət dövriyyəsinin həcminin artırılmasının vacibliyi qeyd edildi 38. Azərbaycanın Makedoniya ilə də müxtəlif sahələrdə əlaqələri mövcud olmuşdur. Makedoniya Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini 1995-ci ilin 25 iyununda tanımışdır. İki ölkə arasında diplomatik münasibətlər həmin ilin 28 iyununda yaranmışdır. Bu illərdə Azərbaycan Respublikasının, iqamətgahı Ankarada olmaqla, MakedoniyaRespublikasında səfirliyi fəaliyyət göstərirdi. 2012-ci ilin28 iyun – 1 iyulunda Makedoniya Prezidenti Georgi İvanov Krans Montana Forumu çərçivəsində Azərbaycanda işgüzar səfərdə oldu39. Azərbaycanla Makedoniya arasında siyasi münasibətlər ikitərəfli olmaqla yanaşı, həm də çoxtərəfli əsasda da inkişaf edirdi. 2017-ci ilin16-17 martında Bakıda keçirilən V Qlobal Bakı Forumunda Makedoniya Prezidenti Georgi İvanov da iştirak edirdi40.Həmin ilin 16 martında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Makedoniyanın dövlət başçısı Georgi İvanovla görüşdü. Prezident İlham Əliyev görüşdə iki ölkə arasında siyasi əlaqələrin qənaətbəxş olduğunu vurğulayaraq, hər iki dövlətin iqtisadi, o cümlədən idxal-ixrac və sərmayə imkanlarının araşdırılmasının vacibliyini qeyd etdi. 41 Ümumiyyətlə, Azərbaycanın Qərbi Balkan dövlətləri ilə münasibətləri XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraq inkişaf etdi. Oxşar keçmişə malik olmaq, daxili münaqişələr, ərazi problemləri ilə üzləşmək bu ölkələr ilə Azərbaycan arasında mövqe yaxınlığının olmasına gətirib çıxarırdı. Regionun enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında və bu dövlətlərə investisiya qoyuluşunda həm Azərbaycan, həm də Qərbi Balkan ölkələri maraqlı idi. Qərbi Balkan dövlətləri həm tələbatçı, həm də tranzit ölkələr kimi strateji əhəmiyyətə malik idilər. Bu amillər Azərbaycanla Qərbi Balkanlar arasında diplomatik-siyasi münasibətlərin yüksək səviyyədə inkişafını labüd edirdi. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Xorvatiyaya rəsmi səfəri. Dövlət başçılarının birgə mətbuat konfransı // http://files.preslib.az/site/ialiyev/2005.pdf 2. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin və Monteneqro Prezidenti Filip Vuyanoviçin təkbətək görüşü. “Xalq qəzeti”, 17 sentyabr 2011, № 204. 3. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Monteneqroya rəsmi səfəri // http://files.preslib.az/site/ialiyev/2013.pdf 4. Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi ilə Albaniya Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi arasında əməkdaşlıq haqqında Protokol // http://www.e-qanun.az/framework/2155 5. Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyi və Sloveniya Respublikası Müdafiə Nazirliyi arasında müdafiə sahəsində əməkdaşlıq haqqında saziş // http://www.e-qanun.az/framework/21585 6. Azərbaycan Respublikası və Monteneqro arasında dostluq münasibətləri və tərəfdaşlıq haqqında Bəyannamə // http://www.e-qanun.az/framework/25963 7. Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi ilə Xorvatiya Respublikasının Xarici İşlər və Avropaya İnteqrasiya Nazirliyi arasında əməkdaşlıq haqqında Protokol // http://e-qanun.az/framework/10645 8. Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi ilə Sloveniya Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi arasında əməkdaşlıq haqqında Protokol // http://www.e-qanun.az/framework/989 9. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Sloveniyaya rəsmi səfəri. Prezidentlərin birgə mətbuat konfransı // http://files.preslib.az/site/ialiyev/2006.pdf 35 Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi ilə Albaniya Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi arasında əməkdaşlıq haqqında Protokol // http://www.e-qanun.az/framework/2155 36 İlham Əliyev Albaniya Prezidenti Buyar Nişani ilə görüşüb // http://www.president.az/articles/23133 37 Azərbaycan – Albaniya siyasi əlaqələri yüksək səviyyədədir. “Azərbaycan” qəz., 2017, 17 mart, № 59 (7495). 38 İlham Əliyev Albaniya Prezidenti Buyar Nişani ilə görüşüb // http://www.president.az/articles/23133 39 Azərbaycan – Makedoniyamünasibətləri // http://www.mfa.gov.az/files/file/Az%C9%99rbaycan%20-%20Makedoniya.pdf 40 İlham Əliyev V Qlobal Bakı Forumunun açılışında iştirak edib // http://www.president.az/articles/23124 41 Makedoniya Prezidentinin ölkəmizə səfəri ikitərəfli münasibətlərin inkişafına yaxşı zəmin yaradır. “Azərbaycan” qəz., 2017, 17 mart, N 59 (7495). 101 10. Azərbaycanın xarici siyasəti: sənədlər məcmuəsi. 2011. Birinci hissə. Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi. Bakı: Season MMC, 2014, 912 s. 11. Azərbaycan – Albaniya siyasi əlaqələri yüksək səviyyədədir. “Azərbaycan” qəz., 2017, 17 mart, № 59 (7495). 12. Azərbaycan – Bosniya və Herseqovina münasibətləri // http://sarajevo.mfa.gov.az/content/3 13. Azərbaycan – Bosniya və Herseqovina münasibətləri yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur // http://xalqqazeti.com/az/news/politics/26979 14. Azərbaycan – Xorvatiya münasibətləri // http://www.mfa.gov.az/files/file/Azerbaycan_-_Xorvatiya_munasibetleri_17.09.2014.pdf 15. Azərbaycan – Makedoniya münasibətləri // http://www.mfa.gov.az/files/file/Az%C9%99rbaycan%20%20Makedoniya.pdf 16. Azərbaycan – Monteneqro münasibətləri // http://www.mfa.gov.az/files/file/Azerbaycan_-_Monteneqro_munasibetleri_17.09.2014.pdf 17. Azərbaycan – Serbiya əlaqələri inkişaf edir // http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=111227. 18. Əliyev İ.H. İnkişaf – məqsədimizdir. 41-ci kitab. Bakı: Azərnəşr, 2017, 400 s.; Əliyev İ.H. İnkişaf – məqsədimizdir. 46-cı kitab. Bakı: Azərnəşr, 400 s.; Əliyev İ.H. İnkişaf –məqsədimizdir. 47-ci kitab. Bakı: Azərnəşr, 2017, 400 s.; Əliyev İ.H. İnkişaf – məqsədimizdir. 50-ci kitab. Bakı: Azərnəşr, 2017, 400 s. 19. “Xorvatiya – Azərbaycan münasibətləri sabitliyə xidmət edəcək” // https://525.az/site/? name=xeber&news_id=66506 20. İlham Əliyev Albaniya Prezidenti Buyar Nişani ilə görüşüb // http://www.president.az/articles/23133 21. İlham Əliyev Azərbaycanın Serbiyadakı səfirliyinin açılışında iştirak etmişdir // http://www.president.az/articles/2453 22. İlham Əliyevin və Danilo Türkün nümayəndə heyətlərinin iştirakı ilə geniş tərkibdə danışıqları olmuşdur // http://www.president.az/articles/2460 23. İlham Əliyevin və Sloveniya Prezidenti Danilo Türkün təkbətək görüşü olmuşdur // http://www.president.az/articles/2459 24. İlham Əliyev V Qlobal Bakı Forumunun açılışında iştirak edib // http://www.president.az/articles/23124 25. Makedoniya prezidentinin ölkəmizə səfəri ikitərəfli münasibətlərin inkişafına yaxşı zəmin yaradır. “Azərbaycan” qəz., 17 mart 2017, № 59 (7495). 26. Saroviç M: Bosniya və Herseqovina ilə Azərbaycanın iqtisadi münasibətləri güclü siyasi əlaqələrin təcəssümüdür//https://azertag.az/xeber/Mirko_Sarovich_Bosniya_ve_Herseqovina_ile_Azerbaycanin_iqtisadi_munasibetl eri_guclu_siyasi_elaqelerin_tecessumudur-1145212 27. Monteneqro Prezidenti Filip Vuyanoviçin Azərbaycana rəsmi səfəri. “Xalq qəzeti”, 17 sentyabr 2011, № 204. 28. Azerbaijan – Serbia relations //http://belgrade.mfa.gov.az/content/52 29. Foreign Policy // http://www.mvp.gov.me/en/ministry/Foreign-Policy/ 30. Serbia and Azerbaijan. Bilateral agreements // http://www.mfa.gov.rs/en/ Azərbaycan və Qərbi Balkanlar: diplomatik-siyasi münasibətlərin əsas xüsusiyyətləri Xülasə Məqalədə Azərbaycanla Qərbi Balkan dövlətləri arasında diplomatik-siyasi sahədə münasibətlərin yaranması və inkişafından bəhs olunur. Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Qərbi Balkan ölkələri ilə diplomatik münasibətlər yaratdı. Lakin XX əsrin 90-cı illərində qarşılıqlı münasibətlər yaradılsa da, inkişaf etmədi. Həmin dövrdə Qərbi Balkan dövlətlərində etnik, dini, ərazi-sərhəd zəminində münaqişələrin baş verməsi diplomatik-siyasi sahədə münasibətlərin inkişafına imkan vermədi. Yuqoslaviya Federativ Respublikası dağıldıqdan sonra Azərbaycanla Qərbi Balkan dövlətləri arasında münasibətlər inkişaf edərək müxtəlif sferaları əhatə etdi. Hər iki tərəf dövlətlərin ərazi bütövlüyü çərçivəsində münaqişələrin həllinə tərəfdar idi. Azərbaycanla Qərbi Balkanlar arasında iqtisadi, enerji, turizm, investisiya sahələrində əməkdaşlığın geniş perspektivləri var idi. Азербайджан и Западные Балканы: основные черты дипломатических и политических отношений Резюме Статья посвящена установлению и развитию дипломатических и политических отношений между Азербайджаном и западнобалканскими государствами. После восстановления государственной независимости Азербайджан установил дипломатические отношения с западнобалканскими странами. Но в 90-е годы двадцатого века, хотя отношения были установлены, они не развивались. В то время этнические, религиозные, территориальные и пограничные конфликты в западнобалканских государствах не позволяли развивать дипломатические отношения. После развала Союзной Республики Югославия отношения между Азербайджаном и западнобалканскими странами развивались и охватывали различные сферы. Обе стороны поддержали разрешение конфликтов в рамках территориальной целостности государств. Были широкие перспективы сотрудничества между Азербайджаном и Западными Балканами в экономической, энергетической, туристической и инвестиционной сферах. 102 Azerbaijan and the Western Balkans: the main features of diplomatic and political relations Summary The article deals with the establishment and development of diplomatic and political relations between Azerbaijan and the Western Balkan states. After restoring the state independence, Azerbaijan has established diplomatic relations with the Western Balkan countries. But in the 90's of the twentieth century, although mutual relations were established, it did not develop. At that time, ethnic, religious, territorial and border conflicts in Western Balkan states did not allow the development of diplomatic and political relations. After the collapse of the Federal Republic of Yugoslavia, the relations between Azerbaijan and the Western Balkan countries were developing and covering various spheres. Both sides supported the resolution of conflicts within the framework of territorial integrity of states. There were broad prospects for cooperation between Azerbaijan and the Western Balkans in economic, energy, tourism and investment spheres. Исмаилова Алмаз Дагестанский Государственный Университет, к.и.н., доцент almaz.ismailova@mail.ru ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ С РЕСПУБЛИКАМИ СЕВЕРНОГО КАВКАЗА НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ Ключевые слова: Россия, Азербайджан, экономические отношения, политические отношения, независимость, республики Северного Кавказа, дипломатия, торгово – экономическое сотрудничество. Açar sözlər: Rusiya, Azərbaycan, iqtisadi əlaqələr, siyasi münasibətlər, müstəqillik, Şimali Qafqaz respublikaları, diplomatiya, ticarət – iqtisadi əməkdaşlıq. Keywords: Russia, Azerbaijan, economic relations, political relations, independence, republics of the North Caucasus, diplomacy, trade and economic cooperation. В условиях всемерно расширяющихся интеграционных процессов формирование национальной экономики Азербайджанской Республики и ее будущее развитие в значительной степени обусловлены ролью внешнеэкономических факторов, развитием сотрудничества со странами мира, достижением в самой рациональной форме интеграции её в мировую экономику. После обретения независимости внешнеэкономические связи превратились в динамически развивающуюся, расширяющуюся по своим масштабам, географии и структуре сферу экономики Азербайджана. Экономическое сотрудничество с Российской Федерацией, как с одним из главных партнеров во внешнеэкономических связях Азербайджана, приобрело объективную необходимость с точки зрения многосторонности этих связей и удовлетворения общенациональных интересов, обусловило выделение развития двусторонних отношений в качестве особой проблемы исследования. Фундаментальным стержнем отношений между Россией и Азербайджаном остается торговоэкономическое сотрудничество, которое определяет прагматичный и взвешенный характер партнерского диалога. Россия остаётся крупнейшим экономическим партнёром Азербайджана. Развитие взаимосвязей между двумя странами охватывает длительный исторический период и во многом играет значительную роль в азербайджанской экономике. Культурное и торговое взаимодействие России и Азербайджана всегда занимало особое место в отношениях между этими странами. А развитие подобных программ – это забота о будущем партнёрстве между Азербайджаном и Россией на несколько десятилетий вперед. Одним из приоритетных направлений внешней политики молодой азербайджанской республики было налаживание добрососедских отношений, в том числе, и с Россией. Эти основы были заложены еще АДР. Так, в Декларации третьего Кабинета министров, с которой выступил Премьер-министр Ф.Х. Хойский на пятом заседании парламента 26 декабря 1919 года, им особо отмечалось, что «первой и главнейшей задачей» правительства будет укрепление независимости Азербайджана1. При этом, как указывалось в документе, «независимость и самостоятельность не означает отнюдь отчужденности от других народов» путем возведения «китайской стены». Это означало, что «свободный Азербайджан может и, наверное, вступит в теснейшую связь с другими государствами, образовавшимися на территории России, а также и с самой Центральной Россией». Основные направления экономического сотрудничества между Российской Федерацией и Азербайджанской Республикой регламентируют межгосударственные и межправительственные документы. В настоящее время двусторонние отношения опираются на солидную договорно-правовую 1 Азербайджано-российское экономическое сотрудничество//kavkazoved.info›news/2011/11/28…rossijskoe…i.html 103 базу – между этими странами заключено около 100 межправительственных и межведомственных соглашений, охватывающих самый широкий спектр вопросов торгово-экономического, инвестиционного и гуманитарного, а также военно-технического взаимодействия. Подписанные документы затрагивали такие важные вопросы, как сотрудничество в сферах топливно-энергетического комплекса, денежно-кредитной и валютной политики2. После прихода к власти общенационального лидера азербайджанского народа Гейдара Алиева в 1993 г. торгово-экономические отношения с Россией во всех сферах получили позитивный импульс. С первых же лет президентства Гейдара Алиева одним из приоритетов внешней политики Азербайджана было развитие взаимовыгодного сотрудничества со всеми странами, в том числе, и с Россией. С момента вступления в СНГ в 1993 году Азербайджан получил еще одну возможность восстановить традиционные связи с Россией3. Торговый оборот между Россией и Азербайджаном вырос в 10,2 раза в течение периода с 1995 по 2010 г. В рамках СНГ и Россия, и Азербайджан присоединились к Стратегии экономического развития Содружества Независимых Государств на период до 2020 года, принятого 14 ноября 2008 года. Динамика роста товарооборота между Россией и Азербайджаном: 2005 г. – 1 млрд. долл.; 2006 г. – 1,6 млрд. долл. (рост 29%)4; 2007 г. – 1,72 млрд. долл. (рост 5%): 2008 г. – 2,4 млрд. долл. (рост 39%); 2009 г. – 1779,5 млн. долл. (снижение на 25,2%). В 2010 г. товарооборот составил 1947,9 млн. долл. (рост на 9,5%). В январе-июне 2011 г. товарооборот составил 1,369 млрд. долл. (рост на 81,2 % по сравнению с аналогичным периодом 2010 г.). При этом экспорт составил 1107,1 млн. долл. (рост на 82,2%), импорт – 261,9 млн. долл. (рост на 77,5 %). Наиболее плодотворным в российско-азербайджанских отношениях за последние 25 лет оказался 2014 год. Во многом это было обусловлено новым визитом в Азербайджан в августе 2013 года президента РФ В. Путина5. В 2014 г. объем товарооборота между Азербайджаном и Россией, по данным ГТК, составил 1,955 млрд. долл. По итогам 2015 г. российско-азербайджанский товарооборот вырос на 12% и достиг исторического максимума в 4 млрд. долларов США. Товарооборот между Азербайджаном и Россией по итогам 2015 г. уменьшился на 5,1% - до 1,855 миллиард долларов. По данным ГТК, на долю торговых операций с Россией в 2015 г. пришлось 8,98% всего внешнеторгового оборота Азербайджана. В 2015 г. объем экспорта продукции из Азербайджана в Россию составил 416,771 млн. долларов, что на 34,9% меньше, чем в 2014 г. В целом на долю России пришлось 3,65% всего экспорта из Азербайджана. Объем импорта продукции из России в Азербайджан в 2015 г. вырос на 9,39% - до 1,438 млрд. долл. Доля российской продукции в общем объеме импорта Азербайджана в прошлом году составила 15,59%. Россия занимает первое место среди стран, чьи товары импортирует Азербайджан6. В политическом плане Кавказ разделен на две части: Северный Кавказ входит в состав Российской Федерации, а Южный Кавказ состоит из трёх независимых государств, одним из которых является Азербайджанская Республика. Азербайджанцы на Северном Кавказе – преимущественно сельское население. Из них в Республике Адыгея – 1399, в Республике Дагестан – 111656, в Республике Ингушетия – 123, в Кабардино-Балкарской Республике – 2281, в Карачаево-Черкесской Республике – 1024, в Краснодарском крае – 11944, Ставропольском крае – 15069, в Ростовской области – 16439, в Республике Чечня – 225, в Северной Осетии (Алании) – 2429 человек7. В современном мире глобализации политические успехи находятся в неразрывной связи с экономическим развитием. Северный Кавказ, граничащий двумя региональными государствами Азербайджаном и Грузией, является стратегически важной опорной точкой России. Договор, о государственной границе подписанный в 2010 г. между Баку и Москвой сопутствовал открытию северокавказского экономического поля для азербайджанского бизнеса. Летом 2011 г. в Баку для обсуждения этой темы приезжал заместитель Председателя Правительства России, специальный представитель Президента России в Северокавказском Федеральном Округе (СКФО) А. Г. Хлопонин во главе делегации руководителей всех северокавказских республик. Сразу же после этого министр экономического развития Азербайджана Ш. Мустафаев посетил семь республик Северного Кавказа, состоялись бизнес форумы, встречи бизнесменов. Кавказский регион отличается сложной 2 Мамедзаде Н.С. Взаимоотношения Азербайджанской Республики со славянскими странами СНГ и Восточной Европы. Баку, 2006, с. 57. 3 Гасымлы В. Азербайджано-российское экономическое сотрудничество//Российско - азербайджанские отношения за 20 лет. Баку, 2011, с. 81. 4 Азербайджан и Россия 2006: Стат. сб. /Госкомитет Азербайджанской Республики, Росстат. М., 2006, с. 29. 5 Аласов И.Ф. Российско-азербайджанские отношения на современном этапе (конец ХХ – начало XXI века).//Вестник Северного (Арктического) Федерального университета (2016). № 2, c.12. 6 Товарооборот между Азербайджаном и РФ в 2015 году //.rzd-partner.ru›…news…azerbaidzhanom…2015…do…mlrd/ 7 Итоги Всероссийской переписи населения 2002 года. с. 188, 359, 412, 426. 104 этнополитической структурой, особой геополитической значимостью, отягченной трагическими событиями, отложившимися в исторической памяти автохтонных народов. Начиная с XV века, Кавказ политически и географически занимал особое место в истории соперничества великих держав. Азербайджан в силу своего геополитического положения и торгово-транзитной значимости всегда находился на стыке интересов крупных стран. В то же время Азербайджан играл интегрирующую роль в Кавказском регионе, будучи экономически привлекательной страной. Представители народов Северного Кавказа в разное время и по разным причинам (торговля, отходничество, наем на воинскую службу) проникали на территорию Азербайджана, азербайджанские торговцы выходили на торговые и ремесленные центры Северного Кавказа. Народы Азербайджана и Северного Кавказа образовывали мусульманский анклав на Кавказе. Особенно тесным было соприкосновение жителей Северного Азербайджана с кавказскими народами. Географическая близость, хозяйственно-бытовые связи, торговые отношения и другие факторы способствовали налаживанию более тесных, даже родственных отношений. Российская сторона старается вывести экономические отношения между Азербайджаном и СКФО из рамок торговых связей, в сторону развития промышленности и современных технологий и инноваций. Примечательно, что ему свидетельствуют вышеприведенные примеры, участием азербайджанского бизнеса на юге России серьезно заинтересованы в Москве. Главное, Россия доверяет свой южный фланг Азербайджану. Остановимся более подробно на экономических взаимоотношениях Азербайджанской Республики с республиками Северного Кавказа. Многогранные экономические и культурные связи между народами Дагестана и Азербайджана уходят далеко вглубь веков. Они обусловлены географической близостью, общностью исторических судеб, традиций и религий. Дружеские и братские отношения между Азербайджанской Республикой и Республикой Дагестан имеют свою древнюю историю. Эта дружба, прежде всего, исходит из того, что наши народы всегда были вместе, были соседями. Азербайджан и Дагестан всегда связывали глубокие исторические, культурные отношения и многовековые традиции. Так как Дагестан входит в состав Российской Федерации она играет также большую роль и в Азербайджано – российских отношениях. Азербайджан и Дагестан тесно сотрудничают друг с другом и сегодня. Стали разрабатываться проекты образования общего рынка труда и капиталов, коммерческих организаций смешанного типа, и др. Разработаны проекты увеличения орошаемых площадей Азербайджана и Дагестана в 1,5 раза, что способствует увеличению производства винограда, плодов и овощей. Создан также Российско-ДагестанскоАзербайджанский плодоовощной производственный аграрно-промышленный комплекс от Лянкярана (Азербайджан) до Дербента (Дагестан) для поставки продукции в Москву и центральные районы России8. Обсуждаются проекты гидроэнергетических ресурсов р. Самур и строительство на нем ГЭС. Разрабатывается идея Транссамурской магистрали (Дербент-Ахты-Рутул, через Багосский перевал по тоннелю – строящаяся аваро-кахетинская дорога-Ботлих-Буйнакск-Махачкала) для обеспечения нужд Южного Дагестана и Азербайджана. Кольцевая дорога позволит Южному и Нагорному Дагестану открыть маршруты Ахты-Шеки, Ахты-Закаталы, Рутул-Белоканы, обеспечив выход к Тляратинскому, Цунтинскому, Цумадинскому, Ботлихскому, Шамильскому, Гунибскому, Хунзахскому и другим районам. Президент Республики Дагестан Муху Алиев на встрече с азербайджанской делегацией во главе с премьер-министром Артуром Раси-заде на торжествах по случаю празднования 110 летия со дня рождения “сына обеих республик” Азиза Алиева, в 2007 г. заявил: “Азербайджанский и дагестанский народы связаны так, что никакие административные границы не могут их разделить”. На азербайджано-российской деловой встрече было заявлено, что товарооборот Азербайджана с Россией составляет более 2 млрд. долл., причем из них 160 млн. долл. приходится на долю Дагестана9. Правительство Дагестана усиливает работу по налаживанию торгово-экономических связей с Азербайджаном. По данным Северо-кавказского таможенного управления России, за три квартала 2014 года товарооборот между Азербайджаном и Дагестаном составил 136,84 миллиона долларов, при этом на импорт азербайджанской продукции пришлись 122,12 миллиона долларов, на экспорт в Азербайджан – 14,7 миллиона долларов. По сравнению с показателем аналогичного периода 2013 года, товарооборот между двумя странами увеличился на 30,77%. Удельный вес Азербайджана в общем объеме товарооборота со странами СНГ составляет 86,96 процента, а в общем товарообороте Дагестана со странами ближнего и дальнего зарубежья – 31,9 8 Алиева С. Азербайджан и народы Северного Кавказа. (XVIII-начало XXI вв.). Баку, 2010, с. 547. Гулиев, М. Экономические связи Азербайджана с Российской Федерацией и проблемы их развития. Автореф. Канд. эконом.х наук Баку, 2002. http://www.dissercat.com/content/ekonomicheskie-svyazi-azerbaidzhana-s-rossiiskoi-federatsiei-i-problemy-ikh-razvitiya#ixzz57OptQDh6 9 105 процента10. Внешнеторговый оборот между Дагестаном и Азербайджаном в 2016 году составил 104,3 млн долларов США, в том числе экспорт — 21,11 млн. долларов США, импорт — 83,2 млн. долларов США. В первом квартале 2017 года, товарооборот составил 7,5 млн. долларов США: доля экспорта — 3,5 млн. долларов, импорта — 4 млн. долларов. Не прерывались в советское время взаимоотношения между азербайджанским и чеченским народами. В рамках советского государства происходило взаимообогащение культур, устанавливались экономические и культурные связи. По переписи 1989 года, в Азербайджане проживало 456 чеченцев. В постсоветское время разрабатывалось несколько проектов интеграции народов Кавказа11. Как и в XIX в. большое значение имеет экономическое сотрудничество с Азербайджаном в нефтяной сфере и на современном этапе. История нефтяного дела и нефтяной промышленности в Азербайджане и Чечне тесно переплетена еще со второй половины XIX – начала XX вв. Азербайджанцы осуществляют частные мелкие инвестиции в экономику Чечни. 80% ресторанного бизнеса и рынок Чечни находится в руках азербайджанцев. Азербайджанские и чеченские предприниматели взаимодействуют в осуществлении поставок зерна, сгущенного молока и масла, торговле металлом и в разных сферах частного бизнеса. Азербайджанцы принимали участие в строительных работах в Чечне, в том числе в возведении комплекса высотных зданий в центре столицы Чечни города Грозного на берегу реки Сунжа, по проспекту имени А.-Х. Кадырова «Грозный-Сити». Застройкой занимались строительные фирмы, в т. ч. «Пента». Компания Penta, директор гражданин Азербайджана Сиявуш Джаваншир Мамедзаде, возводила самые крупные и дорогостоящие объекты в Чечне: жилой комплекс в городе Аргуне, зона реабилитации на берегу реки Аргун длиной 1 км, медресе в Гудермесе, городская аргунская больница, привлекая свыше 4 тыс. граждан из Азербайджана. Новый виток в двусторонних отношениях начался после прихода к власти в Чечне Рамзана Кадырова. Глава Чеченской Республики Рамзан Кадыров прибыл в первый раз с официальным визитом в столицу Азербайджанскую Республику 5 января 2009 года12. Экспорт из Чеченской республики в Азербайджан товаров из группы «Минеральные продукты» за период декабрь 2016 – декабрь 2017 составил 4.54 тыс. долл., В основном экспортировались «нефть и нефтепродукты» (100%). В постсоветское время новый импульс получили отношения Азербайджана и со Ставропольским краем. Плодотворным оказался визит в Баку делегации представителей администрации и деловых кругов Ставрополья во главе с начальником Управления инвестиций и внешних связей администрации края Сергеем Левшаковым. Между делегацией Ставропольского края и Азербайджанским Правительством были достигнуты соглашения о поставках из Ставрополья в Азербайджан зерна и медицинского оборудования, а из Азербайджана в Ставрополье – продовольственных товаров, орехов, специй, и т.д. В июле 2004 года состоялся визит делегации официальных и деловых кругов Ставропольского края в Азербайджанскую Республику, позволивший увеличить взаимный товарооборот в несколько раз. 2022 февраля 2006 г. с официальным визитом в Баку прибыла специальная делегация Ставропольского края во главе с губернатором Ставропольского края А. Черногоровым с целью обсуждения и совершенствования экономического сотрудничества между Ставропольским краем и Азербайджаном. В состав делегации (80 человек) вошли члены Правительства Ставропольского края, представители органов власти края, руководители ряда ставропольских предприятий. Губернатор Ставропольского края Александр Черногоров предложил Азербайджану принять участие в возможном строительстве на территории региона нефтеперерабатывающего завода мощностью 1-3 млн. тонн в год. По словам Черногорова, Азербайджан по итогам 2005 года вышел на первое место среди основных внешнеторговых партнеров Ставропольского края13. Участие азербайджанского бизнеса особо чувствуется в Ставропольским крае. Например, по итогам 2009 года Азербайджан занял 3 место по объему внешней торговли со Ставропольским краем – $ 123,3 млн. США, что составляет 8,7% от всего внешнеторгового оборота края. Азербайджанский капитал участвует также в сельскохозяйственном и строительном секторе СКФО. Ставропольская компания по производству почвообрабатывающей техники, состоящая из 17 предприятий ООО НПХ «Реста» заключила договоренность в Минсельзом Азербайджана об участии в тендере по поставке сельхозтехники в Азербайджан из края14. 10 Дагестан усилит торгово-экономические связи...postsovet.ru›blog/kavkaz/553339.html Алиева С. Азербайджан и народы Северного Кавказа. (XVIII-начало XXI вв.). Баку, 2010, с. 549. 12 Кадыров Р. Прибыл в Азербайджан с официальным //ChechnyaToday.com›Новости›view/23062… 13 Краткий отчет о визите делегации Ставропольского края в Азербайджанскую Республику 20-22 февраля 2006 года// http://www.gubernator.stavkray.ru. 14 gumilev-center.az›milosti-prosim…severnyj-kavkaz/ 11 106 По сообщению пресс-службы президента и правительства Кабардино-Балкарской Республики, Арсен Каноков, оценивая итоги и значение для Кабардино-Балкарии поездки в Баку, отметил стремление Азербайджана к развитию многопланового сотрудничества с Россией, налаживанию внутрикавказских связей, которым нельзя не воспользоваться. “Азербайджан – страна с богатейшей культурой и традициями, талантливым и гостеприимным народом, большим экономическим потенциалом и перспективами для дальнейшего развития. Нужно возродить все хорошее, что было до распада Советского Союза, и вывести эти отношения на качественно новый уровень. И, конечно же, надо учитывать, что развитие взаимовыгодных внешнеэкономических связей, добрососедских отношений без личных контактов не возможно. На мой взгляд, надо регулярно выезжать за пределы республики, если не для налаживания связей, то для общения, приобретения положительного опыта.” Правительство Азербайджанской Республики уже представило Кабардино-Балкарии свой проект соглашения о развитии торгово-экономических, научно-технических и гуманитарных отношений. Надеюсь, после нашей доработки и прохождения соответствующих процедур в недалеком будущем состоится его подписание”15. Стоит отметить, что Кабардино-Балкария не первый год активно развивает сотрудничество с Азербайджаном по многим направлениям. Двусторонние отношения были закреплены Соглашением о торгово-экономическом, научно-техническом и культурном сотрудничестве еще в 2009 году. Для Кабардино-Балкарии оно стало первым документом такого рода, заключенным с зарубежным государством. Расширение связей между КБР и Азербайджаном получило свое развитие осенью 2011 года. Именно тогда состоялась встреча между Президентом Азербайджана Ильхамом Алиевым и Арсеном Каноковым, Главой КБР, который посетил Баку в составе российской делегации. Результатом встречи на высшем уровне стала активизация сотрудничества в экономической сфере. Так, товарооборот в 2011 году между КБР и Азербайджаном составил более 6.1 млн. долларов, включая экспорт в размере около 2.9 млн. долларов. 40% этой суммы составляет продукция пищевой промышленности КБР. 60% экспорта включает поставки наземного транспорта, электрооборудования, звукозаписывающую-и-воспроизводящую аппаратуру и иное. Азербайджан импортирует в Кабардино-Балкарию чай, кофе, хлопок, пряности, напитки и иные товары пищевой промышленности. Кроме того, в республику налажены поставки пластмасс, механических устройств и оборудования. В первом квартале текущего года товарооборот достиг 803 тысяч долларов, включая экспорт в размере 671 тысячи долларов16. Кабардино –Балкария наращивала товарооборот с Азербайджаном, в 2017 г., который составил 3,6 млн. долл. В настоящее время международная и внешнеэкономическая деятельность регионов становится все более интенсивной и образует новый структурный уровень в системе международных и внешнеэкономических отношений. Внешнеторговыми партнерами РСО–Алания по итогам последних лет являются 7 государств-участников СНГ. В 2012 году на долю товарооборота с этими странами пришлось 23% от общего объёма внешней торговли республики. За последние годы наиболее интенсивное сотрудничество осуществлялось с Азербайджанской Республикой. Это обусловлено тем, что развитие торговых связей стратегически важно для РСО-Алания, т.к. по территории Северной Осетии проходят два транспортных коридора, соединяющие Российскую Федерацию с Южным Кавказом. Заинтересованность азербайджанской стороны в увеличении объемов и форм торговли имеет аналогичное обоснование: выход на российский рынок гарантирует многократное увеличение размеров рынка сбыта производителей Азербайджана. Одновременно, прохождение транзитного транспорта из азиатских стран через территорию Азербайджана в Россию позитивно сказывается на экономических тенденциях в регионе. В начале июля 2011 г. Владикавказ посетил Чрезвычайный и Полномочный Посол Азербайджанской Республики в Российской Федерации Полад Бюль-Бюль оглы. В ходе встречи с Главой РСО-Алания Т. Д. Мамсуровым была достигнута договоренность о подписании соглашения о всестороннем сотрудничестве между Северной Осетией и Азербайджаном, что должно способствовать увеличению товарооборота, придаст мощный импульс взаимодействию бизнес-структур и налаживанию человеческих и дружеских связей. В октябре 2011 г. Глава Северной Осетии Т. Д. Мамсуров вместе с коллегами по CКФО посетил Баку с двухдневным визитом17. Программа визита включала встречи на высшем уровне - с Президентом Азербайджана Ильхамом Алиевым, Премьер-министром Артуром Раси-Заде, руководителями 15 Пресс-служба Президента и Правительства КБР// http://presidentkbr.ru Федеральная службы государственной статистики [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.gks.ru 17 Правительства Северной Осетии и Азербайджана//SKFO.ru›news/2015/02/03…Severnoy_Osetii…podpisali… 16 107 органов власти, представителями крупного бизнеса. 3 февраля 2015 в городе Баку подписано соглашение между Северной Осетией и Азербайджаном о торгово-экономическом, научно-техническом и культурном сотрудничестве. Отметим, что в настоящее время на территории Северной Осетии проживает большая азербайджанская община. Люди занимаются в основном торговлей. Из Азербайджана в Северную Осетию ими поставляются продукты питания. Развиваются также экономические отношения между Азербайджанской Республикой и Ингушетией. «Азербайджан является для нас братской страной, и между нашими странами осуществляется масштабное сотрудничество», - заявил в интервью haqqin.az президент Ингушетии Юнусбек Евкуров. «Мы начали взаимодействовать на тактическом уровне, это большой плюс. У нас в республике проживают более 3 тысяч азербайджанцев», - сказал он, касаясь отношений между Ингушетией и Азербайджаном18. В октябре 2011 г. делегация, в состав которой входил также глава Ингушетии, во главе с представителем Президента Российской Федерации в Северо-Кавказском федеральном округе А. Хлопониным посетили Баку19. В ходе визита были подписаны соглашения, в том числе между Азербайджанской республикой и Республика Ингушетия. 25-30 ноября 2011 г. состоялся ответный визит делегации правительственных и деловых кругов, включающих 45 крупных компаний Азербайджана во главе с министром экономического развития Ш. Мустафаевым на Северный Кавказ. Делегация посетила, в частности Ингушетию. Стороны обсудили инвестиционные проекты в сфере агропромышленного комплекса, транспорта, энергетики, промышленности, туризма, спорта и культуры. Стратегическое партнерство, усиление экономического взаимодействия, создание совместных предприятий и производства, расширение культурно-образовательных, научных, гуманитарных и спортивных контактов между Азербайджаном и Россией может только благоприятным образом сказаться на положении азербайджанцев, живущих в России. В этом направлении проявляется инициатива азербайджанских общин в регионах России. Азербайджанцы Северного Кавказа разные по своему социальному и культурному уровню, однако, всех их объединяет этническая принадлежность и общность национальных интересов, связь с исторической родиной и тяготение к национальной, самобытной культуре и общению на своем национальном языке. Азербайджанские общины и организации Северного Кавказа все без исключения занимаются благотворительной деятельностью и стремятся влиться в региональную и общероссийскую среду, не отделяя себя от российского правового и цивилизационного поля. Вместе с тем, азербайджанцы продолжают осознавать и позиционировать себя азербайджанскими тюрками и сохраняют свой язык, менталитет и культуру. От благополучия, безопасности и стабильности на Северном Кавказе зависит мир и устойчивость во всем Кавказском регионе. Таким образом, полученные результаты проведенного исследования дают основание оценивать Россию в качестве универсального партнера Азербайджана во внешнеэкономических связях. Результаты комплексного исследования проблем развития торгово-экономических связей Азербайджана с Россией (на примере Северного Кавказа) на основе теоретического и практического материала показывают, что за последние десять лет проблемы переходного периода оказали существенное влияние на экономические связи между двумя странами. Совпадение во времени процессов разрыва традиционных связей, отсутствия возможностей формирования в короткие сроки рыночных отношений и нового механизма сотрудничества, с одной стороны, и процессов формирования в республике государственно-политического устройства и экономической системы, - с другой, во многом усложнили ситуацию в области сотрудничества. Производственная сфера превращается в качественно новую сферу сотрудничества между Азербайджаном и Российской Федерацией. В последние годы развивалось сотрудничество с Россией в области инвестиций и совместного предпринимательства. Основной сферой инвестиционного сотрудничества была нефтяная промышленность. Участие "ЛУКойл"а в нефтяных проектах Азербайджана можно оценить как самый яркий пример делового сотрудничества Азербайджана и России на транснациональном уровне. "ЛУКойл" расширил свою деятельность также в ряде других отраслей и достиг тем самым плодотворной организации комплексной деятельности. Азербайджанцы России надеются на сохранение и развитие азербайджано-российской дружбы и сотрудничества. Стратегическое партнерство, усиление экономического взаимодействия, создание совместных предприятий и производства, расширение культурно-образовательных, научных, гуманитарных и спортивных контактов между Азербайджаном и Россией может только благоприятным образом сказаться на положении азербайджанцев, живущих в России. 18 19 haqqin.az›Новости›24868 Ингушетия в контексте | МАГАС – 2016 ingnii.ru›wp-content/uploads/2016/12/sbornik… 108 Президент России В.В. Путин и президент Азербайджана И.Г. Алиев постоянно подчеркивают важность развития двустороннего торгово-экономического сотрудничества, кооперации в различных отраслях экономики, взаимодействия по линии финансовых и банковских структур, создания совместных предприятий. Главы двух государств отмечают необходимость широкого участия российского капитала в сооружении, реконструкции, модернизации и эксплуатации промышленных предприятий и объектов Азербайджана, встречных поставок продовольственных товаров, сотрудничества в электроэнергетике, машиностроении и других наукоемких отраслях. Россия и Азербайджан сегодня вполне могут продемонстрировать пример взаимовыгодного партнёрства, построенного на паритетных началах. Такое партнёрство, основанное на взаимном доверии и уважении интересов друг друга, ещё долго будет играть важную роль в развитии региональных процессов, а также станет стабилизирующим фактором и залогом безопасности в кавказско-каспийском регионе. Успех азербайджано-российского стратегического взаимодействия в XXI в. зависит от того, насколько эффективно две страны будут использовать широкие возможности высокого уровня политического диалога и укрепления экономического сотрудничества, насколько полно будут реализовывать потенциал сотрудничества для дальнейшего повышения благосостояния своих народов. Бесспорно, мир на Кавказе зависит от того, сможем ли мы общими усилиями вести конструктивный диалог. Сегодня необходимо договариваться между собой, преодолевая стереотипы. Для этого у этих стран есть все возможности и все условия. Важно только укреплять взаимное доверие и расширять сотрудничество. Все действия будут направлены на то, чтобы продолжить добрые отношения с Россией. Общенациональный лидер азербайджанского народа Гейдар Алиев высказал мысль, которая подтверждается и по сей день: «Россия для Азербайджана и близкий сосед и большая страна, с которой связаны судьбы многих граждан республики проживающих как в Азербайджане, так и в России». Список литературы 1. Азербайджано-российское экономическое сотрудничество // .kavkazoved.info›news/2011/11/28…rossijskoe…i.html 2. Азербайджан и Россия 2006: Стат. сб. /Госкомитет Азербайджанской Республики, Росстат. М., 2006. 3. Аласов И.Ф. Российско-азербайджанские отношения на современном этапе (конец ХХ – начало XXI века).//Вестник Северного (Арктического) Федерального университета (2016). № 2. 4. Алиева С. Азербайджан и народы Северного Кавказа. (XVIII-начало XXI вв.). Баку, 2010. 620 с. 5. Гасымлы В. Азербайджано-российское экономическое сотрудничество//Российско - азербайджанские отношения за 20 лет. Баку, 2011, 124 с. 6. Гулиев М. Экономические связи Азербайджана с Российской Федерацией и проблемы их развития. Автореф. Канд. эконом. наук, Баку, 2002. 7. Дагестан усилит торгово-экономические связи //postsovet.ru›blog/kavkaz/553339.html 8. Итоги Всероссийской переписи населения 2002 года. 9. Ингушетия в контексте | МАГАС – 2016 ingnii.ru›wp-content/uploads/2016/12/sbornik… 10. Краткий отчет о визите делегации Ставропольского края в Азербайджанскую Республику 20-22 февраля 2006 года// http://www.gubernator.stavkray.ru. 11. Мамедзаде Н. С. Взаимоотношения азербайджанской республики со славянскими странами СНГ и Восточной Европы. Баку, 2006, 145 с. 12. Правительства Северной Осетии и Азербайджана...SKFO.ru›news/2015/02/03…Severnoy_Osetii…podpisali… 13. Пресс-служба Президента и Правительства КБР// http://presidentkbr.ru 14. http://www.dissercat.com/content/ekonomicheskie-svyazi-azerbaidzhana-s-rossiiskoi-federatsiei-i-problemyikh-razvitiya#ixzz57OptQDh6 15. Кадыров Р. Прибыл в Азербайджан с официальным //ChechnyaToday.com›Новости›view/23062… 16. Товарооборот между Азербайджаном и РФ в 2015 год // rzd-partner.ru›…news…azerbaidzhanom…2015…do…mlrd/ 17. ingnii.ru›wp-content/uploads/2016/12/sbornik… 18. haqqin.az›Новости›24868 19. Федеральная службы государственной статистики [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.gks.ru Резюме Статья посвящена российско-азербайджанским отношениям на современном этапе. Одним из важнейших этапов этой интеграции является создание и укрепление дружеских, политико-экономических и культурных связей с соседними республиками, и, в первую очередь, с Россией. В статье существенное внимание уделяется экономическим отношениям. В статье особое внимание отведено развитию экономических отношений Азербайджанской Республики с республиками Северного Кавказа. 109 Summary The article is devoted to Russian-Azerbaijani relations at the present stage. One of the most important stages of this integration is the creation and strengthening of friendly, political, economic and cultural ties with neighboring republics, and, first of all, with Russia. In the article, considerable attention is paid to economic relations. The article focuses on the development of economic relations between the Republic of Azerbaijan and the republics of the North Caucasus. Xülasə Məqalə müasir mərhələdə Rusiya-Azərbaycan münasibətlərinə həsr olunmuşdur İnteqrasiynın vacib mərhələlərindən biri qonşu respublikalarla, həmçinin Rusiya ilə dostluq, siyasi-iqtisadi və mədəni əlaqələrin yaradılması və möhkəmləndirilməsidir. Məqalədə əsas diqqət iqtisadi münasibətlərə yönəlmişdir. Məqalədə xüsusi diqqət Azərbaycan Respublikasının Şimali Qafqaz respublikaları ilə iqtisadi münasibətlərin inkişafına ayrılır. Kəlbizadə Elnur AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru kelbizadeh@gmail.com AZƏRBAYCANIN NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI İLƏ GÜRCÜSTANIN ACARISTAN MUXTAR RESPUBLİKASI ARASINDA ƏLAQƏLƏRİN İNKİŞAFI: TARİX, MÜASİR DÖVR VƏ PERSPEKTİVLƏR Açar sözlər: Naxçıvan, Acarıstan, muxtariyyət, iqtisadi əlaqələr, mədəni əlaqələr, Cənubi Qafqaz Ключевые слова: Нахчыван, Аджария, автономия, экономические отношения, культурные отношения, Южный Кавказ Keywords: Nakhchivan, Adjara, autonomy, economic relations, cultural relations, South Caucasus Bu gün dünyada qloballaşma proseslərinin sürətləndiyi bir dövrdə dünya xalqlarının sülh və qardaşlıq şəraitində yaşaması, dünya xalqları arasında qarşılıqlı faydalı əlaqələrin qurulması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Artıq beynəlxalq münasibətlər özünün inkişaf mərhələsində elə bir səviyyəyə gəlib çatmışdır ki, təkcə ayrı-ayrı ölkələr arasında deyil, müxtəlif ölkələrin regional idarəçilikləri arasında əlaqələrin inkişafı labüddür və bu proses dünya xalqları arasında əlaqələrin daha da sıxlaşmasına şərait yaradır. Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikası da ölkəmizin müəyyən olunmuş vahid xarici siyasət xəttinə uyğun olaraq müxtəlif ölkələrin regionları ilə iqtisadi, mədəni və humanitar sahələrdə əlaqələrini genişləndirir. Hələ XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri olarkən xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev muxtar respublikanın həmsərhəd ölkələrlə, bu ölkələrin ayrı-ayrı regionları ilə əlaqələrinin inkişaf etdirilməsini vacib məsələ kimi dəyərləndirmişdir. O zaman Türkiyə Cumhuriyyəti və İran İslam Respublikası ilə əlaqələrin qurulması sayəsində Naxçıvan Muxtar Respublikasını blokada şəraitində düşdüyü ağır vəziyyətdən çıxarmaq mümkün olmuşdur.1 Ümummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ildə Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə qayıdışından sonra da Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycanın xarici əlaqələrində mühüm rol oynamışdır. Son 17 il ərzində muxtar respublikanın xarici iqtisadi, mədəni, humanitar əlaqələrinin miqyası xeyli genişlənmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Türkiyə Cumhuriyyətinin həmsərhəd vilayətləri ilə (İğdır, Qars, Ərzurum və s.), İran İslam Respublikasının həmsərhəd ostanları ilə (Şərqi Azərbaycan və Qərbi Azərbaycan Ostanları), Avstriyanın Ştiriya Federal Əyaləti ilə2 müxtəlif səviyyəli əlaqələr qurmuşdur. 1 Hacıyev İ. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ictimai-siyasi həyatı, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı (1991-2011). Naxçıvan: Əcəmi, 2011, s. 48-49 Qasımov Ə. Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyətinin Naxçıvan dövrü (1990-1993-cü illər) // Tarix və onun problemləri, №2, 2013, s. 103 Kəlbizadə E. XX əsrin son onilliyində Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Türkiyə Cumhuriyyəti arasında əlaqələrin inkişaf tarixindən / Tarix və onun problemləri, xüsusi buraxılış, №2, Bakı, 2012, s. 331-336 2 Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisində görüş // “Şərq qapısı” qəzeti, 19 may 2016, № 91, s. 1 Avstriya Respublikasının Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Aksel Vexin Naxçıvana səfəri davam edir // “Şərq qapısı” qəzeti, 19 may 2016, № 91, s. 1 110 Müasir dövrdə Gürcüstanın Acarıstan Muxtar Respublikası ilə qurulan qarşılıqlı əlaqələr də mühüm əhəmiyyət daşıyır. Naxçıvanla Acarıstanın əməkdaşlıq münasibətləri qonşu və dost ölkələr olan Azərbaycanla Gürcüstanın hərtərəfli əlaqələrinin inkişafına təkan verir və iki dövlət arasında mövcud olan əlaqələrin bazasında inkişaf etdirilir. Acarıstan Gürcüstanın cənub-qərbində yerləşən muxtar respublikadır. Muxtar respublikanın ərazisinin böyük hissəsi Qara dənizin sahilində yerləşir. Əhalisinin əksəriyyətini gürcü müsəlmanları olan acarlar təşkil edir. Paytaxtı Batumi şəhəridir. Batumi limanı regiondakı iri transmilli layihələrin, o cümlədən Avropa-Asiya nəqliyyat dəhlizinin əsas qovşaqlarından biridir. Qədim dövrlərdən bəri Kolxida və Qafqaz İberiyası dövlətlərinin tərkibində olmuş ərazi təxminən eramızdan əvvəl V əsrdə yunanların koloniyasına çevrilmiş, sonrakı dövrlərdə Roma, Sasani və Bizans imperiyalarının, Ərəb xilafətinin tərkibində olmuşdur. IX əsrdə indiki Acarıstanın ərazisi iki gürcü dövləti Tao-Klaraceti knyazlığı və Abxaz krallığı arasında bölüşdürülmüşdü. XI əsrdə Acarıstan vahid Gürcüstanın tərkibində birləşdirilmişdir. XI əsrdə Səlcuqların, XIII əsrdə isə monqolların yürüşləri Acarıstandan da yan keçməmişdir. Coğrafi baxımdan strateji əhəmiyyətə malik Acarıstan əsrlər boyu iki böyük imperiyanın – Osmanlı dövlətinin və çar Rusiyasının mübarizə meydanına çevrilmişdir. XVI əsrin ortalarından 1878-ci ilədək indiki Acarıstan ərazisi Osmanlının nəzarətində idi. Naxçıvanla Gürcüstan və onun Acarıstan Muxtar Respublikası arasında tarixən müxtəlif əlaqələr, xüsusən də ticarət, təhsil və mədəniyyət əlaqələri olmuşdur. Tarixi mənbələrdə qeyd olunur ki, Naxçıvan xanlığının yaradıcısı olan Heydərqulu xan Kəngərli Gürcüstanın Kartli-Kaxetiya çarlığı ilə hərbi münasibətlər qurmuş,3 Acarıstanla Naxçıvan arasında mövcud olmuş siyasi-mədəni əlaqələr hələ XVIII əsrin ortalarında daha da inkişaf etməyə başlamışdır.4 Tarixçi alim, tədqiqatçı Musa Quliyev qeyd edir ki, 1916-cı ilə aid sənədlərdə naxçıvanlı yazıçı Əli Səbri Qasımovun Batumidə müsəlman-qaçqın cəmiyyətinin üzvü kimi çox fəal iştirakı öz əksini tapmışdır. Hətta yazıçı öz xatirələrində yazır ki, Batumidən Trabzona qədər ərazidə yaratdığımız xeyriyyə cəmiyyətinin fondundan müsəlman qaçqınlarına müxtəlif yardımlar göstərirdik. Naxçıvanlı digər bir şair – Ələkbər Qərib də bu cəmiyyətdə təmsil olunmuşdur.5 Araşdırmalardan məlum olur ki, həmin illərdə Naxçıvandan olan polkovnik İbrahim bəy Qədimov Ərdəhan və Batumidə hərbi fəaliyyət göstərmiş, zorakılığa məruz qalan dinc müsəlmanların mənafeyini qorumuşdur.6 Eyni zamanda XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində naxçıvanlı milyonçu Mirzə Heydər Nəsirbəyovun Batumi ilə yaxından ticarət əlaqələri olmuşdur.7 Həmin vaxt Acarıstanın pambığa olan tələbatının bir hissəsi Naxçıvan pambığı ilə ödənilmiş, bu və digər məhsullarımız Batumidən Trabzona aparılmaqla Avropa bazarlarında da satılmışdır. Zaqafqaziya statistik məlumatlar toplusuna əsasən, 1909-1913-cü illərdə Batumi gömrükxanası vasitəsilə Naxçıvandan xaricə 359 min 804 pud əmtəə ixrac edilmişdir. Bütün bunlar və bu kimi sadalanmayan digər faktlar bir daha onu göstərir ki, Gürcüstan, Tbilisi və Batumi ilə Azərbaycan, Bakı və Naxçıvan arasında ictimai-mədəni əlaqələr tarixən yüksək səviyyədə və dəyərdə olmuşdur. Acarıstan Muxtar Respublikası ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasının tarixində bir sıra oxşar məqamlar da vardır. Bu məqamları nəzərdə tutan Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbov çıxışlarından birində demişdir: “Həm Azərbaycan, həm də gürcü xalqı oxşar siyasi talelər yaşamış, 1918-ci ildə Gürcüstanın paytaxtı Tbilisidə həm Gürcüstan, həm də Azərbaycan xalqları ilk demokratik respublikalarını elan etmişlər. Bundan sonra 1921-ci ildə imzalanmış beynəlxalq Moskva və Qars müqavilələrinə əsasən, Gürcüstanın muxtar qurumu olan Acarıstan Muxtar Respublikası və Azərbaycanın muxtar qurumu olan Naxçıvan Muxtar Respublikası yaradılmışdır. Hazırda Naxçıvanla Batumi, Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Avstriyanın Ştiriya Federal Əyalətində işgüzar səfərdə olmuşdur // AZƏRTAC-ın rəsmi internet səhifəsi www.azertag.az/xeber/Naxchivan_Muxtar_Respublikasi_Ali_Meclisinin_sedri Avstriyanin_Stiriya_Federal_Ayaletinde_isguzar_seferde_olmusdur-171800, 10.05.2012 3 Quliyev M. Naxçıvan xanlığının Qafqazda hərbi-siyasi mövqeyi və əlaqələri. Naxçıvan:Əcəmi, 2013, 184 s., s. 18-19 Əliyеv F.M., Əliyеv M.M. Naхçıvan хanlığı. Bakı: Azərnəşr, 1996, 106 s.; təkrar nəşr- Bakı:Şərq-Qərb, 2007,120 s., s. 49 4 Гаджиев И., Кальбизаде Э. Из истории дипломатии. Нахчыванские дипломаты. Saarbrücken: Lambert Academic Publishing, 2017, 64 c., с. 47 5 Hacıyev İ., Kəlbizadə E. Naxçıvanlı diplomatları. Naxçıvan:Əcəmi, 2017, 128 s., s. 60 6 Quliyev M. Daşnakların qənimi: Qars vilayətinin sakinləri polkovnik İbrahim bəy Qədimovun qəhrəmanlığı barədə xatirələri nəsildən-nəsilə ötürürlər // Azərbaycan, 26 iyun 2009. N 137, s. 9 . 7 Hacıyev İ., Kəlbizadə E. Naxçıvanlı diplomatları. Naxçıvan: Əcəmi, 2017, 128 s., s. 60 111 Acarıstan Muxtar Respublikası arasında əlaqələrin bütün sahələr üzrə genişləndirilməsi üçün yaxşı əsaslar vardır”.8 Ümumilikdə iki muxtar respublikanın tarixi taleyindəki oxşarlıqları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür: - Hər iki muxtar respublikanın yerləşdiyi ərazi strateji cəhətdən əlverişli olduğundan müxtəlif imperiyaların mübarizə meydanı olmuş, lakin yerli əhalinin qəhrəmanlığı və mübarizliyi sayəsində yerli idarəçilik qorunub saxlanılmışdır. - İki muxtar respublikanın tarixində ən böyük oxşarlıq 1921-ci ildə imzalanmış Moskva və Qars müqavilələridir. Belə ki, Həm Azərbaycanın tərkibində Naxçıvan Muxtar Respublikası, həm də Gürcüstanın tərkibində Acarıstan Muxtar Respublikası 1921-ci il martın 16-da Moskvada imzalanmış Türkiyə-Rusiya müqaviləsinin və həmin il oktyabrın 13-də Türkiyə və üç Cənubi Qafqaz respublikası arasında imzalanmış Qars müqaviləsinin müddəalarına əsasən yaradılmışdır. - Naxçıvan kimi Acarıstanın da muxtariyyət əldə etməsində bölgənin bir müddət türk qoşunlarının nəzarətində olması9 və Türkiyənin tələbləri əhəmiyyətli rol oynamışdır. - XX əsrin 90-cı illərində Azərbaycan və Gürcüstan müstəqillik əldə etdikdən sonra keçmiş iqtisadi əlaqələrin zəifləməsi, artan xarici təhlükə hər iki muxtariyyətin iqtisadi baxımdan xeyli dərəcədə zəifləməsinə nəticə olaraq isə əhalinin XX əsrin 90-cı illərində artan miqrasiyasına səbəb olmuşdur.10 - Hər iki muxtariyyət bu gün sürətli sosial-iqtisadi inkişaf yolundadır və turizmin inkişafını iqtisadiyyatın prioritet sahələrindən biri hesab edir. Acarıstan Muxtar Respublikası ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında əlaqələr bu gün yüksələn xətlə inkişaf edir. 2012-ci ilin yanvar ayında Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin Gürcüstanın Acarıstan Muxtar Respublikasına 3 günlük işgüzar səfəri ikitərəfli əlaqələrin inkişafının başlanğıcı olmuşdur. Acarıstan Muxtar Respublikasına işgüzar səfəri zamanı ortaq tarixi yaddaşa nəzər salan Ali Məclisin Sədri iki ölkə xalqları arasında əsrlərdən bəri davam edən dostluğun mahiyyətini ortaya qoymuş, mövcud əlaqələri daha da irəliyə aparmaq üçün yaxşı əsasların olduğunu qeyd etmişdir. Acarıstan Muxtar Respublikasında olarkən tarixi Azərbaycan-Gürcüstan əlaqələrinə, dostluğuna toxunan Ali Məclisin Sədri demişdir: “Gürcüstanla Azərbaycanı tarixi əlaqələr birləşdirir. Bizim ulu babalarımız qonşuluq və qardaşlıq şəraitində yaşamışlar. Qədim bir gürcü məsəlində deyilir ki, “Tataritis şeni dzmaa”, yəni “azərbaycanlı sənin qardaşındır.” Azərbaycan xalqına mənsub “Koroğlu” dastanındakı Gürcüoğlu obrazı xalqlarımızın qədim dostluğunun təcəssümüdür. Bəşəri dəyərləri özündə birləşdirən “Əli və Nino” əsəri gürcü-azərbaycanlı dostluğuna daha bir nümunədir... Nizami Gəncəvi Gürcüstanın barlı-bərəkətli torpağını, cəsur oğullarını vəsf etmiş, Şota Rustaveli “Pələng dərili cəngavər” əsərində mədəniyyət və ticarət mərkəzi kimi Naxçıvandakı Gilan şəhərini göstərmişdir”.11 Keçirilən görüşlərdə səhiyyə sahəsində əlaqələrin inkişafı barədə də fikir mübadiləsi aparılmışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri səhiyyə sahəsində əlaqələrin genişləndirilməsinin əhəmiyyətini qeyd etmiş, onun tənəffüs yolu xəstəliklərindən əziyyət çəkən acarıstanlı aztəminatlı ailələrin uşaqlarının Naxçıvanın Duzdağ Fizioterapiya Mərkəzində müalicə olunması barədə təklifi razılıqla qarşılanmışdır. 2012-ci ilin iyun ayında Acarıstan Muxtar Respublikasında astma-bronxit xəstəliyindən əziyyət çəkən uşaqların bir qrupu Batumidən Naxçıvana yola salınmışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikasına Batumidən yola salınmış 14 uşaq Naxçıvandan göndərilən avtobusla muxtar respublikaya gəlmişdir. Acarıstan Muxtar Respublikasından gələn uşaqların Duzdağ Fizioterapiya Mərkəzində yüksəksəviyyəli müalicəsi təşkil edilmişdir. 2012-ci ilin iyun ayı Acarıstan Hökumətinin Sədri Levan Varşalomidzenin rəhbərlik etdiyi Gürcüstanın Acarıstan Muxtar Respublikasının nümayəndə heyətinin Naxçıvan Muxtar Respublikasına işgüzar səfəri ilə də yaddaqalan olmuşdur. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisində keçirilən görüş zamanı ikitərəfli əlaqələrin daha sürətlə inkişafı üçün bir çox sahələr üzrə müzakirələr aparılmışdır.12 Görüşdə Naxçıvanla Batumi, Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Acarıstan Muxtar Respublikası arasında əlaqələrin müxtəlif sahələr üzrə inkişaf perspektivləri müzakirə edilmiş, mədəniyyət, turizm, kütləvi informasiya vasitələri, təhsil sahəsində əlaqələrin inkişafı üçün imkanların olduğu vurğulanmış, gələcəkdə 8 Əliyev R. Azərbaycan və Gürcüstan arasında əlaqələr daim genişlənir // “Şərq qapısı” qəzeti, 6 avqust, 2014, № 147, s. 3 Чапичадзе З. История Грузии. Тбилиси: Print House Damani, 2016, 289 c., c. 256 10 Tahirova H. Miqrasiya proseslərinin Naxçıvan Muxtar Respublikasınıın demoqrafik vəziyyətinin tənzimlənməsinə təsiri // Bakı Universitetinin Xəbərləri, 2011: №2, s. 173-181, s. 175-176; Regional development strategy of the Autonomous Republic of Ajara, // www.ajara.gov.ge/acg/files/Adjara-Development-Strategy.pdf, 189 s., s. 3 11 Tahirli R. Azərbaycan-Gürcüstan münasibətləri Naxçıvan - Acarıstan müstəvisində // www.nakhchivan.az/portal1/news/iyul-2012/news20.html., iyul: 2012. 12 Gürcüstanın Acarıstan Muxtar Respublikasının nümayəndə heyəti Naxçıvan Muxtar Respublikasına işgüzar səfərə gəlmişdir // “Azərbaycan” qəzeti, 10 iyun 2012, s. 3. 9 112 Naxçıvan-Batumi avtobus və təyyarə reyslərinin açılması barədə fikir mübadiləsi aparılmış, iş adamları arasında əlaqələrin genişləndirilməsi ilə bağlı məsələlər müzakirə olunmuş, qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın perspektivləri nəzərdən keçirilmişdir. Azərbaycan-Gürcüstan dostluq əlaqələrinin dərinləşməsi istiqamətində ulu öndər Heydər Əliyevin tarixi xidmətlərini xatırladan Ali Məclisin Sədri demişdir ki, müasir şəraitdə Azərbaycan və Gürcüstan rəhbərlərinin səyləri ilə iki ölkə arasında əlaqələr daha da genişlənmiş, strateji xarakter almışdır. Bu gün ölkələrimizi tarixi mədəni əlaqələrlə yanaşı, həm də qlobal enerji, nəqliyyat və kommunikasiya layihələri birləşdirir. Xalqlarımız və dövlətlərimiz arasında əlaqələr təkcə iqtisadi münasibətlərlə məhdudlaşmır. Ölkələrimiz regional və beynəlxalq müstəvidə də uğurlu əməkdaşlıq edirlər. Acarıstan Muxtar Respublikası Hökumətinin Sədri Levan Varşalomidze blokada vəziyyətində olmasına baxmayaraq, Naxçıvanın hərtərəfli inkişaf etməsinin məmnunluq doğurduğunu vurğulayaraq demişdir ki, Acarıstan Muxtar Respublikası ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında qurulan əlaqələr qısa müddətdə uğurlu inkişaf yolu keçərək yeni mərhələyə yüksəlmişdir. Acarıstanlı aztəminatlı ailələrin uşaqlarının Naxçıvan Muxtar Respublikasının hesabına Duzdağ Fizioterapiya Mərkəzində müalicə olunmasını humanist addım kimi dəyərləndirən Levan Varşalomidze dostluq və əməkdaşlıq əlaqələrinin inkişafı naminə bütün təklifləri dəstəklədiklərini bildirmiş, bu istiqamətdə qarşılıqlı səylərin göstəriləcəyinə əminliyini ifadə etmişdir. Həmin görüşdə Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Acarıstan Muxtar Respublikası arasında “Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan və Gürcüstanın Batumi şəhərləri arasında Qardaşlıq və Əməkdaşlığa dair Memorandum” imzalanmışdır.13 Səfər çərçivəsində Acarıstan Hökumətinin Sədri Naxçıvan Muxtar Respublikasının tarixi yerləri, istehsal və sənaye müəssisələri, turizm obyektləri ilə yaxından tanış olmuşdur. Naxçıvan və Batumi arasında iqtisadi əlaqələr yüksələn xətlə inkişaf etmiş, rəsmi nümayəndələrlə yanaşı, iki muxtariyyətin iş adamlarının və nümayəndə heyətlərinin qarşılıqlı səfərli təşkil edilmişdir. 2012-ci ildə Batumi şəhərində “Naxçıvan Muxtar Respublikasında istehsal olunan məhsulların sərgisatış yarmarkası” təşkil olunmuş, yarmarkada Naxçıvan Muxtar Respublikasında istehsal olunan müxtəlif çeşidli məhsullar – “NAZ Lifan” avtomobilləri, mebel avadanlıqları, tikinti sektorunda geniş istifadə olunan travertin, mərmər və daş məmulatları, yerli sənətkarlar tərəfindən hazırlanmış misgərlik məmulatları, meyvə şirələri, içkilər, konservləşdirilmiş qida məhsulları, şirniyyatlar, mürəbbələr, bal, çay və tütün məmulatları nümayiş etdirilmişdir. Qarşılıqlı səfərlərdən sonra bütün digər sahələr kimi, təhsil sahəsində də əlaqələr inkişaf etməyə başlamışdır. Naxçıvan Dövlət Universiteti ilə Batumi Dövlət Universiteti arasında təhsil, elm, mədəniyyət və idman sahələrində əməkdaşlığın həyata keçirilməsi və əlaqələrin inkişafına dair müqavilə imzalanmışdır.14 Qurulan faydalı əməkdaşlığın davamı kimi Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri fəxri doktoru olduğu Batumi Dövlət Universitetinin tələbələrinin istifadəsi üçün ali təhsil ocağına yeni kompyuter dəstləri, noutbuklar, elektron lövhələr və proyektorlar hədiyyə etmiş, universitetdə Azərbaycan dilinin tədrisi üçün ayrıca auditoriya yaradılmışdır. 2013-cü ilin noyabrında III Beynəlxalq Humanitar Bakı Forumunda iştirak üçün Azərbaycana gəlmiş Acarıstan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin Sədri Avtandil Beridze Naxçıvanda da olmuş və Noyabrın 2-də Naxçıvan Muxtar RespublikasıAli Məclisinin Sədri Vasif Talıbovla görüşmüşdür. Görüşdə ikitərəfli əlaqələrin daha geniş spektrdə müzakirəsi məqsədi ilə A.Beridze Naxçıvan Muxtar Respublikasına rəsmi səfərə də dəvət edilmişdir.15 Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun 28 iyul 2014-cü ildə Gürcüstanın Acarıstan Muxtar Respublikasına işgüzar səfəri və Batumidə Acarıstan Muxtar Respublikası Hökumətinin Sədri Arçil Xabadze, Acarıstan Ali Sovetinin Sədri Avtandil Beridze ilə görüşmüşdür. 2016-cı ilin fevral ayında Naxçıvanla Batumi arasında nəqliyyat əlaqələrinin daha da güclndirilməsi yönündə daha bir addım atılmış, Naxçıvan-Batumi-Naxçıvan avtobus marşrutu fəaliyyətə başlamışdır. Bu layihə “Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan və Gürcüstan Respublikasının Batumi şəhərləri arasında Qardaşlıq və Əməkdaşlığa dair Memorandum”a əsasən həyata keçirilmişdir.16 2016-cı ilin iyun ayının 11-də Acarıstan Muxtar Respublikası Hökumətinin sədri Arçil Xabadzenin rəhbərlik etdiyi Acarıstan Muxtar Respublikasının nümayəndə heyəti, 2017-ci ilin fevralında isə Acarıstan Muxtar Respublikası Hökumətinin yeni sədri Zurab Pataradzenin rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti Naxçı- 13 Kəlbizadə E. Qardaşlaşan muxtariyyətlər: Naxçıvan və Acarıstan // “Şərq qapısı” qəzeti, 1 mart 2013, № 40, s. 3 Acarıstan Muxtar Respublikasının nümayəndə heyəti Duzdağ Fizioterapiya Mərkəzinə baxmış, muxtar respublikanın təhsil və mədəniyyət müəssisələri ilə tanış olmuşdur // “Azərbaycan” qəzeti, 12 iyun 2012, s. 6. 15 Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisində görüş // “Şərq qapısı” qəzeti, 5 noyabr 2013, № 207, s. 1 16 Həsənov S. Naxçıvan-Batumi-Naxçıvan avtobus marşrutu fəaliyyətə başlayıb // “Şərq qapısı” qəzeti, 23 fevral 2013, www.serqqapisi.az/index.php/ictimai-siaysi/9196-nakhdzh-van-batumi-nakhdzh-van-avtobus-marshrutu-faealiyyaetaebashlay-b 14 113 van Muxtar Respublikasında səfərdə olmuş və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovla görüşlər keçirmişlər. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun 2017-ci ilin may ayında Acarıstanın paytaxtı Batumi şəhərinə səfəri muxtariyyətlərarası əlaqələrin inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcı olmuşdur. Səfər çərçivəsində Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbov Acarıstan Muxtar Respublikası Hökumətinin rəhbəri Zurab Pataradze, Şota Rustaveli adına Batumi Dövlət Universitetinin rektoru professor Merab Xalvaşi ilə görüşlər keçirmiş, ticarət-iqtisadi, təhsil, səhiyyə və digər sahələrdəki əməkdaşlıq məsələləri əsas müzakirə mövzusu olmuşdur. İki muxtariyyət rəhbərlərinin görüşündə müzakirə olunan əsas məsələlərdən biri iki muxtar respublikanın iş adamları arasında əlaqələrin genişləndirilməsi və qarşılıqlı investisiya imkanlarının müzakirə olunması məqsədi ilə Naxçıvan və ya Batumi şəhərlərində ikitərəfli görüşlərin keçirilməsi məsələsi olmuşdur. Belə bir təkliflə Naxçıvan tərəfi çıxış etmiş və Acarıstan hökümətinin rəhbəri tərəfindən də müsbət qarşılanmışdır. Naxçıvan ilə Batumi arasında birbaşa çarter reyslərin açılması, regionda aparıcı tur-operatorların əlaqələrinin və kənd təsərrüfatı sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsi, logistik mərkəzlərin yaradılması, turist axınının artımı istiqamətində aparılan müzakirələr isə əməkdaşlığın yeni mərhələsinin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirmişdir.17 Bu səfər zamanı Batumi Dövlət Universitetində “Heydər Əliyev – Azərbaycanşünaslıq Mərkəzi” və “Acarıstan-Naxçıvan Muxtar Respublikası” dostluq auditoriyasının fəaliyyətə başlaması da ikitərəfli əlaqələrin müsbət məqamlarından biri olmuşdur. Bu gün Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Gürcüstan Respublikasının Acarıstan Muxtar Respublikası arasında əlaqələrin sürətli inkişafı iki ölkə arasında tarixən mövcud olmuş dostluq əlaqələrinin daha da möhkəmlənməsinə, strateji əməkdaşlıq çərçivəsində hər iki tərəfin faydalı inkişafına xidmət edir. İki muxtar qurum arasında qurulan münasibətlər bir neçə cəhətdən mühümdür və gələcəkdə oxşar vəziyyətlər üçün presedentlə yaratmaqdadır: - İki muxtariyyət arasında əlaqələrin inkişafı gələcəkdə Qafqazın və ümumilikdə post-sovet məkanının digər muxtar qurumları və regional idarəçilikləri arasında əlaqələrin qurulması üçün presedent yaradır. - Bu tipli əlaqələrin inkişafı həm də gələcəkdə muxtariyyətlərarası çoxtərəfli əməkdaşlığa və Avropa Şurası Yerli və Regional Hamimiyyətlə Konqresi formatında post-sovet ölkələrinin regional idarəçiliklərini birləşdirən bir təşkilatın yaranmasına imkan verir. - Regional idarəçiliklər arasında iqtisadi, mədəni və humanitar sahələrdə əməkdaşlığın qurulması mərkəzi idarəçiliklər üzərində olan yükü xeyli dərəcədə yüngülləşdirir. - Bu tipli ikitərəfli əməkdaşlıq Naxçıvan Muxtar Respublikasına Acarıstan Muxtar Respublikasının turizmin inkişafı sahəsində təcrübəsindən yararlanmağa, Acarıstan Respublikasına isə regional idarəçilik mexanizmləri və kənd təsərrüfatı sahəsində Naxçıvan Muxtar Respublikasının təcrübəsindən istifadəyə imkan verir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Acarıstan Muxtar Respublikasının nümayəndə heyəti Duzdağ Fizioterapiya Mərkəzinə baxmış, muxtar respublikanın təhsil və mədəniyyət müəssisələri ilə tanış olmuşdur // “Azərbaycan” qəzeti, 12 iyun 2012, s. 6. 2. Avstriya Respublikasının Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Aksel Vexin Naxçıvana səfəri davam edir // “Şərq qapısı” qəzeti, 19 may 2016, № 91, s. 1 3. Əliyev R. Azərbaycan və Gürcüstan arasında əlaqələr daim genişlənir // “Şərq qapısı” qəzeti, 6 avqust 2014, № 147, s. 3 4. Əliyеv F.M., Əliyеv M.M. Naхçıvan хanlığı. Bakı: Azərnəşr, 1996, 106 s; təkrar nəşr- Bakı:Şərq-Qərb, 2007, 120 s. 5. Gürcüstanın Acarıstan Muxtar Respublikasının nümayəndə heyəti Naxçıvan Muxtar Respublikasına işgüzar səfərə gəlmişdir // “Azərbaycan” qəzeti, 10 iyun 2012, s. 3. 6. Hacıyev İ. Naxçıvan Muxtar Respublikasının ictimai-siyasi həyatı, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı (19912011). Naxçıvan:Əcəmi, 2011, 272 s. 7. Hacıyev İ., Kəlbizadə E. Naxçıvanlı diplomatları. Naxçıvan:Əcəmi, 2017, 128 s. 8. Həsənov S. Naxçıvan-Batumi-Naxçıvan avtobus marşrutu fəaliyyətə başlayıb // “Şərq qapısı” qəzeti, www.serqqapisi.az/index.php/ictimai-siaysi/9196-nakhdzh-van-batumi-nakhdzh-van-avtobus-marshrutu-faealiyyaetaebashlay-b, 23 fevral 2013, 9. Kəlbizadə E. XX əsrin son onilliyində Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Türkiyə Cumhuriyyəti arasında əlaqələrin inkişaf tarixindən / Tarix və onun problemləri, xüsusi buraxılış, №2, Bakı, 2012, s. 331-336 10. Kəlbizadə E. Qardaşlaşan muxtariyyətlər: Naxçıvan və Acarıstan // “Şərq qapısı” qəzeti, 1 mart 2013, № 40, s. 3 17 Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Acarıstan Muxtar Respublikasında səfərdə olub // “Şərq qapısı” qəzeti”, 9 may 2017, s. 1 114 11. Qasımov Ə. Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyətinin Naxçıvan dövrü (1990-1993-cü illər) // Tarix və onun problemləri, №2 2013, s. 101-105 12. Quliyev M. Daşnakların qənimi: Qars vilayətinin sakinləri polkovnik İbrahim bəy Qədimovun qəhrəmanlığı barədə xatirələri nəsildən-nəsilə ötürürlər // “Azərbaycan” qəzeti, 26 iyun 2009.№ 137, s. 9 . 13. Quliyev M. Naxçıvan xanlığının Qafqazda hərbi-siyasi mövqeyi və əlaqələri. Naxçıvan:Əcəmi, 2013, 184 s. 14. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisində görüş // “Şərq qapısı” qəzeti, 19 may 2016-cı il, № 91, s. 1 15. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisində görüş // “Şərq qapısı” qəzeti, 5 noyabr 2013-cü il, № 207, s. 1 16. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Acarıstan Muxtar Respublikasında səfərdə olub // “Şərq qapısı” qəzeti”, 9 may 2017, s. 1 17. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Avstriyanın Ştiriya Federal Əyalətində işgüzar səfərdə olmuşdur // AZƏRTAC-ın rəsmi internet səhifəsi www.azertag.az/xeber/ Naxchivan_Muxtar_Respublikasi_Ali_Meclisinin_sedri_Avstriyanin_Stiriya_Federal_Ayaletinde_isguzar_seferde_olmusdur-171800, 10.05.2012 18. Regional development strategy of the Autonomous Republic of Ajara, // www.ajara.gov.ge/acg/files/AdjaraDevelopment-Strategy.pdf, 189 s. 19. Tahirli R. Azərbaycan-Gürcüstan münasibətləri Naxçıvan - Acarıstan müstəvisində // www.nakhchivan.az/portal-1/news/iyul-2012/news20.html, iyul 2012. 20. Tahirova H. Miqrasiya proseslərinin Naxçıvan Muxtar Respublikasınıın demoqrafik vəziyyətinin tənzimlənməsinə təsiri // Bakı Universitetinin Xəbərləri, 2011, №2, s. 173-181 21. Гаджиев И., Кальбизаде Э. Из истории дипломатии. Нахчыванские дипломаты. Saarbrücken: Lambert Academic Publishing, 2017, 64 c. 22. Чапичадзе З. История Грузии. Тбилиси: Print House Damani, 2016, 289 c. Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Gürcüstanın Acarıstan Muxtar Respublikası arasında əlaqələrin inkişafı: tarix, müasir dövr və perspektivlər Xülasə Məqalədə Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Gürcüstanın Acarıstan Muxtar Respublikası arasında 2012-ci ildən bəri qurulan ikitərəfli münasibətlərin əsas xarakterik xüsusiyyətləri təhlil edilir, regionlar arasında tarixən mövcud olmuş müxtəlif səviyyəli əlaqələrdən bəhs edilir. Regional idarəçiliklər arasında əlaqələrin Naxçıvan-Acarıstan modelinin gələcəkdə post-sovet məkanındakı digər muxtariyyətlər üçün presedent ola biləcəyi qeyd olunur. Məqalədə muxtariyyətlərarası əlaqələrin Gürcüstan-Azərbaycan münasibətlərinə, regionların inkişafına mümkün təsirləri və gələcək perspektivləri qeyd edilir. Развитие отношений между Нахчыванской Автономной Республикой Азербайджана и Аджарской Автономной Республикой Грузии: история, современный период и перспективы Резюме В статье анализируется основные характерные черты двусторонних отношений, установленных между Нахчыванской Автономной Республикой Азербайджана и Аджарской Автономной Республикой Грузии начиная с 2012 года, также рассматриваются исторически существующие между регионами различные уровни взаимоотношений. Отмечается, что модель взаимоотношений Нахчыван-Аджария в региональном управлении в будущем может стать прецедентным для других автономий на постсоветском пространстве. В статье отмечаются влияние междуавтономных отношений на развитие регионов, отношений между Грузией и Азербайджаном и дальнейшие перспективы. Development of relations between the Nakhchivan Autonomous Republic of Azerbaijan and the Adjara Autonomous Republic of Georgia: history, present period and prospects Summary In the article are analyzed the main features of bilateral relations established between Azerbaijan's Nakhchivan Autonomous Republic and Adjara Autonomous Republic of Georgia since 2012, and the different levels of historical ties between the regions. It is noted that the Nakhichevan-Adjarian model of the relations between regional administrations can be a precedent for other autonomies in the post-Soviet states. The possible impacts of inter-autonomous relations on GeorgiaAzerbaijan relations, regional development and future prospects are indicated in the article. 115 Купчик Олег Киевский Национальный Университет имени Тараса Шевченко, кандидат исторических наук, доцент kupchik_Oleg@ukr.net АЗЕРБАЙДЖАНО-УКРАИНСКИЕ ОТНОШЕНИЯ: ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ Ключевые слова: студенческое общество, комиссариат, посол, торговый представитель, военнослужащий, сотрудничество. Keywords: student society, commissariat, an ambassador, trade representative, soldier, collaboration. Давние и дружественные отношения связывают азербайджанский и украинский народы, начало которых достигает еще древности. Они развивались с разной степенью интенсивности, в зависимости от внутренних и внешних факторов, с годами приобретая новый смысл и значение для обоих народов. С начала XX века особенное место в истории азербайджано-украинских отношений заняла сфера образования. Из-за отсутствия собственных высших учебных заведений азербайджанская молодежь была вынуждена поступать на учебу в другие регионы Российской империи. В Украине они охотно поступали в вузы Киева, в частности Университет Св. Владимира, Киевский политехнический институт, Киевский коммерческий институт. В Университете для обучения избирали юридический и медицинский факультеты, в коммерческом институте – экономическое отделение. Единственная азербайджанская девушка Сона-ханум Ахундова училась на медицинском отделении Киевских высших женских курсов. По окончании учебы реализовывали себя в частной медицинской и юридической практике, коммерции, ибо государственная и военная служба для азербайджанцев-мусульман была запрещена. Если на протяжении 1901–1904 гг. в киевских вузах обучалось лишь несколько азербайджанцев, то во время революционных событий 1905–1907 гг. азербайджанская молодежь начала активнее поступать на учебу к ним. С тех пор в университете и других вузах города каждый год обучалось несколько десятков азербайджанцев. К Февральской революции 1917 года у них прошло обучение около 200 азербайджанцев. В основном это были выходцы из знатных (беки) и социально обеспеченных (горожане, владеющие недвижимостью, мусульманского духовенства, служащих органов местного самоуправления) семей. Примечательно, что обучались целые азербайджанские семьи, родные и двоюродные братья (Ахундовы, Талышинские, Везировы, Алиевы, Миртагиевы). Хотя некоторые обучались успешно, большинство были «троечниками». Причинами плохой учебной неуспеваемости и частой академической задолженности были «языковая проблема», а именно недостаточное владение русским языком, сложная адаптация в «чужом» для них крае. Много студентов-азербайджанцев отчислялось из киевских вузов из-за академической задолженности, некоторые – из-за неуплаты за учебу. Эти отчисления и возобновления на учебе часто повторялись. Поэтому все время учебы у студентов-азербайджанцев вместо пяти лет занимало семь. Некоторые оканчивали вузы уже в советское время, в начале 1920-х годов. Некоторые получали в университете и институтах стипендии и денежную помощь. Были и такие, которым учебу оплачивали зажиточные азербайджанцы или органы местного самоуправления (Бакинская городская дума). Были и такие, которые не окончили обучения и не получили такого желаемого высшего образования и диплома1. Студенты-азербайджанцы составляли не значительное, по сравнению с общей численностью студенчества в городе, количество. Но большинство из них не остались в стороне от студенческой борьбы. Во время студенческой забастовки 1900–1901 г. в Университете Св. Владимира среди задержанных было «8 мусульман». А во время студенческих волнений 1907 г. среди арестованных студентов было уже «42 кавказца». Вместе со студентами-евреями (иудеями) и студентами-поляками (римокатоликами), они требовали отменить: «процентную норму» при поступлении в вузы для абитуриентов-неправославных, запрет на государственную и военную службу, требовали права на собственные средние и высшие учебные заведения. «Заброшенные» судьбой на учебу в далекий и неведомый им Киев, студенты-азербайджанцы «не потерялись» среди студенческой корпорации города. При коммерческом институте 25 октября 1 Купчик О. Р. Азербайджанці у м. Києві в 1900–1919 рр. // XIX Сходознавчі читання А. Кримського: Тези доповидей міжнародної наукової конференції (16-17 жовтня 2015 р.) / Інститут сходознавства ім. Агатангела Кримського НАН України. – К., 2015. с. 43-44. 116 1909 г. учредили «Закавказское землячество»2. В Университете Св. Владимира в декабре 1911 года организовали «Общество взаимопомощи студентов-мусульман», в которое вошли почти все студенты-мусульмане университета. Руководящую роль в обществе играли Ш. Рустамеков, Ф. Ордубатский, А. Талышинский. В марте 1913 года обучавшиеся в киевских вузах студенты-азербайджанцы инициировали создание «Все российской организации студентов-мусульман». Они создали организационную комиссию (А. Талышинский, Ш. Рустамбеков, Ю. Везиров, У. Ахтямова, Х. Еникеев, Ф. Ордубадский, А. Алибеков). Это комиссия созвала на 17 апреля 1913 г. организационное заседание, на которое пригласила представителей студенческих мусульманских корпораций других вузов империи. Это организационное заседание началось в седьмом часу вечера на арендованной курсисткой Киевских высших женских курсов Сони-ханум Ахундовой квартире по адресу ул. Назарьевская, 15, кв. 7. Кроме нее собралось еще пятнадцать человек, а именно Умма Гульсум Ахтямова (курсистка Киевских высших женских курсов), Мир Абульфат хан Талышинский (студент медицинского факультета Университета Св. Владимира), Шафий-бек Рустамбеков (студент юридического факультета Университета Св. Владимира), Фируз-бек Ордубадский (студент медицинского факультета Университета Св. Владимира), Гусейн-бек Ахундов (студент Киевского политехнического института), Халил-Улла Еникеев (студент медицинского факультета Университета Св. Владимира), Джамиль-бек Везиров (студент Киевского политехнического института), Али-бек Алибеков (студент медицинского факультета Университета Св. Владимира), Ширин-бек Сафаралибеков (студент юридического факультета Харьковского университета), Абульфат хан Насирбеков (студент Новороссийского университета), Наджиб КурбанГалиев (студент юридического факультета Петербургского университета), Мир Ягуб Мехтиев (студент Петербургского политехнического института), Мухаммед Каримов (студент Московского коммерческого института), Абубакир Имамбаев (студент юридического факультета Казанского университета), Галимджан Ибрагимов (татарин, в Киеве занимался частной педагогической практикой)3. После того, как было объявлено о начале заседания, выступили председатель оргкомитета А. Талышинский, Ш. Сафаралибеков. Потом А. Талышинский зачитал повестку дня. После состоялись выборы президиума собрания: председателем избрали М. Каримова, его заместителями – Х. Еникеева и Н. Курбан-Галиева, а делегаты студенческих мусульманских землячества предоставили свои полномочия. Но зачитать доклады студенты уже не успели, ибо нагрянули сотрудники полиции и «охранки», имевшие очевидно информацию о заседании. Их интересовал главный вопрос, имела ли организация политический характер? «Охранке» на той момент было известно, что студент Х. Еникеев и педагог Г. Ибрагимов пытались создать в городе «интернациональную социалистическую организацию студентов-мусульман». Во время обыска у задержанных студентов изъяли запрещенную революционную литературу, агитационные листовки. Сами студенты во время допроса путались в показаниях. Одни утверждали, что вопрос о политической деятельности вообще не ставился, речь шла исключительно о культурно-просветительской деятельности организации. Она ставила задачи: развивать национальный язык, литературу, культуру, создать собственную среднюю и высшую школу, содействовать подготовке для них учителей и преподавателей, при помощи зажиточных мусульман учредить денежный фонд для оплаты учебы студентов-мусульман, а также издавать учебную и популярную литературу. Другие участники собрания признали наличие политической составляющей в работе организации. Третьи давали показания, что «ничего не видели и не знают». Но следствие установило, что во время подготовительного заседания вопрос о политической деятельности организации все-таки поднимался. Следователи установили, что инициаторами политической составляющей деятельности «Всероссийской организации студентов-мусульман» были педагог Г. Ибрагимов и студент Х. Еникеев. Они сформулировали вопрос (об отношении к мусульманскому духовенству, мусульманской фракции Государственной думы, к другим национальностям, российскому правительству, политической борьбе, формах, условиях объединения и совместной работе с революционными партиями), которые попытались «провести» через заседание. 2 Купчик О. Р. Студенти-азербайджанці в Київському комерційному інституті (1906–1917 рр.) / О. Р. Купчик // Азербайджан й Україна на перехрестях історії та культури: Науковий збірник / Упоряд.: доц., . і. н. О. Р. Купчик, к. і. н. Л. В. Шпаковськи. – Ніжин: Вид-во Ніжин. держ. у-ту ім. М. Гоголя, 2017, с. 60-62. 3 Купчик О. Р., Дамиров А. У. Студенты-азербайджанцы города Киева в общественно-политической жизни Украины (1900–1917 гг.) / О. Р. Купчик. – К.: Издательский дом Дмитрия Бураго, 2013, с. 44-58. 117 Очевидно, что по поводу вопроса о политической составляющей в деятельности организации прошли острые дискуссии во время подготовки организационного собрания 16 апреля (на квартире у Г. Ахтямовой), утром (на квартире у Ф. Ордубаткого) и днем (на квартире у Дж. Везирова) 17 апреля. Большинство студентов, не желая «заниматься политикой» или боясь за это уголовного преследования, не увидели целесообразности в политической работе. Поэтому во время дневного, 17 апреля, заседания на квартире Дж. Везирова большинство не поддержало предложения включить обсуждение вопроса о политической составляющей деятельности в повестку дня. Об этом свидетельствовал протокол этого дневного заседания и то, что «политический вопрос» был зачеркнут в повестке дня протокола организационного заседания вечером этого же 17 апреля 1913 г.4. «Политический вопрос» также третьим значился в проекте программы запланированного на январь 1914 года в Киеве Всероссийского съезда студентов-мусульман. Эти программы для обсуждения предоставили делегатам подготовительного собрания. Полиция изъяла его как вещественное доказательство. Но «политический вопрос» в программе на этот момент также уже был зачеркнут. Несмотря на это задержанных студентов отчислили из вузов и время следствия, а именно 2 месяца (к июню 1913 года), они пробыли в тюрьме. Курсистка Сона-ханум Ахундова, на чьей квартире проходило организационное собрание, пробыла в тюрьме три месяца5. Невзирая на почти одновременное после Февральской революции 1917 г. в России начало национально-освободительного движения как в Украине, так и Азербайджане, завязать отношения между ними долгое время не удавалось. Правительства, как УНР (период Центральной Рады), так и Закавказской федерации, были заняты решением проблемы национально-территориального суверенитета, отстаивая право на него, боролись с внешней агрессией. Из-за этого, украинско-азербайджанские отношения были официально оформлены лишь летом 1918 года, когда уже их правопреемники – правительства Украинской Державы (гетманат Павла Скоропадского) и Азербайджанской Демократической Республики (АДР) договорились об обмене представителями. На этом основании 20 июля 1918 г. генеральным консулом Украинской Державы в Тифлисе (с юрисдикцией в Грузии, Азербайджане и Армении) был назначен Алексей Кулинский. Но после прихода к власти Директории УНР был уволен с должности генконсула в Тифлисе. Более того, МИД УНР обвинила его в провидении на Кавказе «антиукраинской» политики, компрометации украинского представительства, отсутствии личного авторитета и деловых качеств, а также в деятельности, несовместимой с консульской работой. В свое время обвинялся грузинской властью в спекуляции, взяточничестве (за предоставление разнообразных консульских удостоверений), избежать уголовной ответственности ему помог только дипломатический иммунитет. При прибытии в апреле 1919 г. нового генконсула Льва Лисняка отказался отчитаться ему (в том числе и за затраты денег) за период его работы в должности, а также передать дела генкосульства и архив «Украинской Рады» (общественной организации украинцев, проживающих на Кавказе). Этого так и не сделав, выехал в Стамбул, где сотрудничал с посольством Польши, потом опять вернулся в Тифлис, где пытался активно заниматься общественной и политической деятельностью. После этого случая МИД УНР пытался проводить среди кандидатур на должности консулов серьезный отбор. Тогда же консулом в Батуми был назначен Евгений Засядько. В перспективе планировалась и организация вице-консульства в Баку, но из-за падения власти Павла Скоропадского осуществить этот замысел украинский МИД так и не успел. Поэтому развивать далее, и более того, углублять до политических, украинско-азербайджанские отношения надлежало преемнице во власти Директории УНР. Именно она 26 января 1919 г. создала Чрезвычайную дипломатическую миссию УНР на Кавказе (с юрисдикцией на Грузию, Азербайджан и Армению), которую возглавил Иван Красковский. Тот 8 февраля в Баку вручил верительные грамоты Министру иностранных дел Азербайджана Фатали Хану Искендер-оглы Хойскому. После этого, новым генеральным консулом в Тифлисе (с юрисдикцией в те же Грузии, Азербайджане и Армении) назначили Льва Лисняка (консулом в Батуми остался тот же Евгений Засядко). Полномочия генконсула были признаны грузинским (8 мая), армянским (16 мая) и азербайджанским (5 августа 1919 г.) правительствами6. 4 Купчик О. Р., Дамиров А. У. Студенты-азербайджанцы г. Киева и революционное движение в Украине (1900–1917 гг.) / О. Р. Купчик // Каспий. Бaку, № 02, 15-21 сентября 2012 г.; № 03, 22-28 сентября 2012 г. 5 Купчик О. Р. Нові відомості з життя та діяльності Сони-ханум Ахундової (1893–1982 рр.) / О. Р. Купчик // Дні науки історичного факультету (до 150-річчя з дня народження М. С. Грушевського): матеріали IX Купчик О. Р. Міжнародної наукової конференції студентів, аспірантів та молодих вчених / Редкол.: проф. І. К. Патриляк (голова), ас. І. Г. Адамська (заст. голови), О. Р. Магдич (відп. ред). – К., 2016, с. 58-60. 6 Гасымлы М.Дж., Купчик О. Р., Дамиров А.У. Украинско-азербайджанские политические отношения: история и современность: Монография / М. Дж. Гасымлы. – К.: Издательский дом Дмитрия Бураго, 2013, с. 75-86. 118 Но организовать в Баку работу украинского вице-консульства не оказалось возможным. Препятствовало этому отсутствие в Правительства УНР (в то время воюющим с Советской Россией, Добровольческой армией и контролировавшим лишь часть украинской территории) необходимых денежных средств. Из-за этого вскоре и возникла идея назначения на должность почетного вице-консула (без заработной платы, с отпуском денег только на канцелярские расходы) кого-то из украинцев, проживающих в Азербайджане. Долгое время не могли подыскать и человека, который своими моральными и деловыми качествами бы соответствовал этой должности. В итоге, лишь 23 августа 1919 г. МИД УНР поручил защищать проживающих в Азербайджане интересы украинцев, на правах вице-консула, главе Украинской Рады в Баку А. Голованю (8 октября азербайджанский МИД признал его полномочия). Но тот проработал не долго, из-за немалого объема работы и своего престарелого возраста вынужден был отказаться от должности. После чего ее на недолгое время занял Абульфат Талышинский (он же Агахан)7. Лишь после поездки в Баку непосредственно глава украинской чрезвычайной миссии И. Красковский смог договорится об исполнении функций почетного вице-консула его личным другом и депутатом Азербайджанского парламента от местной Украинской Рады Василием Кужимом (с этой просьбой 18 октября обратился в азербайджанский МИД, тот дал согласие 1 января 1920 г.). Вице-консульство УНР размещалось на ул. Независимости, 3. Видимо, будучи молодым и более энергичным, В. Кужим сразу же активно взялся за работу. Согласно отчетам, он детально изучил жизнь около 20 тысяч проживающих в области Муган украинцев. Придя к выводу об их очень тяжелом социальном положении, добился от азербайджанского правительства денежной помощи в размере 750 тысяч рублей. Благодаря именно его стараниям местная власть выделила украинцам в области хорошие угодья для занятия сельским хозяйством. Во время эпидемии в Мугане тропической горячки опять В. Кужим смог получить от Американского комитета помощи необходимое лекарство (20 фунтов хины), и, при помощи азербайджанского правительства и Украинской рады, организовать санитарный отряд, который раздал ее больным. Также неудачно попытался здоровых украинцев переправить в Украину. В марте 1920 г. глава миссии И. Красковский направил В. Кужима в служебную командировку в Украину. Он вез дипломатическую почту, а в МИДе должен был получить на нужды миссии деньги. Но вернутся в Баку уже не смог, в апреле его захватили большевики и провозгласили создание Азербайджанской Социалистической Советской Республики. Временно исполнять обязанности вицеконсула УНР в Баку остался секретарь консульства П. Монтаг. Должность вице-консула УНР в Баку В. Кужим занимал как минимум до января 1921 г., когда в МИДе было проведено служебное расследование по делу нецелевого использования им денежных средств дипмиссии. Был ли признан виновным, осталось неизвестным. Через Турцию, далее очевидно Балканы, В. Кужим перебрался в Германию. В октябре этого же года в Берлине не расплатился за проживание в гостинице “Континенталь” (заплатить 2217 марок, 50 пфенингов пришлось посольству УНР). В междувоенное время стал одним из соратников П. Скоропадского и руководителей «Союзе гетманцев-государственников», был редактором журнала «Нация в походе», после второй мировой войны женился на дочери П. Скоропадского – Елизавете. Умер в 1958 году, похоронен на кладбище г. Оберстдорф (Бавария). Но какими же были интересы Украины в столь территориально отдаленной и в то время малоизвестной ей стране как Азербайджан, какие мотивы обусловили намерение у украинского руководства установить с его правительством официальные отношения? Возможность ответить на этот вопрос дает переписка украинских дипломатов при учреждении украинских консульств в Тифлисе, Батуми и Баку летом 1918 года. Тогда они недвусмысленно, но, правда, лишь обобщающее и коротко, сказали, что эти события имеют чисто политический характер и связаны с ролью «…Кавказа как одного из центров национальной политической жизни украинцев» (напомним, что только в области Муган (Азербайджан) их проживало около 20 тысяч). Упомянули и о выгодном торгово-экономическом расположении вышеуказанных городов8. 7 Купчик О. Р. Нові відомості про життя та діяльність Абульфата Талишинського (1885–1949 рр.) / О. Р. Купчик // Шевченкивська весна – 2016: історія: матеріали XIV Міжнародної наукової конференції студентів, аспірантів та молодих вчених / Редкол.: проф. І. К. Патриляк (голова), ас. І. Г. Адамська (заст. голови), О. Р. Магдич (відп. ред.). К., 2016, с. 53-56. 8 Купчик О. Р., Дамиров А. У. К вопросу об украино-азербайджанских дипломатических отношениях в 1917–1921 гг. / О. Р. Купчик // Мир дипломатии. Баку: МИД Азербайджана, Управление внешних отношений Администрации Президента Азербайджанской Республики, 2011, № 30, с. 61-65. 119 Но уже после изучения украинскими дипломатами политико-социального положения стран Кавказа непосредственно «на месте» их отчеты («Кавказские республики», «Украина, Кавказ, Мусульманство» и др.) стали более детальными и обширными. В частности, теперь, в 1919 году, они провели подробный анализ поточного состояния и перспектив украинско-азербайджанского сотрудничества. Но сначала отметили общее, в частности, долго ожидаемый возврат двух стран после Февральской революции 1917 года к национальному государственному строительству, а также их последующую борьбу против «северного российского империализма». Именно наличие «общего врага», как полагали украинские дипломаты, и должно было выступить объединяющим фактором в политике правительств УНР и АДР. Правда, в Киеве в выводах пошли еще дальше, рассчитывая, что «…союз с горцами-мусульманами, а вместе с тем, и мусульманским Азербайджаном, с одной стороны, и Абхазией, с другой, приведет к союзу Украины с целым мусульманским миром». В то же время мыслили и чисто экономическими категориями, прагматично объясняя «союз Украины с мусульманами» «экономической политикой Черного моря и Кавказа». Объективно оценили ее связь с общей мировой экономической политикой, и также непосредственно связанный с нею торговый путь Берлин – Багдад, проходивший через те же Черное море и Кавказ. Особое внимание уделили как раз составляющей этого пути – кавказской транспортной линии Батуми – Баку9. Оставшиеся в Киеве бывшие студенты-азербайджанцы учредили 10 октября 1918 г. «Комиссариат Азербайджана на Украине», который находился по адресу ул. Прозоровская, 15, кв. 1. Он функционировал как орган национального самоуправления с правом «защищать права и интересы азербайджанцев». В качестве «комиссара» его возглавил Джалил Садыхов. Он родился 22 декабря 1888 г. в г. Шуша Елизаветпольской губернии. В 1906–1909 гг. учился в частной киевской гимназии Вячеслава Петра, в 1909–1910 гг. был студентом медицинского факультета Университета Св. Владимира, 1910–1916 гг. учился на химическом факультете Киевского политехнического института. В 1920 году возвратился на родину. Работал заместителем министра образования АзССР. Был репрессирован в 1937 году. Помощником «комиссара» работал Юсиф Салехов (ранее учился на медицинском факультете Университета Св. Владимира). Секретарями были Дж. Миртагиев (ранее учился на медицинском факультете Университета Св. Владимира) и Дж. Гамзаев (ранее учился на юридическом факультете Университета Св. Владимира). Дипкурьерами работали М. Султанов (ранее учился на медицинском факультете Университета Св. Владимира) и А. Султанов (окончил Московский университет). 23 октября 1918 г. «Комиссариат» обратился с письмом в украинский МИД, в котором просил признать его правомочность в сфере защиты прав и интересов проживавших в Украине азербайджанцев «…впредь до установления связи с азербайджанским правительством…». Как свидетельствуют архивные документы, «Комиссариат» начал свою деятельность довольно активно. В частности, обратился к украинской власти с просьбой не призывать азербайджанцев на военную службу в Вооруженные силы Украины, начал выдачу им удостоверений граждан Азербайджанской республики. До 19 ноября 1918 г. «Комиссариат» выдал 110 удостоверений проживавшим в Украине азербайджанцам, в основном в Киеве. Все они были освобождены от призыва на военную службу. Позже «комиссариат» также обратился в украинское МВД с «прошением» о продлении 31 азербайджанцу разрешения на ношение огнестрельного оружия. 1 ноября 1918 г. правительство АДР назначило послом в Украину Юсифа Везирова. Он родился 12 сентября 1887 г. в г. Шуша. Окончил Бакинское реальное училище. В 1910–1915 гг. учился на юридическом факультете Университета Св. Владимира. В 1917 году Устроился на работу в земство Юго-Западного фронта (тогда там работал также будущий министр иностранных дел Д. Дорошенко). Выполнял поручения земства на территории Галиции, где Тернопольским губернатором в то время работал И. Красковский. Но наладить отношения на высшем уровне дипломатического представительства – посольства, не удалось. Ю. Везиров, не прибыв в Киев, не смог приступить к исполнению служебных обязанностей. Этому помешали смена власти в Украине, а именно свержение гетмана П. Скоропадского и приход к власти Директории УНР, а потом и очередная большевистская оккупация. В марте 1919 г. Ю. Везирова назначили послом АДР в Турции. В итоге, «Комиссариат» продолжил исполнять функцию официального представительства, на что получил от правительства АДР соответствующие полномочие, признанные украинским правительством. Подтверждение этому – обращение «комиссара» Дж. Садыхова от 7 декабря 1918 г. к меру Кие9 Гасымлы М.Дж., Купчик О. Р., Дамиров А.У. Украинско-азербайджанские политические отношения: история и современность: Монография / М. Дж. Гасымлы / Изд.2-е, доп. и испр. – К.: Издательский дом Дмитрия Бураго, 2014, с. 88-100. 120 ва о предоставлении права на ношение огнестрельного оружия; украинский МИД просил последнего посодействовать в указанном, поскольку «…комиссар является официальным представителем Азербайджанского государства и заслуживает полного доверия со стороны украинского правительства»10. УНР и АДР успели провести еще и общее дипломатическое выступление на Парижской мирной конференции. Тогда, в ответ на признание 12 июня 1919 г. Верховным Советом Антанты правительства А. Колчака единственным законным правительством на всем постимперском пространстве, представители семи, теперь суверенных стран – Эстонии, Грузии, Латвии, Северного Кавказа, Белоруссии, а также Украины (Г. Сидоренко) и Азербайджана, 17 июня подписали обращенную к Западу ноту «протеста». Но установление советской власти в обеих странах прервало уже налаженный дипломатический диалог. Но мало кому известно, что в начале 1920-х годов правительства теперь УССР и Азербайджанской ССР, пытаясь воспользоваться отсутствием еще полной централизации власти со стороны Москвы, имели серьезное намерение установить дипломатические отношения. 8 декабря 1921 г. совнарком УССР назначил представителем на политические переговоры полпреда в РСФСР Ю. Коцюбинского, наделив его полномочиями «вступить в переговоры с Полномочными Представителями Правительства Социалистической Советской Республики Азербайджана на предстоящей конференции в г. Москве на предмет заключения общего соглашения, а затем подписать и скрепить своей печатью означенное соглашение от имени Украинского Советского Правительства…». Но начавшийся в январе 1922 года процесс создания союзного государства этому помешал: потребность в политическом договоре двух теперь входивших в СССР союзных республик нивелировалась11. Хотя примечательно, что и далее, пребывая в Советском Союзе, стороны еще по инерции продолжали сотрудничество, обменявшись торговыми и другими экономическими и хозяйственными представительствами. В 1921 году екатеринославское, запорожское и донецкое губернские отделения «Укрвнешторга» свою экспортно-импортную деятельность ориентировали в частности на Южный Кавказ. Общее руководство этой работой осуществлял «Уполномоченный по Донбассу и Азовскому побережью», которым был зав. донецким отделением Корнелин (пребывал в губернском центре г. Бахмут). Именно он в Украине отвечал за экспортно-импортную работу «по Юго-Востоку Грузии и Азербайджану». Уже в следующем году «Укрвнешторг» имел «Торговое представительство в Закавказье, Персии и Средней Азии». В качестве торгпреда руководил им Т. Сергеев. Находилось представительство в г. Батум, по адресу ул. Ольгинская, 5. Его «Бакинская контора» в городе находилась сначала по ул. Барятинская, 7, потом переехала на ул. Горчаковская, 6. Главными ее задачами были определены: ежедневная передача информации о Бакинской бирже, ценах на Бакинском рынке, а также цены Тебризского и других рынков северной Персии. Но было очевидным, что работа «Бакинской конторы» «Укрвнешторга» зависела от руководимого И. Б. Колантаровым «Бакинского отделения Управления НКВТ РСФРР в Азербайджане». Болем того, в связи с созданием СССР и последующим усилением централизации власти в сфере внешнеторговой деятельности, 22 июня 1922 г. состоялось заседание представителей НКВТ РСФСР, УССР и Закавказья. «Укрвнешторг» представлял Я. Шиндель. Рассмотрев вопрос «О деятельности Укрвнешторга в Закавказье» решили, что «Укрвнешторг при Представителе НКВТ в Закавказской Федерации может организовать отделение своего Госторга в лице Представителя Укрвнешторга». 12 сентября 1922 г. торгпред УССР в Турции А. Золотарев при обсуждении с «Уполнаркомвнешторгом» С. Броном вопроса об украинском торговом представительстве в Закавказье предложил «сохранить в Баку транспортную ячейку Укрвнешторга с небольшим аппаратом в составе Бакинского отделения НКВТ РСФСР, а также с отдельным учетом и отдельной бухгалтерией». А также оставить за Бакинская конторой «Укрвнешторга» «право реализации в пределах Закавказья фабрикатов украинского производства». В октябре 1922 года руководство советской внешней торговли продолжало обсуждать вопрос об украинском торговом представительстве на Южном Кавказе. В связи с этим Т. Сергеев 16 октября этого года написал в «Укрвнешторг» из Баку, что «если наше представительство не останется в Закавказье», и «если буде существовать в Баку одна только контора НКВТ, переехать в Баку, но при условии, чтобы … числился за харьковским центром». Но каково было решение, выяснить, к сожалению, не удалось. 10 Купчик О. Р., Купчик Я. І. Нові відомості про життя та діяльність Юсифа Везирова “Чеменземинли” (1887–1943 рр.) / О. Р. Купчик // Сучасні тенденції сходознавства: зб. наук. праць за матеріалами XII Всеукраїнської науково-практичної конференції, Харків, 22-23 квітня 2016 року / За ред. О. І. Артюх, І. А. Бикової, Л. М. Ямпольської / ХНПУ імені Г. С. Сковороди. – Харків: ХНПУ імені Г. С. Сковороди, 2016, с. 126-129. 11 Гасымлы М.Дж., Купчик О. Р., Дамиров А.У. Украинско-азербайджанские политические отношения: история и современность: Монография / М. Дж. Гасымлы / Изд.2-е, доп. и испр. – К.: Издательский дом Дмитрия Бураго, 2014, с. 84-85. 121 Примечательно, что по состоянию на апрель 1923 года, т.е. уже после создания СССР, в Украине функционировало «Полномочное Экономпредставительство АЗССР на Украине», возглавляемое «Полномочным экономпредставителем». Он еще именовался как «Уполномоченный по экономическим делам Азербайджана при Экономпредставительстве АЗССР на Украине». Кроме того, с осени 1920 г. функционировало «Бакинское отделение» Всеукраинской строительной конторы «Укргосстрой». В должности инженера его возглавил И. В. Орленев-Богдановский. На протяжении осени 1923 – зимы 1924 гг. отделение отремонтировало в Баку дом № 35 по ул. Коммунистической, расширило ул. Торговую, построило новый корпус «Ночлежного дома» (бывший «Холерный барак»), отремонтировало другие его корпуса, построило корпуса Муса-Нагиевской больницы (с отоплением) и «подпорные стены» на ул. Нижнее-Приютская и Балаханскому шоссе, приняло участие в ремонте Бакинской телефонной сети и др. Но из-за превышения И. В. ОрленевымБогдановским служебными полномочиями и злоупотребления ими отделение понесло убытки. В результате, 18 января 1924 г. Орленева-Богдановского уволили и привлекли к уголовной ответственности. Вместо него заведующим назначили инженера Казина. По указанию руководства он начал свертывать деятельность отделения, которое, в итоге, было ликвидировано 1 марта 1924 г.12. Национально-освободительную борьбу Организации украинских националистов и Украинской Повстанческой Армии в годы Второй мировой войны связывают также с азербайджанцами. Сначала они служили вместе с украинцами в составе куреня «Цымбала», группы «Богуна», отряда «Энея». С 1943 г. начали создавать «национальные подразделения». Так в этом году военном округе «Туров» (Волынь) был создан «Азербайджанский курень». Им командовал Чавли. Отряд прославил себя разгромом немцев в Гощинском районе. В ночь с 29 на 30 сентября 1943 г. в состав УПА перешел азербайджанский батальон численностью 160 человек из Здолбунова (Ровенская область). Это было немецкое военное подразделение, сформированное из военнопленных советской армии. Уже на следующий день он доказал свою боеспособность у с. Гочивка Острожского района Волынской обл., где разгромил немецкий карательный отряд. Несколькими днями ранее отряд УПА возле с. Розваж разгромил другой немецкий карательный отряд. Вместе с азербайджанцами он устроил засаду. В разведку отправили азербайджанское подразделение, которое пошло немцам на встречу. Ехавшие на подводах немцы приняли их за своих. В то время отряд вместе с остальными азербайджанцами открыл огонь по немцам. Из сообщения УПА следовало, что «храбрые азербайджанцы с желанием шли в бой, тем самым своим геройством давали пример даже нашим молодым хлопцам, бывшим в бою впервые. В частности, хорошо справлялись азербайджанские пулеметчики. Они молниеносно перебегали самые опасные участки и уничтожали врага. Погибло около 50 немцев, несколько было ранено, а 20 немцев спаслось бегством. Трупы лежали на поле боя. Не спрятался от смерти и ляндвирт (командир немецкого отряда – О. К.), лежал с пробитой головой возле своей повозки… С нашей стороны погибли 4 азербайджанца, один был ранен и один украинский повстанец убит. Население встречало победителей со слезами на глазах». Повстанцы захватили оружие немецких оккупантов. 21 октября возле с. Порози (Ровенская область) азербайджанцы вместе с местной сотней УПА уничтожили 16 немцев. 8 декабря отдел «Вьюна» вместе с отрядом азербайджанцев отбили немецкое наступление на позиции возле с. Пивче. В ходе боя азербайджанцы потеряли убитыми 8 человек. Участие в освободительной войне УПА представителей иных народов создало предпосылки для расширения этнической базы войны. В этой связи 21-22 ноября 1943 г. неподалеку от с. Будераж Здолбуновского р-на (Ровенская область) состоялась «Первая конференция порабощенных народов Восточной Европы и Азии». Ее целью было заложить основы для «координации всех национально-революционных сил народов Восточной Европы и Азии и согласования единой линии борьбы с общим врагом». В работе конференции приняло участие 39 делегатов УПА, которые представляли 13 народов: по 6 от азербайджанцев (глава делегации «Физуль») и грузин (глава делегации «Карло»), по 5 от узбеков (глава делегации «Шимрат») и украинцев, по 4 от армян (глава делегации «Антрант») и татар (глава делегации «Тукай»), по 2 от белорусов (глава делегации «Дружний») и осетин (глава делегации «Арам»), по 1 от башкир («Кагарман»), кабардинцев («Баксан»), казахов («Дежкман»), черкесов («Джигит») и чувашей («Скворцов»). В итоге, участники сошлись во мнении о необходимости создания «общего фронта для борьбы за национальное освобождение от гнета сталинских и гитлеровских захватчиков» и тем самым заложены предпосылки для учреждения «Антибольшевистского блока народов». 12 Купчик О. Р. Деятельность Бакинского отделения «Укргосстроя» (1923–1924 гг.) / О. Р. Купчик // Труды Института Истории НАН Азербайджана, 2016, Т. 61, с. 91-100. 122 И лишь в условиях возобновления государственной независимости в 1991 году Азербайджанская Республика смогла возобновить межгосударственные отношения с Украиной. 6 декабря 1991 г. Азербайджан признал государственную независимость Украины. 31 января 1992 г. между государствами установлены дипломатические отношения. В 1996 году открыто посольство Украины в Азербайджане. В 1997 году открыто посольство Азербайджана в Украине. Межгосударственные отношения Азербайджана и Украины прошли динамический путь развития от двустороннего сотрудничества к стратегическому партнерству. Оно базируются на принципах международного права, а именно уважения государственного суверенитета и территориальной целостности, неприкосновенности границ13. Поэтому с самого начала армяно-азербайджанского конфликта Украина выступает за то, чтобы он был решен мирным путем и в рамках сохранения территориальной целостности Азербайджана. С началом российской военной агрессии и аннексии Крыма Азербайджан поддержал территориальную целостность Украины. В частности, 27 марта 2014 года проголосовал «за» резолюцию Генеральной Ассамблеи ООН «О территориальной целостности Украины». Список литературы 1. Гасымлы М. Дж. Внешняя политика Азербайджанской Республики (1991–2003): В 2 ч. Москва: ИНСАН, 2016. Ч. 1. 704 с.; Ч. 2. 720 с. 2. Гасымлы М.Дж., Купчик О. Р., Дамиров А.У. Украинско-азербайджанские политические отношения: история и современность: Монография / М. Дж. Гасымлы. К.: Издательский дом Дмитрия Бураго, 2013, 160 с. 3. Гасымлы М.Дж., Купчик О. Р., Дамиров А.У. Украинско-азербайджанские политические отношения: история и современность: Монография / М. Дж. Гасымлы / Изд. 2-е, доп. и испр. К.: Издательский дом Дмитрия Бураго, 2014, 160 с. 4. Купчик О. Р. Азербайджанці у м. Києві в 1900–1919 рр. / О. Р. Купчик // XIX Сходознавчі читання А. Кримського: Тези доповідей міжнародної наукової конференції (16-17 жовтня 2015 р.) / Інститут сходознавства ім. Агатангела Кримського НАН України. К.: ПП Мошак М. І., 2015, с. 43-44. 5. Купчик О. Р., Дамиров А. У. К вопросу об украино-азербайджанских дипломатических отношениях в 1917–1921 гг. / О. Р. Купчик // Мир дипломатии. Баку: МИД Азербайджана, Управление внешних отношений Администрации Президента Азербайджанской Республики, 2011, № 30, с. 61-65. 6. Купчик О. Р., Дамиров А. У. Студенты-азербайджанцы города Киева в общественно-политической жизни Украины (1900–1917 гг.) / О. Р. Купчик. – К.: Издательский дом Дмитрия Бураго, 2013, 160 с. 7. Купчик О. Р., Дамиров А. У. Студенты-азербайджанцы г. Киева и революционное движение в Украине (1900–1917 гг.) / О. Р. Купчик // Каспий. Бaку, № 02, 15-21 сентября 2012 г.; № 03, 22-28 сентября 2012 г. 8. Купчик О. Р. Деятельность Бакинского отделения «Укргосстроя» (1923–1924 гг.) / О. Р. Купчик // Труды Института истории НАН Азербайджана. 2016, Т. 61, с. 91-100. 9. Купчик О. Р. Зовнішньополітична діяльність уряду УСРР (1919–1923 рр.): між українською формою та радянським змістом: Монографія / О. Р. Купчик. К.: Тернограф, 2011, 264 с. 10.Купчик О. Р. Нові відомості з життя та діяльності Сони-ханум Ахундової (1893–1982 рр.) / О. Р. Купчик // Дні науки історичного факультету (до 150-річчя з дня народження М. С. Грушевського): матеріали IX Купчик О. Р. Міжнародної наукової конференції студентів, аспірантів та молодих вчених / Редкол.: проф. І. К. Патриляк (голова), ас. І. Г. Адамська (заст. голови), О. Р. Магдич (відп. ред). К., 2016, с. 58-60. 11. Купчик О. Р. Нові відомості про життя та діяльність Абульфата Талишинського (1885–1949 рр.) / О. Р. Купчик // Шевченківська весна – 2016: історія: матеріали XIV Міжнародної наукової конференції студентів, аспірантів та молодих вчених / Редкол.: проф. І. К. Патриляк (голова), ас. І. Г. Адамська (заст. голови), О. Р. Магдич (відп. ред.). К., 2016, с. 53-56. 12. Купчик О. Р., Купчик Я. І. Нові відомості про життя та діяльність Юсифа Везирова “Чеменземинли” (1887–1943 рр.) / О. Р. Купчик // Сучасні тенденції сходознавства: зб. наук. праць за матеріалами XII Всеукраїнської науково-практичної конференції, Харків, 22-23 квітня 2016 року / За ред. О. І. Артюх, І. А. Бикової, Л. М. Ямпольської / ХНПУ імені Г. С. Сковороди. Харків: ХНПУ імені Г. С. Сковороди, 2016, с. 126-129. 13. Купчик О. Р. Студенти-азербайджанці в Київському комерційному інституті (1906–1917 рр.) / О. Р. Купчик // Азербайджан й Україна на перехрестях історії та культури: Науковий збірник / Упоряд.: доц., к. і. н. О. Р. Купчик, к. і. н. Л. В. Шпаковськи. Ніжин: Вид-во Ніжин. держ. у-ту ім. М. Гоголя, 2017, с. 60-74. 13 Гасымлы М. Дж. Внешняя политика Азербайджанской Республики (1991–2003): В 2 ч. Москва: ИНСАН, 2016, Ч. 2, с. 122-132. 123 Резюме В статье проанализированы общественно-политические, торгово-экономические и аспекты отношений азербайджано-украинских взаимоотношений в XX ст. – начале XXI ст. Освещено участие студентов-азербайджанцев г. Киева в общественно-политической жизни Украины 1900–1917 годов. Раскрыты дипломатические отношения между Украиной и АДР в 1917–1920 годов. Проинформировано о попытке установления дипломатических отношений между УССР и АЗССР, а также их торговых и хозяйственных связях в начале 1920-х годах. Освещено участие азербайджанцев в национально-освободительной борьбе УПА в годы Второй мировой войны. Раскрыто политико-экономическое сотрудничество между Азербайджанской Республикой и Украиной в условиях их независимости в 1991–2018 гг. Summary A social and political, trade and economic and other aspects of Azerbaijani-Ukrainian relations in XX – at beginning of the XXI centuries are analysed in the article. A Participation of students-Azerbaijanis of Universities and Institutes of Kyiv in social and political life of Ukraine in 1900–1917 years is lighted up. The diplomatic relations between Ukraine and ADR in 1917–1920 are exposed. The attempt of establishment of diplomatic relations between Soviet Ukraine and Soviet Azerbaijan and also their trade and economy communications at the beginning of 1920th years it is informed about. A participation of Azerbaijanis in the national liberation fighting of UPA in the years of Second World war is lighted up. A political and economical collaboration between Azerbaijani Republic and Ukraine in the conditions of their independence 1991–2018 are exposed. Гусейнова Айнур Бакинский Государственный Университет, докторант кафедры История народов Кавказа aynur-quseynova@rambler.ru РЕАЛИЗАЦИЯ ПРОГРАММЫ ЕС «ВОСТОЧНОЕ ПАРТНЁРСТВО» В АЗЕРБАЙДЖАНЕ Ключевые слова: Азербайджан; реализация, ЕС, Армения, «Восточное партнерство», Россия. Açar sözlər: Azərbaycan; realizasiya, AB, Ermənistan, "Şərq Tərəfdaşlığı", Rusiya. Keywords: Azerbaijan; realization, EU, Armenia, “Eastern Partnership”, Russia. Сотрудничество между Европейским союзом и южнокавказскими республиками началось задолго до появления ВП. В середине 90-х гг. прошлого века в ЕС приняли решение разработать документ, который послужил бы основой партнёрских отношений со странами бывшего СССР. В результате 22 апреля 1996 г. в Люксембурге было подписано Соглашение о партнёрстве и сотрудничестве (СПС). Сторонами соглашения выступили, с одной стороны ЕС-15, а с другой – Азербайджан, Армения и Грузия. СПС вступило в силу 1 июля 1999 г. и изначально было рассчитано на десять лет. Далее предполагалось его автоматическое продление каждый год, в случае отсутствия возражений со стороны подписавших участников. На сегодняшний день соглашение остаётся в силе1. Азербайджан и Европейский союз уже длительное время поддерживают интенсивные дружеские отношения, основанные на ясно выраженном желании Азербайджана стать членом Европейского союза. Фундаментом взаимоотношений Азербайджанской Республики (АР) и Евросоюза (ЕС) является Соглашение о партнерстве и сотрудничестве (СПС). Этот документ был подписан 22 апреля 1996 года в Люксембурге и вступил в силу 1 июля 1999 года. Основной целью внешней политики Азербайджана является разрешение конфликта вокруг Нагорного Карабаха и возвращение утраченных в ходе войны с Арменией территорий. Следовательно, участие в ВП во многом связано с этой проблемой. Одна из приоритетных целей ВП – достижение «стабильности и процветания» в странах-адресатах программы. Без сомнения, этого невозможно добиться без разрешения карабахского узла противоречий. Азербайджан расчётливо проводит свою внешнюю политику, руководствуясь принципом многовекторности. При этом одно из ключевых мест занимают отношения между Азербайджаном и ЕС. Азербайджан рассматривает ВП как площадку для выстраивания качественных отношений на перспективу. Причём многое зависит от того, как разрешится Карабахский конфликт. Проще говоря, 1 Радикович Г. Р. Реализация программы ЕС «восточное партнёрство» в странах Южного Кавказа. Москва, 2014 124 ключевым партнёром Азербайджана станет тот, кто будет способен сыграть решающую роль в восстановлении его территориальной целостности. Но проблема в том, что в регионе настолько переплетены интересы различных игроков, что ни один из них не может самостоятельно разрешить этот конфликт, без оглядки на других акторов и без ухудшения своих позиций в регионе. Вместе с тем, не может долго сохраняться и status quo. Поэтому Азербайджан заинтересован в продолжении сбалансированной внешней политики. Именно такой характер отношений с миром позволяет Баку играть на интересах ведущих держав и в то же время повышать свою значимость и завоёвывать симпатии на международной арене. Для Азербайджана укрепление самостоятельности важно для укрепления действующей власти, проведения независимой политики и получения возможных дивидендов, в том числе от более тесных связей с ЕС. Таким образом, основной целью участия Азербайджана в ВП является поддержание баланса сил в регионе, игра на интересах крупных держав с целью добиться разрешения Карабахского конфликта в свою пользу2. Очертив круг интересов Азербайджана, проанализируем итоги ВП за прошедшее время и перспективы дальнейшего развития программы. Для начала остановимся на проблеме Нагорного Карабаха. В этом пункте будет рассмотрена ситуация и в Азербайджане, и в Армении. Несмотря на то, что официальной целью ВП является создание вокруг ЕС зоны «процветания, благосостояния и стабильности», очевидно, что «Восточное партнёрство» не предназначено для урегулирования конфликта в Нагорном Карабахе. Для этого программа не обладает соответствующими ресурсами. Руководство Азербайджана и Армении это прекрасно понимает. Официальный Баку ожидает от Евросоюза большей поддержки, т.к. страны ЕС не признают отделения Нагорного Карабаха, ссылаясь на принцип территориальной целостности государства. План действий ЕПС Азербайджана и Евросоюза содержит параграф, в котором указывается, что сотрудничество основываются на общих ценностях, включая «уважение и поддержку суверенитета, территориальной целостности и неприкосновенности международно-признанных границ». В Плане действий указывается необходимость содействия мирному разрешению конфликта в Нагорном Карабахе. Несмотря на эти действия, в рамках ВП какого-либо значительного прогресса в Карабахском конфликте пока ожидать не стоит. Сам по себе план, безусловно, важен. В особенности это касается четвёртого пункта, памятуя о роли России и противоположных интересах ведущих держав на Южном Кавказе. Тем не менее, отсутствие «дорожной карты» и чётко установленных критериев прогресса с трудом позволяет рассчитывать на итоговый успех. Можно сослаться на документы ВП, где говорится, что сотрудничество в рамках ВП предполагает лишь содействие в урегулировании конфликта. Но такой подход вряд ли может быть интересен Азербайджану и Армении 3. Если проанализировать подход Евросоюза, окажется, что шаги, предложенные в Плане действий для Азербайджана и Армении, идентичны. Единственное различие связано с тем, что у Азербайджана содействие мирному урегулированию указано приоритетной сферой номер один, а у Армении – седьмой. Поскольку проблема касается обоих государств, то, конечно, общий план действий у них должен быть один. Однако Брюссель не разработал индивидуальный подход к каждому из участников конфликта. Но единые схемы не могут быть одинаково эффективными одновременно для Армении, Азербайджана, Грузии или восточноевропейских стран. Перед Арменией необходимо было поставить задачу прекратить наращивание обороны Нагорного Карабаха или оказать помощь азербайджанским беженцам. Это трудновыполнимые задачи, но они осязаемы и достижимы, особенно, если Россия, ЕС и другие крупные игроки выступят с таким предложением совместно. Обратимся к отчётам о сотрудничестве Азербайджана и ЕС (результаты в отчёте с Арменией практически идентичны). В отчёте 2007 г. отмечаются несколько достижений: состоялась неформальная встреча президентов Армении и Азербайджана на саммите СНГ; сопредседатели МГ ОБСЕ констатировали, что за последние годы сторонам удалось существенно уменьшить разногласия; на встрече в Мадриде МГ ОБСЕ представила сторонам документ по базовым принципам урегулирования конфликта . В 2008 г. между президентами конфликтующих стран состоялись две встречи в России. На одной из них – в Москве – была подписана декларация по урегулированию Нагорно-карабахского конфликта политическими средствами. Это был первый документ, подписанный совместно Азербайджаном и Арменией с 1994 г 4. 2 Радикович. Г. Р. Реализация программы ЕС «восточное партнёрство» в странах Южного Кавказа. Москва,. 2014 Там же 4 Радикович Г. Р. Реализация программы ЕС «восточное партнёрство» в странах Южного Кавказа. Москва,. 2014 3 125 Заявление Европейского Союза по Нагорному Карабаху было принято 24 июня 1993 года. В этом документе приветствуется принятие плана Рафаэлли всеми участниками процесса урегулирования Нагорно-Карабахского конфликта. Он отмечает, что "этот план включает в себя всеобъемлющее прекращение огня в регионе, осуществление резолюции Совета Безопасности ООН 822 от 30 апреля 1993 года, лучшую надежду на реальное решение Нагорно-Карабахского конфликта путем переговоров. Европейский Союз подчеркивает необходимость полного принятия конфликтующими сторонами "плана чрезвычайных действий" для содействия развертыванию миссии по наблюдению СБСЕ в регионе, выводу войск с оккупированных территорий и обеспечению безопасности наблюдателей, которые будут там развернуты 5. Армянская сторона не только не предприняла конкретных шагов по реализации "плана чрезвычайных действий", но и расширила наступательные операции и захватила новые территории, воспользовавшись внутриполитическим кризисом в Азербайджане в июне 1993 года. Комментируя это, Европейский Союз сделал еще одно заявление от 3 сентября 1993 года. Хотя нападение на армянские войска в документе отрицалось, особо подчеркивалось, что азербайджанские территории оккупированы армянами. Авторы заявления выразили сожаление, что поле боя расширилось и охватило большую территорию Азербайджана, и отметили, что оно создает серьезную проблему беженцев в Азербайджане и ослабляет региональную безопасность. 5 августа 1994 года в Брюсселе и Бонне от имени Европейского Союза было распространено очередное коммюнике по Нагорному Карабаху. В документе приветствовалось одобрение соглашения о прекращении огня 12 мая министрами обороны Армении и Азербайджана, а также воинскими частями Нагорного Карабаха, которое Европейский Союз рассматривает как решение политического решения проблемы. Организация призывает стороны к тесному сотрудничеству с Минской группой с целью достижения политического урегулирования конфликта, в свою очередь, указывая на усилия Минской группы. Авторы коммюнике, ссылаясь на соглашение о прекращении огня, расценили его как " важное усилие в проведении переговоров по достижению политического урегулирования. Приветствуя достигнутое между сторонами соглашение об ускорении переговорного процесса в целях достижения консенсуса относительно направления наблюдателей СБСЕ в регион, Европейский Союз приветствует максимальное осуществление миссии по наблюдению6. В отличие от предыдущих заявлений, Европейский Союз заявил, что поддерживает территориальную целостность и суверенитет региона. Между тем, Европейский Союз и его государства-члены выразили поддержку усилиям Минской группы продолжать временном прекращении огня между Правительством Азербайджана и Нагорно-Карабахской руководство по 31 августа 1993 года и сторонами конфликта в июне по освобождению оккупированных территорий, в принципе, начать диалог, который позволит выполнении согласованного графика. Авторы заявления отмечают, что они уважали резолюции 822 и 853 Совета Безопасности ООН и выразили надежду на то, что Кяльбаджар, Агдам, Физули и Джабраил будут освобождены и что нет никаких доказательств того, что Азербайджан может осуществлять широкомасштабные нападения на этих территориях. и призвал правительство Армении использовать свое решающее влияние для того, чтобы заставить Минскую группу СБСЕ выполнять свои резолюции и не оказывать финансовую помощь местным армянским военным подразделениям, осуществляющим нападения на территорию Азербайджана7. В 2009г. благодаря частым встречам президентов двух стран, переговорный процесс активизировался. Подобная тенденция продолжилась и на следующий год. Знаковым событием в отношениях двух государств стал обмен военнопленными. Такие результаты, достигнутые за относительно короткий период времени, могли бы стать показателем успешной деятельности ВП. Однако бóльшая часть работы была проделана не в рамках ВП, а в МГ ОБСЕ, в которой основную роль играет Россия. Незначительные результаты ВП по вопросу урегулирования данного конфликта во многом объясняются исключением России, а также Турции, США и Ирана из ВП(1). Впрочем, то же самое справедливо и для других приоритетных областей сотрудничества, но об этом подробнее будет сказано далее. Реализация второго пункта Плана действий – поддержка и усиление деятельности МГ ОБСЕ – представляется весьма сложной. Основной диалог между сторонами проходит в рамках и при посредничестве МГ ОБСЕ. Однако безуспешность попыток МГ ОБСЕ урегулировать конфликт бьёт по репутации её сопредседателей. В то время как в рамках Минской группы велись переговоры и подписывались 5 Əhmədov M.V. Azərbaycan: yeni neft erası və beynalxalq siyasət. Bakı: Elm, 1997, s. 85 Yenə orada, s. 87 7 Yenə orada, s. 86 6 126 декларации, Азербайджан и Армения полным ходом наращивали запасы вооружений. Азербайджан увеличивал военный бюджет и закупал оружение у Турции, Израиля, Украины, России и т.д. Армения, в свою очередь, помогала укреплять линию обороны НКР и получала оружие по льготным условиям через ОДКБ. В самих отчётах ЕПС говорится, что обстановка на границе двух стран всегда оставалась и остаётся напряжённой. При этом между ВС Азербайджана и Армении постоянно случаются перестрелки. Другая задача Плана действий – оказание помощи беженцам и вынужденным переселенцам. Её выполнение характеризуется незначительными результатами. Судя по официальным документам ЕС, Брюссель не ставил перед собой задачу возвращения людей на прежние места жительства: в сложившихся условиях это сделать невозможно. Но также ничего не говорится о решении гуманитарных проблем беженцев и вынужденных переселенцев. Как видно, многие задачи не были выполнены должным образом. В тех случаях, когда ЕС играл важную роль, он действовал вне рамок ВП. Такую политику Евросоюза можно объяснить противоположными интересами Армении и Азербайджана, а также тем, что задача привести их к какомулибо компромиссу является сложной. Заметим, что это отнюдь не безнадёжная миссия. Однако, скорее всего, сохранение status quo в определённой степени устраивает все стороны. На данный момент можно констатировать, что и внутри Евросоюза наблюдается весьма запутанное переплетение интересов и столкновение точек зрения по Карабахскому урегулированию. Если говорить о внутренней политике ЕС, то, с одной стороны, влияние оказывают армянские группы давления, которые особенно активны во Франции. С другой стороны, есть мощная турецкая диаспора в Германии – одной из главных политических сил объединённой Европы. Турция же является, помимо всего прочего, ближайшими союзниками Азербайджана. Во внешней политике Евросоюз не может безоговорочно поддержать одного из участников, т.к. это автоматически будет означать уход противоположной стороны из-под влияния Брюсселя. Например, если ЕС сделает ставку на углеводороды – т.е. поддержит Азербайджан, – тогда, Армения полностью сосредоточиться на сотрудничестве с Россией и Ираном. Будет создан ещё один прецедент решения территориальных споров, а внутри ЕС вполне вероятен серьёзный раскол между членами. Многим европейским политикам это будет стоить политической карьеры. Пока же ЕС соблюдает скорее формальный нейтралитет. При сохранении конфликта ЕС имеет возможность оказывать давление на обе стороны. Более того, политические игры распространяются далеко за пределы двух стран: каждая из крупных мировых или региональных держав получает возможность продвигать свои интересы. Что касается Евросоюза, то здесь имеются рычаги давления сразу на несколько стран. Например, в отношении Турции – по вопросам геноцида армян, транзита нефти и газа, вступления в ЕС, её региональной политики на Южном Кавказе. Для России – в области энергетики, транспорта, интеграционных процессов на постсоветском пространстве и т.д. В определённой степени это касается также Грузии и Ирана8. Ещё одна причина сохранения сложившейся конфликтной ситуации заключается в том, что никто точно не знает, что будет, если Азербайджан и Армения смогут подписать устраивающий друг друга мир. В этом случае в пользу усиления роли России в странах Южного Кавказа свидетельствует географическая близость, более развитые экономические и торговые отношения, инфраструктура, сотрудничество по военным, энергетическим, социальным, культурным и другим вопросам. Наконец, можно предположить, что Евросоюз не только декларативно, но и фактически не устраивает вариант с эскалацией конфликта. Причина вполне очевидна: очередная горячая точка может серьёзно дестабилизировать ситуацию не только в регионе, но и во всём мире. Даже если вооружённое столкновение будет скоротечным, последствия будут крайне неблагоприятными для всех. Среди них выделим такие, как резкий рост эмиграции, ухудшение ситуации, связанной с терроризмом и трансграничной преступностью, ослабление торговых связей и т.д. Учитывая внимание ЕС к проблемам обеспечения своей энергетической безопасности, европейские функционеры особенно опасаются, что первой мишенью могут стать нефте- и газопроводы. Нельзя исключать возможность перерастания конфликта в межэтническое и межконфессиональное противостояние, что скажется на всех странах региона негативным образом. Все заинтересованные стороны понимают, что война нежелательна и может обернуться большими политическими и экономическими потерями. В конечном счёте, это говорит в пользу сохранения status quo . Что касается непосредственных участников противостояния – Армении и Азербайджана – то они стремятся как можно скорее урегулировать конфликт. Но поскольку их цели противоположны, а в регионе переплетены интересы крупных держав, Баку и Еревану будет крайне сложно прийти к кон8 Радикович Г. Р. Реализация программы ЕС «восточное партнёрство» в странах Южного Кавказа. Москва, 2014 127 сенсусу. Более того, в сложившейся ситуации они находят преимущества, которые исчезнут в случае подписания мира. Обе страны пользуются тем, что свои внутренние проблемы отчасти объясняют последствиями конфликта. На тяготы послевоенного устройства часто ссылаются и в непризнанной НКР. Если считать основной целью обеих стран контроль над Нагорным Карабахом, то позиция Армении на сегодняшний день выглядит более выигрышной, чем у Азербайджана. Это связано с тем, что именно Армения сейчас контролирует НКР. Чем дольше будет сохраняться такая ситуация, тем сложнее будет для Азербайджана реинтегрировать отторгнутый регион. Уже сейчас там не осталось азербайджанцев, а связи НКР с Арменией сильны как никогда. Вспомним, что Р. Кочарян сначала был президентом НКР (1994-1997 гг.), а затем занял аналогичную должность в Армении (1998-2008 гг.). Поддержку Нагорному Карабаху оказывает разбросанная по всему миру армянская диаспора. Для примера укажем на несколько стран. В Аргентине численность этнических армян – 130 тыс., в Канаде и Германии – по 40 тыс., во Франции – почти полмиллиона, в Иране – 100 тыс., в Ливане – 230 тыс., в США – 1,4 млн., в Турции – 2 млн., в России – 2,25 млн.134 и т.д. Усилия диаспоры направлены, главным образом, на оказание финансовой помощи своей исторической родине. В этой связи, важную роль играет армянское лобби в США, которое выступает за увеличение ассигнований Армении и сохранение экономической помощи Нагорному Карабаху. В то же время, от американских сенаторов требуют сохранения 907 поправки к Акту об основных свободах, предусматривающей Азербайджану только гуманитарную помощь. НО до сих пор не отменяется 907 поправка Во внешней политике у обоих государств появляется возможность «зарабатывать очки» на интересах крупных игроков. Для Армении ключевыми в этом отношении странами являются Россия, США и Франция. Что касается Азербайджана, то необходимо выделить Россию, США, Германию, Турцию и отчасти Иран 9. Результатом такого переплетения и столкновения интересов является не столь высокая эффективность МГ ОБСЕ, как того ожидают стороны. Более того, те усилия, которые прикладывают сопредседатели МГ для урегулирования конфликта, зачастую ведут к затягиванию переговорного процесса. В настоящее время мы наблюдаем удивительную картину. С одной стороны, цели Азербайджана и Армении противоположны, и конфликт, кажется, будет сохраняться долгие и долгие годы. С другой стороны, если крупные державы найдут общий «знаменатель», то проблему можно будет решить чрезвычайно быстро. Без сомнений, в такой ситуации Армения и Азербайджан вряд ли смогут что-то противопоставить давлению извне. В противном случае события могут развиваться по наихудшему для одной из сторон сценарию. Именно последнее обстоятельство – риск быстрого развёртывания боевых действий – больше всего настораживает мировую общественность. В результате приходим к следующим выводам. Как показал анализ документов Евросоюза, общая внешняя политика ЕС направлена на то, чтобы играть активную роль при решении этого застарелого конфликта и, тем самым, повысить своё влияние и авторитет на Южном Кавказе. Но этому препятствует негативные факторы: – отсутствие единства внутри ЕС и разброс приоритетов стран-членов, из-за чего им трудно выработать по-настоящему единую внешнюю политику; – превалирование сиюминутных экономических, энергетических и прочих интересов, создающих заинтересованность в status quo; – столкновение интересов крупных игроков; – бескомпромиссное противостояние Армении и Азербайджана; – недостаточно проработанная программа действий по разрешению конфликта. Возможно, этой проблеме было бы уделено меньше внимания, но её последствия сказываются в целом на ВП. Для Азербайджана и Армении участие в программе ВП не несёт значительной выгоды с точки зрения улучшения ситуации вокруг Нагорного Карабаха 10. Президент Азербайджана Ильхам Алиев еще раз продемонстрировал агрессивную политику Армении на саммите, состоявшемся 24 апреля 2014 года в рамках программы Восточного партнерства ЕС в столице Чешской Республики Праге. В ходе своего выступления на саммите президент Армении Серж Саргсян оклеветал Турцию и обвинил Анкару в том, что она не открывает границы с Арменией. Решительно отреагировав на все это, Президент Ильхам Алиев в очередной раз представил агрессивный образ Армении, заявив, что в 1993 году в ответ на агрессорскую политику последней были закрыты границы между Турцией и Арменией. Международное сообщество Азербайджана обвинило в этом обвинительное заключение: "почему против Армении не введены санкции? Почему армянская делегация 9 Радикович Г. Р. Реализация программы ЕС «восточное партнёрство» в странах Южного Кавказа. Москва, 2014 Там же 10 128 в Совете Европы не лишена права голоса? Они вторглись на территорию другой страны, нарушают международное право, грубо нарушают резолюции Совета Безопасности ООН, не вводят никаких санкций, никаких санкций. Так называемые представители незаконного, преступного режима Нагорного Карабаха получают визы в европейские столицы. Это невыносимо и должно быть остановлено 11 ". Нагорно-карабахский конфликт периодически становится предметом обсуждения в Евросоюзе. В ходе этих обсуждений организация показывает, что замороженные конфликты представляют собой серьезную угрозу безопасности на Южном Кавказе, заявляет о своей приверженности территориальной целостности Азербайджана, подчеркивает необходимость мирного урегулирования конфликта, но никаких конкретных шагов для решения этой проблемы предпринято не было. Что касается этого вопроса, то Европейский Союз по существу является двойным стандартом. По словам руководителя Европейского Института Кавказских и Каспийских исследований в Берлине Маттиаса Дорнфельда "... многие, особенно Европейский Союз, выделяются из двойных стандартов в отношении нагорно-карабахского конфликта, что создает дополнительные барьеры для урегулирования конфликта ... Брюссель неохотно заинтересован в территориальной целостности поддержанного Азербайджана. И теперь вопрос: как долго европейские бюрократы будут проводить эту политику, пока не урегулирован конфликт в Украине? Если не будут отменены двойные стандарты в отношении сепаратистов в Азербайджане и Украине, не только очень амбициозная программа, Восточное партнерство будет чепухой, но и мир и безопасность на Южном Кавказе ослабнут12 ". Осень 2017 года оказалась насыщенной в контексте карабахского урегулирования. В октябре состоялась встреча президентов Азербайджана и Армении с участием сопредседателей Минской группы ОБСЕ в Женеве. До этого посредники несколько раз посещали зону конфликта и согласовывали предложения, способные возобновить переговоры и вывести процесс мирного урегулирования конфликта из тупика. Проблема упиралась в позицию Армении, которая после поражения в ходе апрельских боев прошлого года отказывалась от содержательного обсуждения вопросов урегулирования и требовала предварительно обеспечить укрепление режима прекращения огня, расширение миссии наблюдателей ОБСЕ и внедрение механизма расследования инцидентов на линии соприкосновения сторон. Азербайджан соглашался рассматривать все это лишь как часть общего процесса урегулирования, так как в отдельности осуществление армянских требований лишь закрепляло бы существующий и неприемлемый для Азербайджана, да и международных посредников статус-кво. Видимо, под воздействием посредников армяне образумились и согласились обсуждать параллельно интересующие стороны вопросы. На повестке переговоров должно стоять обсуждение условий и гарантий завершения военного конфликта между Арменией и Азербайджаном, сформулированных в известных резолюциях (822, 853, 874, 884) Совбеза ООН и резолюции 62/243 Генассамблеи ООН. Именно это артикулировал президент Ильхам Алиев в Брюсселе в своем выступлении на заседании Североатлантического совета НАТО, а затем и на саммите участников программы "Восточное партнерство" Евросоюза. Акцент на выполнение резолюций ООН, очевидно, не по вкусу армянам. Не найдя ничего лучше, они нагло перевирают суть этих основополагающих международных документов. Так, Серж Саргсян на саммите "Восточное партнерство" в Брюсселе без тени смущения изрек, что "Организация Объединенных Наций никогда не принимала резолюции по части урегулирования вопроса Нагорного Карабаха. Принятые в 1993 году со стороны ООН четыре резолюции касались прекращения военных действий в части Нагорного Карабаха, от чего Азербайджан отказался". Еще раньше министр иностранных дел Эдвард Налбандян на брифинге с главой МИД РФ Лавровым заявил, что "резолюции Совбеза ООН в свое время были направлены на прекращение военных действий в регионе, а не на урегулирование конфликта". Но какие бы глупости, кем бы и с каким бы апломбом ни произносились, названные резолюции сохраняют свою силу и отмахнуться от них не удастся. Президенты стран-сопредседателей публично заявляли о невозможности и неприемлемости сохранения до бесконечности существующего статус-кво, что необходимо добиваться прогресса в урегулировании карабахского конфликта. Но пока на линии соприкосновения сторон не проливается большая кровь и нет значительных рисков войны, страны-сопредседатели отодвигают эту проблему на второй план и занимаются массой других, более важных, на их взгляд, мировых вопросов. На Азербайджан им давить нечем, потому что на нашей стороне международное право, мы требуем вернуть нам свое. Азербайджан ни у кого не просит финансовых подачек, бесплатного оружия и различ11 Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin Arxivi, f. 19, siy. 8, iş 56, v. 6 Almaniyalı ekspert: “Avropa İttifaqı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə münasibətdə ikili standartlardan imtina etməlidir”/ http://www. karabakh. az/news/?lang= az&i=11690 12 129 ных преференций. На армян же, по известным причинам (христианская солидарность, армянское лобби), посредники давить не хотят. В результате нынешняя патовая ситуация консервируется 13. В завершившемся 2017 году, к сожалению, так и не состоялся прорыв в мирном урегулировании длящегося почти три десятилетия армяно-азербайджанского, нагорно-карабахского конфликта. Причина заключалась в неконструктивном желании армянской стороны свести всю переговорную повестку исключительно к мерам по укреплению режима прекращения огня и "внедрению механизмов расследования инцидентов" на линии соприкосновения. Ведь изменившийся в пользу Азербайджана военный баланс лишил армян надежды вырвать у нас территориальные уступки в виде легализации сецессии Нагорного Карабаха. Поэтому все усилия Ереван направил на консервацию существующего статус-кво, стремясь сохранить в своих руках оккупированные азербайджанские районы как инструмент давления и торга на будущее. Благодаря твердой позиции Азербайджана, а также определенному международному давлению Ереван был вынужден возобновить переговорный процесс по всему спектру вопросов, в том числе субстантивным, то есть непосредственно касающимся содержания мирного урегулирования конфликта. В октябре в Женеве встретились президенты Ильхам Алиев и Серж Саргсян. До этого сопредседатели Минской группы ОБСЕ несколько раз посещали зону конфликта и согласовывали предложения для возобновления переговорного процесса. В ноябре в Москве прошли консультации министров иностранных дел Эдварда Налбандяна и Эльмара Мамедъярова с сопредседателями Минской группы ОБСЕ. 7-8 декабря в Вене в рамках 24-го заседания СМИД ОБСЕ состоялась встреча глав МИД Азербайджана Эльмара Мамедъярова и Армении Эдварда Налбандяна. Переговоры, по мнению сторон, были позитивными и конструктивными. Посредники утверждают, что быстрое решение нагорно-карабахского конфликта из-за неготовности сторон к взаимоприемлемому компромиссу невозможно. Но при этом делается вывод не в пользу поэтапного, шаг за шагом продвижения вперед процесса урегулирования, как на этом настаивает Баку. Наоборот, они потакают армянам в стремлении заморозить ситуацию посредством укрепления режима прекращения огня на линии соприкосновения сторон с бессрочным сохранением оккупации азербайджанских территорий за пределами границ бывшего НКАО. Жесткая позиция Азербайджана, выраженная его президентом в Брюсселе, о недопустимости двойных стандартов в отношении конфликтов и нарушения территориальной целостности стран – участниц программы Евросоюза "Восточное партнерство", возымела действие и нашла отражение в резолюции саммита. Хотя оснований для оптимистичных прогнозов на 2018 год немного, но факт возобновления армяно-азербайджанского диалога является определенной предпосылкой для позитивных ожиданий. Уже объявлено, что в середине января переговоры глав внешнеполитических ведомств Азербайджана и Армении продолжатся в одном из европейских городов. Приведет ли это к прорыву в мирном урегулировании, сказать сложно. Чувствуется стремление Еревана вместо обсуждения субстантивных, то есть содержательных, вопросов увести переговоры в плоскость укрепления режима прекращения огня и, в той или иной мере, к действиям, которые закрепят сложившийся в результате армянской агрессии и оккупации статус-кво. Баку однозначно дал понять, что в отсутствие реального прогресса в процессе урегулирования долго сохранить ситуацию "ни мира, ни войны" не удастся. Если державы-посредники не желают военных осложнений в регионе, то приложат усилия для обуздания аннексионистских аппетитов Армении, так как время для ее увещевания давно вышло. В том случае, если на переговорах министров иностранных дел в январе обозначится прогресс, можно ожидать и встречи на уровне глав государств. Возможно, для создания позитивного информационного фона понадобится возобновление диалога между парламентариями, авторитетными представителями интеллигенции. Ведь от укрепления стабильности и безопасности, возобновления сотрудничества на Южном Кавказе выигрывают как страны и народы региона, так и соседние державы 14. Список литературы 1. Almaniyalı ekspert: Avropa İttifaqı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə münasibətdə ikili standartlardan imtina etməlidir/ http://www. karabakh. az/news/?lang= az&i=11690 2. Радикович Г.Р. Реализация программы ЕС «восточное партнёрство» в странах Южного Кавказа. Москва. 2014 3. Мусабеков Р. Переговоры лучше войны Region plus.01.12.2017. № 351 4. Мусабеков Р. Шансы на мир не иссякли, Region plus. 01.01.2018. № 353 13 14 Мусабеков Р. Переговоры лучше войны Region plus. 01.12.2017. № 351 Мусабеков Р. Шансы на мир не иссякли, Region plus. 01.01.2018. № 353 130 Xülasə Aİ-nin rəsmi məqsədi AB-nin ətrafında "rifah, rifah və sabitlik" zonası yaratmaq olmasına baxmayaraq, "Şərq Tərəfdaşlığı" nın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün nəzərdə tutulmadığı aydındır. Bunun üçün proqramın müvafiq resursları yoxdur. Azərbaycan və Ermənistan rəhbərliyi bunu yaxşı başa düşür. Rəsmi Bakı Avropa İttifaqından daha çox dəstək gözləyir AB ölkələri dövlətin ərazi bütövlüyü prinsipinə istinad edərək Dağlıq Qarabağın ayrılmasını tanımırlar. Lakin bununla bərabər Azərbaycan və Avropa İttifaqı üçün ENP-nin Fəaliyyət Planında "suverenliyə, ərazi bütövlüyünə və beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərin toxunulmazlığına hörmət və dəstək göstərilməsi" daxil olmaqla, ümumi dəyərlərə söykənən bənd mövcuddur. Summary Despite the fact that the official goal of the EAP is to create a zone of "prosperity, welfare and stability" around the EU, it is obvious that the "Eastern partnership" is not intended for the settlement of the Nagorno-Karabakh conflict. The programmer does not have the resources to do so. The leadership of Azerbaijan and Armenia understands this very well. Official Baku expects more support from the European Union, as the EU countries do not recognize the secession of Nagorno-Karabakh, referring to the principle of territorial integrity of the state. The action plan of the ENP of Azerbaijan and the European Union contains a paragraph stating that cooperation is based on common values, including "respect for and support of sovereignty, territorial integrity and inviolability of internationally recognized borders". Магомедов Назим Заведующий отделом древней и средневековой истории Дагестана Института Истории, археологии и этнографии ДНЦ РАН, докт. ист. наук, проф. magomedov43@bk.ru РОЛЬ ДЕРБЕНТА В ТОРГОВЫХ ОТНОШЕНИЯХ МЕЖДУ НАРОДАМИ ДАГЕСТАНА И АЗЕРБАЙДЖАНА В НОВОЕ И НОВЕЙШЕЕ ВРЕМЯ Ключевые слова: Дербент, Дагестан, Азербайджан, торговые контакты, товарооборот. Keywords: Derbent, Dagestan, Azerbaijan, trade contacts, commodity turnover. Торгово-экономические отношения народов Дагестана с Азербайджаном имеют многовековую историю. В ХVIII – начале ХХ в. эти отношения получили дальнейшее развитие, они стали более устойчивыми и расширялись, охватывая все новые общества и районы. Это объяснялось, с одной стороны, стабилизацией политической обстановки на Восточном Кавказе со второй половины ХVIII в. после разгрома Надир-шаха, затем вхождением Дагестана и стран Закавказья в состав Российской империи, вызвавшим определенное оживление в развитии как отдельных отраслей хозяйства, так и экономики в целом, а с другой – затруднением связей горной части Дагестана с его равнинной частью, вызванным народно-освободительной борьбой горцев Дагестана и Чечни. Наиболее крупным центром торговли горцев с Азербайджаном был город Дербент – крупнейший торговый и политический центр Восточного Кавказа. По своему выгодному географическому и стратегическому положению Дербенту было суждено играть важную роль в российско-иранской, российско-закавказской и дагестано-азербайджанской морской и транзитной торговле. Наиболее интенсивные торгово-экономические связи Дербент поддерживал с Ширваном – одной из богатых и благоприятных для занятия торговлей областей Азербайджана. Это объяснялось близостью Ширвана к морю и международным торговым трассам, проходившим через него и связывавшим его с Дагестаном. Кроме того, он был экономически развитым регионом и мог выставить в торговый обмен весьма ценные товары сельскохозяйственного и ремесленного производства. Экономические контакты между жителями Дербента и Ширвана издавна носили регулярный характер, были взаимовыгодными и играли важную роль в их социально-экономической жизни, так как исторические судьбы между ними в большинстве случаев определялись одними и теми же политическими событиями. Основной торговой трассой, связывающей народы Дагестана с Азербайджаном, был путь по приморской равнинной дороге, по которой проходил один из мировых торговых и дипломатических путей из России через Дагестан, Дербент в Ширван, Азербайджан и далее в Иран. Этот путь неоднократно упоминается в источниках.1 Он был наиболее оживленным и функционировал постоянно. Об этом свидетельствует наличие большого количества караван-сараев на нём. 1 Фехнер М.В. Торговля Русского государства со странами Востока ХVI в. М., 1956, с. 32. 131 Подавляющая часть дагестанского населения была связана с Азербайджаном не только по сухопутным дорогам, но и водными путями. В системе внешней торговли Дагестана значительная роль принадлежала Каспийскому морю. В это время возрастает значение морской торговой трассы Астрахань – Дербент – пристань Низовая – Шабран – Шемаха. Она превращается в важный отрезок Волжско-Каспийского водного пути, который приобрел подлинное экономическое значение с начала ХVIII в. благодаря интенсивному развитию русского мореходства на Каспии. Близость Дербента к Кубе, Нухе, Шемахе и другим городам Северного Азербайджана благоприятно сказывалась на развитии товарообмена между ними. В целом соседство с одной из высокоразвитых областей Азербайджана с Ширваном имело огромное значение для Дербента. Из городов и сел Азербайджана в Дербент поступали всевозможные продукты и товары первой необходимости и длительного пользования. Из Шемахи привозили в Дербент «шелк, шелковые материи, в Шемахе сделанные, как-то: мовидрай, шемандруз, аладжи и тому подобные».2 «Провинция Гилянская и город Шемахи, - писал С.Г. Гмелин, - снабдевают Дербент разными бумажными и шелковыми материалами как-то кутнею, канаватом, кисиею, бурметью, кои променывают лезгинским и горским татарам за один род тонкого сукна, которое ими же самими в горах приуготовляются и называется кубеши-шал».3 Привозили в Дербент различные товары торговые люди из Баку, Шеки, Нухи, Гиляни и других торгово-ремесленных центров Азербайджана, которые здесь вступали в контакт с торговцами Дагестана, покупали у них необходимые себе товары, продавая им, в свою очередь, привезенные ими для продажи свои товары. Особую роль в развитии торговли дагестанских горцев с азербайджанцами в Дагестане играли Шемахи и Ширван. Ширван и Дербент, как сказано выше, объединяли не только их близкое расположение, но и общность экономических интересов, что и стимулировало укрепление и расширение взаимовыгодных контактов. Из Баку в Дербент привозили смолу, нефть, соль, шафран, из Нухи, Ганджи и других городов – пшеницу, ячмень, лесоматериалы, марену, сухофрукты и т.д. Дербент выступал и в качестве центра, через который осуществлялась торговля горцев Дагестана и Азербайджана непосредственно на их территории. Торговая трасса, названная Б. Малачихановым «великим путем народов»,4 проходившая через внутренний Дагестан – Южный Дагестан – Дербент, продолжалась далее в Азербайджан. Особенно успешно велась торговля с азербайджанскими городами жителями Южного Дагестана. Ряд азербайджанских районов являлись житницей для жителей Южного Дагестана, которым не хватало своего хлеба. Ещё И.-Г. Гербер отмечал, что жители самурских обществ приобретали хлеб в Кубе и в других районах Азербайджана. О Мушкуре, в частности, он писал, что «сей уезд … всю Ширвань, Шемаху и часть Дагестани удовольствует пшеницею, ячменем и пшеном, которых в сих уездах очень много сеют».5 О торговле табасаранцев, ахтынцев, рутулов с Азербайджаном Ф.Ф. Симонович писал, что они «промышляют вообще сукном, коврами, попонами и другими шерстяными тканями» и «вырабатывают овчинные мехи и другие кожи» и что все «сии рукоделии, равно и шерсть, отпускают» не только в Дербент, но и в «Кубу за хлеб, сарачинское пшено, шелк, хлопчатую бумагу, соль, нефть и за деньги».6 Особым спросом в Кубе пользовались ковры, отличавшиеся «прочностью волокна и красок». В свою очередь, азербайджанские торговцы активно торговали в различных торгово-ремесленных центрах Дагестана. Они привозили в Дагестан шелк, парчу, медь, кожу, пеньку, шелк-сырец, бумагу хлопчатую, кумачи красные, епанчи черкесские, шелк-сырец, нити хлопчатобумажные, пшеницу, муку, лук, холодное оружие, кожи, горох (нохут), рис и др. Говоря конкретно о Табасаране, проф. М.Р. Гасанов пишет, что сюда и главным образом в Хучни приезжали не только торговцы из Дербента, но и городов Азербайджана, которые привозили предметы украшения, шелковые материи, а взамен приобретали изделия домашнего производства и скот.7 Наибольшим спросом пользовались у горцев разнообразные сукна – голландские, английские и азербайджанские, в частности ширванские, которые производились в Шемахе, а европейские в основном вывозились из Баку. Ф.И. Гене отмечал, что «толстый бурмет для рубах и архалуков» горцы выменивали «от заезжих из Нухи и Дербента татар (азербайджанцев – М.Н.) или армян на баранов…».8 2 Кремский А.А. Выдержки из описания Дагестана и Ширвана. 1806 г. // История, география и этнография Дагестана ХVIII–ХIХ вв. М., 1958, с. 234. 3 Гмелин С.Г. Путешествие по России для исследования всех трех царств в природе. СПб., 1785. Ч. 3, с. 19. 4 Малачиханов Б.К. К вопросу о хазарском Семендере в Дагестане // УЗ ИИЯЛ ДФ АН СССР. Махачкала, 1965. Т. 14, с. 185. 5 Гербер И. Г. Описание стран и народов вдоль западного берега Каспийского моря. 1728 г. // ИГЭД., с. 88. 6 Симонович Ф.Ф. Описание Южного Дагестана. 1796 г. // ИГЭД., с. 143. 7 Гасанов М.Р. Очерки истории Табасарана. Махачкала, 1994, с. 160. 8 Гене Ф.И. Сведения о Горном Дагестане. 1835 / 1836 г. // ИГЭД., с.. 345. 132 Торговые связи между кубинцами и дербентцами особенно усилились после объединения двух владений под эгидой Фатали-хана. Такая консолидация, как показал исторический опыт последующего времени, усилила сближение южных районов Дагестана с Северным Азербайджаном, положительно повлияла на дагестано-азербайджанскую торговлю. В пределах Северо-Восточного Азербайджана утвердились исключительно выгодные условия для южнодагестанской торговли. Купцам предоставлялся свободный и безопасный проезд и доступ к рынкам сбыта. Кубинские власти принимали меры для охраны торговых путей и интересов дагестанских торговых людей. Недалеко от Баку находилась кубинская охранная служба во главе с юзбаши .9 Богатый фактический материал, хранящийся в архивах Махачкалы и Астрахани, показывает динамику развития и тенденцию постоянного расширения дагестано-азербайджанской торговли, осуществляемой в основном через Дербент, с конца ХVIII в. Автор статьи «Описание российской торговли с Персией», опубликованной в 1815 г. в астраханском еженедельнике «Восточные известия», убедительно доказывал значение Дербента и Баку в российско-кавказской, в том числе и дагестаноазербайджанской торговле. По его данным, еще в 1776 г. цена вывозимых и привозимых товаров через эти города простиралась до 953 тыс. руб., в 1795 г. до 1,5 млн. руб. 10В той же статье сказано, что торг в самом Дербенте невелик, но через этот город проходит транзитная торговля, а около города на рейде постоянно находятся купеческие суды из Астрахани, Баку и Кизляра. В 1793 г. из Дербента и Ширвана было привезено товаров в Баку на 200 тыс.руб., столько же из Астрахани и Кизляра. Автор статьи подчеркивает, что лезгины, кубачинцы и другие дагестанские народы приводят свои товары не только в Дербент, но и в Баку. По данным С. Броневского, в начале ХIХ в. торговля по Каспийскому морю с Дагестаном и Ширваном через дербентский порт, за исключением внешней торговли (с Ираном и Средней Азией) составляла в год 1 млн. 100 тыс. руб., а сухопутная 700 тыс. руб. 11 Особенно расширяется дербентская торговля в ХIХ в. Так, в «Журнале о происшествиях по Дербентской таможне» имеются уникальные записки и данные о состоянии торговли города с Азербайджаном. Так, например, 1 декабря 1810 г. в Дербент из Дагестана привезли товары в 10 узлах, в тот же день выдано разрешение карабудахкентцу Магомед Гусейну на вывоз товаров из Дербента в Баку в 23 узлах. 6 декабря 1810 г. было разрешено дербентскому купцу вывезти из Дербента в Баку меди и лома 40 пудов, губденскому лезгину Г. Амзанову до Кубы товаров в 3-х узлах, а кизлярскому армянину довезти до Баку 130 ведер виноградной водки и т.д. 12 В начале 20-х гг. ХIХ в. ежегодно в Дербент привозили персидских и ширванских товаров на 28 тыс. руб., лезгинского сукна, бурок и др. на 10 тыс. руб. серебром, а из Кубы только сельхозтоваров на сумму 12 тыс.руб. О росте товарооборота между Дербентом и Азербайджаном в начале 20-х гг. ХIХ в. говорят и другие данные. Для интереса укажем, что 10 августа 1824 г. в Кизляр привезли 213 пудов ширванского и 448 пудов гилянского шелка, 22 мешков (294 пудов) марены и др. – всего 1158 пудов разных товаров. Только за 2 дня 1826 г. вывезли из Дербента в Баку и Ширван 445 шуб. овчиных, 1500 аршин лезгинского холста, 478 шт. мерлушек, 1091 шт. паласов, 14 связок бурки и т.д. В том же году только из Кубинской заставы было отправлено в Астрахань 15 караванов с товарами (на 81 арбе). Только за май – июнь 1825 г. из Дербента и Кубы привезли в Астрахань марену 3-12 полутайки. В том же году всего в Астрахань прибыли 26 караванов в составе 255 арбах из Дербента, Баку, Кубачи и т.д. В 1826 г. дербентские купцы отвезли в Баку товары на 74568 руб., а привезли в Дербент на 45 964 руб. В том же году из Ширвана и Кубы привезли в Дербент товаров на 84641, а отвезли в указанные места на 63 тыс. 400 руб. Вышеприведенный фактический материал свидетельствует об устойчивой тенденции роста и расширения товарооборота между Дагестаном и Азербайджаном. Объем торговли между Дагестаном и Азербайджаном был бы показан не в полной мере, если не присоединить к дербентской торговле торговлю через Сальяны и Кубы. «Сальяны – шестая пристань, - указывал П. Зубов, - через которую в 1829 г. перевезли персидских бумажных товаров на 500 тыс.руб.» 13Только в 1823 г. через Сальянскую заставу вывезли товаров на 46 тыс. 863 руб. Ежегодно Куба отправляла товары в Дагестан и на Северный Кавказ: рис до 20 тыс. пудов, пшеницу до 136 тыс. пудов, ячмень до 40 тыс. пудов, паласы, сукна и шерстяные изделия на 6 тыс. червонцев, лес на 1600 червонцев, рогатый скот до 5 тыс. голов, овец до 15 тыс. голов, лошадей до 1800 еди9 Магомедов Н.А. Взаимоотношения народов Южного Дагестана и Азербайджана в ХVIII – первой пол. ХIХ в. Махачкала, 2004, с. 51. 10 Описание Российской торговли с Персией // Восточные известия. Астрахань, 1815. Т. 47, с. 107. 11 Броневский С. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе. М., 1823. Ч. 2, с. 457-458. 12 ЦГА РД. Ф. 18. Оп. 1. Д. 17. Л. 23. 13 Зубов П. Картина Кавказского края. СПб., 1835. Ч. 3, с. 231. 133 ниц. Товары привозили в Кубинскую область на 136 тыс. руб. серебром, кроме того, лезгины привозили свинец, селитру; в Ширван – шелковые материи. Дербент и Кизляр – вино и водку на 6 тыс. руб., российских и персидских товаров на 58 тыс. руб., бакинскую нефть и соль на 12 тыс. руб. и т.д. Итак, на основании этих и других источников можно сделать вывод, что широкие экономические отношения между Азербайджаном и Дагестаном имели положительные последствия. Экономическая интеграция способствовала установлению между народами Азербайджана и Дагестана добрососедских, дружественных отношений. Отдельные ханы и феодалы Дагестана имели династические и родственные связи с правителями Баку, Ширвана, Карабаха и другими. Для общего представления картины дагестано-азербайджанских экономических отношений приведём таблицу Бакинского товарооборота в 20-х годах ХIХ в., составленную по данным Центрального госархива Астраханской области и других источников. Годы 1824 1825 1826 1827 1828 1829 1830 Привоз 1.020.278 р. 1.164.548 р. 841.963 р. 2.459.592 р. 972.937 р. 794.574 р. 593.653 р. Вывоз 1.318.660 р. 732.192 р. 288.141 р. 2.745.753 р. 2.366.267 р. 2.184.668 р. 2.054.188 р. Оборот 1.150.116 р. 5.205.445 р. 4.639.205 р. 2.979.242 р. 2.627.835 р. Такое резкое колебание суммы оборота бакинской торговли в отдельные годы объясняется тем, что в начальный период русско-иранской войны 1826-1828 гг. торговля между Ираном и Россией была запрещена. Только в марте 1827 г. был отменен этот закон. В 40-х годах ХIХ в. торговый обмен между Дагестаном и Ираном был настолько интенсивным, что через пограничную таможню на Самуре прошло до 15 тыс. горцев и с каждым годом их число увеличивалось. Об этом говорит количество регистрированных товаров: в 1845 г. – 16241 пуд сушеных груш и орехов; в 1846 г. – 32932 пуд; в 1854 г. – 77376 пуд. А в 1855 г. сельскохозяйственная продукция поступила на сумму 500202 руб. 77 коп. 14 Следует отметить, что успешному развитию торгово-экономических контактов народов Дагестана и Азербайджана способствовало то обстоятельство, что по пути следования торговцев находились караван-сараи, в которых останавливались они и общались друг с другом. Караван-сараи обслуживали в основном торговцев и использовались не только для укрытия и защиты от грабежей, но и под склады (хранилище товаров), жилье (отдыха и ночлега), продажи товаров и в качестве конюшни. Возводились караван-сараи не только у дорог, но и в населенных пунктах. Такие небольшие каравансараи были в Самуре, Магарамкенте и Джокуткенте (выше Касумкента по дороге в Курахскую долину). В городе Шеки имелись ганджинский, тебризский, лезгинский караван-сараи, в которых помещались купцы из соответствующих мест. Один из караван-сараев ХVIII в. существует в Баку до настоящего времени под названием «Лезгипара» и сохраняется как исторический памятник архитектуры, что еще раз подтверждает наличие в прошлом тесных торгово-экономических связей между народами Дагестана и Азербайджана. Свидетельством развития торгово-экономических связей является то, что в это время и в Дагестане, и Азербайджане существовали в основном одни и те же названия стандартов мер и весов, в денежном счете. Так, например, чет-кепек – пол копейки, копек – копейка, шаги – пять копеек, эки шаги – десять копеек, аббас – двадцать копеек, манат – рубль и т.д. Дербент во второй половине XIX − начале ХХ в. превратился в крупнейший торговый центр не только Дагестана, но и всего западного побережья Каспийского моря. Он был крупным морским портом, важнейшим транспортным узлом для сухопутных колесных дорог, а в 1900 г., когда от него провели железную дорогу до Баку, становится и важным центром железнодорожной торговли. В начале XX в. первое место в товарообороте занимало Каспийское море с его развитыми морскими портами. Приведенный выше фактический материал, а также сведения о торговых путях и караван-сараях свидетельствуют о важной роли города Дербента в развитии торгово-экономических связей дагестанских народов с Азербайджаном. Значение этих связей было огромное – они способствовали укреплению политических и культурных взаимоотношений и дружбы между народами Дагестана и Азербайджана. Дружба и добрососедские отношения между народами Дагестана и Азербайджана продолжается и в настоящее время, несмотря на создавшуюся межгосударственную границу. 14 Бакунин Ф.А. Очерки внешней торговли Азербайджана. СПб., 1876, с. 97. 134 Список литературы 1. Фехнер М.В. Торговля Русского государства со странами Востока ХVI в. М., 1956, с. 32. 2. Кремский А.А. Выдержки из описания Дагестана и Ширвана. 1806 г. // История, география и этнография Дагестана ХVIII–ХIХ вв. М., 1958, с. 234. 3. Гмелин С.Г. Путешествие по России для исследования всех трех царств в природе. СПб., 1785. Ч. 3, с. 19. 4. Малачиханов Б.К. К вопросу о хазарском Семендере в Дагестане // УЗ ИИЯЛ ДФ АН СССР. Махачкала, 1965. Т. 1, с. 185. 5. Гербер И.-Г. Описание стран и народов вдоль западного берега Каспийского моря. 1728 г. // ИГЭД., с. 88. 6. Симонович Ф.Ф. Описание Южного Дагестана. 1796 г. // ИГЭД., с. 143. 7. Гасанов М.Р. Очерки истории Табасарана. Махачкала, 1994, с. 160. 8. Гене Ф.И. Сведения о Горном Дагестане. 1835 / 1836 г. // ИГЭД., с. 345. 9. Магомедов Н.А. Взаимоотношения народов Южного Дагестана и Азербайджана в ХVIII – первой пол. ХIХ в. Махачкала, 2004, с. 51. 10. Описание Российской торговли с Персией // Восточные известия. Астрахань, 1815. Т. 47, с. 107. 11. Броневский С. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе. М., 1823. Ч. 2, с. 457-458. 12. ЦГА РД. Ф. 18. Оп. 1. Д. 17. Л. 23. 13. Зубов П. Картина Кавказского края. СПб., 1835. Ч. 3, с. 231. 14. Бакунин Ф.А. Очерки внешней торговли Азербайджана. СПб., 1876, с. 97. Резюме В статье рассматривается значение Дербента в развитии торгово-экономических контактов народов Дагестана и Азербайджана в новое и новейшее время. Показаны обороты как морской, так и сухопутной торговли, приведен ассортимент товаров, раскрыта роль купечества. Значительное место в работе уделено торговой политике правителей Дербента, Дагестана и Азербайджана. Summary In article the value of Derbent in development of trade and economic contacts of the people of Dagestan and Azerbaijan during modern and latest times is considered. Turnover of both sea, and overland trade are shown, the range of goods is given, the role of merchants is opened. The important place in work is given to trade policy of governors of Derbent, Dagestan and Azerbaijan. Mammadova Samira PhD. Sumgayit State University, head of International Relations Department, heacher in the Chair of History and its education methodology ESTABLISHMENT AND DEVELOPMENT OF RELATIONS BETWEEN AZERBAIJAN REPUBLIC AND THE STATE OF ISRAEL (1991-2008yy) Keywords: Haydar Aliyev, Azerbaijan, Jews, strategic partnership, relations Açar sözlər: Heydər Əliyev, Azərbaycan, yəhudilər, strateji tərəfdaşlıq, əlaqələr Ключевые слова: Гейдар Алиев, Азербайджан, Евреи, стратегическое партнерство, отношения After regaining its independence in 1991, Azerbaijan faced reorganization of its foreign policy. It was seeking a political, economic and strategic partner to preserve its independence. Full diplomatic relations were first established with its brother country, Turkey, then the U.S., and also, its southern neighbor, Iran. These two states improved their relationship in the context of economic, political, and strategic spheres. Azerbaijan is the third Muslim country after Turkey and Egypt to develop bilateral strategic and economic relations with Israel. We should state that the period of development of Azerbaijani-Israeli relations covers the government of Haydar Alieyev. On March 22, 1994 the President of the Republic of Azerbaijan, Heydar Aliyev, received the Extraordinary and Plenipotentiary Ambassador of Israel, E. Yotvat, at the Presidential Palace. During the meeting, the ambassador spoke about the historical contract signed between Israel and Palestine. Adviser for Foreign Affairs, V. Guluzadeh, and Minister of Foreign Affairs, H. Aliyev, attended the meeting. There was a ceremony at which Yotvat presented his credentials to the President of the Republic of Azerbaijan, Heydar Aliyev. 135 Today the country is proud of its good relations with Israel and the Jewish minority in the country. The Jewish community serves as an important factor in Azerbaijani bilateral economic and diplomatic relations with Israel and the United States. Azerbaijan is home to some 11,000 Jews, residing primarily in Baku, Sumqayit, Shamachi, Oguz, and the Krasnaya Sloboda settlement in the Quba district of Azerbaijan. Internaational cultural relation of the Republic of Azerbaijan had been implemented by the speacial state offices, social and creative organizations, other cultural officials. Azerbaijan cooperates more than 120 countires of the world in the cultural shpere. Azerbaijan implements its cultural realtions in the different forms. Conducted info days, exchange of music staff, book fairs, exibitions, relations of poets, writers and journaists, printing sevices, theratre, cinema, TV and radio, sport and tourism can be a good example.1 We should mention that, in 2006, February Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan suggested to sign a partnership agreement with Israel in the sphere of culture and tourism taking into account Jews who live in Azerbaijan and jews diaspora that functions in Azerbaijan. The Ministry conducted strict work in this direction .2 Currently, Azerbaijan is home to five synagogues, three in Baku and two in Guba city, 15 and ten to fifteen Jewish organizations, including the Baku Religious Community of European Jews, an Israeli center with educational programs, a Jewish Women's Organization, a War Veterans' Society, a Jewish newspaper, the Azerbaijan-Israel Friendship Organization, and the Havva Welfare Center for Women and Children. The American Jewish Joint Distribution Committee operates a Jewish kindergarten, a community center, a Hesed charity center, and a Hillel student center. The Jewish community also has their website. With the initiative of Rabbi Meir Bruk, the Chief Rabbi of Azerbaijan and Head of the Ohr Avner Chabad Day School in Baku, the website were designed to inform people about the Jewish community in Azerbaijan, its history, tradition, culture, important meetings, and community events.3 Signing of an agreement due to the development of cooperation in the shpere of science, education and tourism were in the attention in 2000 years. Agreement projects reagrding cooperation in the filed of culture and tourism had been review again in 2007, those projects in two languages (Azerbaijani and English) were sent to the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Azerbaijan on 26 July at the same year. 4 Israel side added their purposes to the Agreement and presented it to the Azerbaijan government. In 2008, the project on « Cooperation in the field of culture, education and science between the government Azerbaijan Republic and the government of the State of Israel » was review in the final step. Ministry replied positive answer without any adition and suggessions.5 Discussions about the cooperation in the field of tourism had ben conducted and signed documents during the official visit of Israeli President Shemon Peres to Baku in 2009. At the ceremony of signing the agreement in the field of tourism, the head of state said that relations between Azerbaijan and Israel in cultural and humanitarian spheres would continue at a higher level: "Perhaps communication between people will be wider after the visit of Mr. President." Israeli President Shimon Peres made a statement: "... I can say that I was fascinated by Azerbaijan before my visit to our country.... our hearts are very broad. Despite the occupation, you could protect and save your own culture and optimism. Azerbaijan has a high level of tolerance. The Israeli president thanked the Jewish community for good relations and said, "Jews leaving Azerbaijan leave for Israel to share their good impressions about your country. We are at the beginning of innovations. This is a great and promising start. But today small countries should not be limited to their innovations, they should step toward new horizons, national concepts and thinking".6 We should mention that, the agreement signed between the Minister of Culture and Tourism Abulfaz Garayev and Minister of Science and Technologies Daniel Daniel Hershkovitz. While looking at the relations of Israel with the Republic of Azerbaijan since its independence in 1991, Azerbaijan has had good relations on strategic matters, security, and trade, cultural and educational exchanges with Israel. After Azerbaijan’s independence, there were diplomatic negotiations over the exchange of ambassadors between the two states. Eliezer Yotvat was appointed as the first Israeli 1 Gasimov (Gasimli) M. The Republic of Azerbaijan in the world meridians (cultural cooperation). Baku: Youth, 1992, p. 3 Deputy Minister of Culture and Tourism A. Valiyev's letter to Khalil Khalafov, Deputy Minister of Foreign Affairs, dated 26.07.2007, 2329/02 (project attached). 3 Jewish Community of Azerbaijan Launches Website, The Federation of Jewish Communities of the CIS, 15 November 2004 4 Letter of Ministry of Culture and Tourism to the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Azerbaijan dated 18.04.2008 # 1060/02. A.R. Current archive of the Ministry of Culture and Tourism. Asian folder. Israeli section. 5 “Xalq qəzeti" newspaper, 30 June 2009. The signing of the Azerbaijani-Israeli documents. The heads of states made statements for the press. p. 2 6 Ibid. 2 136 ambassador to Azerbaijan. But the Azerbaijani embassy has not yet opened in Israel.18 The President of Azerbaijan, National Leader Haydar Aliyev, pledged to open an embassy in Israel and sent his foreign policy advisor Vafa Guluzade to visit the Israeli government.7 But, due to political issues, Azerbaijan has still not fulfilled its responsibility to open an embassy in Israel. Azerbaijan has said that its complicated geopolitical situation, particularly its proximity to Iran, as well as its membership in international Islamic organizations, have prevented it from opening a mission in Israel. The Azerbaijani government does have an unofficial representative, AZAL (Azerbaijan National Airline), in Israel. In addition to AZAL, the newly opened bureau of Lider TV Channel unofficially represents the Azerbaijani government in Israel. It was the first time for an Azerbaijani television network to send a permanent correspondent to report from Israel and send reports from Israel and other Middle East states to the Azerbaijani audience.8 On August 27, 2007 the Azerbaijani Congress was established in Israel in order to represent the interests of the Azerbaijani people and government. Due to the absence of a diplomatic mission of Azerbaijan in Israel, the Congress deals with many Diaspora organizations, cultural and traditional works. Congress also has established the Azerbaijani Cultural Center in Israel, which plays a crucial role in the bilateral relations between Azerbaijan and Israel. According to Mr. Shapiro-Suliman, the Azerbaijani Cultural Centre will unite Azerbaijanis and natives of Azerbaijan who live in Israel and who are interested in the development of the language, customs, culture and history of the country. “The Cultural Centre will promote national relations in Israel and involve Azerbaijanis and natives of Azerbaijan in different social and cultural events of the country. The key goal of the centre is to develop the language, culture, national traditions as well as to create an Azerbaijani library,” stated Bakhtiyar Yakubov, the vice president of the Congress.9 The Islamic Republic of Iran, the southern neighbor of Azerbaijan, has worried about the development of the relations between Azerbaijan and Israel since the independence of Azerbaijan. For that reason, after Ilham Aliyev became the president of Azerbaijan in October 2003, Iran, the biggest threat for Israel in the Middle East, tried to improve diplomatic relations with Azerbaijan with the aim to persuade Azerbaijan to cut relations with Israel. Even several high-level Iranian military officers visited Baku in August 2004 and intended Azerbaijan to cease security cooperation with Israel and stop receiving Israeli military and intelligence officers. But for Azerbaijan to have a relationship with Israel But for Azerbaijan to have a relationship with Israel is much more important, because Israel was one of the strategic partners and supporters of Azerbaijan in the Nagorno-Karabakh War with Armenia. As a result of the Nagorno-Karabakh War, nearly 20% of Azerbaijan territory was occupied by Armenian troops and remains under the control of Armenia today. The war caused almost one million Azeris to flee Armenia and the occupied territories. In this war Iran and Russia traditionally supported Armenia. Even in April 1992, for example, Iran supplied natural gas and fuel to Armenia, which helped to sustain Armenian action. Armenia is a potential buffer for Iran against the future rise of power of Azerbaijan. Besides, there are close relations on trade, energy, and transportation between Iran and Armenia. In 2007 Iran and Armenia signed an agreement for the construction of an oil pipeline from Iran to the border city of Meghri, Armenia. They also concluded an agreement regarding a railway that would connect these two countries with the Black Sea. The 470-kilometer railway would take five years to build and cost up to $1.2 billion to complete.10 According to the Washington Institute Israel also provides training for Azerbaijani security and intelligence services, as well as security for the Azerbaijani president during his foreign visits. Israel might have also set up electronic listening stations along the Caspian Sea and Iranian border. With the unofficial visit of Israeli Prime Minister Benjamin Netanyahu to Baku in 1997, the relations between two countries entered a new phase. Since that time Israel has been developing closer relations with Azerbaijan for modernizing the Armed Forces of Azerbaijan. The Israeli military has been a major provider of battlefield aviation, artillery, antitank, and anti-infantry weapons to Azerbaijan.11 7 Letter of Ministry of Culture and Tourism to the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Azerbaijan dated 18.04.2008 # 1060/02. A.R. Current archive of the Ministry of Culture and Tourism. Asian folder. Israeli section. 8 Lider TV Sets up Permanent Bureau in Israel, Israil Xəbərləri, January 2007; (http://baku.mfa.gov.il/mfm/Data/108345.pdf). 9 Jewish Community of Azerbaijan Launches Website, The Federation of Jewish Communities of the CIS, 15 November 2004 10 ABILOV Sh. The Azerbaijan-Israel Relations: A Non-Diplomatic, But Strategic Partnership, OAKA, Cilt:4, Sayı: 8, s. 138-156, 2009 11 Soner Cagaptay & Alexandr Murinson, “Good Relation between Azerbaijan and Israel: A Model for Other Muslim States in Eurasia?”, The Washington Institute for Near East Policy, 30 March 2005. 137 Israel also stood with Azerbaijan to avoid U.S. Congressional Amendment 907, adopted during the Armenian-Azerbaijani conflict over Nagorno Karabakh.12 907 is an Amendment to the Freedom Support Act, passed by the US government on October 24, 1992 to provide financial, technical, and other forms of assistance to the former Soviet Union republics in order to support freedom and open markets in the new independent states. But under pressure from the Armenian lobby in the United States, Section 907 prohibits the provision of U.S. assistance "to the Government of Azerbaijan until the President determines . . . that the Government of Azerbaijan is taking demonstrable steps to cease all blockades and other offensive uses of force against Armenia and Nagorno-Karabakh."13 The official visits of Israeli President Shimon Peres as a matter of importance shows the increasingly independent course of Azerbaijan in its foreign policy and its growing geostrategic importance in the region for the world leading countries. References 1. Azerbaijani Cultural Centre to be Established in Israel, Embassy of Azerbaijan Washington, D.C., 19 November 2007; (http://azembassy.us/new/news.php?id=537). 2. Deputy Minister of Culture and Tourism A. Valiyev's letter to Khalil Khalafov, Deputy Minister of Foreign Affairs, dated 26.07.2007, 2329/02 (project attached). 3. Gasimov (Gasimli) M. The Republic of Azerbaijan in the world meridians (cultural cooperation). Baku: Youth, 1992, 88 p. 4. Jewish Community of Azerbaijan Launches Website, The Federation of Jewish Communities of the CIS, 15 November 2004; (http://www.fjc.ru/news/newsArticle.asp?AID=221938). 5. Lider TV Sets up Permanent Bureau in Israel, Israil Xəbərləri, January 2007; (http://baku.mfa.gov.il/mfm/Data/108345.pdf). 6. Letter of Ministry of Culture and Tourism to the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Azerbaijan dated 18.04.2008 # 1060/02. A.R. Current archive of the Ministry of Culture and Tourism. Asian folder. Israeli section. 7. Official materials of Israel Embassy in the Republic of Azerbaijan 1993-2013yy, p. 6 8. Reference of Ministry of Culture and Tourism of Azerbaijan Republic about the cooperation in the sphere of culture and tourism. 9. Soner Cagaptay & Alexandr Murinson, “Good Relation between Azerbaijan and Israel: A Model for Other Muslim States in Eurasia?”, The Washington Institute for Near East Policy, 30 March 2005; (http://www.washingtoninstitute.org/templateC05.php?CID=2287). 10. ABILOV Sh. The Azerbaijan-Israel Relations: A Non-Diplomatic, But Strategic Partnership, OAKA, Cilt:4, Sayı: 8, s. 138-156, 2009 11. Guluzadeh V. Future horizons. Baku: Azerbaijan, 1999, p. 288 12. “Xalq qəzeti" newspaper, 30 June 2009. The signing of the Azerbaijani-Israeli documents. The heads of states made statements for the press. p. 2 Establishment and development of relations between Azerbaijan Republic and the state of Israel (1991-2008yy) Summary The paper is based on relations between Azerbaijan and Israel covering the years 1991-2008, The main purpose of this research is to explore the establishment and development of political, cultural relations with two countries. The research is based on official documents and literature. Sources and literatures in different languages demonstrate that relations in cultural – tourism sphere between Azerbaijan and Israel were weak in the years of 1991-2008. Azerbaijan and Israel are strategic partners, they are in good relationship. This research has potential applications in lectures and seminars at institutions of higher education. Azərbaycan Respublikası və İsrail dövləti arasında münasibətlərin yaradılmasıı və inkişafı (1991-2008-ci illər) Xülasə Xülasə Azərbaycan Respublikasının İsrail Dövləti ilə 1991-2008-ci illərdə əməkdaşlığa əsaslanır. Məqalənin əsas məqsədi iki dövlət arasında siyas, mədəni sahədə əməkdaşlığı tədqiq etməkdir. Aparılan tədqiqatdan belə nəticəyə gəlinir ki, 1991-2008-ci illərdə Azərbaycan Rspublikasının İsrail dövləti ilə mədəniyyət - turizm sahəsində əməkdaşlıq zəif olmuşdur. Buna baxmayaraq iki ölkə arasında turizm sahəsində imkanlar və perspektivlər vardır. mövcud potensialdam kifayət qədər istifadə edilməmişdir. İki dövlət arasında strateji trəfdaşlı mövcuddur. Tədqiqat rəsmi sənədlər və ədəbiyyatlar əsasında yazılmışdır. Tətbiqi əhəmiyyətinə gəldiksə isə ali təhsil müəssisələrində mühazirə və seminarlarda istifadə oluna bilər. 12 Letter of Ministry of Culture and Tourism to the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Azerbaijan dated 18.04.2008 # 1060/02. A.R. Current archive of the Ministry of Culture and Tourism. Asian folder. Israeli section 13 Soner Cagaptay & Alexandr Murinson, “Good Relation between Azerbaijan and Israel: A Model for Other Muslim States in Eurasia?”, The Washington Institute for Near East Policy, 30 March 2005. 138 Установление и развитие отношений между Азербайджанской Республикой и государством Израиль (1991-2008 гг) Резюме Документ основан на отношениях между Азербайджаном и Израилем в 1991-2008 годах. Основная цель этого исследования - изучить установление и развитие политических, культурных отношений с двумя странами. Исследование основано на анализе официальных документов и литературы. Источники и литература на разных языках показывают, что культурные отношения между Азербайджаном и Израилем были слабыми в 19912008 годах. Азербайджан и Израиль являются стратегическими партнерами, у них хорошие отношения. Это исследование имеет потенциальное применение в лекциях и семинарах в высших учебных заведениях. Məcidov Elşən ADU, Regionşünaslıq kafedrasının müəllimi, ATMU, Beynəlxalq Münasibətlər kafedrasının doktorantı madjidov_elshan@mail.ru ERMƏNİSTAN RESPUBLİKASININ XARİCİ SİYASƏTİNİN NƏZƏRİ-KONSEPTUAL TƏHLİLİ Açar sözlər: Ermənistan, paradiqmalar, L. Ter-Petrosyan, R. Koçaryan, S. Sarkisyan, erməni diasporları, Rusiya Federasiyası. Ключевые слова: Армения, парадигмы, Л. Тер-Петросян, Р. Кочарян, С. Саркисян, армянские диаспоры, Российская Федерация. Keywords: Armenia, paradigms, L. Ter-Petrosyan, R. Kocharyan, S. Sarkisyan, Armenian diasporas, Russian Federation. Prezident L. Ter-Petrosyandan sonra hakimiyyətə gələn R. Koçaryanın L. Ter-Petrosyan hökümətində baş nazir vəzifəsində, cari prezident Serj Sarkisyanın isə R. Koçaryan hökümətində baş nazir və müdafiə naziri vəzifələrində çalışmasını nəzərə alsaq, Ermənistanda üç müxtəlif dövlət başçısının bir-birini əvəz etməsinin dövlətin xarici siyasətinə elə də əhəmiyyətli təsir göstərməməsi qənaətinə gələ bilərik. Lakin bununla yanaşı hər üç dövlət başçısının xarici siyasət yanaşmalarının ətraflı tədqiqi nəticə etibarı ilə Ermənistanın xarici siyasətinin təkamül və tənəzzül qanunauyğunluqlarını işıqlandırmağa imkan verəcəkdir. Ölkənin birinci prezidenti Levon Ter-Petrosyan, hakimiyyətinin başlanğıcında qarşısına iki mühüm vəzifə qoymuşdur: I. Ermənistanın iqtisadiyyatını işlək hala salmaq məqsədilə qonşu ölkələrlə praqmatik münasibətlər qurmaq; II. Rusiya, ABŞ, Avropa, Çin və s. bu kimi qütblərin heç birinə qoşulmayıb, balanslaşdırılmış siyasət yürütmək. Birinci vəzifənin yerinə yetirilməsinin Türkiyə və Azərbaycan ilə münasibətlərin nizamlanmasından keçəcəyini L. Ter-Petrosyan əvəzolunmaz bir fakt kimi anlayırdı. Ermənistanın birinci prezidentinin sözlərinə əsasən: «dövlətin və xalqın təhlükəsizliyi bütün qonşularımızla münasibətlərin normallaşması, mövcud ziddiyyətin (Dağlıq Qarabağ) sülh danışıqlarla tənzimlənməsi və kollektiv təhlükəsizlik sisteminin bərqərar olunmasına gətirəcək regional iqtisadi əməkdaşlığın inkişafı kimi faktorları istisna etmir»1. ATƏT-in Minsk qrupunun 1997-ci ildə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində tənzimlənmə prinsipləri ilə razılığını nümayiş etdirən Ermənistan prezidenti güclü daxili və xarici təzyiqlər ilə qarşılaşmağa məcbur olmuşdur. Türkiyə ilə münasibətlərin normallaşma zəruriliyini anlayan prezident, qondarma erməni soyqırımın təbliğini və Türkiyəyə ərazi iddialarını bu ölkə ilə münasibətlərdə ikinci plana keçirmişdir. Azərbaycan torpaqlarının işğalı nəticəsində Türkiyə və Azərbaycan tərəfindən tətbiq edilən iqtisadi təcridin aradan qaldırılmasına L. Ter-Petrosyan nail ola bilməmişdir. Məhz L. Ter-Petrosyanın hakimiyyəti dövründə Rusiya ilə 1991-ci il «Dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında» və 1992-ci il «Rusiya Federasiyası silahlı qüvvələrinin Ermənistan Respublikasının ərazisində hüquqi statusu haqqında» müqavilələri imzalanmışdır. Birinci müqavilənin III maddəsinə əsasən: «Yüksək Razılığa Gələn Tərəflərdən birinin sülhə təhdid, sülhün pozulması və ya cari təhlükəsizlik maraqlarının pozulması haqqında fikrinə əsasən, həmin tərəf digər tərəfə növü və həcmi lazımı məsləhətləşmələrlə müəyyən olunan təcili yardımın göstə1 Petros Tiffany G., Evolution of Armenia's Foreign Policy, Armenian International Policy Research Group, Working Paper No. 03/13, 2003, p. 17 139 rilməsi məqsədilə müraciət edə bilər»2. Digər sazişə əsasən: «Silahlı qüvvələr Ermənistan Respublikası ərazisində yerləşdiyi müddətdə Rusiya Federasiyasının müdafiəsindən savayı, Ermənistan silahlı qüvvələri ilə birlikdə Ermənistan Respublikasını keçmiş SSRİ-nin xarici sərhədləri boyunca müdafiə edirlər»3. Münaqişənin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinə razılıq nümayiş etdirən, Türkiyə ilə münasibətdə ərazi iddiaları və soyqırım məsələlərini qabartmayan, müstəqil siyasət yürütmək istəyən L. TerPetrosyan Rusiya, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası höküməti, erməni diasporu və siyasi partiyalar timsalında güclü müxalifət ilə üzləşdi. Qarşıdurma ölkə prezidentinin vəzifədən uzaqlaşdırılması və onun qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının başçısı və Ermənistanın baş naziri vəzifəsində çalışan R. Koçaryan ilə əvəz olunmasıyla nəticələndi. L. Ter-Petrosyanı prezident vəzifəsində əvəzləyən Robert Koçaryanın və onun davamçısı S. Sarkisyanın siyasəti özünü vahid strateji xətti təcəssüm etdirir. L. Ter-Petrosyandan sonra Ermənistanın xarici siyasəti aşağıdakı vəzifələr üzərində formalaşır:  Dağlıq Qarabağ münaqişəsində xalqların öz müqəddəratını təyinetmə prinsipinin ərazi bütövlüyü və sərhədlərin toxunulmazlığı prinsipləri üzərində dominantlığı;  Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Ermənistan, Rusiya, erməni diasporu və qondarma Dağlıq Qarabağ elitasının ortaq maraqlarına uyğun həll edilməsi;  1915-ci il hadisələrinin beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən soyqırım kimi tanınması;  İqtisadi təcriddən çıxmaq məqsədilə Türkiyə ilə sərhədlərin açılması;  Dünyaya əsas çıxış hesab olunan İran ilə yüksək səviyyəli əməkdaşlığın qurulması;  Rusiya istiqamətli xarici siyasətin aparılması. Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının Konstitusiyasının preambulasına əsasən: «Biz, Artsaq xalqı... ... öz müqəddaratını təyinetmə hüququna əsaslanan 2 sentyabr 1991-ci il Bəyannaməsi və 10 dekabr 1991-ci il refendumu ilə yaradılan Dağlıq Qarabağ Respublikasını qoruyub, yenilməz iradəsini ifadə edirik»4. Qeyd edək ki, beynəlxalq hüququn öz müqəddəratını təyinetmə və ərazi bütövlüyü prinsipləri bir çoxlarının fikrinə rəğmən ziddiyətli anlayışlar deyil. Beynəlxalq hüququn normalarına əsaslanaraq Azərbaycan, Ermənistanın öz müqəddəratını təyinetmə prinsipinin Dağlıq Qarabağa şamil edilməsinin qeyri-hüquqi olduğunu məntiqi sürətdə isbat edir. Azərbaycan tərəfinin ədalətli dəlilləri qarşısında tam gətirə bilməyən Ermənistan, prezident R. Koçaryan başda olmaqla Dağlıq Qarabağda yaşayan əhalinin etnik ermənilərdən deyil, ermənilərə çox yaxın olan artsaxlardan ibarət olması ideyasını irəli sürdü. Bu səbəbdən də qondarma dövlətin Konstitusiyasının onuncu maddəsinin ikinci bəndində Erməni Müqəddəs Apostol Kilsəsinin ermənilərin deyil, məhz artsaxların mənəvi həyatında müstəsna rolu təsbit olunur. İkinci vəzifənin Ermənistanın bütün prezidentlərinin qarşılaşdığı əsas problem adlandırsaq, şübhəsiz ki, yanılmarıq. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Ermənistanın, erməni diasporunun, Rusiyanın, qondarma Dağlıq Qarabağ elitasının, Ermənistan əhalisinin ortaq maraqlarına uyğun həlli, ölkə rəhbərliyi qarşısında dayanan üçün olduqca çətin bir vəzifədir. Adı çəkilən subyektlərin fərqli maraqlara sahib olması Ermənistanın bu münaqişənin çözümündə vahid strateji konturlara malik olmaması ilə nəticələnir. Erməni diasporunun bu məsələ ilə bağlı mövqeyi − Böyük Ermənistan ideyasının məntiqi davamı kimi Dağlıq Qarabağın Ermənistan Respublikasına birləşdirilməsini nəzərdə tutur. Cənubi Qafqazı özünün həyatı vacib maraqlarına aid edən, Azərbaycan ilə strateji tərəfdaşlıq münasibətlərində olan və onun Qərbə inteqrasiyasını qarşısını almaq məqsədilə ona təzyiq mexanizmləri axtaran Rusiya üçün ən münasib ssenari Rusiya silahlı qüvvələrinin Dağlıq Qarabağa sülhməramlı statusu altında yerildilməsidir. Qondarma Respublikada hakimiyyətdə olan mafioz qruplaşmanın əsas gəlir mənbəyi qaçaqmalçılıq, silah, narkotik və psixotrop maddələrin ticarəti olduğundan, qondarma DQR-nin müstəqilliyi, qanunsuz rejim üçün ən səmərəli alternativ hesab oluna bilər. Öz növbəsində işğalın yekunu olaraq iqtisadi təcridin bütün mənfi nəticələrini öz üzərində daşıyan Ermənistan xalqı və höküməti iqtisadi böhranı və siyasi inqilabı qabaqlaya biləcək istənilən varianta qeyri-rəsmi olaraq razıdır. Realizm məktəbinin görkəmli nümayəndəsi H. Morgentaunun «uğurlu diplomatiyasının» 3-cü qanununa əsasən «dövlət siyasi səhnəyə digər dövlətlərin baxış bucağından nəzər yetirməlidir»5. Bu qanunu rəhbər tutub, hər tərəfin maraqlarını nəzərə alaraq Ermənistanın işğal olunmuş ərazilərə münasibətdə minimum və maksimum maraqlarını müəyyən etmək mümkündür. Yuxarıda qeyd olunanları ümumiləşdirib, məkan, zaman və şərait faktorları süzgəcindən keçirtsək, Ermənistanın Dağlıq Qarabağa münasibətdə hal-hazırki xarici siyasətinin − Dağlıq Qarabağın de-facto müstəqil 2 Rusiya Federasiyası və Ermənistan Respublikası arasında «Dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında» müqavilə. 1991 3 Rusiya Federasiyası və Ermənistan Respublikası arasında «Rusiya Federasiyası silahlı qüvvələrinin Ermənistan Respublikasının ərazisində hüquqi statusu haqqında» müqavilə, 1992 4 Separatçı Dağlıq Qarabağ rejiminin qondarma Konstitusiyası, 10 dekabr 2006. 5 Hans M, The Future of Diplomacy, International Politics: enduring concepts and contemporary issues, New-York, 2007, Pearson Education, 586 p. 140 dövlət kimi fəaliyyət göstərməsi və Ermənistandan asılı vəziyyətdə qalmasından − ibarət olduğu qənaətinə gələ bilərik. Etiraf olunmalıdır ki, növbəti vəzifənin öhdəsindən Ermənistan höküməti böyük müvəfəqiyyətlə gəlir. 1915-ci il hadisələrinin soyqırım kimi tanınması istiqamətində fəal siyasət R. Koçaryanın və S. Sarkisyanın hakimiyyətə gəlmələrinin əsas şərtlərindəndir. 1915-ci il hadisələrini soyqırım kimi tanımaq məqsədilə Ermənistan Türkiyəyə rəqib ölkələr sayılan Yunanıstan, Kipr, Suriya və İranda fəal təbliğat kompaniyasına başladı. Bunun nəticəsi kimi Kipr və Yunanıstan 1915-ci il hadisələrini soyqırım kimi rəsmi sürətdə tanıdılar. Güclü təbliğatın geniş vüsət almasının yekunu olaraq hal-hazırda Kipr və Yunanıstan da daxil olmaqla dünyanın 25 ölkəsi, ABŞ-ın 45 ştatı, Avroparlament, Cənubi Amerika ölkələri (Merkosur) parlamentlər koalisiyası, Latın Amerika parlamenti, azlıqların qorunması və diskriminasiyanın qarşısının alınması üzrə BMT alt-komissiyası 1915-ci il hadisələrini soyqırım kimi tanıyır. Türkiyə ilə sərhədlərin açılması və Ermənistanın iqtisadi təcriddən qurtarmaq hər üç dövlət başçısının qarşısında dayanan prioritet vəzifələrdən sayılırdı. Ancaq əgər L. Ter-Petrosyan bu məqsədə soyqırım və ərazi iddiaları məsələlərini qabartmamaqla nail olmaq istəyirdisə, R. Koçaryan və S. Sarkisyan bu məqsədə Qərb dövlətləri, Rusiya və Türkiyədə yaşayan erməni icması vasitəsilə − Türkiyəyə daxildən və xaricdən təzyiq etməklə nail olmaq istəyirlər. Bu cəhdlərin əks-sədası Ə. Davutoğlunun «qonşularla sıfr problemlər» konsepsiyası, «futbol diplomatiyası», zirvə nöqtəsi isə Surix protokolları hesab oluna bilər. Lakin dünya siyasətində baş verən tendensiyalar qonşularla sıfr problemlər konsepsiyasını qeyri-aktual etdiyi kimi, Azərbaycan və Türkiyənin iradəli siyasəti Surix protokollarını Ermənistan üçün faydasız etdi. Ermənistanın xarici siyasəti nəinki gözlənilən nəticəni vermədi, əksinə Türkiyənin Ermənistana olan antoqonizmini daha gücləndirib, Azərbaycan ilə hərbi-siyasi ittifaqını şərtləndirdi. Türkiyə və Azərbaycan tərəfindən təcrid olunan Ermənistan, dünya ilə əlaqələrini yalnız Gürcüstan və İran vasitəsilə qurmağa məhkumdur. Gürcüstanın Rusiya ilə birmənalı münasibətlərə malik olmaması bu nəqliyyat dəhlizini Ermənistan üçün səmərəsiz edir. Bunun qarşılığında İran Ermənistan üçün strateji əhəmiyyətli nəqliyyat dəhlizi və vacib iqtisadi tərəfdaş rolunu oynayır. Tərəflər arasında münasibətlər əsasən ticarət və energetika sahələrini əhatə edir. İranla Ermənistan Araks çayı üzərində Cənubi Qafqazda iki ən böyük elektrik stansiyasının inşasını planlaşdırır. İranla ilə müştərək tikilməsi planlaşdırılan elektrik stansiyalar istismarının ilk 15 ili bütün enerjini İrana ötürərək, İranın bu layihələrə qoyduğu sərmayələrin əvəzi kimi ödəniləcək. Ermənistanın İran ilə 2012-ci ildə ticarət dövriyyəsi ümumi ticarətin 5,6% həcmi civarında hesablanırdı. Bu rəqəm 2,3% göstəriciyə malik Gürcüstandan yüksək olsa da, 7,3% göstəriciyə malik Almaniya, 7,6% göstəriciyə malik Çin və 23,5% göstəriciyə malik Rusiya ilə qarşılıqlı ticarətdən daha azdır6. Ermənistanın İran ilə münasibətlərə xüsusi marağının səbəblərindən biri də regionun və islam dünyasının mühüm nümayəndəsi kimi İranın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə balanslaşdırılmış yanaşma nümayiş etdirməsidir. Qərbin İranla qarşıdurması əsnasında Ermənistanın İranla yaxınlaşması onun Vaşinqton və Brüsseldən uzaqlaşması ilə tərs mütənasiblik təşkil edir. Beləliklə, iqtisadi təcriddən çıxmaq məqsədilə İranla yaxın münasibətlər quran Ermənistan, xarici siyasətində bu uğurunu Qərb ilə siyasi-iqtisadi ziddiyyətlər təhlükəsi ilə birgə yaşayır. Sonuncu vəzifə R. Koçaryan hakimiyyəti tərəfindən başlayaraq, S. Sarkisyan hakimiyyəti tərəfindən uğurla davam etdirilir. Hal-hazırda Rusiya silahlı qüvvələri Ermənistanın Türkiyə və İranla mövcud sərhədlərini və hava məkanını qoruyur. Türkiyə və Azərbaycana ərazi iddiaları olan və bu səbəbdən də mümkün müharibə şəraitində iki cəbhədə müharibə aparmağa məcbur olacağını anlayan Ermənistan, geosiyasi reallıq səbəbindən Rusiya ilə sıx münasibətlər qurmaq zəruriliyindədir. Ərazisində çoxlu sayda rus silahlı birləşmələrinə malik Ermənistanın Rusiyadan siyasi asılılığı heç kəsdə şübhə doğuracaq bir məsələ deyil. Ermənistanın Rusiyadan asılılığı təkcə təhlükəsizlik deyil, həmçinin iqtisadi sahəyə də aiddir. 2002-ci il 4 dekabr tarixində Ermənistan parlamenti Razdanskaya HES, AOZT Mars, AOZT İrəvan avtomatik inzibati sistemlərin elmi-tədqiqat institutu və AOZT İrəvan maddi biliklər elmi-tədqiqat institutu olmaqla mühüm iqtisadi obyektlərini Rusiyaya olan 95 mln.$-lıq borc müqabilində ötürməyə razılıq vermişdir. Ermənistan parlamentinin deputatı Semyon Baqdasaryanın sözlərinə görə: «hökümət Rusiyanın Ermənistanda iqtisadi ekspansiyasını artıracaq ssenarini seçdi» 7. 2009-cu ilin may ayında Rusiya hökuməti Ermənistan hökumətinə 15 il müddətinə 500 mln.$ həcmində kredit ayrılmas haqqında razılaşma imzalamışdır8. Ermənistan Elektrik Xəttlərinin Rusiyanın «ИНТЕР РАО ЕЭС» şirkətinə, Ermənistan Dəmir Yollarının Rusiya Dəmir Yolları Qapalı 6 Велиев З., Анализ Экономики Армении, Центр Стратегических Исследований при Президенте Азербайджанской Республики, Баку, 2013, 124 с. 7 Petros Tiffany G., Evolution of Armenia's Foreign Policy, Armenian International Policy Research Group, Working Paper No. 03/13, 2003, p. 17 8 Велиев З., Анализ Экономики Армении, Центр Стратегических Исследований при Президенте Азербайджанской Республики, Баку, 2013, 124 с. 141 Səhmdarlar Cəmiyyətinə, Armentel və Orange telekommunikasiya şirkətlərinin isə Rusiyanın VimPelKom və MTC şirkətlərinə məxsusluğu Ermənistanın energetika, nəqliyyat və telekommunikasiya sahəsində də Rusiyadan asılığının göstəricidir. Bütün yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirib, Ermənistanın xarici siyasətini Azərbaycan nümunəsində olduğu kimi rahatlıqla beynəlxalq münasibətlərin ümumqəbul olunmuş yanaşmaları süzgəcindən keçirtmək mümkün deyil. L. Ter-Petrosyanın Türkiyə ilə münasibətdə konstruktiv siyasət arzusu və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinə razılığı heç bir vəchlə iqtisadi maraqları siyasi maraqlardan ayrı nəzərdən keçirən və beynəlxalq münasibətlərin sistem məhdudiyyətlərinin mövcudluğuna inanan neorealizm elementi kimi qəbul oluna bilməz. Əksinə, Türkiyə və Azərbaycan ilə münasibətlərin normallaşdırılması L. Ter-Petrosyan hakimiyyətinin praqmatik və realist yanaşması kimi nəzərdən keçirilməlidir. L. Ter-Petrosyanın beynəlxalq təhlükəsizliyin təmin olunması istiqamətində nəzərçarpacaq addımlar atmaması və heç bir bloka qoşulmaq niyyətində olmaması Ermənistanın xarici siyasətində neoliberal elementlərin yoxluğundan xəbər verir. Konstitusiyasının 9-cü maddəsindəki «Ermənistan Respublikasının bütün dövlətlər ilə qarşılıqlı fayda və mehriban qonşuluq münasibətlərinin yaratmaq məqsədilə xarici siyasətini beynəlxalq hüququn normalarına uyğun qurur»9 − cümləsi təcrübədə öz əksini tapmadığından, Ermənistan xarici siyasətini liberal-idealistik paradiqma çərçivəsində təqdim etmək istəyənlər bu konstitusion maddəni bir dəlil kimi istifadə etməkdən məhrum olunurlar. Liberalizm, neoliberalizm və neorealizm yanaşmalarının istisnası məntiqi olaraq L. Ter-Petrosyanın realizm məktəbinə meyl etməsi haqda tezisə əsas verir. Ermənistanın ilk prezidenti L. Ter-Petrosyan çıxmaq şərti ilə digər iki prezidentin fəaliyyəti heç bir paradiqmaya uyğunlaşdırıla bilməz. R. Koçaryan və S. Sarkisyan tərəfindən qarşıya qoyulan vəzifələr ya iflasa uğramış, ya da onların icrası Ermənistanın milli maraqları və milli təhlükəsizliyinə müsbət töhfə verməmişdir. Xalqların öz müqəddəratını təyin etmə prinsipinin ərazi bütövlüyü və sərhədlərin güclə dəyişdirilməsi prinsipinə qarşı qoyulması, son iki prezidentin beynəlxalq hüquq normalarına və Ermənistan konstitusiyasına uyğun siyasət aparmamasından, bununla da liberalizm yanaşmasından kənarda qalmalarının göstəricisidir. Modal məntiqin qanununa əsasən: «subyekt nədəsə və eyni vaxtı onun əksində əmin ola bilməz» 10. Dağlıq Qarabağın müstəqilliyini tanımayan Ermənistan, beləliklə, dünyada Dağlıq Qarabağ Respublikasının olmamasında əmindir. Lakin, elə həmin Ermənistan höküməti xalqların öz müqəddəratını təyin etmə prinsipinə əsaslanmaqla Dağlıq Qarabağın müstəqilliyinin qanunu olmasını iddia edib, Dağlıq Qarabağ Respublikasının mövcud olmasında əmindir. Bu dissonans məntiqi ziddiyətə, məntiqi ziddiyyət Ermənistan xarici siyasətində sağlam düşüncənin arxa plana keçməsinə, bu isə öz növbəsində son iki Ermənistan prezidentinin rasional xarici siyasət aparmamasının göstəricisidir. Ermənistanın Milli Təhlükəsizlik Strategiyasında ölkənin müstəqilliyi, dövlət və xalqın müdafiəsi, sülh və beynəlxalq əməkdaşlıq, erməni identikliyinin saxlanması və rifah − dövlətin fundamental dəyərləri hesab olunur. Apardığımız tədqiqat nəticəsində iki prezidentin adı çəkilən dəyərlərdən hər hansı birini qoruyub, inkişaf etdirmək bacarığı müşahidə olunmamışdır. Ermənistanın hərbi, siyasi, iqtisadi cəhətdən Ruisya və diasporlardan asılılığı onun müstəqil olmamasının; Türkiyə və İranla olan sərhədlərinin, habelə, hava məkanının rus hərbçiləri tərəfindən qorunması onun dövləti və xalqını müdafiə edə bilməməsinin; işğalçı siyasət nəticəsində özünü təcridə məhkum etməsi, onun effektiv beynəlxalq əməkdaşlıqdan uzaq olmasının; işsizliyin 2014-cü ildə 17,9%, yoxsulluğun isə 30% 11olması son iki hökümətin xalqın rifahını təmin edə bilməməsinin əyani sübutudur. Xarici və daxili siyasətin ölkənin milli maraqları və təhlükəsizliyinə uyğun gəlməməsi R. Koçaryan və S. Sarkisyan hökümətinin realist olmamalarının göstəricisidir. Özündə kooperativ təhlükəsizliyi təcəssüm etdirən NATO ilə qarşılıqlı inteqrasiyanın və ona üzvlülüyün qarşıya məqsəd kimi qoyulmaması ölkənin neoliberalizmdən, «Böyük Ermənistan» yaratmaq arzusu ilə beynəlxalq münasibətlərin sistem məhdudiyyətlərinə məhəl qoymaması, dövlətin neorealizmdən uzaq olmasının göstəricisidir. Ermənistanın xarici siyasətini düzgün anlayıb, inkişaf qanunauyğunluqlarını müəyyən etmək üçün qeyri-ənənəvi yanaşmalara və metodlara müraciət etmək gərəklidir. Belə yanaşma və metodlardan biri dövlətin xarici və daxili siyasəti arasında korelyasiyanın müəyyən edilməsidir. Əksər hallarda dövlətin xarici siyasətinin əsası daxili siyasət olmasına baxmayaraq, daxili siyasətin xarici siyasətə uyğun formalaşması və hər iki siyasətin müstəqil sürətdə bir-birindən fərqlənməsi nümunələri də dünya siyasətində nadir müşahidə olunan hallar deyil. Ermənistan iqtisadiyyatının Rusiyadan asılılığı, təhlükəsizlik sahəsində ölkənin Rusiyaya ehtiyacı, Ermənistan ÜDM-nun 60-70%-nin diasporlardan gələn maliyyə yatırımları hesabına formalaşma9 Конституция Республики Армения, 6 декабря 2015-го года Ивин А.А., ЛОГИКА, Учебное пособие, Издание 2-е, Москва: Знание, 2002, 183 c. 11 Vəliyev Z., Ermənistan Maliyyə Sistemində Borclanma Problemləri Mövzusunda Hesabat, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, 2015 10 142 sı12, siyasi elita və kütlədə vacib qərarların yalnız diasporalar ilə məsləhətləşmələrdən sonra qəbul edilməsi, prezident L. Ter-Petrosyanın hakimiyyətdən getməsində Rusiya, diaspor və Dağlıq Qarabağda yerləşən erməni mafiasının rol oynaması, Ermənistan xarici siyasətinin dövlət orqanları tərəfindən deyil, əsasən Rusiya, erməni diasporu və Qarabağ mafiası tərəfindən müəyyənləşdirilməsi haqqında tezis irəli sürməyə bizə əsas verir. Diasporların ABŞ, Fransa, Rusiya və digər bu kimi güclü dövlətlərdə yerləşməsi, həmin dövlətlərin xarici siyasətinə təsir imkanları bu subyekti Ermənistan xarici siyasətində aparıcı yer tutmasını şərtləndirir. Ermənistana il boyu əhəmiyyətli pul köçürmələri həyata keçirən diasporlar, ölkədə iqtisadi konyukturaya xaricdən nəzarət edərək istənilən vaxt lazım bilmədikləri hakimiyyəti iqtisadi böhran yaratmaqla dəyişdirmək iqtidarındadırlar. ABŞ, Fransa və Rusiya kimi ölkələrdə müəyyən nüfuza malik diasporlar müstəqil hərəkət etmək istəyən istənilən Ermənistan hakimiyyətinə qarşı adı çəkilən ölkələrdə neqativ münasibət formalaşdırmaq iqtidarında olub, Ermənistanın xarici siyasətində dominant mövqeyə malikdir. Ermənistanda hərbi birləşmələr yerləşdirən, dövlətin enerji, nəqliyyat, tele-kommunikasiya sahələrinə nəzarət edən Rusiya, həqiqətən də Ermənistanın xarici siyasətinin formalaşdırılmasında böyük nüfuza malikdir. Lakin, Rusiyada yerləşən erməni diasporlarının təşkilatlanması erməni diasporlarının analoji Fransa və ABŞ-dakı təşkilatlanmasından geri qalması, axırıncı iki dövlətin vahid cəbhədə Rusiyadan daha qüdrətli olması, habelə Rusiyadan fərqli olaraq Fransa və ABŞ demokratik dövlət olaraq lobbiçiliyə daha çox imkan yaratması bizim, Ermənistanın xarici siyasətinin formalaşmasında birinci yeri Rusiyaya deyil, məhz diasporlara vermək qərarımızı şərtləndirdi. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının Konstitusiyası, 10 dekabr 2006. 2. Rusiya Federasiyası və Ermənistan Respublikası arasında «Dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında» müqavilə, 1991. 3. Rusiya Federasiyası və Ermənistan Respublikası arasında «Rusiya Federasiyası silahlı qüvvələrinin Ermənistan Respublikasının ərazisində hüquqi statusu haqqında» müqavilə, 1992. 4. Vəliyev Z. Ermənistan Maliyyə Sistemində Borclanma Problemləri Mövzusunda Hesabat, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, 2015. 5. Morgenthau H, The Future of Diplomacy, International Politics: enduring concepts and contemporary issues, New-York, 2007, Pearson Education, 586 p. 6. Tiffany G. Petros, Evolution of Armenia's Foreign Policy, Armenian International Policy Research Group, Working Paper No. 03/13, 2003, p. 17 7. Ивин А.А. ЛОГИКА, Учебное пособие, Издание 2-е, Москва: Знание, 2002, 183 c. 8. Велиев З. Анализ Экономики Армении, Центр Стратегических Исследований при Президенте Азербайджанской Республики, Баку, 2013, 124 стр. 9. Конституция Республики Армения, 6 декабря 2015. Ermənistan Respublikasının xarici siyasətinin nəzəri-konseptual təhlili Xülasə 25 ildən artıq davam edən Ermənistan Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi təkcə Azərbaycanın deyil, həmçinin bütün Cənubi Qafqaz regionunun təhlükəsizliyinə böyük hədə təşkil edir. Ermənistan Respublikasının xarici siyasətinə elmi baxış bucağı formalaşdırmaq üçün məruzədə Ermənistanı mövcud elmi paradiqmalar nöqteyi-nəzərindən təhlil etmək, rəqib dövlətin milli maraqlarının minimum və maksimum tərəflərini müəyyən etmək məqsədləri qarşıya qoyulmuşdur. Məruzədə həmçinin Ermənistanın xarici siyasət sferasında qərar qəbul etmək iqtidarlı aktorlar təhlil olunmuşdur. Теоретико-концептуальный анализ внешней политики Республики Армения Резюме Армяно-Азербайджанский Нагорно-Карабахский конфликт длящийся более 25 лет угрожает не только национальной безопасности Азербайджана, но также и всего Закавказского региона. Для того чтобы сформулировать академический взгляд на внешнюю политику Армении, данный доклад ставит перед собой цели проанализировать Армению с точки зрения существующих научных парадигм и определить минимальные-максимальные рубежи национальных интересов Армении. В докладе также анализируются акторы причастные к процессу принятия во внешнеполитической сфере Армении. 12 Велиев З., Анализ Экономики Армении, Центр Стратегических Исследований при Президенте Азербайджанской Республики, Баку, 2013, 124 с. 143 The theoretical and conceptual analysis of foreign policy of Republic of Armenia Summary The Armenia Azerbaijan Nagorno-Karabakh conflict that lasting more than 25 year threat not only the national security of Azerbaijan, but also the whole South Caucasian region. For formulating the scientific view to foreign policy of Armenia the report aim to analyze Armenia from point of view of existing scientific paradigms and determine minimal-maximum borders of its national interests. The report also analyze the actors that belong to decision making process in foreign policy sphere of Armenia. Mədətli Eynulla AMEA Fəlsəfə İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ QURULMASINA İRAN ŞAHLIQ DÖVLƏTİNİN MÜNASİBƏTİ Açar sözlər: Azərbaycan,cümhuriyyət, Rəsulzadə, İran, münasibətlər Ключевые слова: Азербайджан, Республика, Расулзаде, Иран, отношения Keywords: Azerbaijan, republic, Rasulzadeh, Iran, relations 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın öz müstəqilliyini elan etməsi geosiyasi əhəmiyyətinə görə dünya tarixinin ən mühüm hadisələrindən biri oldu. Bütün şərq aləmində ilk demokratik respublika yaratmış Azərbaycan xalqı bununla bəşər sivilizasiyasının inkişafına layiqli töhfə verdiyini bütün dünyaya sübut etmiş oldu. Müstəqil dövlət kimi qəbul etdiyi ilk sənəddə - "İstiqlal bəyannaməsi"ndə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (bundan sonra Azərbaycan Cümhuriyyəti) beynəlxalq birliyin bütün üzvləri, xüsusən həmsərhəd millətlər və dövlətlərlə mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmağı öz fəaliyyətinin əsas prinsiplərindən biri kimi bəyan etdi. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılması onun yerləşdiyi coğrafiyada köklü geosiyasi dəyişikliklərə səbəb oldu. Bununla yanaşı İslam dünyasında məhz Azərbaycan xalqının ilk dünyəvi demokratik dövlət qurması beynəlxalq aləmdə, xüsusən Azərbaycanın yerləşdiyi regionda heç də birmənalı qarşılanmadı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyinin elan edilməsi xarici dövlətlər içərisində ilk növbədə Sovet Rusiyası və İran tərəfindən ciddi etirazla qarşılandı. İranın rəsmi dairələri ölkənin şimal sərhədləri yaxınlığında yeni yaradılmış dövlətin Azərbaycan adlandırılmasına xüsusi qısqanclıqla yanaşaraq əndişələlənirdi ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti Osmanlı Türkiyəsinin köməyi ilə Cənubi Azərbaycana ərazi iddiaları irəli sürə bilər. 1918-ci il iyun ayının 4-də Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında dostluq müqaviləsinin imzalanması bu narahatlığı daha da artırdı. Buna görə də, İranın rəsmi dairələri müxtəlif rəsmi danışıqlarda və sənədlərdə Azərbaycan hökumətini “Qafqaz Azərbaycanı” kimi adlandırmağa çalışırdı.1 1918-ci ilin sentyabrın əvvəllərində Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi teleqramda M.Ə.Rəsulzadə bildirirdi ki, İstiqlaliyyət bəyannaməsinin "bir surətini İran konsulluğuna göndərdik. Konsulluq onları bir zərfə qoyub bizim kağızların hamısını geri qaytardı. İran konsulluğu ayrıca bir kağız yazıb bildirdi ki, onlar Azərbaycan adında dövlətin müstəqilliyini tanımırlar. Xarici işlər nazirliyindən mən öyrəndim ki, o, nota verib Azərbaycanın guya İranın ayrılmaz bir hissəsi olduğunu bildirmişdir, ona görə də bizim müstəqilliyimizin əleyhinə çıxış edir (2, s.130). M.Ə.Rəsulzadənin məlumatından o da bəlli olurdu ki, İranın İstanbuldakı konsulu özü Qacarlar sülaləsindən olsa da, türklərin əleyhdarı,Tehrandakı ingilispərəst kabinetin tərəfdarıdır. Məhz bu hərəkətinə görə konsulu çoxdan tanımasına baxmayaraq M.Ə.Rəsulzadə onunla görüşməyə təkid etməmişdi. İranın Azərbaycan Respublikasına belə münasibəti 1919-cu ilin yayına kimi davam etdi. Bu xeyli dərəcədə Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsinin Сənubi Azərbaycanda milli ideyanın inkişafına təsir göstərə biləcəyindən və Türkiyənin yardımı ilə vahid Azərbaycan dövlətinin yaranacağından meydana gələn qorxunun təzahürü idi. İran hökumətinin bu qeyri-real mövqeyi Azərbaycanın Türkiyəyə olan meylinin güclənməsinə təbii xarakter verirdi.2 İran dövlətinin bir sıra nümayəndələri də öz rəsmi bəyanatlarında Cənubi Qafqazda Azərbaycan adlı dövlətin yaradılmasının türklərin diktəsi ilə baş verdiyini və bunun İran üçün təhlükəli olduğunu bildirmişdi. 1 Swietochowski T. Russian Azerbaijan. 1905-1920/ The Shaping of National identity in a Muslim commumity. Cambridge university Press. Cambridge, 1985, s. 71 2 Həsənli C.P. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920). Bakı:GARISMA MMC, 2009, s.130 144 Cümhuriyyət hökuməti Azərbaycanın müstəqilliyini beynəlxalq birlik tərəfindən tanınmasına nail olmaq üçün gərgin iş aparırdı. Bu baxımdan Ə.M.Topçubaşovun başçılığı altında Azərbaycan nümayəndə heyətinin Paris sülh konfransında fəaliyyəti xüsusi qeyd edilməlidir. Hələ İstanbulda olarkən - 1919-cu ilin yanvar ayının 9-da Ə.M.Topçubaşov İranın xarici işlər naziri müşavir-ül-məmalik Əliqulu xan Ənsari ilə danışıqlar aparmışdı. Danışıqları zamanı İran tərəfinin düşmənçilik mövqeyini bir qədər yumşaltmaq mümkün oldu. İran xarici işlər naziri ilə görüş barəsində Ə.M.Topçubaşovun Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədrinə yazdığı ətraflı məktubdan məlum olur ki, İranın rəsmi şəxsləri əvvəlcə Ə.M.Topçubaşovla görüşməyə bir o qədər də həvəs göstərməmiş, hətta türkcə danışmaqdan belə imtina etmişdilər. Ə.M.Topçubaşovda da İran rəsmiləri ilə əvvəlki söhbətlərindən aldığı ağır təəssüratlar nəticəsində müəyyən tərəddüdlər yaranmışdı. Lakin, İranın xarici işlər naziri Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısını çox mehriban qarşılamış və onların köhnə tanışlar olduğunu, keçmiş diplomatik nümayəndə muşir-ul-mülk Mirzə Həsən Xanla birlikdə Bakıda, Ə.M.Topçubaşovun evində qonaq olduğunu xatırladaraq qeyd etmişdi ki, “o zaman sizin evinizə yığışan müsəlman ziyalılarının ürəkaçan mühiti indi də mənim yadımdadır".3 Qeyd edək ki, İran nümayəndə heyəti İstanbula gəlməmişdən əvvəl Bakıda olmuş və burada Azərbaycan hökumətinin bir sıra üzvləri, o cümlədən Nəsib bəy Yüsifbəyli və Əhməd bəy Ağayev ilə görüşmüşdü. Həmin görüşlərdə iranlı nazir Azərbaycana əsassız ərazi iddiaları irəli sürərək Azərbaycanın tarixən İran şahlarının hakimiyyəti altında olduğunu vurğulamışdı. Əhməd bəy Ağayev isə tarixi dəlillərlə Azərbaycan xanlıqlarının yüz illərlə müstəqil yaşadığını sübut etmişdi. Azərbaycan hökumətinə belə bir məlumat daxil olmuşdu ki, İran hökuməti Sülh konfransı üçün hazırladığı proqramın 8-ci bəndində Gülüstan müqaviləsinə qədərki sərhədlərin bərpa edilməsi tələbini irəli sürmüşdür. Bunu dəqiqləşdirmək məqsədi ilə xarici işlər naziri F.X.Xoyski İranın Bakıdakı konsuluna məktubla müraciət edərək, bu məlumatı təsdiq və ya təkzib etməsini xahiş etmişdi. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin məktubu haqqında nazir Əliqulu xan Ənsariyə хəbər verildikdə, o belə bir tələbin olmadığını bildirmiş və konsula göstəriş vermişdi ki, bunu təkzib etsin. Lakin sonralar aydın olmuşdu ki, İranın Paris Sülh konfransına təqdim etdiyi memorandumda doğrudan da Azərbaycan Cümhuriyyətinə qarşı ərazi iddiaları öz əksini tapmışdı.4 İranın xarici işlər naziri ilə görüşündə Ə.M.Topçubaşov İran hökumətinin Azərbaycanın müstəqilliyinə mənfi münasibətinin əsassız olduğunu onun nəzərinə çatdırmış və bildirmişdi ki, bizim istiqlaliyyətimiz, təkcə özümüz üçün deyil, İrana da fayda gətirəcək, xüsusən də məhz indiki vaxtda. Buna görə də güman edirəm ki, Sülh konqresində sizin nümayəndə heyətiniz, xüsusilə də siz özünüz bizim istiqlaliyyətimizə tərəfdar çıxacaqsınız.5 İranın xarici işlər naziri Ə.M.Topçubaşova Azərbaycanın istiqlaliyyətinə tərəfdar olduğunu bildirmiş və bu işdə Azərbaycana hökumətinə yardım edəcəyinə söz vermişdi. 1919-cu il yanvar ayının 11-də və 15-də Ə.M.Topçubaşov İranın xarici işlər naziri ilə daha iki görüş keçirmiş, bu görüşlərdə iranlı nazir bir daha Qafqaz respublikalarının, ilk növbədə isə Azərbaycanın İran tərəfindən tanınacağını və bu respublikaların İran üçün gələcək Rusiya münasibətlərində müəyyən təminatlar verə biləcəyini söyləmişdi. Ə.M.Topçubaşov cavabında əlavə etmişdi ki, bir qədər əvvəl İran nümayəndəsi Azərbaycan dövlətinin İran Azərbaycanını İrandan qoparmaq istəyən türklərin diktəsi ilə yarandığını bildirmişdi. Ə.Ənsari bu anlaşılmazlığın "Azərbaycan" adı ilə bağlı olduğunu bildirərək demişdi: "Mənim fikrimcə, bu məsələdə sizin tərəfinizdən səhvə yol verilib. Axı indiyə qədər mərkəzi Təbriz olmaqla bizim ərazilər Azərbaycan adlanıb. Ancaq məsələ bunda deyil. Bəs siz öz müstəqilliyinizi necə saxlayacaqsınız? Axı sizin qonşularınız olan ermənilər və gürcülər sizə düşmən kimi baxır. Antantaçılar da çətin ki, Türkiyəyə görə sizə rəğbət bəsləsinlər." Söhbət zamanı İran xarici işlər naziri yenidən İranın Azərbaycana iddiasını dilə gətirmiş, lakin Ə.M.Topçubaşov İranın “tarixi hüquqlarına” qarşı Azərbaycanın daha əsaslı digər tarixi hüquqlarının ortaya qoyulacağını bildirmişdi. Danışıqların sonunda İran naziri bəzi gerçəkliləri etiraf edərək mürəkkəb şəraitdə müsəlmanlar arasında birliyin olmasının zəruriliyini qeyd etmişdi: “Əgər indi də biz həmrəy olmasaq hamımız məhvə məhkum olarıq. Xüsusilə, Qafqazda, hər şeydən əvvəl ruslar, sonra isə gürcülər və ermənilər, düşmən olsalar da xristianlardır, onlar əvvəlcə sizi, sonra isə bizi yeyəcəklər. Ona görə bizim aramızda etimad olmalıdır, lakin, hələ ki bu etimad yoxdur”.6 Lakin, Parisə gələndə Ararat Respublikası kimi İran dövlətinin nümayəndə heyəti də Sülh Konfransına təqdim etdiyi memorandumda böyük ərazi iddiaları irəli sürmüşdü. İran Birinci Dünya müharibəsində iştirak etməsə də, Millətlər liqasının tərkibinə dəvət edilmiş dövlətlət sırasında idi. İranın xarici işlər naziri Müşaver-əl-məmalik tərəfindən imzalanmış memorandumda XVI-XVIII əsrlərə dair “tarixi hüquqlara” istinad olunaraq İran hökuməti Bakı şəhəri, Naxçıvan, Qarabağ daxil olmaqla bütün Azərbaycanın, Dərbənd şəhəri ilə birgə Dağıstanın bir 3 Yenə orda, s.185 Yenə orda, s.185-186 5 Yenə orda, s.186 6 Mədətli E. Azərbaycan həqiqətləri İran tarixşünaslığında. Bakı: Təhsil, 2011, s. 94-107 4 145 hissəsini, Rusiya Ermənistanını, Orta Asiyanın geniş hissəsini əhatə edən böyük ərazisinin ona verilməsini tələb edirdi. Bundan əlavə İran hökuməti Türkiyənin geniş ərazilərinə də iddialar irəli sürmüşdü. Qonşu dövlətlərin Azərbaycana ərazi iddialarının əsassızlığını sübuta yetirmək, yeni yaranmış dövlətin maraqlarını təmin etmək istiqamətində Azərbaycan nümayəndə heyəti gərgin iş aparırdı. Azərbaycan dövlətçiliyi ideyasını siyasi gündəmə gətirmək və onun hətta de-fakto da olsa, təsdiqinə nail olmaq asan məsələ deyildi. Təhlükə təkcə Rusiyadan gəlmirdi. Ermənistan Azərbaycanın bir sıra tarixi ərazilərinə iddialar irəli sürməklə məhdudlaşmayaraq, yaranmış mürəkkəb şəraitdən istifadə edərək həmin ərazilərdə xüsusi amansızlıqla etnik təmizləmə həyata keçirirdi. Ən nəhayət, tarixi Azərbaycanın İranın əyalətlərindən biri olduğunu iddia edən İran da Cənubi Qafqazda yaranmış yeni dövlətin Azərbaycan adlandırılmasına etirazını bildirirdi. Məhz bu səbəbdən də Azərbayan nümayəndə heyəti Sülh konfransı ilə bütün rəsmi yazışmalarda, habelə çap etdirdikləri kitab, məqalə və s. öz ölkələrinin adını “Qafqaz Azərbaycanı” kimi göstərmək məcburiyyəti qarşısında qalmışdı. İranın və Ermənistanın Azərbaycan ərazilərinə iddialarını təkzib edən faktların da yer aldığı materiallar Azərbaycan nümayəndə heyətinin hazırladığı "Qafqaz Azərbaycanı respublikasının nümayəndəliyinin Paris Sülh konfransına memorandumu"nda öz əksini tapmışdı. Qeyd etmək lazımdır ki,“Qafqaz Azərbaycanı nümayəndə heyətinin Paris Sülh konfransından tələbləri” kitabı öz dövrü üçün Azərbaycan Cümhuriyyətinin beynəlxalq miqyasda ilk rəsmi təqdimatı kimi dəyərləndirilə bilər. “Tələblər” Avropa oxucusunda, ilk növbədə isə siyasətçilərdə və dövlət xadimlərində Azərbaycan xalqının tarixi, etnogenezi, tarixi kökləri, etnoqrafik özəllikləri, dini, dili, mədəniyyəti, qonşu xalqlarla qarşılıqlı münasibətləri, dövlətçilik ənənələri, ölkənin siyasi sistemi, iqtisadiyyatı, təbii sərvətləri eləcə də ərazi iddiaları haqqında ümumi təsəvvür yaratmağa xidmət edirdi. Bəzi çatışmazlıqlara (əslində bu çatışmazlıqlar obyektiv səciyyə daşıyaraq sənəd müəlliflərində Azərbaycanın tarixinə və etnoqrafiyasına dair kifayət qədər materialların olmaması ilə izah oluna bilər – E.M.) və yanlışlıqlara (o cümlədən “Azərbaycan” termininin kökünün guya qədim fars sözü olan “Azərpataqan” danyaranması haqqında fikir – E.M.) baxmayaraq bu sənədi bizim üçün qiymətli edən başqa bir mühüm cəhət orada Azərbaycan dövlətinin sərhədlərinin ilk dəfə dəqiq və təfərrüatlı şəkildə öz əksini tapmasıdır. Əlbəttə, həmin sərhəd parametrlərində bir sıra mübahisəli məqamlar da yox deyildi. Bir sıra ərazilərə digər yeni müstəqil dövlətlər də iddialı idilər. Lakin Nümayəndə heyəti sərhədləri müəyyənləşdirərkən Azərbaycan etnosunun tarixən bu torpaqlarda yaşadığını, onların üzərində xalqımızla bağlı çoxsaylı maddi-mədəniyyət abidələrinin mövcudluğunu, nəhayət böyük əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edən yerli sakinlərin Azərbaycan dövlətinin tərkibində yaşamaq istəklərini əsas tutmuşdu.7 “Beləliklə, tarixi proseslər nəticəsində iki hissəyə parçalanmış Azərbaycanın mövcudluğunu təkzibolunmaz dəllillərlə sübut edən “Memorandum“ müəllifləri eyni zamanda siyasi gerçəklikləri (Cənubi Azərbaycanın İranın tərkibində qalmasını –E.M.) nəzərə alaraq yalnız Azərbaycanın “Qafqaz Azərbaycanı” adlandırılan hissəsi haqqında məlumat verməyi məqsədəuyğun hesab etmiş və xüsusi olaraq vurğulamışlar ki, “biz İran Azərbaycanına toxunmaq niyyətində deyilik. Biz qafqazlılar onun sakinlərinə ən yaxşı istəklərimizi yetirir, qüdrətli və mədəni İran dövlətinin himayəsi altında siyasi və fərdi azadlığa çatmalarını, böyük inkişafa, sosial və siyası tərəqqiyə qovuşmalarını arzu edirik”.8 Qeyd edilməlidir ki, Paris konfransında iki nümayəndə heyəti ilə iştirak edən Ermənistanın Sülh konfransından tələbləri sırasında İranın da bəzi əraziləri var idi. Ermənilərin tələbləri ilə bağlı “Axşatavor” qəzeti yazırdı: “Açıq deməliyik. Şəhərlərdən başqa qəzalar da bizə lazımdır. Gürcüstandan Tiflis, Borçalı, Axalkələk, Axalsıx qəzaları, Azərbaycandan isə Bakı quberniyasının bütün qəzaları və Qarabağ bizə keçməlidir. Ümumdünya konfransı İranı və İstanbul daxil olmaqla Türkiyə vilayətlərini bizə verdiyi zaman biz Fars, Qara və Aralıq dənizlərinə çıxacağıq .9 Beləliklə, Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranması İranda heç də birmənalı qarşılanmamış, həmin dövrdə mövcud olan mürəkkəb beynəlxalq şəraitdən istifadə edən İranın siyasi dairələri Azəbaycana ərazi iddiaları irəli sürməklə yanaşı, ölkənin adı ilə bağlı qərəzli mövqedən çıxış edərək, Arazdan şimaldakı torpaqların Azərbaycan adlandırılmasına qarşı etiraz etmişlər. İran hökumətinin bu əsassız mövqeyi Azərbaycan hökumətinin, Azərbaycanın Paris konfransındakı nümayəndə heyətinin qətiyyətli fəaliyyəti nəticəsində heç bir siyasi nəticələrə gətirib çıxarmamışdı. Eyni zamanda, Azərbaycanın siyasi xadimləri, mütəfəkkir və ideoloqları da İranın, onun mətbu orqanlarının Azərbaycan müstəqil dövlətçiliyinə qarşı təxribatçı fəaliyyətinə qarşı qətiyyətlə mübarizə aparırdılar. Bu ideoloji mübarizənin önündə isə Musavat partiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadə dururdu. Azərbaycanın müxtəlif mətbuat orqanlarında, eləcə də ictimai müzakirələrdə çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycanın tarixi, etnoqrafiyası, Azərbaycan istilahının mənşəyi ilə bağlı İran ictimai-siyasi fikrində mövcud olan qeyri-obyektiv fikirləri elmi əsaslarla təkzib edirdi. Bu baxımdan onun 7 История дипломатии, Т. 111, М.: Наука,1983, s. 20-21 Там же, s.27 9 Quliyev V. “Azərbaycan Paris Sülh Konfransında” (1919 -1920) Bakı: Ozan, 2008, 244 s., elektron variant: (Ön söz) file:///C:/Users/User/Downloads/kitab20111201125922638. pdf 8 146 1919-cu ildə qələmə alınmış “Azərbaycan paytaxtı”, “İran və biz”, “Biz və İran”, xüsusən “Azərbaycan Cümhuriyyəti” adlı məqalələri bu gün də öz aktuallığını və əhəmiyyətini itirməyən mühüm tarixşünaslıq mənbələridir. M.Ə.Rəsulzadə İranda bəzi dairələrin müstəqil müsəlman dövlətinin –Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranmasına qısqanc münasibəti ilə bağlı qeyd edirdi ki, İran ilə dini, mədəni və tarixi münasibətlərimizdən əlavə bizim aramızda həm də sıx siyasi müqəddarat da mövcuddur. Daim zərbələrini yediyi cahangir Rusiya yerində, irəlidə yenə inkişaf etmək həvəsinə düşəcəyi mühəqqəq olan Rusiya ilə öz arasında müstəqil bir Qafqasiya görmək İranın əxi-amalını təşkil etməlidir. Müstəqil Qafqasiya içərisində müstəqil və nüfuzlu bir müsəlman hökumətinin vücudu isə İran vətənpərvərlərini sevindirməlidir. Azərbaycan hökumətinin İrana nümayəndə heyəti (heyəti-mürəxxəsə) göndərməsi ilə bağlı M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, burada əsas məqsəd yeni təşəkkül tapmış Azərbaycan Cümhuriyyətini İran hökumətinə tanıtdırmaq, iki müsəlman dövləti arasında gözəl münasibətlər yaratmaqdan ibarətdir. M.Ə.Rəsulzadə göstərirdi ki, Araz çayınından yuxarıda bir islam cümhuriyyətinin İran üçün faydalı olacağı İran siyasətçiləri üçün şübhəli bir məsələ olmamalıdır. İranla münasibətlərdə dini və mədəni amillərlə yanaşı iqtisadi amilə də diqqəti cəlb edən M.Ə. Rəsulzadə iki öklə arasında ticarətin sürətlə inkişaf etdiyini, Bakı limanının əski zamanlardan İran ticarətinin mühüm qapısını təşkil etdiyini, Bakı mədənlərində Şimali İrandan gələn fəhlələrin işlədiyini xüsusi vurğulayırdı. M.Ə.Rəsulzadəyə görə, hər məmləkətdə olduğu kimi, İranda da səthi düşünənlərlə yanaşı, mütəfəkkir adamlar da yox deyildir. Bu şəxslərin Azərbaycan Cümhuriyyətinin adı ilə bağlı tənqidlərinə münasibət bildirən M.Ə.Rəsulzadə göstərirdi ki, “bəzi İran mühərrirləri Azərbaycan Cümhuriyyətinin mövcudlunu İranın tamamiyyəti-mülkiyyəsindən (bütövlüyü - E.M.) ötrü bir açıq təhdid görürlər. Azərbaycan İranın bir vilayəti ikən bunu cümhuriyyətimizə “ələm” etdiyimizə etirazları varmış”. Ona görə də o məsələyə bir daha aydınlıq gətirərək xatırladırdı ki, “Azərbaycan (dövləti –E.M.) deyərkən biz Şimali Azərbaycan və yaxud Qafqaz Azərbaycanını nəzərdə tuturuq ki, o özündə əski Aran, Şirvan və Muğanı ehtiva edər. Azərbaycan adı coğrafi istilah olmaqdan çox qövmi (milli - E.M.) bir məna ilə işlənmişdir. M.Ə.Rəsulzadə deyirdi ki, məsələ təkcə adda deyildir, hətta başqa bir ad olsa idi belə, yenə də qorxulur ki, həmin adın müsəmmasına da hüsni-təvəccöh bəslənilməsin. Ola bilər düşünülsün ki, başqa bir isimlə məxsus bir qövm olmaq əsası və xüsusiyyəti üzərinə təsis ediləcək cümhuriyyət İranın şimalında o əsas və xüsusiyyətə uya bilər bir kütlə olduğu üçün mətlub deyildir. Belə bir düşüncənin isə beş para qiyməti olamaz. Çünki o zaman cümhuriyyətimizi təşkil edən qövmin qövmiyyətini inkar etmək, ona kəndi müqəddəratını təyin həqqını verməmək icab edər. Böylə vəziyyətə ruslar, ingilislər, firəng və sair xristian millətlər durmadığı halda dindaş bir dövlətin duracağını qətiyyən təsəvvür etməyiz. Böylə olunsa Azərbaycanın nə ismi, nə də cismi iranlı qardaşlarımızda şəkk və şübhə hissi oyatmamalı, yəni başlarında bir Ermənistan, bir Gürcütan hökuməti təşəkkül etdiyi bir zamanda, bir də həmkeş və əqraba bir Azərbaycan cümhuriyyətinin təşəkkül edib kəsbi-qüvvət etməsini səmimanə bir surətdə arzu etməlidirlər.10 Bu fikirlərin yer aldığı “İran və biz” məqaləsi məqaləsi İranda geniş əks-səda doğurmuş, M.Ə.Rəsulzadənin qeyd etdiyi kimi, “Tehran qəzetləri həmin məqalədə bəhs edilən mövzunu təcdid edərək (mövzuya yenidən qayıdaraq – E.M.) “Azərbaycan”ın özündən deyil, ismindən uzun-uzadıyla bəhs etməyə başlamışlar”. Başda “İran” qəzeti olmaqla Tehran qəzetləri “Yeni doğulmuş islam hökumətinin” (Azərbaycan Cümhuriyyəti nəzərdə tutulur –E.M.) adından “delgir olduqlarını” qeyd edərək iki qardaş millət arasına soyuqluq düşməməsi üçün “Azərbaycan” adının dəyişməsini təklif edirdilər. İran qəzetlərinin fikrincə Qafqazın bir qismindən ibarət olan ölkəyə Azərbaycan adını verməyə Azərbaycan hökumətinin haqqı yoxdur. Bu, İranın qədim vilayəti kimi tanınan Azərbaycan əyalətinin haqqıdır. O zaman hətta “Gülşən” qəzeti Azərbaycan Cümhuriyyətin müraciət edərək “adınızı dəyişin, biz sizi böyük qardaş kimi dərağuş edək (yanaşaq, qucaqlayaq- E.M.) Yoxsa biz sizdən “mükəddər və zəniniz” yazırdı (Gülşən, № 85). Onlar düşünürdülər ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti İranın bir vilayəti olan Azərbaycanın adını aldığı kimi, ərazisinə də göz dikəcəkdir. Bununla bağlı M.Ə.Rəsulzadə göstərirdi ki, Cümhuriyyətimizin, Cümhuriyyətdən əvvəl Azərbaycan müxtariyyəti uğrunda davamızın qətiyyən Araz çayının cənubuna aid olmadığını dəfələrlə söyləmişik... Bilmirik təkəddür yalnız İranın bir vilayəti ilə iltibas edən ismimizdədir, yoxsa İran Azərbaycanındakı xəlqin mənəviyyatına təmas edən bir müsəmmamızdanmı iləri gəliyor... Məsələ yalnız adda olsaydı, o qədər əhəmiyyəti olmazdı. Bizə elə gəlir ki, Araz çayının şimalında olan azərbaycanlıların təşkil etdikləri müstəqil bir islam hökumətinin paydar olması İranın mənafeyindəndir.11 İran qəzetləri Azərbaycan haqqında yazarkən guya Azərbaycan liderlərinin əvvəlcə Qafqaz Azərbaycanı, sonra isə bütün Azərbaycan üçün istiqlal istəyəcəklərinə eyham vururdular. Buna görə də, M.Ə.Rəsulzadə deyirdi ki, bizdən ötrü kəlmənin coğrafi mənasından çox qövmi mənası vardır. Bununla yanaşı o coğrafi cəhətdən də Azərbaycanın ancaq Təbriz və həvalisindən ibarət olduğunu iddia eməyin doğru olmadı10 «Бакинская жизнь» qəzeti, 4 iyun 1919, s. 298-299 Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. V cild, Bakı: Qanun nəşriyyatı, 2014 11 147 ğını qeyd edərək, xüsusən yuxarıda adını çəkdiyimiz Şəmsəddin Sami bəyin “Qamusi-il-aləmin” əsərindəki ziddiyyətə bir daha diqqəti cəlb edərək göstərirdi ki, Qafqaz adı ümumi ad olub müxtəlif vilayətlərə şamil olduğu kimi, Azərbaycan adı da Qaradağ, Xalxal, Marağa, Muğan, Bərdə, İrəvan, Naxçıvan, Bakı və sair kimi idari, tarixi və coğrafi adları ehtiva edə bilər... “Biz azərbaycanlı türklərin hökumətini təşkil etmək mövqeyində ikən İrana Azərbaycan adından əl çək desəydik, o zaman haqsız olardıq”. O müqayisə üçün Avstriyanı misal gətirərək göstərir ki, Iran Aərbaycana malik olduğu kimi, Avstriya da alman millətinə malik idi. Lakin bu Almaniya hökumətinin təşkilinə mane olmamışdı.12 Cümhuriyyət dövründə İran qəzetləri ilə Azərbaycan qəzetləri, xüsusən İranın rəsmi dairələrinin mövqeyini əks etdirən “İran” qəzeti ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəsmi orqanı “Azərbaycan“ qəzeti arasında “Azərbaycan” termini ilə bağlı qızğın diskussiyalar gedirdi. “İran” qəzeti azərbaycanlıların yaratdıqları dövlətə Azərbaycan adını verməyə haqlarının olmadığını, “Azərbaycan” qəzetində çıxış edən müəlliflər, xüsusən M.Ə.Rəsulzadə, Y.V.Cəminzəminli və başqaları isə elmi dəlil və sübutlarla bunun əksini təsdiq edən yazılarla çıxış edirdilər. Bununla yanaşı “İran” qəzetində və İranın başqa qəzetlərində bəzən rəsmi mövqe ilə üst-üstə düşməyən yazılar da işıq üzü görürdü. Hətta 1919-cu ildə “İran” qəzetinin 439 və 440-cı nömrələrində M.Ə.Rəsulzadənin Azərbaycan haqqında yazdığı bir məqalə də dərc edilmişdi ( 1919, 26 haziran , №212). Həmin qəzetin 454-cü nömrəsində İsmayıl Əfşar Tarəmi- Azərbaycani imzalı bir müəllifin “Qəzavat tarixi” sərlövhəli bir məqaləsi dərc edilmişdi . Məqalə M.Ə.Rəsulzadənin tərcüməsi və qısa müqəddiməsi ilə “Azərbaycan” qəzetinin 26 haziran (iyun) 1919-cu il tarixli nomrəsində də təkrar dərc edilmişdi.13 Müəllif məqalənin lap əvvəlində İranla Azərbaycan arasında siyasi məsələlərə toxunmadan məsələyə yalnız tarixi həqiqətin üzə çıxarılması noqteyi nəzərindən baxacağını göstərmişdi. Məqalədə Azərbaycanın coğrafi sərhədlərinə toxunan müəllif qeyd edirdi ki, Şərq və Qərb müvərrixləri ilə coğrafiyaçılarının rəylərinə görə Azərbaycan Zaqafqaziyanın qismi-şərqisindən, İrəvan, Naxçıvan və bütün İran Azərbaycanı, bütün Xəmsə vilayətləri, Tarəm, Talış, Gilan həvalisindən bir qismi ilə Həmədan və Qəzvindən ibarət olmuşdur. O, Rzaqulu xan Lələbaşının “Rövzeyi-Lisfan”ın 10-cu cildindən sitat gətirərək yazır ki, Azərbaycan keçmiş zamanlarda Bakı bəndərindən Xalxala qədər tul (uzunluğu) 95 fərsinin və Macirvan qəsəbəsindən Cəbəli-Sinayə qədər ərza (eni) 55 fərsinin bir məsafədə vaqe olmuşdur. Başqa əsərlərdə də eyni məzmunlu təfsilatların olduğunu bildirən müəllif sonra yazır ki,“bu tarixi həqiqət üzə çıxarılarsa “İran” qəzetinin vətənlərinin namu-müqəddəsini ehya etmələri üçün azərbaycanlıları haqlı görcəyini ümid edirəm”. Əxlaq, adət və dil məsələlərinə də toxunan müəllif yazır ki, zira Qəzvindən birisi qalxıb da Qubaya səfər eləsə yalnız əxlaq, adət və dil birliyində deyil, şivə və ləhcənin də eyni oldyğunu görər.. Bu gün bir tehranlı ilə bir şimranlı ləhcələri arasında fərq vardır, mazandaranlı ilə dəmavəndlinın şivələrindəki fərq isə daha bəllidir. Bu böylə ikən aya, azərbaycanlıların bir cinsdən və bir irqdən olmadıqlarını iddia etmək qabildirmi? Daha sonra İsmayıl Əfşar Tarəmi-Azərbaycani məsələ ilə bağlı qərb alimlərinin fikirlərini təhlil edərək professor Nikela Qrabilsdən sitat gətirir. Sonuncu yazır ki, Turanla bağlı tədqiqatlar getdikcə genişlənir. Asiyanın hər tərəfində bu millətin adına təsadüf olunur. Bu bir həqiqətdir ki, İranın ətrafı türklərlə mühat olub qədim iranilərin (arini-qədim) ilk müharibəsi Azərbaycan türkləri ilə vaqe olmuşdur. Məşhur professor deyir ki, türklərin iranilərdən daha əvvəl Azərbaycanda sakin olduqları adla və bir ayin ilə sübutdur. Professor Nikela Qrabilsin təlif etdiyi (yazdığı - E.M.) “Məsəlei-şərqiyyə” adlı kitabında (61-64-cü səhifələr) arinlərin Azərbaycandakı ərzi (yerli – E.M.) və ati (köklü, qədim – E..M.) olduğu həqqində bir çox sübut və dəlillər vardır və Azərbaycan həmişə türklərin olmuşdur. Bunu tarix asanlıqla sübut edə bilər.O, Avropa alimlərinin fikrlərini ümumiləşdirərək göstərir ki, Turan millətləri (türklər –E.M.) mütəməddin (mədəniyyətə malik) idilər, Babil mədəniyyəti isə Turan mədəniyyətinin bir surəti-mütəkamili (inkişaf etmiş forması - E.M.) idi. Ona görə də məqalə müəllifi “İran” qəzetinin türkləri təhqiramiz şəkildə moğol adlandırmasını qəbul edilməz hesab edərək yazırdı ki, görünür, qəzet bu xüsusda Mətin-ül-səltənəyə nəzirə yapmışdır. Mərhum Mətin-ül-səltənə qeyrətinin şid-dətindən xuddarlıq etməyib vəhşi türklər islamı məhv və nabud etdilər- deyə yazmışdır. Müəllif bu məqamda türk millətinin islama xidmətlərinin heç zaman unudulmayacağını, məhz onların səliblərə qarşı müdafə etdiklərini, Təbristanı islavlardan (ruslardan - E.M.) təmizlədiklərini, İslamın sərhədlərinin Kiyev, Varşu (Varşava), Krakov, hətta Vyana divarlarına qədər çatdırdıqlarını, 8 milyon hindlini müsəlman etdiyini, Oğuz, Tümən, Atilla, Çingiz, Teymur, Fatih-Səlim, Süleyman, Nadir, Ağa Məhəmməd xan kimi sərdarların, Çingizin yasası, Teymurun tüzükü kimi qanunların, səlimlər qanununun əsərinin unudulmasının mümkün olmadığını yazırdı. Məqaləsində İslam tarixində türklərin rolunu geniş işıqlandırmaqla yanaşı, ərəblərdən tutmuş ruslara qədər Azərbaycanda baş vermiş prosesləri də qısa təhlil edən müəllif sonda yazır ki, azərbaycanlılar Səfəvilər, Əfşarlar və onlardan sonra zamanında öz ədəbi və siyasi təşkilatlarını qururdular. Bu zamanda rus militarizmi həmlə edərək Azərbaycanın bir qitəsini digərindən ayırdı, möhtərəm şəhid Cavad xan ilə İbrahimxəlil xan, Mirhəsən xan və 12 13 Yenə orda “Azərbaycan” qəzeti, 26 iyun 1919. 148 sair bu kibi qəhrəmanların rəşadət və müqaviməti istilanı qurtara bilmədi. Azərbaycanın qismi-şimalı yüz ildən artıq rus əsarətində qaldı, o vaxta ki, hürriyət sədası üfiqi-aləmdə tərənnümsaz olub Rusiya militarizminin iflasını elan etdi. Bunun üzərinə Azərbaycan məmləkəti təkrar qəddini düzəldərək bütün aləmə öz istiqlalını bəyan etdi. Bu üçüncü dövrədir ki, azəri türkləri öz azadlıqlarının binasını qurmaq üçün və Azərbaycanın düşmənlərinin dəfi üçün mübarizə edirlər. Əlbəttə ki, edəcəklər və öz cavanlarının fədakarlığı sayəsində Azərbaycan istiqlalını paydar etməklə müzəffər olacaqlar.14 Şimali Azərbaycan ərazisində yeni dövlətin – Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranması və fəaliyyəti cümhuriyyətin təşəkkül tapdığı ilk gündən İran dövlətinin siyasi dairələrinin maraq dairəsinə düşmüşdür. Bunu sonrakı illərdə İranda nəşr edilmiş sənədlər topluları və ayrı-ayrı müəlliflərin əsərləri də sübut edir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Swietochowski T. Russian Azerbaijan. 1905-1920/ The Shaping of National identity in a Muslim commumity. Cambridge university Press. Cambridge, 1985. 2. Həsənli C.P. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920). Bakı: GARISMA MMC, 2009, 576 s. 3. Mədətli E. Azərbaycan həqiqətləri İran tarixşünaslığında.Bakı: Təhsil, 2011, s. 94-107. 4. История дипломатии, Т. 111, М.: Наука, 1983. 5. Quliyev V. “Azərbaycan Paris Sülh Konfransında” (1919 -1920). Bakı: Ozan, 2008, 244 s., elektron variant: (Ön söz) file:///C:/Users/User/Downloads/kitab20111201125922638. pdf 6. «Бакинская жизнь» qəzeti, 4 iyun 1919 7. Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. V cild, Bakı: Qanun nəşriyyatı, 2014, 564 s. 8. “Azərbaycan” qəzeti, 26 iyun 1919. 9. “Azərbaycan” qəzeti, 8 aprel 1919 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulmasına İran şahlıq dövlətinin münasibəti Xülasə Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılması onun yerləşdiyi coğrafiyada köklü geosiyasi dəyişikliklərə səbəb oldu. Bununla yanaşı İslam dünyasında məhz Azərbaycan xalqının ilk dünyəvi demokratik dövlət qurması beynəlxalq aləmdə, xüsusən Azərbaycanın yerləşdiyi regionda heç də birmənalı qarşılanmadı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyinin elan edilməsi xarici dövlətlər içərisində ilk növbədə Sovet Rusiyası və İran tərəfindən ciddi etirazla qarşılandı. İranın rəsmi dairələri ölkənin şimal sərhədləri yaxınlığında yeni yaradılmış dövlətin Azərbaycan adlandırılmasına xüsusi qısqanclıqla yanaşaraq əndişələnirdi ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti Osmanlı Türkiyəsinin köməyi ilə Cənubi Azərbaycana ərazi iddiaları irəli sürə bilər. 1918-ci il iyun ayının 4-də Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında dostluq müqaviləsinin imzalanması bu narahatlığı daha da artırdı. Buna görə də, İranın rəsmi dairələri müxtəlif rəsmi danışıqlarda və sənədlərdə Azərbaycan hökumətini “Qafqaz Azərbaycanı” kimi adlandırmağa çalışırdı. Отношение Иранского шахского государства к формированию Демократической Республики Азербайджан Резюме Создание независимого Азербайджанского государства привело к коренным геополитическим изменениям в его региональном положении. Кроме того, известие о появлении первого светского демократического государства в исламском мире было неоднозначно принято на международной арене, особенно в регионе, где расположен Азербайджан. Провозглашение независимости Азербайджанской Демократической Республики вызвало серьезный протест в зарубежных странах, в первую очередь в Советской России и Иране. Официальные круги Ирана особенно беспокоило название недавно созданного государства Азербайджан, расположенного в непосредственной близости от северных границ страны. Их беспокоило то, что с помощью Османской Турции Азербайджан мог бы предъявить территориальные претензии Южному Азербайджану. Подписание 4 июня 1918 года Договора о дружбе между Османской империей и Азербайджанской Республикой усилило это беспокойство. Поэтому официальные круги Ирана во время разных официальных переговоров и в документах называли правительство Азербайджана «Кавказским Азербайджаном». Исходя из этого, изучение данных вопросов представляет научное значение. 14 “Azərbaycan” qəzeti, 8 aprel 1919 149 The attitude of the Iranian shah state to the formation of the People's Republic of Azerbaijan Summary The establishment of the independent Azerbaijan state has led to radical geopolitical changes in its geography. At the same time, the establishment of the first secular democratic state by Azerbaijani people in the Islamic world was not unambiguous in the international arena, especially in the region of Azerbaijan. The proclamation of the independence of the Azerbaijan People's Republic was seriously protested firstly by Soviet Russia and Iran among foreign countries. The official circles of Iran were particularly jealous of the name of the newly-created state in the vicinity of the country's northern borders. They considered that the Republic of Azerbaijan could demand territorial claims on South Azerbaijan with the help of Ottoman Turkey. The signing of a friendly treaty between the Ottoman Empire and the Republic of Azerbaijan on June 4, 1918 has raised this concern. Therefore, Iranian official circles tried to name the Azerbaijani government as "Caucasian Azerbaijan" in various official negotiations and documents. Məhərrəmova Elza Sumqayıt Dövlət Universitetinin pedaqogika və psixologiya kafedrasının müəllimi, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Dadaşzadə Əhliman Sumqayıt Dövlət Universitetinin pedaqogika və psixologiya kafedrasının müəllimi Hüseynova Məhsəti Hafiz qızı Sumqayıt Dövlət Universitetinin nəzdində Sumqayıt Dövlət Texniki Kollecinin müəllimi XIX-XX ƏSRLƏRDƏ ERMƏNİLƏRİN ANTİ-AZƏRBAYCAN SİYASƏTİ Açar sözlər: Azərbaycan, Türkiyə, Qafqaz, Xəzər dənizi, Rusiya, ABŞ, xalq, dövlət, prezident, bolşevik, köçkün,terror, Xocalı, müharibə,respublika,erməni Ключевые словa: Азербайджан, Турция, Кавказа, Каспийского море, Россия, США, народ, государство, президент, большевик, переселения, террор, Ходжалы, войны, республика, армянин Keywords: Azerbaijan, Turkey, the Caucasus, the Caspian sea, Russia, the United States, the people, the state, the president, the bolshevik, the move, terrorism, Khogshali, war, republic, armenion Azərbaycan xalqının başına ermənilər tərəfindən gətirilmiş bəlalar, kütləvi qırğınlar ,talanlar və soyqırımı siyasəti barəsində yalnız XX əsrin 80-ci illərin sonundan və 90-cı illərin əvvələrindən başlayaraq açıqlamalar verilməyə başlanmışdır. Bu yaxın illərə qədər erməni quldurlarının xalqımıza qarşı törətdikləri faciələr barədə daha çox fakt, sənəd, həqiqət bilməyə cəhd etdiyimiz halda, ən yaxın tariximiz olan XX əsrin əvvələri və Xalq Cümhuriyyəti illərində olmuş erməni vəhşiliyi barəsində özümüzə və dünyaya çatdıra biləcəyimiz səviyyədə təbliğat maşını yaratmamışıq. Qan yaddaşımızın səhifələrini vərəqlədikcə işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarının geri qaytarılması uğrunda mübarizənin aparıldığı bir dövrdə ermənilərin Azərbaycan və Türkiyəni terrorla hədələyən (həmişə Ermənistan kimdənsə torpaq tələb edir və həmişə Ermənistan başqa ölkəni işğal edir1, dünyaya sözdə soyqırımından, genosiddən (heç bir istisna olmadan millətin məhvi) bəhs edib beynəlxalq ictimaiyyəti aldatmaqla böyük təzminat və yeni torpaqlar almaq iddiasında olanlara köçürülən hər bir adamı ermənilər genosid qurbanı hesab edirlər. Yerdəyişmə isə genosid deyildir.2 Rusiyada məhsuldar qüvvələrin inkişafı və Ümumirusiya bazarının yaranması xarici ticarəti genişləndirmək üçün donmaya dənizlərə çıxmağı tələb edirdi. XVIII əsrin əvvələrində mövcud beynəlxalq şərait nəticəsində Qara dəniz Rusiya üçün əlçatmaz olmuşdur. Buna görə də I Pyotr diqqətini Xəzər dənizinə yönəltmişdi. Rus hökuməti Xəzər dənizinin cənub-qərb və cənub sahillərini, yəni Azərbaycanı və Gilanı öz əlinə almaq Xəzər ticarətində hökmran mövqe tutmaq və bununla da özünün inkişaf edən manufakturalarını xammalla təmin etmək arzusunda idi3. Azərbaycanın təbii sərvətləri, xüsusən də faydalı qazıntı yataqları artıq Rusiya elminə məlum idi və təsadüfi deyildi ki, I Pyotrdan sonra II Yekaterina hökuməti bu ölkənin sərvətlə1 Səmyuel A. Uimr “ Ermənistan –terrorçu “ xristian” ölkəsinin gizlinləri”. Bakı, s. 109 Yenə orada, s. 239 3 Yenə orada, s. 109 2 150 rinin mənimsənilməsini onun istilası ilə bağlayırdı. Yun, ipək, pambıq, qızıl, boya, tütün, yanacaq və b. Rusiya sənayəsini xamalla təmin edə bilərdi. Xristian ermənilərlə müsəlman türkləri arasında düşmənçilik rusların Qafqazdakı hərbi işğalları vaxtı başlanmışdır. O vaxtlar ermənilər Cənubi Qafqaz və Şərqi İran ərazilərində geniş səpələnmişdilər. 1800 –ci ildə ermənilər yaşadıqları heç bir ərazidə əhalinin əksəriyyətini təşkil etmirdi. Hətta müasir Ermənistan ərazisində də müsəlmanlar böyük əksəriyyət edirdilər. Ermənilər başa düşdülər ki, Rusiyanın köməyi olmadan onlar sonradan “qədim” vətən adlandırcaqları ərazidə heç vaxt müstəqil ölkə qura bilməyəcəklər. Maraqlıdır ki, özündən müştəbeh ermənilərin bu gün “qədim” vətən adlandırdıqları ərazidə 1800- ci ildə müsəlmanların sayı onlardan qat-qat artıq idi. 1800- ci illərin başlanğıcında ruslar hərbi işğal məqsədi ilə daha çox qərb torpaqlarını tutmağa cəhd göstərirdi. Onlar Osmanlı müsəlmanlarının torpaqlarını tutanda həmişə iki nəticə olurdu: neçə- neçə nəsillərin bu torpaqlarda yaşamasına məhəl qoymadan ruslar müsəlmanların boşaldılmış torpaqlarına erməniləri yerləşdirirdi. Ruslar ermənilərə vəd etmişdilər ki, onlara öz ölkələrini yaratmaqda kömək göstərəcəklər. (ingilis və fransızlardan geri qalmaq istəməyən ruslar Osmanlı dövlətinin dağılmasında ermənilərin dayağına nail olmağı qərarlaşdırmışdır, buna görə də şərqi Anadoluda “ Böyük Ermənistan” yaradacaqlarını vəd etdilər). Rusların vəd etdiyi torpaqlar Qara və Aralıq dənizləri arasında böyük ərazini əhatə edirdi və erməni xalqı bütün tarixi boyu bu böyüklükdə ərazini heç vaxt işğal etməmişdi, əslində bütün tarix boyu əsl müstəqil Ermənistan heç vaxt olmamışdır. Həm 1804-1813-cü və 1826-1828-ci illər rus-iran müharibələrinin gedişində, həm də sonralar ermənilərin böyük kütlələrinin İran,Türkiyə və Cənubi Azərbaycandan Zaqafqaziyaya, o cümlədən də Qarabağa köçürülməsi nəticəsində burada onların sayı ilbəil artırdı. Təkcə 1826-1828-ci illər rus-iran müharibəsinin gedişində İrandan və Azərbaycanın cənubundan Cənubi Qafqaza, o cümlədən, Qarabağa 18 min erməni ailəsi köçürülmüşdür. 1826-1828-ci illər rus - iran müharibəsinin də Qarabağa köçürülməsi nəticəsində burada onların sayı ilbəil artırdı. 1826-1828-ci illər rus-İran müharibəsinin Rusiya üçün qalibiyyətlə başa çatmasından sonra iki vuruşan dövlət arasında bağlanmış Türkmənçay müqaviləsinə görə ermənilərin maneəsiz olaraq İran ərazisindən Rusiya ərazisinə köçməsinə icazə verilmişdir. Rusiyanın Osmanlı İmpriyasına qarşı ışğalçı müharibəsi başlananda rus çarının ermənilər həsrətində olduğu torpaqları onlara verəcəyinə inanan ermənilər elliklə ruslara meylləndilər. Rus çarının isə belə bir niyyəti yox idi. Gündüzlər Türkiyə erməniləri özlərini Osmanlı qonşularla dost kimi aparır, gecələr isə Osmanlı hərbi qüvvələri arxasında dağıdıcı terroçu döyüşlərdə nəyə qadir olduğunu nümayiş etdirən türk ordusunu zəiflədirdi. Ermənilər Osmanlı cəbhə xəttinin arxasında terrorizmə qurşandılar. Onlar hücuma keçən düşmən ordularına (rus və fransız) birləşərək özlərinə məxsus hesab etdikləri Osmanlı imperiyası ərazisindən müsəlmanların, xüsusilə türklərin etnik təmizlənməsinə cəhd göstərdilər. Nəticədə Osmanlı höküməti döyüş zonasının arxasındakı bütün erməniləri köçürməyə məcbur oldu. Bu akt ermənilərin İrandan Cənubi Qafqaza,o cümlədən Qarabağa kütləvi halda köçürülməsinə imkan verirdi. İki il ərzində 1828-ci ildən 1830-cu ilə qədər Zaqafqaziyaya 40 mindən çox İran və 84 min Türkiyə ermənisi köçürüldü və onlar erməni əhalisinin cüzi olduğu Yelizavetpol və İravan quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirildi, onlara 200 min desyatindən çox xəzinə torpağı verildi. 1832-ci ildə Qarabağ əhalisinin 91 faizini azərbaycanlılar, 8,4 faizini ermənilər təşkil edirdilər. (Qarabağ əyalətinin ərazisindəki 20546 ailədən 13965-i azərbaycanlılar, 6491-i ermənilər idi.) Beləliklə, çarizmin XIX əsrin 30-cu illərinin əvvələrindəki köçürmə siyasəti nəticəsində azərbaycanləların faizi 64,8-ə düşdü, ermənilərin faizi isə 34,8-ə qalxdı. Ruslara xristian dövlətinə itaətkar olan əhali lazım idi. Xristian ermənilərə bu siyasətin mərkəz nöqtəsi kimi baxılır, məhz buna görə də, torpaqlarından qovulub çıxarılmış müsəlman sahibkarların yerinə ermənilər dolurulurdu. Bu, ermənilərə müftə-müsəlləm nəsə verilən və indi də davam edən siyasətin başlanğıcı idi. 1827 və 1878 –ci illərdə (ərzində) ruslar zor gücünə təxminən 1,3 milyon müsəlman köçürmüşdür. Özlərinin “tarixi vətən” adlandırdıqları torpaqlara ermənilərin gəlişi haqqında əsas həqiqi fakt budur. Onlar iddia etdikləri kimi heç də Nuhun bu yerlərdəki törəmələri deyillər. “Erməni torpağı” iddiaları Amerikanı və bütün dünyanı aldatmaq üçün 1890 -cı illərdən başlanmışdır. Ermənistan Yaylası adlanan məkan (torpaq) guya Fərat çayının qərb sahilindən başlayaraq Qafqaz dağlarına və Qarabağ yüksəkliklərinə qədərdir. Səkiz yüz ildən artıq bir dövrdə o yerlərdə ermənilərin heç bir dövlət qurumu olmasa da, guya həmin yerlər erməni yerləridir. Hətta səkkiz yüz il əvvəl orada olmuş kiçik erməni krallığı Vizantiya imperiyasının, ondan qabaq isə Romalıların vassalı idi. Güman ki, üç min il ərzində ermənilərin heç bir həqiqi krallığı olmamışdır. Balaca Ermənistan krallığı tarixin qısa bir kəsiyində mövcud olmuş, sonra isə dağılmışdır. Onu heç böyük sivilizasiya kimi dəyərləndirmək olmaz. Həmin sivilizasiya müasir Türkiyənin bir hissəsində mövcud olmuşdur( ermənilər bu ərazidə də heç vaxt əksəriyyət təşkil etməmişdir). Belə ki, XIX əsrin əvvələrində şirnikləşdirilən ermənilər Azərbaucanın gözəl guşələrində məskunlaşmağa başlayırlar. Rusiya vətənimizin Naxçıvan, Zəngəzur, Qarabağ və Gəncə kimi gözəl yerlərini onlara vəd 151 etmişdir. Xalqın müqaviməti Türkiyənin diplomatik müdaxiləsi nəticəsində o vaxt bu torpaqların bir qismi qorunub saxlanmışdı. Ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarının və təcavüzünün başlıca məqsədi tarixi Azərbaycan torpaqları hesabına erməni dövlətinin əsasını qoymaq və sonradan müxtəlif yollarla onu genişləndirərək “Böyük Ermənistan” yaratmaqdan ibarət idi. Zaqafqaziyada yaşayan 1 milyon 300 min ermənidən 1 milyon nəfəri İran,Türkiyə və Cənub Azərbaycandan kütləvi surətdə Şimali Azərbaycana ermənilərin köçürmə siyasəti sonrakı illərdə də XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvələrində də davam etmişdir. 1896-1908-ci illər boyu cəmi 13 il ərzində Cənubi Qafqaza 400 min erməni köçürülmüşdür. Ermənilərin bu ərazilərə gəlmə olduğunu N.N.Şavrov da təsdiq edrək yazırdı ki, “Hal-hazırda Zaqafqaziyada yaşayan 1 milyon 300 min ermənidən 1 milyon nəfəri diyarın köklü sakinləri deyillər.. Onları bura biz köçürmüşük”4. Beləliklə ermənilərin Azərbaycan ərazisinə kütləvi şəkildə köçürülməsi Qarabağın dağlıq hissəsində demoqrafik vəziyyətə ciddi təsir göstərdi və onların gələcək ərazi iddiasının baş qaldaırmasına səbəb oldu. “Böyük Ermənistan” xəyalı ilə yaşayan erməni millətçiləri 1905-1906-cı illərdə azərbaycanlılara qarşı Bakıda, Şuşada, İrəvanda, Naxçıvanda, Gəncədə, Zəngəzurda, Qazaxda, Tiflisdə geniş miqyaslı qanlı aksiyalar həyata keçirdilər. Ermənilər Birinci Dünya müharibəsi,eyni zamanda Rusiyada baş vermiş 1917-ci il fevral burjua və oktyabr bolşevik inqilabından məharətlə istifadə edərək öz iddialarını artıq bolşevik bayrağı altında davam etdirməyə nail oldular. 1918-ci il martın 30-u,31-i və aprelin 1-də bolşevik qiyafəsinə bürünən ermənilər bu dəfə Sovet Rusiyasının yardımı ilə soyqırım törətdilər. 1918-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra Dağlıq Qarabağda məskunlaşan ermənilər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tanımaqdan imtina etdilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mövcud olduğu dövrdə də ermənilər diplomatik və hərbi cəhdlər göstərərək Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü pozmağa çalışdılar. Ermənilərə dəstək verən Rusiya təkcə Azərbaycanı parçalamaqla kifayətlənmirdi, belə ki, 1917-ci il dekabrın 30-da Lenin və Stalinin imzaladıqları 13 saylı dekretə əsasən Türkiyənin şərqvilayətləri ermənilərə vəd edilmişdi. (Osmanlı imperatorluğu ilə qalib dövlətlər arasında imzalanan Mudros müqaviləsinin 20-ci maddəsində Türkiyənin 6 şərq vilayətindən ibarət bir Ermənistan yaratmaqdan söhbət gedirdi ki, bu Ermənistan da Amerikanın təsiri altında olmalı idi.) 1918-ci ilin yanvarında Bakıya gəlmiş müsəlman korpusunun komandanı general Talişinskinin həbs edilməsi şəhərin müsəlman əhalisi arasında böyük həyəcana səbəb olmuşdur.Bu haidsədən istifadə edən ermənilər müsəlmanları bolşeviklərə qarşı üsyan qaldırmağa təhrik etsələr də bu baş tutmadı. Martın 24-də Lənkərana yola düşmək ərəfəsində şəxsi heyətin müsəlmanlardan ibarət “Evelina” gəmisinin bolşeviklər tərəfindən tərksilah edilməsi xalqın səbr kasasını daşdırdı. Şəhərin müsəlman əhalisi Təzə məsciddə izdihamlı mitinq keçirdi, (onlar müsadirə edilmiş silahları geri qaytarmağı tələb edirdilər). Martın 30-da yaradılmış Bakının “İnqilabi Müdafiə Komitəsinin tərkibinə başda S.Şaumyan olmaqla A. Çaparidze, Q.Korqanov, İ.Suxartsev və başqaları daxil idi. Mart soyqırımı başlananadək özlərini bitərəf elan edən “daşnaksütun”partiyası və erməni milli şurası Bakı Sovetini müdafiə etdi. Ermənilərin fitvası ilə hərbi gəmilər şəhərin müsəlman məhəllələrini top atəşinə tutdular. Azərbaycanlılar kütləvi qırğının qabağını almaq üşün martın 31-də döyüşü dayandırsalar da ermənilər azərbaycanlıları, xüsusilə qadınları vəhşiliklə qətlə yetirdilər. Şəhərin “Məmmədli və Zibilli dərə” adlandırılan məhəllələrində əhali məhv edildi. (şəhərdə azərbaycanlılara,məxsus bütün ictimai binalar, milli rəmzlər, mədəniyyət abidələri, mədəniyyət ocaqları dağıdıldı. Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin yerləşdiyi böyük milli abidə olan “İsmailiyə” Mikoyan başçılıq etdiyi Qırmızı Qvardiya tərəfindən yandırıldı. Müsəlman soyqırımı aprelin 2-si gecəyarıyadək davam etdi. Qanlı qırğın nəticəsində təkcə Bakıda 12 mindən çox müsəlman öldürüldü. Ermənilər aprel ayının əvvələrində Şamaxıda, Qubada, Xaçmazda, Kürdəmirdə, Göyçayda, Lənkəranda, Hacıqabulda və Salyanda on minlərlə müsəlman qətlə yetirildi. Şamaxı qəzasında 58 kənd yandırıldı, 8 min adam öldürüldü. Qubada 122 kəndi dağıtmış,7 min nəfər əhali qətlə yetirilmişdir. İndi də Qubada və Salyanda kütləvi olaraq, erməni soyqırımına məruz qalmış azərbaycanlıların cəsədlərinin qalıqları aşkar edilməkdədir.5 Azərbaycanlılara qarşı qırğınlara Bakı sovetinin Qırmızı Qvardiya dəstlərinin başında duran Z.Avetisyan, Amazasp, Qəzərov kimi erməni millətçiləri başçılıq etmişlər. Bakıda və qəzalarda azərbaycanlılara qarşı soyqırım 1918-ci ilin sentyabrına kimi davam etmişdi. Həmin ilin aprel-may aylarında ermənilər Şamaxıda, Qubada, Ağsuda, Salyanda, Lənkəranda, qırğınlar törədərək, 50 mindən çox azərbaycanlını soyqırıma məruz qoymuşlar. “Müsavat” partiyası bolşevik- erməni alyansının başlıca düşməninə çevrilmişdi. 1918 –ci ilin martında daşnak- bolşevik birləşmələri tərəfindən Bakıda 4 Qasımov Ş.M. Xalq qəhrəmanı Sultan bəy. Bakı, s. 358 Qasımov Ş.M. Azərbaycan tarixi. Bakı, 2015, 608 s. 5 152 türk- müsəlman əhaliyə qarşı törədilmiş soyqırımı da başlıca olaraq Azərbaycanın muxtariyyatı və müstəqilliyi əleyhinə yönəldilmişdi. “Müsavaçıların antisovet qiyamına” qarşı mübarizə kimi qələmə verilən mart hadisələri əslində bolşeviklərin daşnaklarla birlikdə keçirdikləri milli qırğın idi. Mart hadisələrini “inqilabın əksinqilab üzərində qələbəsi” kimi mənalandıran bolşeviklər və onlarla hakimiyyəti bölüşdürməyə çalışan daşnaklar şəhərin idarəçiliyini də öz əllərinə aldılar. Bakı Kommunasının rəhbərliyində ermənilər xüsusi yer tuturdular. S.Şaumyan, A.B.Korinyanı, Z. Avetisyanı, Kostandyanı, Osipyanı, Əmiryanı və b.göstərmək olar. O zaman daşnak Ermənistan Respublikansının liderlərindən biri olan A.Xatisov Bakı Xalq Kommisarları Sovetini “Erməni Sovet hökuməti” adlandırmışdı.6 İstər Bakı soveti istərsə də onun Xalq Kommisarları Soveti Azərbaycan üçün yad bir qurum idi. O, anti-azərbaycan, anti-demokratik siyasət yürüdürdü. Bakıda öz diktaturasını qurmuş Şaumyan rejimi tamamilə Sovet Rusiyası tərəfindən istiqamətləndirildi, bu da öz növbəsində Bakının iqtisadiyyatının, o cümlədən neft sənayesinin mənafelərinin Rusiya mənafelərinə tabe etdirilməsidir. Erməni daşnak-bolşevik birləşmələrindən ibarət Bakı Sovetinin həyata keçirdiyi siyasətin nəticəsində törədilən Mart soyqırımı dövlət cinayətidir. Britaniyalı konsul sənədlərdən birində yazırdı ki, “ermənilər bu hərəkəti etməklə tarixin ən böyük səhvini etmiş oldular”. Bu siyasətə görə bütün məsuliyyəti “Daşnaksütyun” daşıyır.”7 Bakı Kommunası yarandığı ilk gündən fəaliyyətinin son günlərinə qədər anti-azərbaycan siyasəti yürütmüşdü. O, Bakını Sovet Rusiyasının ayrılmaz tərkib hissəsi hesab etmiş, onu azərbaycanlılarsız bir şəhərə çevirmək istəmişdi. Bu məqsədlə azərbaycanlıların kütləvi soyqırımını təşkil etmiş, Bakını Azərbaycandan ayırmaq niyyətində olmuş, Azərbaycanın müstəqil milli hökumətinə qarşı çıxmış və onu “inqilabın əksinqilaba qarşı mübarizəsi kimi” qələmə vermişdi. M.Ə.Rəsulzadə bolşevik orqanı olan “Bakinski raboçi”nin muxtariyyətçilərə necə cavab verdiyini belə xatırlayır: “Azərbaycan muxtariyyəti türk burjuaziyasının muxtariyyətidir. Bu muxtariyyətə nə Rusiya burjuaziyası, nə də Rusiya demokratiyası razı olur. Azərbaycan muxtariyyətini istəyən müsavatçılar nəticədə xarabazar bulurlar.” Bakıda Mart soyqırımının törədilməsinin başlıca səbəbləri Azərbaycan muxtariyyatı və müstəqilliyinin qarşısının alınması, Bakının mühüm iqtisadi və siyasi əhəmiyyəti ilə bağlı idi. Ermənistan xalqın səsverməsi yolu ilə respublika olmamışdır. Ermanistan Respublikası yarandığı gündən Azərbaycana qarşı açıq təcavüz yolunu tutmuş, güc vasitəsilə Azərbaycan torpaqları olan Zəngəzur, Naxçıvan,Qarabağı işğal etməyə çalışır. Bu illər Azərbaycan tarixinin ən mürəkkəb,eyni zamanda düşmənlərinə qarşı mübarizə meydanına atıldığı,milli müstəqilliyinə qovuşmağa can atdığı və bu yolda “Böyük Ermənistan” xisləti ilə xalqımızın başına olmazın faciələr gətirən erməni quldurlarına qarşı zorla müharibəyə qoşulduğu illər olmuşdur. Bu yolda Azərbaycan xalqının içərisindən çıxmış, torpaqlarımızın müdafiəsi uğrunda öz igidlikləri ilə xalq qəhramanı səviyyəsinə yüksəlmiş oğullarımız da az olmamışdır. Belələrindən biri ümumilli lider Heydər Əliyevin “cəsur bir qəhrəman” adlandırdığı Zəngəzur və Qarabağda torpaqlarımızın bütövlüyü uğrunda erməni quldur-daşnak dəstələrinə qarşı mübarizədə xüsusilə fərqlənən , quldur Andronikin çoxminli qoşununun Qarabağa keçib erməni dövləti yaratmaq niyyətinin baş tutmasına imkan verməyən və barələrində son illərə qədər danışılmayan Sultan bəy Xosrov bəy və İsgəndər bəy Sultanov 8 qardaşlarıdır. Ermənilər XI Qırmızı Ordunun köməyi ilə Zəngəzuru zəbt etmişlər. Q.K. Orconikidzenin təzyiqi və o zamankı Azərbaycan rəhbərlərinin həddindən artıq “ beynəlmiləlçiliyi” nəticəsində tarixən Azərbaycan torpaqları olmuş Zəngəzurun Ermənistana “bağışlanması” Azərbaycanla Naxçıvanın ərazi cəhətdən ayrılmasına səbəb oldu və XX yüzillikdə xalqımızın başına gətirilən faciələlərin əsasını qoydu. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılmasına da nail olmuşlar. 30-cu illərin siyasi məhkəmə prosesləri və cəza tədbirləri Azərbaycandan yan keçmədi, hətta ağır nəticələrə gəlib çıxartdı. M.C.Bağırov və onun əsasən başqa millətlərdən olan əlaltıları- Akopov, Yemelyanov, Markaryan,Qriqoryan və başqaları Stalinin və Beriyanın göstərişlərini xüsusi qəddarlıqla, canfəşanlıqla yerinə yetirirdilər. 1948 -1950 –ci (1953 –cü ilədək davam etmişdi) illərdə Ermənistanda yaşayan 400 min azərbaycanlıdan 100 min Azərbaycana “ könüllülük” prinsipinə əsasən öz doğma yurdlarından (Ermənistanın 22 rayonu ( Basarkeçər, Zəngibasar, Noyanberyan, Mikoyan, Dilican, Astarxan, Kirovakan, Vedi rayonları) zorla deportasiyaya məruz qalan azərbaycanlılar Kür- Araz ovalığında, Jdanov (indiki Beyləqan), İmişli, Saatlı, Salyan, Sabirabad, habelə Yevlax , Ucar, Xaldan, Kürdəmir və s. aran rayonlarında yerləşdirildi ki, bu da onların yarıdan çoxunun isti iqlim şəraitinə dözməyərək tələf olması ilə nəticələnmişdi.9 6 Yenə orada, 608 s. Yenə orada, 608 s. 8 Qasımov Ş.M. Xalq qəhrəmanı Sultan bəy. Bakı, 358 s. 9 Qasımov Ş.M. Azərbaycan tarixi. Bakı, 540 s. 7 153 Ermənistanda anti-türk, anti-azərbaycan əhval-ruhiyyəsi güclanməkdə davam edirdi. Qərbi Azərbaycanda-Ermənistanda olan türk-azərbaycan abidələri dağıdılmış, Azərbaycan kəndlərinin və digər tarixi yerlərin adlarının dəyişdirilməsinə başlanılmışdı. Bu dövrdə Azərbaycanda çox güclü erməni lobbisi formalaşmışdı. Onların bir çoxu Azərbaycan rəhbərliyində yuva salmışdılar. “Yenidənqurman”nın elan etdiyi demokratiya, aşkarlıq şəraitindən istifadə edən erməni millətçiləri Qərbi Azərbaycandan azərbaycanlıların deportasiyasına başladılar. 1987-ci ilin yanvarında Ermənistan rəhbərliyinin təzyiqi və “saqqallıların” hücumları nəticəsində Qafan və Meqri rayonlarından azərbaycanlılar doğma yurdlarını tərk etməyə məcbur olaraq canlarını qurtarmaq üçün Azərbaycana pənah gətirdilər. 1988-ci il fevralın 19-da İrəvanda izdihamlı anti-türk mitinqi keçirildi. Erməni vandalları fevralın 21-də İrəvanda qalmış son məscidə hücum edib onu dağıtdılar. Aşıq Ələsgərin Basar-Keçərdəki qəbrini təhqir etdilər. Səməd Vurğunun abidəsini uçurtdular. Tarix boyu özünə vətən axtarışında dolaşan, müxtəlif dövlətlərin ərazisindən Azərbaycana köçürülən, xarakter etibarı ilə məkri, hiyləsi, həyasızlığı, simasızlığı, qəddarlığı ilə seçilən ermənilərin bu xisləti, xüsusilə Qafqazla əlaqəsi olan ziyalıların, diplomatların nəzərindən qaçmamışdır. Fransada Klementseau yazırdı: ”qaynayıb- qarışmaq üçün ermənilər qorxulu xalqdır; bir qayda olaraq onlar çoxlu pul istəyir, əvəzində isə heç nə qaytarmırlar.” Britaniyalı zabit Heskell söyləmişdir: “ölkə çöllükdür, xalq isə çörəkitirən, professional dilənçilərdən savayı heç nə deyil.”10 Yusif Vəzir Çəmənzəminli “Xarici siyasətimiz”də yazırdi: “Böyük Ermənistan xəritəsini gördüm, 3 dəniz arasında təşəkkül edəcək imiş: Ağ, Qara və Xəzər dənizləri. Xəritədə Gəncə, Lənkəran, Salyan, Təbriz, Mərağa və başqa şəhərlər də Ermanistana daxil edilmişdi. Əgər bu xəritədə erməni milli amilinin şəkli isə, onda erməni məsələsi yenə bir çox münaqişə və mücadiləyə səbəb olacaq və həlli yenə kağız üzərində qalacaqdır. Halbuki Qafqazda asayişin təmini məsələsini etnoqrafi dairədə həll olunması ilə mərbutdur. Uzun bir təcrübə göstərdi ki, dindaşlıq ilə siyasət arasında böyük bir uçurum var “və ya yenə oradan iki yüz illik bir tarix göstərdi ki, dindaşlıq naminə olunan müraciətlər bütün erməni qırğını ilə tamam” yetişir. Nə üçün? Məsələ aydındır. Siyasətdə hissiyat yoxdur. Siyasət nə din, nə də insaniyyətpərvərlik-heç bir şey tanımaz. Siyasətin əsl əsası faydadır və bütün siyasi və beynəlmiləl münasibətə dair məsələlər fayda nöqteyi nəzərdən həll olunur. İki yüz sənə bağıran, göz yaşı tökən və qan axıdan bir millət etinasız qaldı. Səbəb bu ki, bunların istiqlaliyyəti avropalılara faydalı deyildi. Bu istiqlaliyyət bəzilərini qorxudurdu: məsələn Rusiyanı!11 Ermənilər azərbaycanlıların qaniçən, vəhşi olması haqqında yalan təsəvvürlər yaratmaq məqsədilə 1988-ci il fevralın 28-də Sumqayıtda özünü azərbaycanlı kimi qələmə verən “paşa” ləqəbli Edik Qriqoryanın fəal iştirakı ilə fitnəkarlıq törətdilər. Ermənistandan təhqir olunaraq qovulan azərbaycanlıların xeyli hissəsi Sumqayıta pənah gətirmələri, həm də hadisədən bir neçə gün əvvəl varlı ermənilərin əmlaklarını və əmanət banklarındakı pulları götürüb şəhəri tərk etmələri,törədiləcək fitnəkarlığın lentə alınması,bir neçə gün sonra hay-küylə bütün dünyaya yayılması üçün əvvəlcədən cinayətlər baş verəcəyi planlaşdırılmış yerlərdə telefon aparatları yerləşdirilməsi, milisin və ordu hissələrinin qəsdən fəaliyyətsizliyi, müşahidə mövqeyi tutması da hadisənin əvvəlcədən planlaşdırıldığından xəbər verirdi.12 1988-ci ilin mart-dekabr aylarında İravan şəhəri ətrafındakı Mehmandar Ararat rayonunun Şirazlı, Vedi, Xalisə, Quqark rayonunun Gözəldərə və Vartana kəndlərində onlarla azərbaycanlı qətlə yetirildi. Ermənistandan olan silahlı dəstələr Qubadlı rayonunun Eyvazlı, Davudlu, Qədili kəndlərinə hücum edərək, qırğınlar törətdilər. Naxçıvan MR-in Kərki kəndini işğal etdilər. 1989 – cu il aprelin 10-da Tbilisi- Ağdam, sentyabrın 16- da Tbilisi –Bakı sərnişin avtobusları partladıldı. 1991- ci il iyulun 31 –də Moskva –Bakı sərnişin qatarında güclü partlayış təşkil edildi. Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı soyqırımı dekabrın 7- də Spitakda baş vermiş zəlzələdən sonra dekabrın 11- də Azərbaycandan zəlzələ zonasına İL-76 təyyarəsində köməyə gedən 78 nəfər Leninakan yaxınlığında müəmmalı şəkildə qəzaya uğradıldı. Mehri rayonunun Nüvədi kəndinin əhalisi 1991-ci ilin avqustun 8-də rus əsgərlərinin köməyilə Ermənistandan qovuldular. Qərbi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılara qarşı ermənilərin soyqırımı başa çatdı. 1988-ci ildə QərbibAzərbaycandakı 185 azərbaycanlı kəndindən və digər yaşayış məntəqələrindən 230 min nəfərə qədər azərbaycanlı qovuldu. Ermənistan monoetnik respublikaya çevrildi. Mərkəzin diktəsi ilə Ermənistandan qovulanların Dağlıq Qarabağda məskunlaşmasına da icazə verilmədi.13 Moskvanın hakim dairələrində ermənilərin müdafiə olunması və Azərbaycanın o zamankı respublika rəhbərliyinin hadisələrə seyrici mövqe tutması Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünü daha da genişlənməsinə səbəb oldu (1991- ci ilin noyabrın 20-də törədilmiş “Vertalyot faciəsi” nə münasibətdə Azərbay10 Səmuel A.Uimz. “Ermənistan- terrorçu “xristian” ölkəsinin gizlinləri. Bakı. Çəmənzəminli Y.V. Xarici siyasətimiz. Bakı -36 s. 12 Siraczadə Sumqayıt hadisələri. Sumqayıt- 40 s. 13 Qasımov Ş.M. Azərbaycan tarixi. Bakı, 549-550 s. 11 154 can dövlətinin qətiyyətsiz mövqeyindən sonra, yəni 1992-ci illərin əvvələrində Ermənistan silahlı qüvvələri bir-birinin ardınca Dağlıq Qarabağda azərbaycanlıların yaşadığı yerləri işğal etdilər). Qarabağ müharibəsindən 20.000 nəfərdən çox Azərbaycan vətəndaşı həlak olmuş, 50.000 nəfər isə yaralanmış ya da əlil olmuşdur. Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindən 1 mln əhali öz torpaqlarından qaçqın vəziyyətinə düşdü. Hazırda Azərbaycan torpaqlarının 20%-dən çox hissəsi Ermənistan tərəfindən işğal edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət fəaliyyəti Dağlıq Qarabağda erməni separatizmi və Ermənistanın hərbi təcavüzü şəraitində həyata keçirilir. Bu baxımdan təcavüzün və millətçi separatizmin qarşısını alaq, onların ağır nəticələrini aradan qaldırmaq, dövlətin ərazi bütövlüyünü və təhlükəsizliyini təmin etmək,dünya birliyi ilə iqtisadi və siyasi inteqrasiyaya girmək zərurəti fəal xarici siyasət həyata keçirilməsini tələb edir. Azərbaycan Respublikasının Parlament nümayəndə heyətinin səyi ilə AŞPA-da obyektiv müsbət rəyin formalaşmağı nəticəsində 2005-ci ildə qəbul edilən sənəd ölkəmiz üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu sənəddə Azərbaycan ərazilərinin böyük hissəsinin hələ də Erməni qoşunlarının işğalı altında olduğunu və separatçı qüvvələrin Dağlıq Qarabağ regionuna nəzarət etdiyi göstərilir. Münaqişə başlayandan bu günə kimi aparılan danışıqlarda təcavüzkar Ermənistan dünya birliyinin “ikili standartlar”prinsipindən çıxıs etməsi, BMT və ATƏT kimi beynəlxalq təşkilatların öz təklif və qətnamələrini həyata keçirmək üçün konkret addımlar atmaması danışıqlar prosesində irəliləyişin əldə olunmasına əngəl törədir. Biz bu gün süni yaradılmış, lakin son dərəcə mürəkkəbləşmiş Qarabağ düyününün həlli yollarını axtardığımız bir zamanda özümüzü yaddaşsızlıqda ittiham edir, tez- tez “biz niyə unutqan xalqıq” sualına cavab axtarırıq. Bəlkə də biz bu sualı düz qoymuruq. Biz unutmağa, susmağa edilən, yüz illərlə yaddaşına təcavüz edilən, torpağı kimi yaddaşı-tarixi işğal olunan, gizlədilən və saxtalaşdırılan bir xalqıq. İstər çar imperiyasının, istərsədə sovet imperiyasının siyasətilə razılaşmayan neçə -neçə igidlər qaçaq-quldur adı ilə aradan götürülərək xalqın özünə, hətta həmin insanların öz övladlarına, bütün nəslinə quldur kimi təqdim və təlqin olunmadımı? Unutqanlığın və unutmağa məcbur edilməyin kökündə məhz bu acı həqiqətlər dururdu. XIX əsrin birinci yarısından Bakıya neft qoxusuna axışan imperialist qüvvələr Azərbaycan torpağına indinin özünə qədər yağlı tikə kimi baxmışlar. Görünməmiş həyasızlıqla neft Bakısını Rusiyanın tərkibində saxlamağa cəhd edən rus imperyasiyası kimi, onun sələfi sovet dövləti on illərlə Bakının beynəlmiləl şəhərə çevrilməsi,etnik tərkibinin dəyişdirilməsi və xristianlaşdırılması yönündə məqsədyönlü iş apardıqca, baş verən siyasi proseslərin ağırlığı Azərbaycan xalqının üzərinə düşdü. Əsrin əvvəllərində neft Bakısının Rusiyanın tərkibində saxlanması planı ilə əsrin sonunda ortaya atılan Qarabağın Ermənistana verilməsi tələbləri eyni məntiqi nəticə kimi səslənmirmi ? Bir əsrdə dəfələrlə qanlı qırğınlar və deportasiyalar müşayiət olunan mənfur plana qarşı nəinki mübarizə apardıq,əksinə böyük ağsaqqal, ağbirçəklərimizin müdrik nəsihətləri, mənsub olduğumuz dövlətin tələb və tərbiyəsi,deyim tərzi bizi susmağa məcbur etdi. Əvəzində ermənilər övladlarına “Daşnaksütyun” beynəlxalq terror təşkilatının rəsmi yaranma tarixini, türk milləti ilə mübarizə yollarını, “dənizdən-dənizə böyük Ermənistan” planını öyrədərək Ermənistan “yaralarından” danışdılar. Milləti qırğından xilas etmək naminə paytaxt İrəvanı ermənilərə bağışladıq. Ela buna görə də sonradan Zəngəzursuz, Qarabağsız qaldıq. Biz Bakıda 1918-ci il qırğınında həlak olanların məzarları üzərində park salıb nəvələrimizi gəzdirərkən elə həmən sovet dövründə erməni qonşularımız övladlarını uydurma soyqırımına ucaltdıqları abidəni ziyarətə gətirərək türk düşmənçiliyindən və bu xalqa qarşı yönələn planlarından danışdılar. 1885-ci ildən bəri beynəlxalq miqyasda əməli iş görən, türk milləti ilə terror vasitəsilə mübarizə tarixini yaradan erməniləri susdurmaq, yüzlərlə gizlədilən həqiqətləri beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırmaq artıq çox gec və çətindir. “Əsl həqiqəti isə belədir ki, müsəlmanlara qarşı daha geniş miqyaslı cinayətlər törədilmişdir. Tarixin müəyyən kəsiyində müsəlmanlarin verdiyi itkilər ermənilərinkindən 4 dəfə çox olmuşdur. Müdafiəsiz müsəlmanlara qarşı törədilmiş dəhşətli cinayət hadisələrinə görə isə heç bir rus və ya erməni heç vaxt cəzalandırılmamışdır.”14 “Rusiyadan aldıqları 1 milyard dollarlıq hərbi yardımdan (1988-1994) və Birləşmiş Ştatlar hökumətinin 1,4 milyard dolların hesabına Ermənistan Azərbaycana hücum edərək 1 milyondan artıq müsəlmanı öz yurdundan qovmuş,xristian olmayanların etnik “təmizlənməsi”ni aparmış və torpaqları müftə-müsəlləm ələ keçirmişdir. 1915-ci ildə öz millətinin buna bənzər köçürülməsini ermənilər “genosid” adlandırırlar. Lakin onlar 1992-ci ildə daha belə oyunu eyni sayda müsəlmanların başına gətirəndə onu xristian olmayanlardan, ”torpaq təmizlənməsi” adlandırır və bunu mümkün hesab edirlər.”15 Bu qədər faicəni törətməkdən utanmayan rəzil, yalançı erməniləri hələ ki, susdura bilməmişik (işğal olunmuş torpaqlarımızı mənfur ermənilərin tapdağı altından xilas etməmişik), çünki Rusiyanın hakim dairələri ermənilərdən həmişə bir alət kimi istifadə etmiş, eyni zamanda “velikorus”mənafeyini ermənilərin “Böyük Ermənistan” iddialarından üstün tutmuşlar. 14 15 Səmyuel A.Umiz. Ermənistan –terrorçu “xristian” ölkənin gizlinləri. Bakı, s. 87 Yenə orada , s. 97 155 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Çəmənzəminli Y. V. Xarici siyasətimiz. Bakı: Azərnəşr, 1993, 51 s. 2. Qasımov Ş. M. Azərbaycan tarixi. Bakı: Qanun nəşriyyatı, 2015, 608 s. 3. Qasımov Ş. M. Xalq qəhramanı Sultanbəy. Bakı: Elm, 2011, 358 s. 4. Samyuel А. Uimz. Ermənistan-terrorçu “Xristian ölkənin gizlinləri”. Bakı: Mütərcim, 2015, 388 s. 5. Siraczadə D. Sumqayıt hadisələri. Sumqayıt: Zərdabi MMC, 2008, 40 s. XIX-XX əsrlərdə ermənilərin anti-Azərbaycan siyasəti Xülasə Məqalədə tarixən Azərbaycan xalqının başına ermənilər tərəfindən gətirilmiş bəlalar, kütləvi qırğınlar, talanlar və soyqrım siyasəti haqqında məlumat verilir. Анти-Азербайджанская политика армян в XIX-XX вв. Резюме Исторически Азербайджанского народа с армянами погромов и массовых убийств, которые дается информация о политике геноцида, занесенного в статье. The anti-Azerbaijani policy of the Armenians in the XIX-XX centuries Summary Historically, the disasters befallen the people of Azerbaijan by armenians, massacres and genocide, the article provides information about the policy of mass destruction. Mustafayeva Şəfəq ADU Regionşünaslıq kafedrasının müəllimi, AMEA Fəlsəfə İnstitutunun doktorantı shefeg_omarova@mail.ru AZƏRBAYCAN-FRANSA MÜNASİBƏTLƏRİ (1918-1920-ci İLLƏR) Açar sözlər: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Fransa, Paris sülh konfransı, Cənubi Qafqaz, mühacirət, mədəni əlaqələr. Ключевые слова: Азербайджанская Демократическая Республика, Франция, Парижская мирная конференция, Южный Кавказ, эмиграция, культурные отношения. Keywords: Azerbaijan Democratic Republic, France, Paris Peace Conference, South Caucasus, emigration, cultural relations. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti dövründə Fransa-Azərbaycan münasibətləri özünəməxsus şəkildə inkişaf etmişdir. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması ilə Azərbaycan – Fransa münasibətləri rəsmi səviyyəyə yüksəldi. AXC dövründə ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları məsələsində Qərb dövlətləri ikili siyasət yeridirdi. AXC diplomatiyası ingilislərin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü ilə bağlı ziddiyyətli mövqeyinin zərərsizləşdirilməsi üçün ciddi səy göstərirdi. İngilis diplomatı C. Kerzon, bir tərəfdən “dünya müharibəsi başladıqdan sonra əlahəzrət hökumətinin başlıca məqsədinin ermənilərin azad edilməsi”dir fikrini söyləyirdi. Digər tərəfdən də o, 1918-ci il dekabrın 9-da Böyük Britaniya hökumətinin iclasında “Ermənistan Fransaya verilməlidir, çünki başqa heç kəs bu qeyri-adi dərəcədə qeyri-cazibədar insanlarla nə isə etmək istəmir” demişdi. 1 AXC-nin xarici siyasətində dövlətin beynəlxalq aləmdə tanıdılması mühüm yer tuturdu. Bu baxımdan Azərbaycan diplomatlarının Paris sülh konfransında iştirakı və səmərəli fəaliyyəti əhəmiyyətli idi. “Azərbaycandan Avropaya orta əsrlərdə də diplomatik heyətlər göndərilmişdir. Lakin belə elçilər bir qayda olaraq öz hökmdarlarının iradəsini Avropa monarxlarına, Avropa saraylarına çatdırmaq üçün illərlə davam edən ağır və üzücü səfərlərə çıxırdılar. 1918-ci il dekabrın 7-də fəaliyyətə başlayan Azərbaycan parlamentinin qərarı ilə Parisə-Versal sülh konfransına göndərilən nümayəndə heyəti isə xalqın iradəsini, onun müstəqillik əzmini ifadə etmək, bu müstəqilliyi dünyaya tanıtmaq və qəbul etdirmək missiyasını üzərinə götürmüşdür”. 2 Paris sülh konfransına gedən Azərbaycan nümayəndə heyətinə Əlimərdan bəy Topçubaşov başda olmaqla, Ə. Şeyxülislamov, Ə. Ağayev, məsləhətçilər kimi C. Hacıbəyli, M. Məhərrəmov, M. Mehdiyev və başqaları daxil edilmişdi. Lakin Azərbaycan nümayəndə heyətinin Paris sülh konfransında iştirak etməsi üçün maneələr yaradılırdı. Nümayəndə heyətinin iki üzvü – Ə. Hüseynzadə və Ə. Ağayev İstanbulda müttəfiqlər tərəfindən həbs edildi. 1 2 Musayev İ. Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr) Üç hissədə: I hissə. Bakı: İqtisad Universiteti nəşriyyatı, 2003, s. 65-66. “Azərbaycan Paris Sülh Konfransında” (1919 -1920) Bakı: Ozan, 2008, s. 3. 156 Ə. Hüseynzadəni həbsdən azad etdirmək mümkün olsa da, Parisə getməyə viza verilmədi. Ə. Ağayev isə Malta adasına sürgün olundu. Nümayəndə heyəti Parisə getmək üçün üç ay İstanbulda viza gözləməli oldu.3 Azərbaycan nümayəndə heyəti 1919-cu il martın 21-də konfransın sədri C. Klemansoya və müttəfiq dövlətlərin başçılarına müraciət ünvanladı. Müraciətdə nümayəndə heyəti Parisə buraxılmasına və müzakirələrə qoşulmasına israrla icazə istəyirdi. Fransa hökuməti Azərbaycan nümayəndə heyətinin Parisə buraxılmalarını səbəbi açıqlanmadan ləngidirdi. Müxtəlif səviyyələrdə aparılan danışıqlardan sonra M.H.Hacınski, C.Hacıbəyli, M.Məhərrəmovun Parisə getmələrinə icazə alındı. Ə.Topçubaşovun sülh konfransına qatılmasına icazə verilmirdi. Bu isə erməni təbliğatının təsirinə məruz qalan Fransa hökuməti tərəfindən edilirdi.4 Lakin ABŞ Prezidenti V.Vilsonun Azərbaycan məsələsini konfransda müzakirəyə çıxarmaq istəməsi ərəfəsində AXC nümayəndə heyəti tələsik Parisə dəvət olundu. Nümayəndə heyəti Ə. Topçubaşovun başçılığı ilə Ə. Ağaoğlunun iştirakı olmadan Parisə yola düşdü və 1919-cu ilin mayın 7-də Fransaya çataraq gərgin diplomatik fəaliyyətə başladı.5 Parisə gəldikdən sonra nümayəndə heyətinin ilk mühüm işi “Qafqaz Azərbaycanı Cumhuriyyətinin Paris sülh konfransına memorandumu” adlı sənədi konfransın keçirildiyi ingilis və fransız dillərində hazırlayıb nəşr etdirmək oldu.6AXC nümayəndə heyəti konfransa təqdim etmək üçün Azərbaycanın dövlətçilik tarixi, mövcud durumu, problemləri, iqtisadi, mədəni potensialı ilə bağlı çoxsaylı materiallar apardılar.7 Azərbaycan nümayəndə heyətinin 1919-cu il mayın 28-də ABŞ Prezidenti V.Vilson tərəfindən qəbulu mühüm əhəmiyyətə malik idi. Nümayəndə heyəti ABŞ Prezidentinə aşağıdakı məzmunda tələblər təqdim etdi: 1. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin tanınması; 2. Vilson prinsiplərinin Azərbaycana da şamil edilməsi; 3. Azərbaycan nümayəndə heyətinin Paris sülh konfransında iştirakına icazə verilməsi; 4. Azərbaycanın Millətlər Cəmiyyətinə qəbul olunması; 5. ABŞ hərbi departamentinin Azərbaycana hərbi yardım göstərməsi; 6. ABŞ ilə Azərbaycan arasında diplomatik münasibətlərin yaradılması. Vilson öz mövqeyini açıqlayaraq bildirdi ki, konfrans dünyanın kiçik hissələrə bölünməsini istəmir. Azərbaycanın Qafqaz Federasiyası yaradılmasına tərəfdar çıxması onun üçün daha yaxşı olardı. Azərbaycan məsələsi rus məsələsindən əvvəl həll edilə bilməz. 8 Bu dövrdə Qafqaz üzərində Millətlər Cəmiyyətinin mandatlıq sistemi ideyası da meydana çıxdı. Fransanın Qafqaz mandatına münasibəti mənfi idi, regiona fransız himayəsi gerçəkliklə uzlaşmırdı. Çünki Qərb dövlətləri arasında Fransa “vahid və bölünməz Rusiyanın” qəti tərəfdarı idi. Fransa AXC ilə iqtisadi-ticarət əlaqələrinin qurulmasında maraqlı idi və onu nə faktiki, nə də hüquqi cəhətdən tanımaq istəyirdi. Fransa diplomatiyasına görə yeni yaranmış respublikalardan yalnız bolşeviklərə qarşı fəal mübarizə aparana rəğbətlə yanaşmaq mümkündür. Fransızlar Qafqazda şəraitin qeyri-sabitliyini və regionla əlaqələr saxlamağın çətinliyini önə çəkirdilər. Fransa hökuməti Qafqaza xüsusi missiya da göndərmişdi. Missiyanın əsas vəzifəsi gələcəkdə regionun bütün xalqlarını əhatə edən Qafqaz Federasiyasının yaradılması imkanlarını öyrənməkdən və bununla əlaqədar yerlərdə vəziyyəti araşdırmaq idi. Bakıya göndərilməsi nəzərdə tutulan missiyaya erməni İv. Loris-Melikov rəhbərlik edirdi. O, Qafqaz respublikalarının müstəqil yaşama imkanlarına şübhə ilə yanaşırdı. Fransanın xarici siyasət idarəsi Qafqaz dövlətləri ilə rabitə-ticarət əlaqələrinə dair qərarlar qəbul etmişdi.9 Beləliklə, Fransa Qafqaza himayəçilik etmək fikrində deyildi. Nəhayət, Antanta Ali Şurası Britaniyanın xarici işlər naziri C. Kerzonun təklifi ilə 1920-ci il yanvarın 11-də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin tanınması barədə qərar qəbul etdi. Sülh konfransının Azərbaycanın de-fakto tanınmasına dair qərarı 1920-ci il yanvarın 15-də Fransa Xarici İşlər Nazirliyində keçirilən qəbulda nazirliyin baş katibi Jül Kambon tərəfindən Ə. Topçubaşova təqdim olundu. 10 Paris sülh konfransında əldə edilən diplomatik uğurun nəticəsi olaraq 1920-ci ilin əvvəllərində Bakıda Fransanın nümayəndəliyi açıldı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin maliyyə yardımı ilə 100 nəfərə yaxın tələbə Avropa ölkələrinə təhsil almağa göndərildi. Onlardan 42 nəfəri Fransanın müxtəlif şəhərlərində təhsil alırdı.11 Beləliklə, Fransa Antanta dövlətlərinin Ali Şurasında Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tanısa da, vahid və bölünməz Rusiyanın tərəfdarı idi. Bununla belə Fransa Azərbaycanla ticarət-iqtisadi, rabitə sahəsində əməkdaşlıqda maraqlı idi. 3 Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası: 2 cilddə, II c., Bakı: Lider nəşriyyat, 2005, 283 s. Musayev İ. Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr) Üç hissədə: I hissə. Bakı: İqtisad Universiteti nəşriyyatı, 2003, s.135-136. 5 Yenə orada, s.137-138. 6 Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası: 2 cilddə, II c., Bakı: Lider nəşriyyat, 2005, 283 s. 7 Abdullayev M. Beynəlxalq münasibətlər tarixi (XX əsr). Bakı, ABU nəşriyyatı, 2006, s. 73. 8 Musayev İ. Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr) Üç hissədə: I hissə. Bakı: İqtisad Universiteti nəşriyyatı, 2003, s. 140-141. 9 Yenə orada, s. 157-158. 10 Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası: 2 cilddə, II c., Bakı: Lider nəşriyyat, 2005, s. 285. 11 Azərbaycan-Fransa humanitar əlaqələrinin əsas istiqamətləri // http://xalqqazeti.com/az/news/politics/62420 4 157 1920-ci ilin aprel işğalı nəticəsində Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin itirilməsi regional və beynəlxalq münasibətlərə təsir göstərdi. Azərbaycanın sovet Rusiyası tərəfindən işğalı bir sıra dairələrdə müzakirə obyektinə çevrildi. Avropanın böyük dövlətləri aprel işğalına mənfi münasibət bəsləyirdilər. Azərbaycanda bolşevik işğalına ən kəskin münasibət bəsləyən və ona qarşı mübarizə aparan Fransa idi. Fransa bolşeviklərə qarşı hərbi güc kimi Mustafa Kamal paşanı, Gürcüstanı, azərbaycanlıların sovetləşmə əleyhinə olan üsyanlarını, nəhayət Cənubi Qafqaz dağlıları arasında hərəkatı görürdü. Azərbaycanın Tiflisdəki nümayəndəsi İ. Müslümovun Xalq xarici işlər komissarı M. Hüseynova məxfi məktublarında Fransanın Cənubi Qafqazdakı maraqları göstərilirdi. Bu maraqlar Rusiyanı buradan sıxışdırıb çıxarmaq, Qafqazın təbii sərvətlərinə və strateji mövqelərinə sahib olmaq idi.12 Fransa hökuməti Cənubi Qafqaz respublikalarının müstəqilliyinin bərpa edilməsi haqqında konkret təkliflər işləyib hazırlamışdı. Fransa senatının xarici işlər komissiyasının sədri Franklin Buyon Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisində apardığı danışıqlarda Cənubi Qafqaz respublikalarının bərpası üçün təkliflər irəli sürmüşdü. Lakin Azərbaycanın bolşevik hökuməti bu məsələnin Fransa-Türkiyə münasibətlərində müzakirəsinə qəti şəkildə etiraz edirdi. 13 Rusiyanın XI Qırmızı Ordusu tərəfindən Azərbaycanın zəbt olunması AXC-nin süquta uğraması ilə nəticələndi. Paris sülh konfransında iştirak edən bir neçə azərbaycanlı - Ə.M.Topçubaşov, M.Məhərrəmov, Ə.A.Şeyxülislamov və C.Hacıbəyli Fransada mühacir kimi qalmalı oldular. Fransa hökuməti Paris sülh konfransında iştirak etmək üçün gələn, lakin bolşevik işğalından sonra orada qalmağa məcbur olan Azərbaycan nümayəndə heyətinə yardım edirdi. 14 Fransa hökumətinin bu mövqeyinə Azərbaycanın coğrafi-siyasi mövqeyi və zəngin təbii sərvətlərə malik olması təsir göstərirdi. Fransız rəsmi dairələri deyirdilər: “Heç bir rayon Bakı nefti ilə əvəz edilə bilməz. Azərbaycanda yerləşən Bakı neft hövzəsindəki qədər dünyanın heç bir yerində, hətta Meksikada da neft çıxarılmır. Bu rayonda neft ehtiyatları tükənməz dərəcədə böyükdür. Ona görə də bizim fəaliyyətimizin əsas mərkəzi məhz Bakı olmalıdır.” 15 Ümumiyyətlə, Fransanın belə mövqeyi Birinci dünya müharibəsindən sonra onun iqtisadi, siyasi, strateji maraqları, bolşevizmə olan mənfi münasibəti, müharibə illərində müttəfiq olduğu, müharibədən sonra isə Yaxın və Orta Şərqdə nüfuz dairələri uğrunda mübarizədə rəqib olan ölkələrlə münasibətlərinin gərgin olması ilə bağlı idi. Azərbaycanın sovet Rusiyası tərəfindən işğal olunması Azərbaycan mühacirətinin güclənməsinə mühüm təkan verdi. Mühacirlərin çox hissəsinin Fransaya üz tutması da Azərbaycan-Fransa mədəni təhsil əlaqələri sahəsində əldə edilmiş real faktlarla bağlı idi. 16 Fransada mühacirətdə olan azərbaycanlılar mədəni əlaqələrin inkişaf etməsinə ciddi təşəbbüs göstərərək, ölkədə Azərbaycan mədəniyyətini tanıtmağa səy göstərirdilər. Mədəni fəaliyyətin əsas məqsədi, Azərbaycan ilə Fransa arasında mədəni ünsiyyətin təşkili, hər iki xalqın bir-birini yaxından tanıması, mədəniyyətlərdəki mühüm bəşəri dəyərlərin inteqrasiyası idi. Mədəni sahədə əlaqələrin inkişafında C.Hacıbəyli, Ə.M.Topçubaşov və digərləri xüsusi təşəbbüskarlıq və fəallıqları ilə fərqlənirdilər. Onlar Azərbaycanın müasir sosial-siyasi durumu, mədəni həyatı haqqında informasiyaların yayılması məqsədilə qəzet, bülleten, jurnal nəşr etdirir, digər tərəfdən hər iki xalqın - azərbaycanlı və fransızların incəsənət və mədəniyyətlərinin təbliği məqsədilə, tamaşalar səhnələşdirir, konsertlər və s. təşkil edir, ədəbi yaradıcılıqla məşğul olurdular.17 Ceyhun Hacıbəyli Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən Parisdə keçiriləcək 1919-cu ilin yanvarından 1920-ci ilin yanvarına qədər uzanan Versal Sülh Konfransı üzrə "müşavir" təyin olunan Ceyhun Hacıbəyli 1920 ci ilin aprelində sovet qoşunları tərəfindən AXC-nin süquta uğradılmasından sonra, Bakıya geri qayıtmayıb Parisdə mühacir həyatı sürmüşdür. Ceyhun Hacıbəylinin ən böyük xidmətlərindən biri isə Avropada Azərbaycan Mühacirət Mətbuatının yaranmasına verdiyi dəstək idi. Ceyhun Hacıbəyli və Əbdürrəhman Fətəlibəyli-Düdənginskinin baş redaktorluğu ilə “Azərbaycan” jurnalı nəşr edilib. Jurnalda Azərbaycanın tarix və millətimiz barədə məqalələr dərc olunub. Məqalələrinin birində C. Hacıbəyli yazırdı: “Bu gün gərək firqəçi və gərəksə müstəqil və firqəsiz Azəri Türklərinin hamısını üçrəngli bayrağımızın altında toplanıb, bir yerdə vətənimizin qurtarılması uğrunda çalışmağa dəvət edirik. Azərbaycan davam edir”.18 12 Qasımov M. Xarici dövlətlər və Azərbaycan. Bakı: Qanun nəşriyyatı, 1998, s. 56. Yenə orada, s. 57. 14 ARDA, f. 28, siy.1, iş 68, v. 112. 15 ARDA, f. 28, siy.1, iş 175. v.23. 16 Azərbaycan-Fransa mədəni inteqrasiyası: ADR II Dünya müharibəsi illərində //http://sesqazeti.az/news/kivdf/361930.html 17 Yenə orada. 18 “Bilirəm ki, soyadım Azərbaycanda məşhurdur” Ceyhun Hacıbəylinin gəlini və nəvəsi ilə müsahibə, https://azvision.az/news/118210/bilirem-ki,-soyadim-azerbaycanda-meshurdur-%E2%80%93-ceyhun-hacibeyliningelini-ve-nevesi-ile-musahibe-fotolar.html 13 158 C.Hacıbəylinin maraqlı yazılarından biri də "Azərbaycan şairələri" adlı məqaləsidir. Bu yazı təxminən 1950-ci illərdə qələmə alınmışdır. Burada Ceyhun bəy Aşıq Pəri, İbrahim xanın nəvəsi, Mehdiqulu xanın qızı Xurşud Banu Natəvan, İbrahim xanın qızları "Ağabacı" təxəllüsü ilə yazan Ağabəyim ağa və Gövhər ağanın həyat və yaradıcılığı haqqında fransız oxucularını tanış edir.19 Əlimərdan bəy Topçubaşov 20-ci illərdə Fransada keçmiş Rusiya imperiyasından olan siyasi mühacirlərin liderlərindən biri kimi tanınan Ə. M. Topçubaşov bir tərəfdən dünya ictimaiyyətinin diqqətini Azərbaycanın tapdalanmış haqlarına cəlb etməyə çalışır, o biri tərəfdən isə hər vasitə ilə siyasi mühacirətin, ilk növbədə də keçmiş Qafqaz respublikaları təmsilçilərinin iş birliyini qurmağa səy göstərirdi. Onun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə artıq 1921-ci ilin iyununda Azərbaycanın, Gürcüstanın və Ermənistanın səlahiyyətli nümayəndələri öz aralarında siyasi və iqtisadi ittifaq yaratmağın zəruriliyi qərarına gəlmişdilər. Bu illərdə Azərbaycan siyasi mühacirəti arasında birliyin və həmrəyliyin əldə olunmasında da Ə.M.Topçubaşov mühüm rol oynamışdı. O, Avropadakı azərbaycanlı siyasi mühacirlərlə Türkiyədəki Azərbaycan Milli Mərkəzi arasında yaranmış ixtilafın aradan qaldırılmasına hər vasitə ilə çalışmış, 1928-ci ildə Parisə gələn M.Ə.Rəsulzadə ilə danışıqlardan sonra rəhbərlikdəki paralelliyə son qoya bilmiş, mühacirətin vahid mərkəzdə birləşməsi ideyasına tərəfdar çıxmışdı. Ə. M. Topçubaşov Azərbaycanın müstəqilliyini görə bilməsə də, 1905-ci ildən etibarən uğrunda ardıcıl və dönmədən mübarizə apardığı ideyaların birinin gerçəkləşməsinin şahidi olmuşdu -1934-cü ilin iyununda onun da iştirakı ilə mühacirətdəki azərbaycanlı, erməni, gürcü, dağlı və başqa Qafqaz xalqlarının təmsilçiləri Qafqaz Konfederasiyası Paktının yaradılması barəsində saziş imzalamışdılar. 1934-cü il noyabrın 5-də Parisdə dünyaya gözlərini yuman Ə.M.Topçubaşovun ölümü milli mənsubluğundan asılı olmayaraq bütün mühacirət dairələrini eyni dərəcədə kədərləndirmişdi. Siyasi mühacirətin müştərək orqanı olan "Prometey" jurnalı onun ölümünə ayrıca nömrə həsr etmişdi. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, 1993- cü ilin dekabrında Fransada rəsmi səfərdə olan Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev bu görkəmli dövlət xadiminin və Cümhuriyyətin qurucularından birinin Parisin Sen - Klu məzarlığındakı qəbrini ziyarət etmişdir. 20 Ümumiyyətlə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan- Fransa münasibətləri 300 ildən artıq tarixə malikdir. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı və folkloruna aid materialların toplanması və tərcüməsi sahəsində Fransa ədəbiyyatçıları böyük xidmətlər göstərmişlər. Fransız tədqiqatçıları “Avesta”, “Kitabi Dədə-Qorqud”, “Koroğlu” kimi sənət abidələrini, Nizamı, Xaqani, Nəsimi, Füzuli, Xətai, M.F.Axundov və başqa görkəmli ədəbiyyatçıları tədqiq və tərcümə etməyə səy göstərmişlər. Azərbaycan mədəniyyəti Fransanın diqqət mərkəzində olan mədəniyyətlər sırasında olmuşdur. Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinin xəttat əlyazması Parisdə milli xalq kitabxanasında saxlanılır. Nizami Gəncəvinin “Xəmsəsini” ilk dəfə 1741-ci ildə fransız dilinə tərcümə etmiş şəxs nizamişünas alim Klerambol olmuşdur. 1853-cü ildə Parisdə A.Brelye və Jorj Sand tərəfindən “Koroğlu”eposu tərcümə olunmuşdur. Avesta”nın ilk tərcüməçisi Fransız alimi Anketil de Perron olmuşdur. Bu tərcümə Fransa – Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin əsasının qoyulmasında müstəsna rol oynamışdır. “Avesta”nın tərcüməsi ardıcıl olaraq “Aziatik” jurnalında 1873-cü ildən 1953-cü ilə ardıcıl olaraq “Aziatik” jurnalında - Paris Luvenski Universitetinin professoru M.S.Xarlez tərəfindən edilmişdir. Məmməd Arif yazırdı: “Fransız tədqiqatçıları M.F.Axundzadəni rus xalqının Qoqolu, Fransanın Molyeri adlandırır, hətta, fəlsəfi fikirlərinə görə onu dahi fransız filosofu Volterlə müqayisə edirlər.”21 Aleksandr Dümanın 1858-ci ildə Qafqaza səyahəti zamanı yazdığı xatirələri də Fransa-Azərbaycan əlaqələrinin qədim tarixə malik olmasını göstərirdi. Onun “Qafqaz xatirələri” adlı əsəri ilk dəfə Tiflisdə çap olunmuşdur. A.Düma əsərində XIX əsrdə Qafqazın ayrı-ayrı yazıçıları, siyasi və hərbi xadimləri, adət-ənənələri haqqında məlumatlar vermiş, XIX əsr Azərbaycan xalqının həyat tərzini qələmə almışdır. Əsərdə Quba şəhəri və onun ətrafının təkrarolunmaz gözəllikləri təsvir edilmiş, yerli əhalinin əkinçiliklə, xalçaçılıqla məşğul olmaları haqqında məlumatlar verilmişdir. Duma öz əsərində Qarabağ xanı Mehdiqulu xanın qızı Xurşudbanu Natəvan haqqında da məlumat vermişdir. Yazıçı Qafqazı bəşəriyyətin beşiyi adlandırırdı. Qafqaz, xüsusən də Azərbaycan, onun təbiəti və insanları haqqında Düma deyirdi: “Nə olaydı mənə bu yerə bir də gəlmək qismət olaydı”.22 “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” komediyası Fransaya, fransız ədəbiyyatına, Fransa inqilabına dərin hörmətin təcəssümüdür. M.F.Axundzadənin 1874-1878-ci illərdə Brüssel Universitetində oxuyan oğlu Rəşid Axundov fransız dilini mükəmməl bildiyindən atasının məsləhəti ilə “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” komediyasını fransız dilinə, “Balaca Parislinin həyatı” əsərini isə Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi. M. F. Axundovun “Molla İbrahimxəlil kimyagər” komediyası “Kimyagər”adı altında 1886-cı ildə fransız təd19 Ceyhun Hacıbəyli haqqında bilmədiklərimiz - http://modern.az/articles/20841/1/#gsc.tab=0 Əlimərdanbəy Topçubaşov "Paris məktubları", Bakı: Azərnəşr, 1998, s. 6. 21 Azərbaycan-Fransa humanitar əlaqələrinin əsas istiqamətləri // http://xalqqazeti.com/az/news/politics/62420 22 Əkbərova Ə. B. Azərbaycan- Fransa ədəbi əlaqələri //http://sheki-ami.az/attachments/article/281/Fransa-Az%C9%99rbaycan%20%C9%99d%C9%99bi%20%C9%99laq%C9%99l%C9%99ri.pdf 20 159 qiqatçılarından Barbye de Meynar, “Hacı Qara” komediyası isə, 1904-cü ildə Lüsyən Büv tərəfindən, fransız dilinə tərcümə edilmiş və “Aziatik” jurnalında dərc olunmuşdur. YUNESKO-nun qərarı ilə 1967-ci ildə M. F. Axundzadənin bütün komediyaları toplu halında orijinaldan Lui Bazen tərəfindən tərcümə edilib çap olunmuşdur.23 Azərbaycan-Fransa mədəni əlaqələrinin inkişafında yeni mərhələnin əsası Azərbaycan yazıçısı İsmayıl bəy Qutqaşınlının “Rəşid bəy və Səadət xanım” hekayəsinin Varşavada fransız dilində çap olunması ilə qoyuldu. Tədqiqat göstərir ki, XX əsrin əvvəllərində Fransa-Azərbaycan ədəbi əlaqələri daha da genişləndi. Həmin dövrdə Azərbaycanın maarifçi şairi Abbas Səhhət Viktor Hüqo, Jan Ramo, Alfred de Müsse və digər fransız ədiblərinin əsərlərindən tərcümələr etmiş, Lümer qardaşları Bakı neft sənayesi haqqında sənədli süjet çəkmiş, Azərbaycan əsilli fransız yazıçıları və alimlərindən Ümmülbanu, İren və Şirin Melikofflar Azərbaycan - Fransa arasında ədəbi əlaqələrin inkişafı sahəsində xidmətlər göstərmişlər. 24 1924-cü ildə Fransaya köçmüş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin ticarət naziri Mirzə Əsədullayevin qızı Ümmül Banu Azərbaycan xalqı, mədəniyyəti haqqında avropalıları məlumatlandırırdı. Fransızca yazan müəllif “Qafqaz günləri”, “Yad Fransa”, “Paris günləri” əsərlərində vətən həsrətini xüsusi ustalıqla qələmə alırdı. Sovet hakimiyyəti illərində Fransa- Azərbaycan mədəni əlaqələri tarixin doğurduğu səbəblədən enən xətt ilə inkişaf etdi. 1925-ci ildə Parisdə fransız dilində “Arşın mal alan” komediyası tamaşaya qoyuldu. Komediyanı fransız dilinə Ceyhun Hacıbəyli tərcümə etmişdi. Parisdə “Azərbaycan” adlı jurnalın nəşr edilməsi də mühüm mədəni hadisələrdən biri idi. Jurnal “Müsavat” Partiyasının nəşri kimi 1926-cı ilin oktyabr ayından çap olunmağa başladı. SSRİ-nin dövründə “Soyuq müharibə”yə görə Azərbaycan-Fransa münasibətləri enən xətt ilə inkişaf etdi. Beləliklə, Birinci dünya müharibəsinin son mərhələsində qurulmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yerində yaradılmış Azərbaycan SSR 70 ildən çox bir müddət ərzində SSRİ tərkibində mövcud oldu və öz müstəqilliyi haqqında yenidənayağa qalxmaq üçün məqam gözlədi və 1991-ci ildə SSRİ-nin dağılması belə bir fürsəti yaratdı. Sosiaizm sisteminin və SSRİ-nin süqutu bütün dünyanın, o cümlədən Azərbaycanın geosiyasi vəziyyətinə əsaslı təsir etdi və onun müstəqillik şanslarını yenidən ortaya qoydu. Dünyada yaradılmış yeni geosiyasi şərait Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsini gündəmə gətirdi ki, xalqımız da bu imkandan istifadə etdi.Yenidən bərpa edilmiş və Azərbaycan Respublikası adlandırılan bu dövlət özünü Azərbaycan Xaql Cümhuriyyətinin varisi, yürütdüyü siyasəti isə onun demokratik və dünyəvilik kursunun davamı elan etdi. 25 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Abdullayev M. Beynəlxalq münasibətlər tarixi (XX əsr). Bakı: ABU nəşriyyatı, 2006, 464 s. 2. ARDA, f. 28, siy.1, iş 68, v. 112. 3. ARDA, f. 28, siy.1, iş 175. v.23. 4. Azərbaycan-Fransa ədəbi əlaqələrinin tarixi çox qədimdir // http://azertag.az/xeber /AZARBAYCAN_FRANSA_ADABI_ALAQALARIN_TARIXI_CHOX_QADIMDIR-442008 5. Azərbaycan-Fransa mədəni inteqrasiyası: ADR II Dünya müharibəsi illərində // http://sesqazeti.az/news/kivdf/361930.html 6. Azərbaycan-Fransa humanitar əlaqələrinin əsas istiqamətləri // http:// xalqqazeti. com/az/ news/ politics/62420 7. “Azərbaycan Paris Sülh Konfransında” (1919 -1920) Bakı: Ozan, 2008, s. 244. 8. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası: 2 cilddə, II c., Bakı: Lider nəşriyyat, 2005, 472 s. 9. “Bilirəm ki, soyadım Azərbaycanda məşhurdur” Ceyhun Hacıbəylinin gəlini və nəvəsi ilə müsahibə https://azvision.az/news/118210/bilirem-ki,-soyadim-azerbaycanda-meshurdur-%E2%80%93-ceyhun-hacibeyliningelini-ve-nevesi-ile-musahibe-fotolar.html 10. Ceyhun Hacıbəyli haqqında bilmədiklərimiz - http://modern.az/articles/20841/1/#gsc.tab=0 11. Topçubaşov Ə. "Paris məktubları", Bakı: Azərnəşr, 1998, 120 s. 12. Əkbərova Ə. B. Azərbaycan-Fransa ədəbi əlaqələri http://sheki-adpu.az/attachments/ article/281/FransaAz%C9%99rbaycan%20%C9%99d%C9%99bi%20%C9%99laq%C9%99l%C9%99ri.pdf 13. Qasımov M. Xarici dövlətlər və Azərbaycan. Bakı: “Qanun” nəşriyyatı, 1998, 360 s. 14. Musayev İ. Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr). Üç hissədə: I hissə. Bakı: İqtisad Universiteti nəşriyyatı, 2003, 316 s. 15. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Dərslik. Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2015, 1056 s. 23 Yenə orada. Azərbaycan-Fransa ədəbi əlaqələrinin tarixi çox qədimdir// http://azertag.az/xeber/AZARBAYCAN_FRANSA_ADABI_ALAQALARIN_TARIXI_CHOX_QADIMDIR-442008 25 Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Dərslik. – Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2015, s. 85. 24 160 Azərbaycan-Fransa münasibətləri (1918-1920-ci illər) Xülasə Məqaələdə Azərbaycan-Fransa münasibətlərində 1918-1920-ci illər tədqiq olunur. Müəllif 1920-ci ilin aprel işğalı nəticəsində Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin itirilməsinin regional və beynəlxalq münasibətlərə təsirinin xarakterini açıq aydın surətdə göstərir. Azərbaycanda bolşevik işğalına ən kəskin münasibət bəsləyən və ona qarşı mübarizə aparan Fransanın həyata keçirmək istədikləri təşəbbüslərə də toxunur. AXC-nin süqutu nəticəsində Fransaya üz tutan azərbaycanlı mühacirlərin Parisdə həyata keçirdikləri tədbirlərin Azərbaycan-Fransa mədəni əlaqələrində oynadığı müstəsna rol təqdiqat işinin bir hissəsini təşkil edir. Азербайджано-Французских отношениях (1918-1920 гг. ) Pезюме В статье исследуется 1918- 1920 период в Азербайджано-Французских отношениях. Автор отчётливо показывает характер влияния потери Азербайджаном государственной независимости в результате апрельской оккупации в 1920 году на региональные и международные отношения. Наряду с этим, затрагивает инициативы, которые хотела осуществить Франция, выражающая самое резкое отношение к большевицкой оккупации в Азербайджане и борющаяся против нее. Исключительная роль меропиятий, осуществленных в Париже обратившимися во Францию в результате падения АНР азербайджанскими переселенцами, в Азербайджано-Французских кульурных отношениях, составляет одну часть исследовательской работы. Azerbaijan-France relations (1918-1920) Summary In the article, Azerbaijani-Frecnh relations are explored in the 1918-1920 period. The author clearly shows the scale and impact of Azerbaijan’s losing its independence due to 1920’s April occupation, at regional and international levels. The work touches upon the activities of France, the country which deplored the occupation by the Bolsheviks. One of the most important parts of the work contains the activities of the Azerbaijani immigrants who headed to France as a result of the occupation. Раджабова Нармин Докторант БГУ, кафедра История народов Кавказа narmin.rajabova@gmail.com ВЗАИМООТНОШЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА C ЕВРОПЕЙСКИМ СОЮЗОМ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ Ключевые слова: Кавказ, Южный Кавказ, Турция, Азербайджан, Грузия, Франция, ФРГ, ВП, ИРИ, Армения, Россия, ОДКБ, США, Нагорный Карабах, ЕС, ЕАЭС, БТК, БТД, БТЭ, TANAP, TAP, ТС, НАТО, Украина. Açar sözlər: Qafqaz, Cənubi Qafqaz, Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Rusiya, Fransa, FRQ, ŞT, İran İslam Respublikası, ABŞ, Dağlıq Qarabağ, Aİ, BTQ, BTC, BTƏ, TANAP, TAP,NATO, Ukrayna. Keywords: Caucasus, South Caucasus, Azerbaijan, Georgia, Armenia, Russia, France, FRG, PA, IRI, CSTO, USA, Nagorny Karabakh, EU, BTK, BTC, BTE, TANAP, TAP, TC, NATO, Ukraine. Азербайджан важен для Европейского Союза не только как источник энергетических ресурсов. Официальный Брюссель стремится ослабить российское геополитическое влияние, как в Азербайджане, так и в регионе Южного Кавказа. Поэтому все тактические шаги Европейского Союзав контексте взаимоотношений с Азербайджаном составляют геополитические интересы официального Брюсселя. В частности, в своем стремлении снизить зависимость от российских энергоресурсов официальный Брюссель использует все инструменты своей внешней политики для установления взаимоотношений стратегического партнерства с таким альтернативным поставщиком энергоресурсов, как Азербайджан. Взаимоотношения Европейского Союза с Азербайджана целесообразно рассматривать в контексте геополитической стратегии официального Брюсселя в отношении официального Баку, предполагающее, с одной стороны, латентную борьбу с Российской Федерацией за реальное вовлечение Азербайджана в европейское геополитическое пространство, а с другой, обеспечение безопасности региона Южного Кавказа. В этом плане безопасность Азербайджана, как и в целом Южного Кавказа, реализуется в конфигурации «стабильность Европейского Союза зависит от стабильности на Кавказе». По мнению официального Брюсселя, европейской безопасности угрожает Карабахский конфликт. Поэтому можно предположить, что Европейский Союз в рамках политического урегулирования Карабахского конфликта под эгидой МГ ОБСЕ будет настаивать на размещении в зоне конфликта механизмов сдерживания, что отвергается официальными властями Азербайджана. Дело в том, что 161 официальный Баку считает данную инициативу Франции и ФРГ проармянской, т.к. размещение в зоне Карабахского конфликта механизмов сдерживания предполагает сохранение статус-кво со всеми вытекающими негативными для Азербайджана последствиями, а не вывод Вооруженных сил Республики Армения из оккупированных азербайджанских районов вокруг Нагорного Карабаха. Безопасность Азербайджана интересует Европейский Союз как безопасность региона Южного Кавказа, являющегося источником и транзитным коридором для туркменских энергоресурсов. И для более полной интеграции Азербайджана в Европейский Союз необходимо непосредственное участие официального Брюсселя в вопросах энергетики и безопасности. На фоне сближения между Азербайджаном и Европейским Союзом наблюдается столкновение нормативных ценностей Европейского Союза – суверенитет, стабильность, демократия, с европейскими геополитическими интересами. Нормативные ценности Европейского Союза требуют от Азербайджана их соблюдения, в то время как стратегические интересы официального Брюсселя вынуждают его не педалировать на отходе от этих ценностей. Тем более, что в целом, официальный Баку готов к развитию экономического и энергетического сотрудничества с Европейским Союзом, но продолжает выступать против критики Европейского Союза, связанной в основном с ситуацией с правами человека, которую официальные власти страны считают своим внутренним делом. В 2011 году между Европейским Союзом и Азербайджаном был подписан «Меморандум по стратегическому партнерству в энергетическом секторе». К ним, в первую очередь, относится трубопровод «Баку – Тбилиси – Джейхан (БТД, Южно-Кавказский трубопровод), а также проект Трансанатолийского трубопровода (TANAP)), который наряду с проектом Трансадриатического трубопровода (TAP), является важным элементом энергетического проекта Европейского Союза «Южный газовый коридор», призванный диверсифицировать маршруты и источники поставок энергоресурсов Каспия на европейские рынки. Правда, Российская Федерация останется важным поставщиком для Европейского Союза, но ее энергетическое и как следствие геополитическое влияние в Европе должно снизиться. Поэтому Европейский Союз стремится воспользоваться всем своим политическим весом для того, чтобы завершить строительство TANAP и TAP к концу 2019 года.1 На этом фоне Азербайджан является стратегическим союзником Турецкой Республики, представляющей южный фланг НАТО, что в значительной степени помогает официальному Баку сохранять свой нейтральный статус. Кроме того, процессы, происходящие в энергетической политике Европейского Союза, особенно после событий в Украине, свидетельствуют о том, что официальный Баку понимает ту роль и значение, которые он стал занимать при выстраивании энергетической стратегии официального Брюсселя. Тем более, что диверсифицированная сеть трубопроводов, тесно связавшая Каспийское море с Черным и Средиземным морями, будет способствовать крупномасштабному сотрудничеству между ключевыми игроками в регионе, одним из которых является Азербайджан. К примеру, в рамках двустороннего сотрудничества между Азербайджаном и Европейским Союзом осуществляется и проект Баку – Тбилиси – Карс (БТК), призванный связать железные дороги Азербайджана, Грузии и Турции, что обеспечит менее затратный и более близкий путь в Европу и Средиземное море. Очевидно, что на фоне реализации китайского проекта Новый Шелковый путь (НШП) официальный Баку рассматривает стратегическое партнерство с Европейским Союзом как эффективную возможность построить взаимоотношения с официальным Брюсселем, сохранив при этом баланс с Российской Федерацией и Исламской Республикой Иран. Новое соглашение между Азербайджаном и Европейским Союзом о стратегическом партнерстве будет подписано. При том, что, по мнению замглавы МИД Азербайджана Махмуда Мамедгулиева, «переговоры только начались, а их значимость очень большая. Тут важен каждый пункт, каждая деталь». Иными словами, официальный Баку заинтересован в расширении сотрудничества с Европейским Союзом в сфере диверсификации экономики и экспорта, поощрения ненефтяного экспорта и инвестиций, развития предпринимательства. Об этом сказал министр экономики Азербайджана Шахин Мустафаев на встрече с делегацией во главе с Йоханнесом Ханом, комиссаром Европейским Союзом по вопросам расширения и политике европейского соседства. Кстати, и Президент Азербайджана Ильхам Алиев, принимая Й. Хана, отметил, что официальный Баку готов приложить усилия для расширения партнерства с Европейским Союзом.2 На бизнес-форуме Азербайджан – Европейский Союз, который состоялся 8 июня 2017 года в Баку, обсуждались пять ключевых тем: экономические реформы в Азербайджане, сельское хозяйство и 1 Гасымов А. Политика национального развития и безопасности Азербайджанской Республики. Баку, 2014, c. 380-390 Демираг Й. Перспективы мира и стабильности на Южном Кавказе. Журнал Ценртальная Азия и Кавказ, №4(46), 2006, c. 118-125 2 162 продукты питания, технологии в области окружающей среды, транспорт и логистика, ИКТ и электронная торговля. Наряду с отношениями с Европейским Союзом, также развивается двустороннее сотрудничество между Азербайджаном и различными странами-членами Союза. Так, на сегодняшний день с 23 странами ЕС подписаны соглашения о недопущении двойного налогообложения, с 17 странами – соглашения о поощрении и защите инвестиций. Кроме того, с 7 государствами подписаны соглашения о стратегическом партнерстве. Более того, за прошедшее время инвестиции Европейского Союза в основной капитал Азербайджана составили около 20 млрд. долларов США, или же 46% от общего объема инвестиций. В то же время страны Европейского Союза инвестировали в ненефтяной сектор экономики Азербайджана 3 млрд. долларов США, что составляет 35% от общего объема инвестиций в данный сектор. В настоящее время в Азербайджанской Республике действует свыше 1300 европейских компаний. Что касается безвизового режима между Европейским Союзом и Азербайджаном, то для этого необходим мандат от всех 28 стран Европейского Союза. И лишь потом будет представлена т.н. «Дорожная карта» - то, что надо делать, чтобы получить безвизовый режим. После завершения всех технических процедур, когда эксперты отмечают, что выполнено все, начинается политический вопрос, и стороны начинают действовать относительно принятия решения о «безвизе». Aзербайджан в конце 2017 года принял декларации о стратегическом партнерстве с 9 странамичленами Европейского Союза. Это означает, что треть стран-членов Европейского Союза считает Азербайджан стратегическим партнером. Об этом заявил президент Азербайджана Ильхам Алиев на пленарной сессии Саммита Восточного партнерства в Брюсселе. "Партнерство с Европейским Союзом является одним из главных приоритетов внешней политики Азербайджана. В феврале этого года мы начали активные переговоры по новому соглашению. Надеюсь, что эти переговоры в скором времени завершатся. Это создаст возможность для продолжения сотрудничества между нашими странами", - сказал глава государства. По его словам, будущее соглашение между Европейским Союзом и Азербайджаном станет еще одним важным этапом в укреплении стратегических связей. Соглашение между Европейским Союзом и Азербайджаном отвечает принципам, одобренным в 2015 году в документе института Политики европейского соседства, и предложит обновленную основу для политического диалога и взаимовыгодного сотрудничества между Европейским Союзом и Азербайджаном. В частности, соглашение предусматривает приближение законодательства и процедур АР к наиболее важным международным и торговым нормам и стандартам Европейского Союза, что должно привести к улучшению доступа азербайджанской продукции на рынки Европейского Союза. Соглашение между Европейским Союзом и Азербайджаном - «Приоритеты партнерства», представляет план действий сторон на следующие 3 года. Дело в том, что согласно «Стратегическому Документу Политики Европейского Соседства» (ПЕС), основными документами, регулирующими взаимоотношения ЕС со странами-партнерами на ближайшее будущее, будут Планы деятельности (они будут охватывать 3-5ти летний период). В Планах деятельности предусматривается определение приоритетов 2-х сторонних взаимоотношений с Европейским Союзом. Согласно ПЕС этими приоритетами могут быть следующие: политический диалог и реформы; торговля, создающая условия партнерам для постепенного приобретения своей доли на внутреннем рынке Европейского Союза и проведения мероприятий; юстиция и внутренние дела; энергия, транспорт, информация, общество, окружающая среда, исследование и инновация и т. д. Символично, что соглашение между Европейским Союзом и Азербайджаном носит и экономический, и политический характер. Кроме того, в соглашении между Европейским Союзом и Азербайджаном планируется прописать план финансового сотрудничества между Европейским Союзом и Азербайджаном, предполагающее финансовую поддержку Азербайджану со стороны Европейского Союза в рамках различных программ сотрудничества. Однако, нынешний раунд переговоров между Европейским Союзом и Азербайджаном проводится в двух направлениях: 1-е направление – по политическим вопросам и вопросам безопасности, 2-е направление – по торговым и инвестиционным вопросам. Следует также отметить, что между Европейским Союзом и Азербайджаном действуют четыре подкомитета: 1-й занимается вопросами, связанными с торговлей, 2-й – вопросами юстиции, свободы и безопасности, а также прав человека; 3-й – энергетики, транспорта и экологии, 4-й – социально-гуманитарными вопросами, охватывающими сферы образования, медицины и т.д. Однако, официальный Баку ожидает от подписания нового соглашения с ЕС определения четкой позиции официального Брюсселя по урегулированию Карабахского конфликта. Так, в представленном Европейском Союзе проекте соглашения о стратегическом партнерстве официальный Баку указал, что намерен вести переговоры в этом русле, т.к. данный вопрос представляет особую важность для Азербайджана. Но, маловероятно, чтобы официальный Брюссель внес в проект соглашения между Европейским Союзом и Азербайджаном пункт, который четко заявит о решении Карабахского 163 конфликта в рамках территориальной целостности республики. В этом случае официальный Брюссель не сможет подписать аналогичное соглашение с официальным Ереваном.3 Можно предположить, что сотрудничество между Европейским Союзом и Азербайджаном в энергетическом и транзитном секторах будет углубляться. Последние статистические данные показывают, что Европейский Союз остается крупнейшим торговым партнером АР, с 40% от общего торгового оборота. За последние 10 лет инвесторы из стран Европейского Союза вложили в основной капитал в Азербайджан около 20 млрд. долларов США, из которых примерно 2,7 млрд. долларов США – в ненефтяной сектор экономики страны. С. Саргсян подписал 24 ноября 2017 года в Брюсселе «Соглашение о всеобъемлющем и расширенном партнерстве» с ЕС. При том, что официальный Баку пока согласовал с официальным Брюсселем новое Соглашение между Европейским Союзом и Азербайджаном, которое должно было заменить «Соглашение о партнерстве и сотрудничестве от 1996 года». Дело в том, что официальный Баку, начиная с 2013 года готов подписать соглашение с Европейским Союзом, но при условии признания территориальной целостности Азербайджана. Однако, Европейский Союз отказывается вносить этот пункт в текст договора с Азербайджаном. Об этом 4 октября 2017 года в Баку на встрече с европейскими чиновниками заявил Президент Азербайджана И. Алиев. Именно этим продиктовано задержка с подготовкой проекта стратегического соглашения между Европейским Союзом и Азербайджаном. Официальный Ереван по экономическим, а официальный Брюссель по политическим причинам подписал Соглашение. Очевидно, что ЕС стремится вовлечь РА в свою орбиту геополитических интересов со всеми вытекающими последствиями. Правда, товарооборот Республики Армения с Европейским Союзом в январе-мае 2017 года составил 531 млн. долларов США, что на 15% больше, чем за тот же период 2016 года. И, несмотря на общий спад, торговля с Европейским Союзом продолжает занимать значительное место во внешнеэкономических отношениях с Арменией. Благодаря тому, что Армения входит список стран, пользующихся всеобщей системой торговых преференций ЕС (GSP +), которая действует с 2014 года и обеспечивает льготный торговый режим для ряда государств (не распространяется на РФ, Беларусь и РК). В марте 2017 года Армения и Европейский Союз парафировали новое Соглашение. Вступление соглашения в силу ожидается до конца 2017 года.4 Cоглашение с Европейским Союзом по экономическим причинам не отвечает интересам Армении. В частности, ЕАЭС принял специальное положение, которое исключает Армению из-под юрисдикции пошлин в странах-транзитерах. Коллегия Евразийской комиссии определила правила перемещения товаров ЕАЭС с одной части таможенной территории ЕАЭС на другую через территории третьих стран. В условиях отсутствия общих наземных границ с остальной таможенной территорией ЕАЭС Таможенный кодекс ЕАЭС разрешил «не помещать под таможенную процедуру транзита экспортные товары при их транспортировке через третьи страны». Иными словами, Армения при транзите через Грузию, не будет пользоваться таможенной процедурой ЕАЭС. Армения и Грузия будут руководствоваться двусторонними соглашениями. Кроме того, одно из важных требований Европейского Союза, которые Армения должна выполнить в соответствии с Соглашением – это закрытие Армянской (Мецаморской) АЭС. Очевидно, что закрытие Армянской (Мецаморской) АЭС отвечает национальным и региональным интересам Азербайджана на фоне отсутствия у Армении источников энергии и переговорного процесса по Карабахской проблематике. Ведь сегодня Армянская (Мецаморская) АЭС вырабатывает до 40% всего потребляемого в Армении электричества. Несмотря на функционирование двух армянских ТЭС и нескольких десятков ГЭС, а также энергообмен с Ираном, Армянская (Мецаморская) АЭС считается важным объектом для армянской энергетической безопасности. Официальный Баку не раз поднимал вопрос закрытия Армянской (Мецаморской) АЭС в Армении. Очевидно, что официальный Ереван не станет закрывать Армянскую (Мецаморскую) АЭС. В конце октября 2017 года состоялось очередное заседание Совета по безопасности атомной энергетики при Президенте Армении, на котором С. Саргсян заявил, что сохранение и развитие атомной энергетики остается для страны стратегическим направлением. Следовательно, Европейский Союз должен пересмотреть свои требования к Армении в рамках Соглашения. Однако, статья 42 Соглашения предполагает диверсификацию источников энергии и распределительных сетей, а также транспарентное 3 От Майендорфа до Астаны: принципиальные аспекты армяно-азербайджанского Нагорно-Карабахского конфликта / Под ред. Г. М. Алексеева. М.: 2010, c.174-176 4 Саммит Восточного партнерства 2017: Сильнее вместе. Брюссель, 24 ноября 2017. https://eeas.europa.eu/ru/euinformation-russian/ 164 ценообразование. Но, официальный Ереван не может пересмотреть соглашение с российским «Газпромом», т.к. в противном случае лишится преференций со стороны РФ. Символично, что отвечая на вопрос, скажется ли на гражданах Армении подписание Соглашения с Европейским Союзом, С. Саргсян сказал, что оно не скажется не завтра и не послезавтра. Но со временем обязательно скажется, «потому что мы можем форсировать осуществление реформ с помощью Европейского Союза». С. Саргсян также добавил, что граждане Армении получат возможность свободно ездить в Европу. Можно предположить, что подписание Соглашения с Европейским Союзом официальный Ереван решает две задачи: стабилизация общественно-политической ситуации в Армении, а с другой, сбалансированность внешней политики с целью недопущения российского доминирования, как в экономике, так и политике республики. Пятый саммит Восточного Партнерства, который прошел 24 ноября 2017 года в Брюсселе, продемонстрировал, что официальный Брюссель будет выстраивать свои взаимоотношения со странамипартнерами в рамках стратегии глобальной безопасности ЕС и обновленной Европейской политики соседства, предполагающая реализацию программы «20 ключевых достижений Восточного Партнерства к 2020 году». Поэтому на саммите был принят документ «20 конкретных задач на период до 2020 года», который обязывает официальный Брюссель сосредоточить программу Восточного Партнерства на решении более конкретных задач.5 Дело в том, что недостатком программы Восточного Партнерства европейские эксперты считали отсутствие конкретных целей этой программы. И документ «Восточное партнерство – 20 достижений к 2020» сегодня рассматривается в качестве «дорожной карты» для Азербайджана, Беларуси, Грузии, Армении, Молдовы и Украины. Иными словами, в Брюсселе сочли сфокусироваться на вопросах, которые объединяют, а не разделяют Европейский Союз и страны-партнеры программы Восточного Партнерства. В Брюсселе считают, что концепция «20 достижений к 2020 году» поможет достигнуть результатов в каждом из четырех приоритетных направлениях, определенных в 2015 году на саммите в Риге. Этими направлениями являются: во-первых, укрепление эффективного управления институтами; во-вторых, повышение мобильности и числа контактов между людьми; в-третьих, стимулирование возможностей рынка; в-четвертых, улучшение энергетических и транспортных связей. Правда, сотрудничество в рамках программы Восточного Партнерства основано на принципах дифференциации - «больше – за большее, меньше – за меньшее». Европейский Союз предлагает странам-партнерам программы Восточного Партнерства всеобъемлющие соглашения о свободной торговле и шаги по либерализации визового режима при успешном осуществлении политических и экономических реформ. Однако, в Брюсселе считают необходимым сформулировать более конкретные и измеримые требования к результатам проводимых реформ, чтобы, во-первых, лучше контролировать соблюдение условий соглашений, во-вторых, гарантировать, что сама инициатива, в том числе и Европейский Союз, не потеряют авторитет в глазах стран-партнеров программы Восточного Партнерства. Что касается форм сотрудничества между Европейским Союзом и странами-партнерами программы Восточного Партнерства, то официальный Брюссель стремится дифференцированно отнестись к каждой постсоветской стране, т.к. внешнеполитические приоритеты Грузии, Молдовы и Украины не совпадают с интересами Азербайджана, Беларуси и Армении. Поэтому официальный Брюссель намерен более тщательно следить за финансовыми средствами, за счет которых страны-партнеры программы Восточного Партнертсва финансируют осуществление своих реформ. На этом фоне в рамках своей вышеуказанной стратегии официальный Брюссель планирует претворить в жизнь до 2020 года следующие инициативы: гармонизированная и более низкая плата за роуминг в мобильных сетях между странами-партнерами, пилотный проект цифрового транспортного коридора, соединяющего Балтийское и Черное море, создание полицейских подразделений по борьбе с киберпреступностью, снижение числа смертельных случаев на дорогах, участие более чем 80 тысяч представителей молодежи и специалистов по работе с молодежью из стран-партнеров в программе Erasmus+. Кроме того, официальный Брюссель намерен усилить разъяснительную работу среди населения, как самого Европейского Союза, так и стран программы Восточного Партнерства на тему того, что и по какой причине официальный Брюссель делает для улучшения уровня жизни. 5 Кризис партнерства: Почему ЕС не спешит принимать бывшие Советские Республики в семью Европейских народов. 24.11.2017., Александр Бовдунов, https://www.geopolitica.ru/article/krizis-partnerstva-pochemu-es-nespeshit-prinimat-byvshie-sovetskie-respubliki-v-semyu 165 Европейский Союз также предлагает модель сотрудничества «EaP +», разработанную Европейским парламентом, в соответствии с которой страны-партнеры, добившиеся особого прогресса в проведении реформ, выигрывают от более активного участия в проектах Европейского Союза. К примеру, взаимоотношения между Европейским Союзом и Украины касаются не только либерализации визового режима в июне 2017 года, но и пакета макрофинансовой помощи, кредитов и грантов, а также создания специальной миссии по реформе сектора гражданской безопасности. Кроме того, Украина является участником программы исследований и разработок «Горизонт 2020». Европейский Союз вместе с Грузией работает над созданием Европейской школы Восточного Партнертсва в Тбилиси. Грузия участвует в ряде программ Европейского Союза, таких как «Горизонт 2020» и «Креативная Европа». Также планируется расширение участие Грузии в мероприятиях в рамках программы Erasmus +. Что касается сотрудничества Европейского Союза с Молдовой, оно включает в себя запуск в апреле 2014 года режима безвизовых поездок в Шенгенскую зону. Молдова стала первой страной Восточного Партнерства, которой было предоставлено такое преимущество. Молдова также участвует в ряде программ Европейского Союза, таких как «Горизонт 2020», Erasmus + и COSME (проект ЕС по поддержке малых и средних предприятий), что, в свою очередь, способствует проведению реформ, а также административному и нормативному сближению с Европейским Союзом. При том, что официальный Брюссель не способен помочь странам-партнерам Восточного Партнерства в кратко- и среднесрочной перспективе. К примеру, экспорт ассоциированных с Европейским Союзом Грузии, Молдовы и Украины вырос, но лишь в Молдове этот показатель на 63% компенсирует потерю российского рынка. Официальная Москва в сентябре 2013 года ввела эмбарго на основные экспортные продукты Молдовы – вино и крепкие алкогольные напитки.6 Что касается перспектив сотрудничества Азербайджана и Европейского Союза в рамках программы Восточного Партнерства, то официальный Баку исходит из того, что, т.к. покупателем природного газа из Азербайджана по трубопроводам TANAP и TAP в рамках проекта «Южный газовый коридор» будут страны Европейского Союза, основной груз по железной дороге «Баку-ТбилисиКарс» (БТК) должен доставляться в Европу, а также для продукции не нефтяного сектора Азербайджана важен выход на рынки Европейского Союза, то вышеуказанные элементы должны найти место в новом соглашении. Для этого официальный Баку должен подписать соглашение о стратегическом сотрудничестве с ЕС до завершения строительства трубопроводов TANAP и TAP. Также в соглашении должен быть указан статус Азербайджана как транзитной страны. Кроме того, Европейский Союз должен оказать посильную помощь официальному Баку по вступлению в ВТО. Символично, что заместитель министра иностранных дел Азербайджана Махмуд Мамедгулиев заявил о том, что переговоры по новому соглашению о стратегическом партнерстве между Европейским Союзом и Азербайджаном могут продлиться до конца 2018 года. Иными словами, официальный Баку касательно программы Восточного Партнерства проявляет интерес к вопросам экономики, в том числе привлечение европейских инвестиций, энергетики, науки и образования, а также визовой либерализации. Кроме того, официальный Баку не стремится к активному участию в многостороннем формате сотрудничества в рамках программы Восточного Партнерства из-за Карабахского конфликта. Можно предположить, что официальный Баку достигнет поставленной цели, и новое соглашение будет-таки подписано до начала 2019 года. Ведь по данным Государственного таможенного комитета Азербайджана, товарооборот со странами Европейского Союза в январе-сентябре 2017 года составил 5,03 млрд. долларов США. При этом на экспорт азербайджанской продукции в Европейском Союзе пришлось 3,73 млрд. долларов США. Более того, основной целью Программы Восточного Партнерства является усиление геополитического присутствия Европейского Союза в Черноморско-Кавказо-Каспийском регионе. И поэтому официальный Брюссель через экономику, энергетику и транспорт намерен достичь своих геополитических и геоэкономических интересов, в том числе и в Азербайджане. При том, что официальные документы Европейского Союза описывают ЮГК как «стратегическую инициативу по доставке газовых ресурсов Каспия, Центральной Азии и Ближнего Востока на европейские рынки, что послужит основным инструментом диверсификации безопасности энергоснабжения».7 6 Грузия и НАТО: куда ведет усиленное сотрудничество. 29/11/2016., http://www.golos-ameriki.ru/a/nc-nato-splitover-georgia/3079476.html 7 Аналитический бюллетень, декабрь 2017, № 66-67, С. Кулик. Саммит «Восточного партнерства» в Брюсселе: некоторые наблюдения, c.13-30 166 Список литературы 1. Гасымов А. Политика национального развития и безопасности Азербайджанской Республики. Баку, 2014, 670 с. 2. Демираг Й. Перспективы мира и стабильности на Южном Кавказе. Журнал Ценртальная Азия и Кавказ, №4(46), 2006, c. 197. 3. От Майендорфа до Астаны: принципиальные аспекты армяно-азербайджанского Нагорно-Карабахского конфликта / Под ред. Г. М. Алексеева. М.: 2010, 466с. 4. Саммит Восточного партнерства 2017: Сильнее вместе. Брюссель, 24 ноября 2017. https://eeas.europa.eu/ru/eu-information-russian/ 5. Кризис партнерства: Почему ЕС не спешит принимать бывшие Советские Республики в семью Европейских народов. 24.11.2017, Александр Бовдунов, https://www. geopolitica. ru/article/krizis-partnerstva-pochemues-ne-speshit-prinimat-byvshie-sovetskie-respubliki-v-semyu 6. Грузия и НАТО: куда ведет усиленное сотрудничество, 29/11/2016, http://www.golos-ameriki.ru/a/ncnato-split-over-georgia/3079476.html 7. Аналитический бюллетень, декабрь 2017, № 66-67, С. Кулик. Саммит «Восточного партнерства» в Брюсселе: некоторые наблюдения, 50 с. Müasir dövrdə Azərbaycan və Avropa Şurası arasında münasibətlər Xülasə Azərbaycanın Avropa İttifaqı üçün əhəmiyyəti yalnız enerji resursları mənbəyi ilə ölçülmür. Rəsmi Brüssel həm Azərbacanda,həm də ümumiyyətlə Cənubi Qafqazda Rusiyanın geosiyasi təsirini zəiflətmək niyyətindədir. Buna görə də, Avropa İttifaqının Azərbaycanla münasibətlərdə bütün taktik addımlarını rəsmi Brüsselin geosiyasi maraqları təşkil edir. Xüsusən, rəsmi Brüssel Rusiya enerji resurslarından asılılığı azaltmaq istiqamətində Azərbaycan kimi alternativ enerji təchizatçısı ilə strateji tərəfdaşlıq qurmaq üçün xarici siyasətinin bütün vasitələrindən istifadə edir. Mutual relations of Azerbaijan with the European Union at the present stage Summary Azerbaijan is important for the European Union not only as a source of energy resources. Official Brussels seeks to weaken Russia's geopolitical influence, both in Azerbaijan and in the South Caucasus region. Therefore, all the tactical steps of the European Union in the context of relations with Azerbaijan constitute the geopolitical interests of official Brussels. In particular, in its desire to reduce dependence on Russian energy resources, official Brussels uses all the tools of its foreign policy to establish strategic partnerships with such an alternative energy supplier as Azerbaijan. Sarıkaya Yalçın Giresun Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. TÜRKİYE-GÜRCİSTAN İLİŞKİLERİNİN ÇEYREK ASRININ KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ Özet Tarihsel olarak Gürcistan toprakları, hem bazı Türk topluluklarının çok eski bir yaşayış sahası, hem de muhtelif Türk devletlerinin hâkimiyet alanı olmuştur. Bununla birlikte, Güney Kafkasya’nın halkı olan Gürcülerin ülkesi anlamında Gürcistan sözü, Türk dilinde bu coğrafyayı tanımlamak üzere her zaman kullanılmıştır. Türklerde “Gürcü” imgesi olumlu ve dostane bir içeriğe sahip olduğundandır ki, “Gürcü” Türkçede bir kız ismi olarak kullanılmış ve halen kullanılmaktadır. Gürcistan’ın başkenti olan Tiflis, adeta Kafkasya’nın merkezi olma hüviyetine sahip olmuş, Kafkasya’nın tarihindeki pek çok önemli olay bu şehirde cereyan etmiştir. Bugün bile dimdik ayakta duran Narınkala ve eski Tiflis, Türk kültür ve mimarisinin en çarpıcı örneklerini oluşturur. Gürcistan coğrafyası neredeyse bütünüyle; bir taraftan Anadolu/Türk bir taraftan da Azerbaycan/Türk kültürü ile iç içe olmuştur. Osmanlı-Rus Savaşlarıyla birlikte Gürcistan bir rekabet ve mücadele sahnesine dönüşmüş, bu savaşlar süresinde ve sonrasında Gürcistan’dan (bilhassa Batum ve çevresinden) Anadolu’ya yoğun bir Müslüman göçü yaşanmıştır. Türkiye’de başta Karadeniz vilayetleri olmak üzere pek çok ilde bu muhaceretin torunları Türk millî kimliğini benimsemiş bireyler olarak yaklaşık 150 yıldır yaşarlar. 1991 yılında Gürcistan’ın bağımsız olmasından sonra, Türkiye’nin Sovyetler Birliği ile olan kara sınırının çok önemli bir kısmı Türkiye-Gürcistan sınırı haline gelmiştir. Keza, Karadeniz’de, denizden komşu167 luk/sınırdaşlık da söz konusudur. Bu itibarla, iki devlet arasındaki ilişkiler çeyrek asrı geride bırakmıştır. Bu ilişkiler diplomasiden ekonomiye, kültür ve sanattan savunma ve güvenlik konularına kadar geniş bir içeriğe sahiptir. Türkiye-Gürcistan kara sınır kapısı olan “Sarp” Türkiye’nin en işlek sınır kapılarından birisi haline gelmiş, Gürcistan, son birkaç yıldır Türk turistlerin en yoğun destinasyonuna dönüşmüştür. Gürcistan’ı Türkiye için önemli kılan hususların başında coğrafya gelir denilebilir zira, Gürcistan, Türkiye’nin Kafkasya ve Türkistan’a açılan kapısı niteliğindedir. Benzer bir durum Gürcistan için de geçerlidir. Çünkü gerek bağımsızlığın ilk yıllarında gerekse kuzeyde ciddi sıkıntılar yaşadığı Rusya yolunun “tıkanması” sonrasında Türkiye, bu ülke için Batı’ya (bir diğer deyişle Dünyaya) açılan kapı niteliğinde olmuştur. Ayrıca, Güney Kafkasya’nın nüfus, coğrafya ve milli gelir bakımından en büyük devleti olan Azerbaycan’ın Türkiye ile olan çok özel ilişkileri de Gürcistan ve Türkiye için başlı başına bir esas sebep olarak değerlendirilmelidir. Gürcistan, Post-Sovyet coğrafyada yaşanan tipik ayrılıkçılık ve etnik çatışma örneklerinin iki tanesini son derece ileri düzeyde ve iki defa fiili savaş hali ile yaşamış bir devlettir. Bugün literatürde Abhazya ve Osetya sorunları (Gürcüler Osetya Sorununu Çinvali Sorunu olarak tanımlama konusunda son derece ısrarcıdırlar) olarak bilinen uyuşmazlıklar, Gürcistan’ın diğer bölge ve bölge dışı aktörlerle ilişkileri açısından belirleyici unsurlar olmuştur. Türkiye, açık ve kararlı bir prensip olarak devletlerin egemenliklerine ve toprak bütünlüklerine saygıyı benimsemiş, bu iki sorunda da Gürcistan’ın toprak bütünlüğü ve uyuşmazlığın barışçıl yollarla çözümü üzerinde durmuştur. Abhazya’daki Abhazlardan kat kat fazla olan Türkiye’deki Abhaz kökenlilerin hassasiyetleri ile komşusu Gürcistan’ın egemenliği, karşılıklı iyi ilişkiler, jeopolitik değer vb. hususları dengeli ama ilkeli bir biçimde sürdürme gayreti içinde olmuştur. Ağustos 2008 Savaşı’nda Rusya’nın bu ülkeye tecavüzüne karşı siyasi/diplomatik olarak Tiflis’in yanında pozisyon almıştır. İki devlet arasında zaman zaman Karadeniz’deki balıkçılık faaliyetleri nedeniyle sorunlar yaşanmış, zaman zaman da Türkiye’nin Rusya ile ilişkilerinin Karadeniz jeopolitiğindeki belirleyiciliğinin Gürcü tarafında doğurduğu endişe hissedilmiştir. Ancak her iki devlet de ilişkilerin çok boyutlu gelişiminden yana tutumlarını –iktidarlardan/yöneticilerden bağımsız olarak- devlet politikası düzeyinde sürdüregelmişlerdir. Bu çalışmada; 27 yılı geride bırakan iki komşu devletin ilişkileri, mukayeseli bir bakış açısıyla, meselâ diğer Güney Kafkasya devletleri olan Ermenistan ve Azerbaycan veya ABD, Rusya, İran gibi aktörlerle kıyaslanarak, keza, yıllar itibariyle muhtelif veriler kriz/gerginlik dönemleri dikkate alınmak suretiyle, tarihsel bir bağlamda analiz edilecektir. Keza, yer yer ilişkilerin iktisadi-ticari boyutları ile savunma-güvenlik boyutları veya diplomatik-siyasi boyutları mukayeseli olarak incelenecektir. A Comparative Analysis of the Quarter Century of Turkey-Georgia Relations Abstract Historically, the lands of Georgia both had been an ancient Turkic communities and an area of authority of various Turk States. However, the word “Georgia” with a meaning of territory of Georgians who had been an indigenous and ancient people, has been used for long times in Turkish language for determining this geography. Since the image of “Georgian” in Turks has always been a positive and friendly that the word “Gürcü” is still being used as a female name in Turkish language. The capital city of Georgia Tbilisi has almost been a center of Caucasia and many significant events in Caucasus history occurred in this city. The “Narınkala” and Old Tbilisi those stand even today not to collapse, compose astonishing examples of Turkish cultural and architectural heritage. The geography of Georgia almost totally concentric on the one hand with Anatolian/Turkish culture and on the other hand with Azerbaijani/Turkish culture. With the Ottoman-Russian wars Georgia became a rivalry and struggle scene, during and after those wars, there had been large amounts of Muslim migrations from Georgia (especially from Batumi and environs) towards Anatolia. In Turkey in many cities, especially in the Black Sea region cities, the grandkids of those migrations have been living for approximately 150 years with adopting Turkish national culture. After the independence of Georgia in 1991, most of the former land border of Turkey with USSR became the border of Turkey-Georgia. Likewise there is a littoral border in the Black Sea as well. In this respect, the mutual relations of two countries left more than a quarter century behind. These relations have a large content extending from diplomacy to economy, from culture&arts to defense and security issues. “Sarpi” border gate became one of the most busy border gates of Turkey and Georgia became the most favored tourism destination in recent years for Turkish tourists. It can be asserted that the geography comes first among the reasons for Georgia’s importance in front of Turkey. Because Georgia is such a gate for Turkey to open towards Caucasus and Turkestan. A similar position is valid for Georgia as well. Yet either in the first years of independence or after the closure of Russia way that Georgia had troubles in the north, Turkey became a gate opening to the West (in other words to the World) for this country. Besides, the very special relations of Turkey with Azerbaijan, which is the 168 biggest state of South Caucasus from the aspects of population, territory and national income, can be evaluated as a reason by itself for Georgia and Turkey. Georgia is a state which has experienced two of the typical secessionist and ethnic fight examples of Post Soviet geography at advanced level and with war status. The conflicts known as Abkhazia and South Ossetia (Georgians are very sensitive to name the S. Ossetia conflict as Tshinvali conflict) has became determining notions for Georgia’s relations with regional and non regional actors. Turkey as a clear and decisive principle, has supported states’ sovereignty and territorial integrity by this way, has urged upon the territorial integrity of Georgia and peaceful resolution of conflicts. Turkey had been in an endeavor to balance the sensitivities of Turkish Abkhazians who are so much more than those living in Abkhazia with such issues as sovereignty of her neighbor Georgia, the mutual good relations, and geopolitical value issues. Ankara has positioned politically/diplomatically next to Tbilisi in front of Russia’s incursion to this country in August 2008 War. Two countries had experienced problems concerning to the fishery facilities in the Black Sea from time to time or the apprehension of Georgian side concerning the determining characteristics of TurkeyRussia relations has been perceived from time to time. But both state have maintained their attitude to progress multi dimensional relations independent from the names of governments and leaders. Within this work; the mutual relations of two neighbor states that left 27 years behind will be analyzed in a comparative perspective for example comparing with the other South Caucasian states namely Armenia and Azerbaijan or with actors like USA, Russia and Iran, likewise, through various data concerning crisis/tension periods in a historical context. Besides, in some parts, the economic-trade dimensions and defense/security dimensions or diplomatic/political dimensions will be examined in a comparative manner. Anahtar kelimeler: Güney Kafkasya, Türkiye-Gürcistan İlişkileri, Abhazya Sorunu, Osetya Sorunu, Gürcistan Jeopolitiği Açar sözlər: Cənubi Qafqaz, Türkiyə-Gürcüstan münasibətləri, Abxaziya münaqişəsi, Osetiya münaqişəsi, Gürcüstan geosiyasəti Keywords: South Caucasus, Turkey-Georgia Relations, Abkhazia Conflict, Ossetia Conflict, Georgian Geopolitics Giriş Yerine: İlişkilerin önemine dair birkaç söz Türk ve Gürcü milletlerinin ilk karşılaşmalarının, tarihin hangi döneminde olduğu ve hangi devletlerin hükümranlık dönemlerinde siyasi ilişkiler kurulduğu tarihçiler arasında tartışmaya imkân verecek kadar eski olmalıdır. Bununla birlikte, bu iki milletin Hazar-Karadeniz havzalarını birleştiren coğrafyada, bin yıldan daha geriye giden bir iletişimi ve karşılıklı etkileşimi olduğuna şüphe yoktur. Selçuklu, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Osmanlı, Safevi devirlerindeki ilişkilere dair daha somut kaynaklar mevcuttur. Şunu rahatlıkla ifade edebiliriz ki bin yılı aşan iletişim ve etkileşim, din ve inanç farkına, dilsel ve kültürel farklara rağmen geride iki milletin toplumsal hafızalarında olumsuz bir imaj bırakmamıştır. Türk-Ermeni ilişkilerindeki tarihsel sorunlar ve bunların oluşturduğu bariyerler şöyle dursun, Türk ve Gürcü kimlikleri 20. Yüzyıla, karşılıklı saygıya dayalı, işbirliğine açık bir ruh hali ve ortak coğrafya anlayışına uygun bir içeriğe sahip biçimde girmiştir. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra şekillenen Türk-Gürcü hududu Soğuk Savaş yıllarına kadar gerginlikten uzak ancak hareketli de olmayan bir sınır olmuş, Sovyetler Birliği devrinde ise aynı zamanda bir NATO-Varşova Paktı sınırına dönüşmüştür. Sınırın hemen Gürcistan tarafında bulunan Batum merkezli Acara Özerk Cumhuriyeti, bu statüsünü Türk Sovyet sınırını tayin eden hukuki belgelere borçlu olan eski bir Osmanlı vilayetidir. Sınırın Türkiye tarafında ise, Artvin şehrinden başlamak üzere ağırlıkla Karadeniz sahil şehirlerinde ve kısmen iç Karadeniz hattında, Batum’dan muhaceretle Osmanlı Türkiyesine sığınmış Müslüman Gürcü (Acara) toplumunun geniş bir kitlesi varlığını sürdürmüştür. İki kutuplu dönem şartlarında Sovyet Gürcistanı ile Türkiye arasındaki ilişkiler çok sınırlı olmuş ve dağılmaya yakın yıllarda ortaya çıkan kişisel birtakım seyahatlerden, notlardan başka geride ciddi bir veri bırakmamıştır. Ancak daha önce işlevi düşük olan buradaki Sarp sınır kapısı, 1991’de Sovyetler’in dağılması sonrasında, Türkiye’nin eski Sovyet coğrafyasına açılan en işlek kapısı haline gelmiştir. Azerbaycan ile Türkiye arasında Iğdır-Nahçıvan üzerinden sağlanan kara teması (Dilucu Sınır Kapısı), Sovyet rejiminin jeopolitik hamlesiyle Ermenistan’a geçirilen Zengezur bölgesi vasıtasıyla Nahçıvan’ın Azerbaycan’dan ayrı düşürülmüş olması nedeniyle Sarp sınırının gördüğü işi görememiştir. Bu durum, Gürcistan’ın Türkiye nazarındaki jeopolitik değerini otomatik olarak artırmıştır. Elbette bunun tersi de doğrudur. Yani; Türkiye de, Gürcistan için Batı’ya açılan en kestirme ve engelsiz yol durumundadır. Türkiye-Gürcistan sınırının sadece Gürcistan değil, Azerbaycan ve hatta diğer Sovyet ardılı devletlerin Batıya açılması bakımından da işlev gördüğünün, bu durumun eski Sovyet alanındaki etnik, teritoryal çatışmaların seyrine göre yoğunluk değiştirdiğinin de altını çizmek gerekir. Gürcistan’ın 1991’deki bağımsızlığının üzerinden 27 yıl geçmiş durumdadır ve komşusu Türkiye ile ilişkileri bu devletin dış politikasında diplomatik, ekonomik, güvenlik, kültürel bakımlardan önemli bir belir169 leyen haline gelmiştir. Türkiye-Gürcistan kara sınır kapısı olan “Sarp” Türkiye’nin en işlek sınır kapılarından birisi haline gelmiş, Gürcistan, son birkaç yıldır Türk turistlerin en yoğun destinasyonuna dönüşmüştür. Gerek bağımsızlığın ilk yıllarında, gerekse Rusya yolunun bütünüyle “tıkanması” sonrasında Gürcistan için Türkiye, Batı’ya (bir diğer deyişle Dünyaya) açılan kapı niteliğinde olmuştur. Ayrıca, Güney Kafkasya’nın nüfus, coğrafya ve millî gelir bakımından en büyük devleti olan Azerbaycan’ın Türkiye ile olan çok özel ilişkileri de Gürcistan ve Türkiye için başlı başına bir esas sebep olarak değerlendirilmelidir. Günümüzde Gürcistan, Türkiye ve Azerbaycan’la birlikte post Sovyet alanın en ümitvar çoklu işbirliği mekanizmasının içinde kilit bir konumda bulunmakta, enerji, lojistik ve askerî konularda Türkiye ile çok boyutlu ilişkilerini her geçen gün artırmaktadır. Türkiye’nin diğer komşuları ile ilişkileriyle mukayese edildiğinde Gürcistan’ın oldukça özgün bir önem arz ettiği görülmektedir. Mesela Türkiye’nin Batı’dan komşuları olan ve hatta NATO içinde müttefik bulunduğu Yunanistan ve Bulgaristan’la ilişkilerin savunma/güvenlik boyutuyla bir karşılaştırma farkı ortaya koyar. Keza bu devletlerle eskiden var olan enerji nakil ve ulaşım hatlarının üzerine, son 25 yılda konmuş fazla bir yenilik göremezsiniz. Ancak Gürcistan’la hidroelektirik santrallerden TANAP, BTC, BTE ve BTK’ya uzanan devasa projelerde müştereklik söz konusudur. Konuyu Gürcistan açısından mukayeseli incelersek de benzer sonuçlarla karşılaşırız. Tarihte Rusların Kafkaslara girişinde öncü bir işlev gören Gürcistan’ın ve Gürcülerin, bugün Rusya ile ilişkileri yaygın biçimde “hasmane” olarak değerlendirmektedir. Moskova Gürcistan’ın egemenliğini ve toprak bütünlüğünü tanımayan bir dış politika izlemeyi sürdürmekte, iki devlet arasındaki ticari ilişkiler büyük potansiyele rağmen hayata geçememektedir. Gürcistan, Post-Sovyet coğrafyada yaşanan tipik ayrılıkçılık ve etnik çatışma örneklerinin iki tanesini son derece ileri düzeyde ve iki defa fiili savaş hali ile yaşamış bir devlettir. Bugün literatürde Abhazya ve Osetya sorunları (Gürcüler Osetya Sorununu Çinvali Sorunu olarak tanımlama konusunda son derece ısrarcıdırlar) olarak bilinen uyuşmazlıklar, Gürcistan’ın diğer bölge ve bölge dışı aktörlerle ilişkileri açısından belirleyici unsurlar olmuştur. Türkiye, açık ve kararlı bir prensip olarak devletlerin egemenliklerine ve toprak bütünlüklerine saygıyı benimsemiş, bu iki sorunda da Gürcistan’ın toprak bütünlüğü ve uyuşmazlığın barışçıl yollarla çözümü üzerinde durmuştur. Abhazya’daki Abhazlardan kat kat fazla olan Türkiye’deki Abhaz kökenlilerin hassasiyetleri ile komşusu Gürcistan’ın egemenliği, karşılıklı iyi ilişkiler, jeopolitik değer vb. hususları dengeli ama ilkeli bir biçimde sürdürme gayreti içinde olmuştur. Ağustos 2008 Savaşı’nda Rusya’nın bu ülkeye tecavüzüne karşı siyasi/diplomatik olarak Tiflis’in yanında pozisyon almıştır. İki devlet arasında zaman zaman Karadeniz’deki balıkçılık faaliyetleri nedeniyle sorunlar yaşanmış, yine belirli dönemlerde, Türkiye’nin Rusya ile stratejik ilişkilerinin Karadeniz jeopolitiğindeki belirleyiciliğinin Gürcü tarafında doğurduğu endişe hissedilmiştir. Ancak her iki devlet de ilişkilerin çok boyutlu gelişiminden yana tutumlarını -iktidarlardan/yöneticilerden bağımsız olarak- devlet politikası düzeyinde sürdüregelmişlerdir. Türkiye’nin Gürcistan Politikasının Esasları Gürcistan; toplumunun çoğunluğu Hristiyan olan, Türkiye ile iyi ilişkiler sürdürmek eğiliminde olan, azımsanmayacak yüzdede Türkçe konuşan nüfus barındıran, yer altı kaynakları bakımından çok zengin olmayan, turizm potansiyeli çok yüksek olan, etnik heterojenlik ve buna dayalı teritoryal bütünlük sorunu yaşayan bir Güney Kafkasya devletidir. Gürcistan’ın Türkiye’nin nazarındaki en büyük değeri coğrafyasından ve konumundan kaynaklanmaktadır. Bu noktada, Türkiye’nin Kafkasya politikasının temel parametrelerini anlayarak Gürcistan’ın bu çerçevedeki önemini ortaya koymak gerekir. Türkiye’nin Kafkasya / Güney Kafkasya politikasını değerlendiren Mustafa Aydın, bu politikada dört temel esas olduğunu, bunların; -bölge devletlerinin egemenlik ve bağımsızlıklarının güçlendirilmesi ve bu ülkelerin siyasi kurumlarının ekonomik refahlarının, istikrarlarının artırılması, -bölge devletlerinin toprak bütünlükleri ve ulusal birliklerinin güçlendirilmesi, -Hazar kaynaklarının Avrupa’ya aktarılmasına bir enerji köprüsü olmak, -ikili ilişkileri güçlendirmek olarak sıralanabileceğini belirtmektedir.1 Bu dört ilkeye, Türkiye’nin Kafkasya üzerinden Hazar-Türkistan coğrafyasında daha geniş bir hinterlanda hitap etme kapasitesini yüksek tutma isteğini, bölgede terör ve dinî aşırılıkçılığın güçlenmesinden duyulan endişeleri de eklemek gerekir. Bu çerçevede bağımsızlıkları sonrasında bu bölgenin üç devletin her birine ilişkin olarak ayrı ayrı perspektifler geliştirdiği söylenebilir. 1990’ların başında (özellikle 1994’e kadar) bu devletlerin iç siyasal karmaşaları ile taraf oldukları savaşların fiilen sürmekte oluşu, yatırımlar, eğitim, ticaret konularında Türkiye ile ilişkilerin düşük seviyede kalmasına neden olmuştu. 1990’ların ikinci yarısından itibaren ise Azerbaycan ve Gürcistan ile ilişkilerin yo1 Aydın M, “Turkey’s Caucasus Policy”, Mustafa Aydın (Der.), Non Traditional Security Threats and Regional Cooperation in South Caucasus, IOS Press, ss.139.153. 170 ğunlaştığı görülmektedir. Ermenistan ise, Karabağ meselesi ve Türkiye’ye dönük iddiaları nedeniyle Türkiye’nin sınır kapısını kapatıp diplomatik ilişkileri kestiği bir komşu durumundadır. Türkiye’den Gürcistan’a ilk resmî heyet, ikili ilişkilerin yapısını ve Gürcistan’ın Türkiye’den beklentilerini görüşmek amacıyla, ülkenin iç karışıklıklarla ve iktidar mücadeleleriyle sarsıldığı istikrarsızlık döneminde, Eylül 1991’de gitmiştir. Gürcistan ile diplomatik ilişkiler, dönemin Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin’in Tiflis’e yaptığı ziyaret sı- rasında, 21 Mayıs 1992’de imzalanan protokolle kurulmuştur. Takiben, dönemin Başbakanı Süleyman Demirel’in 30 Temmuz 1992’de yaptığı ve Gürcistan’ı ziyaret eden ilk başbakan olarak tarihe geçtiği Tiflis ziyareti sırasında, Eduard Şevardnadze ile imzaladığı ‘Türkiye Cumhuriyeti ile Gürcistan Cumhuriyeti Arasında Dostluk, İşbirliği ve İyi Komşuluk Anlaşması’, Türkiye-Gürcistan ilişkilerinin genel çerçevesini belirlemiştir. Onbeş maddelik bu anlaşma, iki ülkenin birbirlerinin egemenlik, bağımsızlık ve toprak bütünlüğüne saygı göstereceğini teyit etmekle kalmayıp sınırları belirleyen 1921 tarihli Kars Antlaşması’na da atıf yapmaktadır.2 1990’ların sonuna girilirken Gürcistan’ın Türkiye’ye daha fazla ihtiyaç duymaya başladığı görülmektedir. Gürcistan-Rusya arasındaki gerilim arttıkça, bunu dengeleyici unsur olarak Gürcistan-Türkiye arasındaki ilişkiler yoğunlaştı. Gerçekte 1997-1998 dönemi Gürcistan-Türkiye ilişkilerinin kuvvetlendiren ve Gürcistan’ın Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) boru hattı projesini desteklemeye başladığı bir dönemdir. 1990’ların ikinci yarısında başlayan bu uzlaşma, “stratejik ortaklık” seviyesine ilerlemiştir.3 1995’te Türkiye ve Gürcistan arasında ikinci hudut kapısı Posof-Ahıska arasında “Türkgözü Kapısı” adıyla açılmıştır. 1998’de BTC Projesini hayata geçirmeye dönük Ankara Bildirgesinde Gürcistan’ın yer alması, 1999 AGİT İstanbul zirvesinde hükümetlerarası anlaşmanın imzalanmasıyla bu bölgedeki işbirliği paydasının somutlaştığı görülmüş ve bu, taraflara ileriki projeler için de iştah vermiştir. 2000 yılındaki Gürcistan ziyaretinde Süleyman Demirel “Kafkasya İstikrar Paktı” meselesini gündeme getirerek bir bölgesel işbirliği çatısı teklif edecektir.4 2003’e gelindiğinde, Gürcistan iç politikasında ciddi çalkalanmalar olduğu, ekonomik sıkıntıların buna eşlik ettiği ve yönetimde esaslı bir değişiklik olmasına dair bir beklenti oluştuğu görülmüştür. Nitekim literatüre Gül devrimi veya Kadife devrim diye geçen olaylar zinciri Şevardnadze’nin devrilmesi ve Saakaşvili’nin gelmesiyle neticelenmiştir. Türkiye bu olayları takip etmekle birlikte Gürcistan tarafından “iç işlere müdahale” gibi anlaşılacak adımlardan özellikle kaçınmıştır. Türkiye’nin 2000’li yıllarda Adalet ve Kalkınma Partisi iktidarlarında özellikle Ahmet Davutoğlu’nun Dışişleri Bakanlığı döneminde Kafkasya ve Orta Asya’ya yaklaşımını “komşularla sıfır sorun”, “proaktif dış politika” gibi perspektiflerle açıklayan tahliller de mevcuttur.5 Aslında Türkiye’nin bölgeye ilgisinin ve bölgeye ilişkin perspektifinin 2000’li yıllardan çok önceye dayanmakta olduğu ve Ankara’nın iktidarlardan bağımsız olarak gerçek manada “devletlerarası” kalıcı iyi ilişkiler tesis etmek niyetinde olduğu açıktır. Bununla birlikte, Güney Kafkasya Türkiye için, ancak 2000’li yıllara gelirken -coğrafî yakınlığın sunduğu büyük avantajla- düşünceleri kısmen hayata geçirmenin mümkün olduğu bir alt bölge haline gelebilmiştir. Güney Kafkasya’yı Orta Asya/Türkistan ile Gürcistan’ı da Türkmenistan veya Özbekistan’la kıyasladığımızda durum daha anlaşılır olmaktadır. 2003 Kadife Devrim sonrasında Saakaşvili yönetimindeki Tiflis’in, bağımsızlığın başlangıcından beri başına buyruk bir otonomi uygulanmakta olan Acara Özerk Cumhuriyeti’nde yeniden kontrol tesis etmeye yönelmesi üzerine, Mart 2004’ten başlamak üzere Batum merkezli bir kriz başlamış ve haftalar sürmüştü. Temel mesele bölgeyi tek başına yönetmekte olan Aslan Abaşidze’nin istifa edip gitmesi olup sorun o gün itibariyle etnik-dinsel bir boyut taşımamaktaydı.6 Bu süreçte Türkiye olayları dikkatle takip etmiş, sorunun barışçıl yolla çözümünden yana tavır göstermiş ve Batum’daki tarihi hakları gibi saiklerden yola çıkarak Tiflis karşısında Abaşidze’yi destekleme politikası izlememiştir. Abaşidze’nin kriz sırasında Rusya Güvenlik Konseyi Başkanı İvanov ve devrik Gürcistan Cumhurbaşkanı Şevardnadze ile temasta bulunduğu, Batum’u terk etmesinde de bu temaslarda kendisine yapılan telkinlerin etkili olduğu belirtilebilir. Abaşidze’nin Batum’u terk etmesi sonrasında kamu binalarında merkezi hükümetin kontrolü tesis edilmiştir. Türkiye krizin sonlanması sonrasında yapılan Dışişleri Bakanlığı açıklamasında “Gerginliğin, Gürcistan hükümetinin sağduyulu tutumu sayesinde barışçı bir şekilde çözümlenmiş olması memnuniyetle karşılanmıştır” ifadesi kulla2 Çelikpala M. “Son Yirmi Yılda Türkiye’nin Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna’ya Yönelik Dış Politikası ve Bu Ülkelerdeki Faaliyetleri”, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna Türk Dilli Halklar – Türkiye ile İlişkiler (Ed.) İsmail AYDINGÜN - Çiğdem BALIM, (Avrasya’da Yeniden Çizilen Sınırlar İnşa Edilen Kimlikler Projesi), s. 309-403, s. 343. 3 Bozkurt G.S. “Gürcistan’daki Etnik Çatmalar Karşısında Türkiye ve Rusya’nn Tutumu”, Karadeniz Araştırmaları, Say: 19, Güz 2008, s.1-30, s.19. 4 İmanbeyli V. “Modern Dönemde Kafkaslarda İşbirliği Modelleri” Avrasya İncelemeleri Dergisi - Journal of Eurasian Studies (AVİD), IV/2 (2015), s.224-253, s. 247. 5 Aras B, Akpınar P. “The Relations Between Turkey and Cucasus”, Perceptions Güz 2011, V.16, S.3., ss.53-68. 6 Nitekim Acara bölgesi her ne kadar önemli Müslüman nüfusu barındırsa da Tiflis’in rahatsızlığına neden olan Abaşidze Müslüman değildir. 171 nılmıştır.7 Bununla birlikte krizin ilk haftalarında Türkiye’nin o dönemde Azerbaycan Büyükelçisi olan Ünal Çeviköz’ün Kars Antlaşması’nı hatırlatmasının Rus basınında “Türkiye’nin Batum’a asker gönderme thedidinde bulunduğu” şeklinde yorumlanması da hatırlarda kalmıştır.8 Ancak Türkiye Acara sorununda çok ön plana çıkmadan hareket etmiş ve krizin sonlanmasından memnuniyetini de defalarca beyan etmiştir. Aslan Abashidze’nin Türkiye’nin anlaşmalardan doğan haklara atıfta bulunmasına rağmen Türkiye’nin müdahil olmaktan çekinmesi, problemi Gürcistan’ın yerel problemi olarak görmesi, Gürcistan Cumhurbaşkanı Mikhail Saakaşvili tarafından “Gürcistan’ın bölgesel bütünlüğünün sürdürülmesi için çok yapıcı” olarak değerlendirilmiştir. Bunun ötesinde, Saakaşvili, Duma’nın içindeki bazı unsurların Acaristan’daki krize müdahale etmek için bir bahane aradıklarını bu unsurların kendi hareketlerini meşru göstermek için Türkiye’nin müdahale etmesini arzuladıklarını ve de Türkiye’nin krize uzak durmasının akıllıca bir yaklaşım olduğunu beyan etmiştir.9 Kuşkusuz Türkiye’nin Gürcistan politikasında, Anadolu’ya bitişik, Posof’a 18 km. mesafede iken sürülmüş olan Ahıska’nın yerli Türk ahalisinin içinde bulunduğu durum da vardır. Ahıska Türkleri, bütün Sovyet nüfus sayımlarında “Türk” olarak kaydedilen ve büyük felaketler yaşamış bir toplumdur. Türkiye, 1944 yılında Gürcistan içindeki vatanlarından Stalin rejimi tarafından sürülen Ahıska Türkleri’nin yurtlarına geri dönüşü konusunda ilke olarak isteklidir. Bununla birlikte bu konuda Tiflis üzerinde fazla baskıcı bir politika da izlememiştir. Gürcistan’ın 1999 yılında Avrupa Konseyi’ne üye olurken Ahıska Türkleri’nin geri dönüşünü şart olarak kabul etmesi ve Konseyin 2001 yılında bu konuda Gürcistan hükümetini hızlandırmaya dönük karar almış olmasına rağmen10 Türkiye’nin geri dönüşü uygulama noktasında ısrarcı bir politika izlemediği hatta konunun hukuki/siyasi tarafı gibi davranmamaya özen gösterdiği belirtilebilir. Bu noktada, Gürcistan hükümetinde hissedilen; bugünkü Ahıska’nın Ermeni nüfusunun bu dönüşü yeni bir etnik probleme çevirme riskinin Ankara tarafından anlayışla karşılandığı yorumları da yapılmaktadır.11 Ahıska Türkleri, Gürcistan konusunda Türkiye’nin dil ve din yakınlığı bağlamında ilgi duyduğu/duyabileceği yegane toplum değildir. Dahası Ahıska Türklerinden çok az bir kesimin Gürcistan’a dönmüş olması nedeniyle demografik öncelik arz etmediği de söylenebilir. Ancak Acara bölgesindeki Müslüman Gürcüler ve ağırlıkla Kvemo Kartli bölgesinde yaşayan Borçalı Türkleri (veya Gürcistan Azerbaycanlıları) Türkiye ile ilgili konulara duyarlı ve nüfusça kalabalık kitlelerdir. Özellikle Borçalı Türkleri, nüfus açısından Gürcülerden sonra ülkenin ikinci büyük etnik topluluğudur. Gürcistan’daki Müslüman topluluklara ilişkin olarka Türkiye’de maalesef yeterince akademik çalışma yapılmadığı gibi genel toplumsal bilgi seviyesi de düşüktür. Bu konuda özgün ve toparlayıcı bir çalışma olarak AVİM (Avrasya İncelemeleri Merkezi) tarafından yapılan bir proje kapsamında 2016 yılında basılan “Gürcistan’daki Müslüman Topluluklar: Azınlık Hakları, Kimlik, Siyaset” başlıklı derleme kitap şu ana kadar yapılmış en önemli incelemeleri içermektedir.12 Bu çalışmada, Gürcistan hükümetinin, Müslümanların varlığına dönük kısıtlayıcı/zorlayıcı bir politika izlememek, ilkesel olarak bu topluluğun varlığını bir zenginlik ve komşu devletlerle (kastedilen Türkiye ve Azerbaycan’dır) köprü kurucu olarak görmekte olduğu; bununla birlikte tarihi mekanlar ve ibadethanelerin inşa ve/veya restorasyonu veya dini eğitim/öğretim hizmetleri gibi konularda isteksiz ve şüpheci bir uygulama ortaya koyduğu örneklerle ortaya konmuştur. Sözkonusu projenin önemli bulgularından biri de Türkiye kökenli bazı dinî cemaatler veya inanç gruplarının şu veya bu biçimde Gürcistan Müslümanları içinde ayrılığa, ihtilafa yol açıcı bazı faaliyetlerde bulundukları, bunun da aslında öyle olmamasına rağmen Türkiye devleti ile ilişkilendirildiği çıktısıdır. Abhazya Sorunu Çerçevesinde ilişkiler Abhazya sorunu, Türkiye-Gürcistan ilişkilerinde sıkıntı oluşturma potansiyeline sahip konulardan biridir. Her ne kadar Türkiye hiçbir zaman Abhazya merkezli bir yaklaşımla Gürcistan’ın egemneliğini ve toprak bütünlüğünü gölgeleyici bir siyasi tutum içinde olmamışsa da, Türkiye’deki Abhaz kökenli vatandaşların ve bunların bazı sivil toplum kuruluşlarının hassasiyetleri Türkiye’nin konuya mutedil yaklaşmasını, bu itibarla, zaman zaman Abhazya’ya müzahir toplantı ve temasların olmasını da beraberinde getirmektedir. Bütün Kafkasya (özellikle Kuzey Kafkasya) muhacirlerinde olduğu gibi toptan Çerkes olarak adlandırılmış 19. Yüzyıl muhacirlerinden olan Türkiye Abhazları, Kayseri’den Düzce’ye, Bilecik’ten Sakarya’ya, Eskişehir’7 “Acarya krizi tatlı bitti”, Radikal, 07.05.2004 http://www.radikal.com.tr/yorum/acarya-krizi-tatli-bitti-710163/ Rusya’yı kızdıran büyükelçi, Milliyet, 19.03.2004, http://www.milliyet.com.tr/2004/03/19/dunya/dun03.html 9 Bozkurt G.S. “Gürcistan’daki Etnik Çatmalar Karşısında Türkiye ve Rusya’nn Tutumu”, Karadeniz Araştırmaları, Say: 19, Güz 2008, s.1-30, s. 21. 10 Seferov R, Akış A. “Sovyet Döneminden Günümüze Ahıska Türklerinin Yaşadıkları Coğrafyaya Göçlerle Birlikte Genel Bir Bakış”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.24, 2008, ss.393-411, s.406. 11 Georgia-Turkey Entente, Publication: Eurasia Daily Monitor, C.7, S.22, 1 Şubat 200, https://jamestown.org/program/georgia-turkey-entente/ 12 Aydıngün A, Asker A, Şir A.Y, Gürcistan’daki Müslüman Topluluklar: Azınlık Hakları, Kimlik, Siyaset, Ankara: AVİM Yay, 2016. 8 172 den Yozgat’a muhtelif illerde yaşamakta ve Kafkas kökenlilerin etkin bir parçasını oluşturmaktadırlar. Türkiye’deki Abhaz köylerinin bir kısmı Gürcü yerleşimleriyle de iç içe olup bu iki topluluk Türkiye’de (gerek birbirleri gerekse Türk milletinin diğer unsurlarıyla) daima kardeşlik içinde varlıklarını sürdürmüşlerdir. Ancak 1992’de başlayan Abhaz-Gürcü savaşına ilgi duyan Türkiye Abhazlarından bazılarının bu savaşa katıldıkları ve kiminin Abhazya’da kalıp yerleştiği de bilinmektedir.13 Abhazya sorunu ile ilgili olarak bazı siyasi, hukuki ve jeopolitik hususların tespit edilmesinde yarar bulunmaktadır. Öncelikle Abhazların kendi adlarıyla anılan bu bölgenin eski yerleşik halkı olduğu ve isimlendirmenin de o ölçüde eski olduğuna şüphe yoktur. Öyle ki Gürcü tarafında da buna ilişkin bir yerleşik kabul olduğu belirtilebilir. Bununla birlikte, coğrafi açıdan epeyce küçük sayılabilecek Abhazya’da, Sovyetler Birliği dağıldığı an itibariyle önemli oranda Megrel Gürcü14 nüfusun mevcudiyetini sürdürdüğü ve bunun yanında önemli Rus ve Ermeni nüfusun da mevcut olduğunu biliyoruz. Hatta etnik Abhazlar, son SSCB nüfus sayımında Abhazya’da demografik olarak azınlıkta kalmışlardır.15 Bunun temel nedeni Müslüman Abhazların 19. Yüzyıl sonunda (özellikle 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi sonrasında) Anadolu’ya göç etmek zorunda kalmış olmalardır. Bugünkü Abhazya Abhazlarının büyük çoğunluğu Ortodoks Hıristiyan’dır. Abhazya’nın 1921 Sovyet Anayasasına göre Sovyet Cumhuriyeti statüsü mevcutken Stalin döneminde bu statü değiştirilip özerk cumhuriyet statüsüne geriletilmiştir. Gürcistan bağımsız olduktan sonra ise Tiflis’in bu statüyü tanımama eğiliminde bir poltika izlediği, Abhaz-Gürcü Savaşı’nın seyrine ve Tiflis’teki iktidara göre de yaklaşımın bazen yumuşayıp bazen sertleştiği anlaşılmaktadır. Ancak 1990’ların sonundan itibaren Abhazya’nın tam bağımsızlıkçı bir politik tercih yaptığı ve Ağustos 2008 Savaşı sonrasında da bağımsızlık ilanını (en azından Rusya ve birkaç ülkeye) tanıtma yoluyla tanıttığını kaydedelim. Bununla birlikte, Abhazya’nın fiilen Rusya himayesinde olduğu; nüfus ve ekonomi gibi hayati konularda sıkıntılar içinde bulunduğu da gözden uzak tutulmamalıdır. Abhazya Rusya ile bitişik olduğundan Güney Osetya sorunu ile benzeşmekte ancak Karadeniz’e kıyıdaşlığı nedeniyle jeopolitik açıdan daha farklı bir değere dayanmaktadır. Dahası, savaş nedeniyle Abhazya’dan çıkarılmış olan Megrel Gürcü toplumunun sayısının 250.000-300.000 civarında olması, Abhazya’nın önüne her zaman çıkma potansiyeli olan büyük bir sorun olarak varlığını sürdürmektedir. Türkiye, sorunun başlangıcından itibaren Gürcistan’ın toprak bütünlüğü/egemenliği ve sorunun barışçıl/hukukî araçlarla halli biçiminde toplanabilecek iki temel ilkeye dayanan çözümden yana olmuştur. Türkiye’nin Abhazya sorunu ile ilgili tutumuna etki eden üç önemli faktör üzerinde durulabilir. İlk, elbette Gürcistan’ın toprak bütünlüğüne saygının BM yükümlülükleri, iyi komşuluk gibi temel belirleyenlerin gereği olmasıdır. İkincisi Türkiye’deki Abhazlar ve Türkiye’nin Abhazya ile tarihi bağlarıdır. Üçüncüsü, içinde Rusya’nın ve bölge dışı aktörler olan AB ve ABD’nin de değerlendirilebileceği Türkiye’nin genel Kafkasya politikasıdır. Türkiye, sorunun çözümü için ortaya konan çabalara destek vermiş hatta, Rusya, BM ve AGİT himayesindeki görüşmelerden biri de 7-9 Haziran 1999 tarihlerinde İstanbul’da yapılmıştır. Ne var ki, ne İstanbul görüşmelerinden ne de diğer benzer görüşmelerden somut bir uzlaşı çıkmamıştır. Türkiye’deki Abhazların çeşitli sivil toplum kuruluşları üzerinden, Türkiye’den özellikle Abhazya ile doğrudan ticari ilişkilerin geliştirilmesi hatta doğrudan seferler temin edilmesi noktasında beklentiler ifade ettikleri görülmüştür. Bununla birlikte, Gürcistan, ayrılıkçı bir taleple egemenliğini ihlal eden bu bölgenin tecridini, Abhazya kimliği ve pasaportu taşıyan kimselere giriş imkânı verilmemesini sadece Türkiye’den değil tüm dünyadan hassasiyetle takip etmektedir. Bilindiği üzere Abhazya 2008 sonrasında Rusya Federasyonu, Nikaragua, Nauru ve Venezuela tarafından tanınmış ancak hem BM’den hem de uluslararası toplumun genelinden Gürcistan’ın ülkesel bütünlüğüne riayet çağrısı gelmiştir. 2007 yılında, yani Ağustos 2008 savaşından önce Abhaz lider Sergey Bagapş’ın Türkiye’ye giriş talebi Ankara tarafından olumsuz karşılanmış, fakat Bagapş 7-10 Nisan 2011 tarihlerinde Abhaz Dernekleri Federasyonu ve Kafkas Dernekleri Federasyonu tarafından Türkiye’de misafir edilmiştir. Türkiye ise bu ziyaretin resmi bir nitelik taşımadığını özellikle beyan etme ihtiyacı hissetmiştir.16 Abhazya’ya 1996’dan itibaren uygulanan ambargoya riayet etmekle birlikte dolaylı yollardan Abhazya ile sürdürülen ticaretle Türkiye, Abhazya’nın dış ticaretinde %18’lik bir paya sahip haldedir. Abhazya, Tür13 Turist olarak geldi General oldu, Hürriyet, 17.05.2014, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/turist-olarak-geldi-general-oldu-26436240 Erişim Tarihi: 10.03.2018. 14 Megrel Gürcüler, Gürcistan’ın kuzeybatısında Poti’den Suhumi’ye (Abhazya’nın başkenti Sohum) ve kuzeydeki dağlık Svan bölgesine (Svaneti) kadar uzanan coğrafyada yerleşik bir halk olup dilsel özellikle itibariyle Gürcüce’nin kollarından olan Megrelce konuşan, ancak ülkenin geri kalanındaki Gürcülerden diyalekt açısından ayrılan bir toplumdur. 15 1989 sayımına göre Abhazya’da 239.872 Gürcü, 93.267 Abhaz, 76.541 Rus, 74.914 Ermeni, 14.664 Rum bulunmaktaydı. Bkz: Daniel Müller, “Ethno-demographic history of Abkhazia 1886 - 1989”, Chapter 15. Demography: “The Abkhazians: A Handbook” by George Hewitt (Ed.) Richmond, Surrey: The Curzon Press 1999 (Caucasus World /Peoples of the Caucasus & The Black Sea), s. [218]-239. 16 Bu konu hakkındaki Türk Dışişleri Bakanlığı açıklaması için Bkz. http://www.mfa.gov.tr/no_96_-7-nisan-2011_-sergey-bagaps_in-turkiye-ziyareti-hk_.tr.mfa 173 kiye’deki Abhaz “diyaspora” faaliyetlerine büyük önem vermekte, Türkiye’deki Abhaz sivil kuruluşları da, Türkiye’den Abhazya’ya milletvekili, işadamı düzeyinde ziyaretler organize etmektedir. Bunun dışında bir de Türkiye’den Abhazya’ya kalıcı olarak yerleşen ve 2017 verilerine göre sayılarının 3500 civarında olduğu tahmin edilen Türkiyeli Abhazlar konusu vardır. Ancak Türkiye-Rusya ilişkilerindeki gerginlik, uçak krizi sonrasında vize uygulamasına getirilen sınırlama ve nihayet ambargo, Abhazya ile Türkiye’deki Abhaz diyasporası arasındaki ilişkilere de son derece olumsuz yansımıştır. Rusya’nın Abhazya’ya vizesiz geçiş rejimi uygulaması ve Abhazlara Rusya pasaportu vermesi ise Abhazlar tarafından bağımsızlığı gölgeleyen ve riske sokan bir tutum olarak şüphe ve tepki ile karşılanmaktadır. Anlaşılacağı üzere Abhazya hem demografik hem de ekonomik bakımdan ciddi sıkıntı içerisindedir.17 İlişkilerde motor kuvvet: Ticaret, Enerji ve Turizm Türkiye ve Gürcistan 1991’den beri yakın ve ticari ilişkiler içinde olmakla birlikte özellikle 2000’li yıllarda dış ticaret hacminin hızla arttığı ve Türkiye’nin Gürcistan’ın bir numaralı dış ticaret ortağı haline geldiği görülür.18 İkili ilişkilerdeki toplam başarının üzerine oturduğu üç sağlam sütun olarak ticaret, enerji ve turizm sektörleri sıralanabilir. Türkiye ile Gürcistan arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerin yasal çerçevesini oluşturan ‘Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması’, ‘Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Antlaşması’, ‘İkili Hava Ulaştırma Anlaşması’ ve ‘Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Antlaşması’ 30 Temmuz 1992’de imzalanmıştır. 20 Ocak 2005’te imzalanan ‘Gümrükler Alanında İşbirliği Antlaşması’, 21 Kasım 2007’de imzalanan ‘Çifte Vergilendirmeyi Önleme’ ve ‘Serbest Ticaret Antlaşması’, çerçeveyi tamamlayan diğer önemli anlaşmalardır.19 Türkiye 2000’li yıllarda komşularla sıfır sorun ve stratejik derinlik perspektifleri kapsamında pek çok devletle ama öncelikle komşularının büyük kısmıyla vizesiz seyahat uygulamasını hayata geçirmeye yönelmiştir. Bu kapsamda en önemli başarıya da Gürcistan’la erişilmiştir. 2005 yılında Rusya tarafından Gürcistan’a uygulana ambargonun doğurduğu boşluktan karşılıklı yarar temin etmek üzere harekete geçilmiş ve 2007 yılında imzalanan Serbest Ticaret Antlaşması yürürlüğe girmiştir. 2009 yılında ise iki taraflı olarak vize serbestisi hayata geçirilmiştir.20 Bununla da kalınmamış 2011 yılında KKTC dışında hiçbir ülke için söz konusu olmayan pasaportsuz giriş şartları yürürlüğe konmuştur. Hali hazırda bu rejim 2017 yılındaki düzenlemeyle Ukrayna için de geçerli olmuştur. Batum Havaalanının ortak kullanılması konusunda 2005 yılında başlatılan görüşmeler 2006 yılında ilgili anlaşmanın imzalanmasıyla sonuca ulaştırılarak yürürlüğe konmuştur. Havaalanı bu işlevle 2007 yılında kullanılmaya başlanmıştır. 2007 yılı, Rusya’nın Gürcistan’a gaz sevkiyatını kesmesi ile BTE hattından gaz akışının başlamasına birlikte şahit olunduğu yıldır. Türkiye bu sevkiyatın ilk transferinin sıkıntı içinde olan Gürcistan’a yönlendirilmesini kabul ederek Saakaşvili hükümetine önemli bir destek sunmuştur.21 Şüphesiz, 2008 yılında savaşın patlak vermesiyle birlikte yaşanan belirsizlik enerji ve ekonomi alanında anında yansımalarını göstermiştir. Herşeyden önce, BTC ve BTE’den petrol ve gaz sevkiyatının güvenlik gerekçesiyle durması büyük bir boşluk meydana getirmiştir. Türkiye ile Gürcistan arasında 1992’de 17,8 milyon dolar olan toplam dış ticaret hacmi 2009 ve 2010’da 1 milyar dolar seviyesindedir. 2014-2015’e gelindiğinde ise dış ticaret hacmi 1,5 milyar doları aşmıştır. Doğrudan yabancı yatırımlar bakımından 2015 itibariyle Türk şirketleri Azerbaycan, İngiltere, Hol- 17 Weiss A, Zabanova Y. Georgia and Abkhazia caught between Turkey and Russia: Turkey's changing relations with Russia and the West in 2015-2016 and their impact on Georgia and Abkhazia, Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP), Berlin, 2016, https://www.ssoar.info/ssoar/bitstream/handle/document/49892/ssoar-2016-weiss_et_al-Georgia_and_Abkhazia_caught_between.pdf?sequence=1 s. 2-4. 18 Tvalodze S. Georgia-Turkey Trade Relations - Challenges and Opportunities, Policy Research for Sustainable Economic Development, implemented by PMC Research Center by the support of Konrad Adenauer Foundation, Tiflis 2016, s.5. 19 Çelikpala M, Son Yirmi Yılda Türkiye’nin Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna’ya Yönelik Dış Politikası ve Bu Ülkelerdeki Faaliyetleri, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna Türk Dilli Halklar – Türkiye ile İlişkiler (Ed.) İsmail AYDINGÜN - Çiğdem BALIM, (Avrasya’da Yeniden Çizilen Sınırlar İnşa Edilen Kimlikler Projesi), s. 309-403, s. 366. 20 Weiss A, Zabanova Y. Georgia and Abkhazia caught between Turkey and Russia: Turkey's changing relations with Russia and the West in 2015-2016 and their impact on Georgia and Abkhazia, Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP), Berlin, 2016, https://www.ssoar.info/ssoar/bitstream/handle/document/49892/ssoar-2016-weiss_et_al-Georgia_and_Abkhazia_caught_between.pdf?sequence=1 21 Çelikpala M. Son Yirmi Yılda Türkiye’nin Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna’ya Yönelik Dış Politikası ve Bu Ülkelerdeki Faaliyetleri, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna Türk Dilli Halklar – Türkiye ile İlişkiler (Ed.) İsmail AYDINGÜN - Çiğdem BALIM, (Avrasya’da Yeniden Çizilen Sınırlar İnşa Edilen Kimlikler Projesi), s. 309-403, s. 351. 174 landa ve Lüksemburg’un ardından beşinci sırada yerleşmiştir.22 Gürcistan’ın, eski Sovyet ülkeleri içinde dış ticarette Rusya Federasyonu’nu geride bırakabildiği tek ülke konumunda olduğunu da belirtmek gerekir. Türkiye’den Gürcistan’a giden turist sayısı 2012 yılından beri yıllık 1,3 milyon kişi civarında seyretmektedir. Bu rakamlarla Türk ziyaretçiler Gürcistan’ı tercih eden yabancılar içinde Ermenistan ve Azerbaycan’la birlikte ilk üç sırada yer almaktadır.23 Ekonomi ve turizme ilişkin bütün bu verilere rağmen, Türkiye-Gürcistan ticaretinde iki taraf açısından da hala potansiyelin oldukça altında bir seviyede bulunulduğu belirtilebilir. Salome Tvalodze’nin çok kapsamlı dış ticaret araştırmasında Türkiye’nin biraz daha avantajlı bir dış ticaret gerçekleştirmekte olduğu, bununla birlikte gerekli düzenlemelerle epeyce yeni mesafe katedilebileceği rakamlarla ortaya konmaktadır. Gürcistan açısından, ihracatta endüstri içi ticaret niteliğindeki ihracın az oluşu, ihraç sofistikasyonunun sınırlılığı, Türkiye’ye ihracat bağımlılığının olması, bir de başlayıp verime ulaşmadan sonlandırılmış ticari ilişkilerin fazlalığı gibi dezavantajlar sıralanırken özel sektör yetişmiş insan kaynağı kapasitesindeki sınırlılıklar da not edilmektedir. Bununla birlikte, 2011-2015 arasında pek çok sektörde Gürcistan’ın Türkiye pazarındaki payının arttığı da izlenebilmektedir. Enerji işbirliği kuşku yok ki Gürcistan’ı Türkiye’nin enerji öbeği olma politikasında önemli bir komşu devlet haline getirmektedir. Hem Türkiye hem de Gürcistan Hazar kaynakları için hem tüketici hem de transit ülkeler olmak arzusuyla Azerbaycan başta olmak üzere Hazar havzası kaynak ülkeleriyle işbirliğine öncelik vermişlerdir.24 2018 yılında Gürcistan’ın Osetya üzerindeki Rusya sınır kapısının açılması konusunun Ermenistan tarafından gündeme getirilmesinin Gürcistan makamları tarafından, işgalin meşrulaştırılmasına dönük bir risk olarak değerlendirilmesi, keza Azerbaycan tarafından da bu konuda bazı endişe açıklamalarının yapılmış olması. Örneğin Milli Meclis Başkanı Oktay Esedov’un bunu, “birilerinin Azerbaycan ve Gürcistan arasındaki işbirliğini sabote etmeye çalıştığı” şeklinde yorumlaması.25 Askerî İşbirliği Alanı Türkiye ve Gürcistan arasında ikili askeri işbirliği antlaşmalarının ilki Şevardnadze’nin 1996’daki Türkiye ziyaretinde imzalanan Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Gürcistan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Askerî Alanda Eğitim, Teknik ve Bilimsel İşbirliği Antlaşması’dır.26 Bunu, 1997 yılında Süleyman Demirel’in kalabalık bir heyetle gerçekleştirdiği Tiflis ziyaretinde imzalanan Askeri Eğitim ve İşbirliği Antlaşması olmuştur.27 Bu antlaşmalardan bazıları savunma sanayine bazıları da askeri eğitim ve modernizasyon hususlarına ilişkindir. 2001 yılında Türkiye’nin Gürcistan’a iki asker helikopter hibe ettiği ve bunun ABD’nin aynı modelde verdiği 5 helikopterle birlikte Gürcistan ordusunda helikopter eğitimi amaçlı olarak kullanıldığı belirtilmektedir.28 Türkiye, Tiflis’teki askeri akademinin kurulmasına katkıda bulunmanın yanı sıra, Rus askerlerinin 2001 yılı başında boşalttıkları Marneuli hava üssünün ve Vaziani üssünün modernizasyonuna da katkıda bulunmuştur.29 İki ülke arasında sınır bölgesinde antipersonel mayınların temizlenmesi ve yeniden bu mayınlardan istifade edilmemesi hakkında da anlaşma imzalanmış ve uygulanmıştır.30 22 Tvalodze S. Georgia-Turkey Trade Relations - Challenges and Opportunities, PMC Research Center or Konrad Adenauer Foundation, https://think-asia.org/bitstream/handle/11540/6941/Georgia-Turkey_Trade.pdf?sequence=1, s. 5-6. 23 Tvalodze S. Georgia-Turkey Trade Relations - Challenges and Opportunities, PMC Research Center or Konrad Adenauer Foundation, https://think-asia.org/bitstream/handle/11540/6941/Georgia-Turkey_Trade.pdf?sequence=1, s. 6. 24 VINDIMIAN M. Evolution of Turkish Foreign Policy towards Georgia, Istituto Per Gli Studi Di Politica Internazionale, ISPI Policy Brief, N.196, Sept. 2010. http://www.ispionline.it/it/documents/PB_196_2010.pdf, s.3. Erişim Tarihi: 04.04.2018. 25 Georgia Kicks Off 2018 with Caucasus Trade Conflict, 4 Ocak 2018, https://eurasianet.org/s/georgia-kicks-off-2018with-caucasus-trade-conflict Erişim Tarihi: 05.03.2018. 26 Çelikpala M. Son Yirmi Yılda Türkiye’nin Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna’ya Yönelik Dış Politikası ve Bu Ülkelerdeki Faaliyetleri, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna Türk Dilli Halklar – Türkiye ile İlişkiler (Ed.) İsmail AYDINGÜN - Çiğdem BALIM, (Avrasya’da Yeniden Çizilen Sınırlar İnşa Edilen Kimlikler Projesi), s. 309-403, s. 346. 27 Gürcistan Çıkarması, Sabah, 15.07.1997, http://arsiv.sabah.com.tr/1997/07/15/r02.html Erişim Tarihi: 09.04.2018. 28 U.S. Boosts Successful Military Cooperation with Georgia, 5 Ağustos 2004, https://old.civil.ge/eng/article.php?id=7556 Erişim Tarihi: 04.02.2018. 29 Chkhikvadze I, Zero Problems With Neighbors: The Case of Georgia, Turkish Policy Quarterly, Yaz 2011, http://turkishpolicy.com/Files/ArticlePDF/zero-problems-with-neighbors-the-case-of-georgia-summer-2011-en.pdf s.3. 30 Georgia-Turkey Entente, Publication: Eurasia Daily Monitor, C.7, S. 22, 1 Şubat 2001, https://jamestown.org/program/georgia-turkey-entente/Ayrıca ilgili antlaşmanın tam metni ve TBBM’de kabul edilen uygun bulma yasası için Bkz. https://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5062.html 175 2017 Mayısında İstanbul’da düzenlenen Uluslararası Savunma Sanayi Fuarında Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan Savunma Bakanları çeşitli işbirliği alanlarını görüşmüş ve daha sonra da üçlü askeri anlaşma için bir araya gelmişlerdir.31 Türkiye-Gürcistan-Azerbaycan üçlü işbirliği mekanizması, eski Sovyet coğrafyasındaki benzerleri gibi kısa ömürlü veya geçici olmayıp günden güne gelişen ve derinleşen bir nitelik arz etmektedir. Bu üçlü işbirliğinin ne ölçüde bir entegrasyona dönüşeceği bilinemese de, tarafların mevcut bazı entegrasyon örneklerinden daha ileri bir ekonomik potansiyele doğru ilerlediği görülmektedir. 2012 yılında ilan edilen üçlü işbirliği mekanizması 6 yılı geride bırakırken, askerî işbirliği sahasında da önemli aşamalar kaydedilmiştir. Üç devletin Savunma Bakanları her yıl bir araya gelerek savunma sanayinden askeri işbirliğine, ortak tatbikatlardan askerî lojistik konulara kadar çeşitli hususları görüşmektedirler.32 Şunun da altı çizilmelidir ki, bu üç devletin toprakları artık bölge hatta dünya açısından önemli bir jeopolitik hatta ev sahipliği yapmaktadır ve bu kıymette bir güzergâhın güvenliğinin sağlanması, daimi mekanizmaları zorunlu ihtiyaçlar haline getirmektedir. Bu kapsamda 2017 yılında Gürcistan’da üç devletin özel kuvvetler unsurlarının katıldığı “Kafkas Kartalı 2017” tatbikatı gerçekleştirilmiştir.33 Üç devlet arasındaki askeri işbirliği sürecinin Ermenistan tarafında rahatsızlık oluşturduğu hatta bunun kuzeyden kuşatma gibi algılandığını tahmin etmek zor değildir. Azerbaycan bu konuda Gürcistan’ı da bölge dışı devletleri de askeri işbirliğinin ekonomik projelere dayalı istikrar ve işbirliğini güçlendirme amaçlı olduğunu beyan etmektedir.34 Aslında savaş şartlarında ve toprakları işgal altında bir devlet olduğundan bu noktada Bakü’ye kimsenin bir şey deme hakkı da yoktur. İlişkileri gölgeleyebilecek hususlar Gürcistan’da özellikle Acara bölgesine Türkiye’den yönelen ilgiden, bunun turizm, yatırımlar, ticaret, eğitim ve kültür gibi boyutlarından kimi Gürcü çevrelerinde rahatsızlıklar oluştuğu görülmektedir. Gürcistan’ın 1991’de başlayan ve muhtelif aşamalar geçirmiş olan yeniden ulus inşası sürecinde din faktörüne önemli bir alan tahsis edilmiş olması, özellikle Gürcü Ortodoks kilisesinin toplum ve siyaset sahasında etkinliğinin artmasının35 Türkiye, Türkler ve İslam karşısındaki olumsuz kanaatleri zaman zaman beslediği değerlendirmesi yapılabilir. Ağustos 2008 Savaşı’ndan sonra Gürcistan siyasal çevrelerinde Türkiye ile ilgili hususlar, Türk-Rus ilişkileri gösterilmek suretiyle negatif biçimde kullanılmıştır. En son 2016 seçimlerinde, Acara Özerk Cumhuriyeti’nde artan Türkiye nüfuzu, Vatanseverler İttifakı lideri David Tarhan Muravi gibi kişilerce ağır biçimde eleştirilmiş, “Türkiye’nin sadece Gürcistan için değil bütün medeni dünya için düşman olduğu” yönünde ağır ithamlar televizyon ekranlarında telaffuz edilebilmiştir.36 15 Temmuz Darbe girişimi henüz sürerken gece saatlerinde Gürcistan Milli Güvenlik Konseyi’nin acil gündemle toplanmış olması, hemen akabinde Gürcistan Cumhurbaşkanı Giorgi Margvelaşvili’nin Türkiye’nin seçilmiş hükümetine desteğini beyan etmesi, bundan kısa bir süre sonra da Başbakan Giorgi Kvirikaşvili’nin Türkiye’yi bu girişim sonrasında ziyaret eden ilk Başbakan olarak Ankara’ya gelmesi ve desteği yinelemesi dikkat çekmiştir.37 Ancak bilindiği üzere bu olaydan sonra Türk hükümetinin ve bütünüyle devletin bu yapılanmanın Türkiye içindeki ve dışındaki unsurlarına karşı takibatı ve mücadelesi yoğunlaşmış, özellikle yurt dışındaki ticari kuruluşlar ve eğitim kuruluşları noktasında pek çok devlete Türkiye’nin talepleri iletilmiştir. 15 Temmuz Darbe girişimi sonrasında Türkiye’nin yurtdışındaki FETÖ ile irtibatlı eğitim kuruluşları bağlamında muhatap devletlere çağrıları ve başvuruları olmuş, bunların devirlerinin gerçekleşmesi için Maarif Vakfı üzerinden 31 Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye arasında üçlü askeri işbirliği anlaşması imzalanacak, 11 Mayıs 2017, https://tr.trend.az/world/turkey/2752636.html Erişim Tarihi: 12.02.2018. 32 Cecire M.H. Georgia-Turkey-Azerbaijan Cooperation: Pragmatism Proves Durable Formula, 01.06.2017, https://eurasianet.org/s/georgia-turkey-azerbaijan-cooperation-pragmatism-proves-durable-formula 33 Georgian, Turkish and Azerbaijan Armed Forces conduct joint military exercises Caucasian Eagle 2017 http://defence-blog.com/army/georgian-turkish-and-azerbaijan-armed-forces-conduct-joint-military-exercisescaucasian-eagle-2017.html 34 Shahbazov F.Azerbaijan-Turkey-Georgia: A Geopolitical Axis or an Accidental Alliance? Publication: Eurasia Daily Monitor C.14, S.75, https://jamestown.org/program/azerbaijan-turkey-georgia-geopolitical-axis-accidental-alliance/ 35 Aydıngün A, Asker A. Gürcistan: De Jure Üniter De Facto Parçalı, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna Türk Dilli Halklar - Türkiye ile İlişkiler (Ed.) İsmail AYDINGÜN - Çiğdem BALIM, (Avrasya’da Yeniden Çizilen Sınırlar İnşa Edilen Kimlikler Projesi), ss.120-195, s.144-145 36 Weiss A, Zabanova Y. Georgia and Abkhazia caught between Turkey and Russia: Turkey's changing relations with Russia and the West in 2015-2016 and their impact on Georgia and Abkhazia, Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP), Berlin, 2016, https://www.ssoar.info/ssoar/bitstream/handle/document/49892/ssoar-2016-weiss_et_al-Georgia_and_Abkhazia_caught_between.pdf?sequence=1, s. 6. 37 Ajeganov B. “Real friends? Georgia-Turkey Relations in the Wake of the July 15 Coup Attempt” 10 Ağustos 2016, The Central Asia Caucasus Analyst, https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13388-realfriends?-georgia-turkey-relations-in-the-wake-of-the-july-15-coup-attempt.html Erişim Tarihi: 02.04.2017 176 harekete geçilmiştir. Gürcistan’da bu şekilde 16 büyük okul ve bir üniversite olduğu (Uluslararası Karadeniz Üniversitesi) ancak Gürcistan hükümetinin -her ne kadar darbe girişimine karşı Türk hükümetinin yanında yer aldığını ilk beyan eden devletlerden olsa da- bu kuruluşların devri konusunda olumsuz tutum takındığı ve sadece bir okulun kapatılıp öğrencilerinin başka eğitim kuruluşlarına devrini gerçekleştirdiği de dikkat çekmektedir. 2017 yılında Türk basınında Gürcistan’ın bu okulları kapatmaya karar verdiği ancak uygulamanın zaman alabileceği yönünde haberler ve yorumlar yer almıştır.38 Ağustos 2008 Savaşı sırasında ve sonrasında Türkiye’nin izlediği politika bağlamında çeşitli eleştiriler yapılmıştır. Bunlar, bir ölçüde de Rusya’nın Kırım’ı ilhakı sürecinde yapılan Ukrayna merkezli eleştirileri hatırlatmaktadır. Eleştirilerin temelini Türkiye’nin bir NATO üyesi bölge devleti olarak Rus müdahaleciliği karşısında daha aktif bir karşı tutum takınması beklentisi oluşturur. Ancak bu beklenti, birkaç açıdan gerçeklerle örtüşmemektedir. Herşeyden önce, Türkiye’nin NATO ittifakı içindeki konumu düşünüldüğünde ABD ve Batı Avrupa’daki müttefiklerinin daha yüksek bir belirleyiciliğe sahip olduğu açıktır. Bunun yanında Türkiye’nin 1990’lardan itibaren ittifakın büyük hissedarı olan ABD’nin başta Irak olmak üzere çeşitli konularda Türkiye’nin pozisyonu ile örtüşmeyen girişimlerinin olması ihmal edilmemelidir. ABD’nin 1991 Körfez Savaşı sonrasında yoğunlaşan ve Türk tarafında terörle mücadele konusunda güçlü şüpheler bırakan tutumu, 2003 Irak müdahalesi sürecinde 1 Mart tezkeresi olayı ile yeni bir safhaya geçmiştir. Hatırlanacağı üzere, her ne kadar Adalet ve Kalkınma Partisi’nin ilk hükümeti olan dönemin kabinesi TBMM’ye ABD askerlerinin Türkiye üzerinden Irak’a büyük kuvvetler halinde girmesine izin veren yasa tasarısını getirmişse de bu tasarı TBMM’de reddedilmiş ve ABD bunu kendisinin savaş maliyetlerini artıran ve beklenmedik kötü bir sürpriz olarak not etmiştir. Takip eden yıllarda Irak içinde Türkiye’nin sinir uçlarına dokunan mesela Irak Türkmenlerini siyasal sistemin tam dışında tutmaya matuf bir siyaseti açıkça izlemiş, ayrıca Türk Silahlı Kuvvetlerinin Süleymaniye’deki unsurlarını 4 Temmuz 2003 tarihinde eşi görülmemiş hakaretamiz biçimde enterne etmekten çekinmemiştir. Bu olayların ardından çok sayıda Türkmen siyasetçi çeşitli suikastlerle katledilmiş ve Türkmen kimliği ile özdeşleşmiş Kerkük şehrinde bir oldu bitti durumu oluşturularak hakimiyet KYB unsurlarına bırakılmıştır. Çuval olayından 5 sene sonra dönemin Kara Kuvvetleri Komutanı İlker Başbuğ’un komutasındaki Türk Silahlı Kuvvetleri unsurları 21 Şubat 2008’de Irak’ın Kuzeyinde terör hedeflerine yönelik Güneş Harekâtı adından büyük bir operasyon başlatmış ve ağır kış şartlarında önemli başarılar elde edilmiştir. Ancak KDP ve KYB’nin ABD üzerindeki baskısı kısa sürede netice vermiş ve ABD Türkiye’den harekâtı sonlandırmasını dönemin Savunma Bakanı Robert Gates aracılığıyla kararlı bir şekilde talep etmiştir. Böylece 29 Şubat günü harekât tamamlanarak kuvvetler Irak’tan çekilmiştir. ABD’nin bu harekâttan büyük rahatsızlık ve endişe duyduğu Gates’in anılarında da açıkça beyan edilmiştir.39 Türkiye’de 2007’de başlatılan ve yıllarca süren, Ergenekon, Balyoz gibi merkezinde büyük ölçüde Türk Ordusu’na ilişkin iddiaların yer aldığı davalarla TSK’nın yıpratılma ve etkisizleştirilme projeleri hayata geçirilmiştir. Bu davalara ilişkin olarak (süreci hararetle destekleyen çevrelerde dahi) bunların TSK içindeki Amerikan aleyhtarı Rusya ve diğer bölge devletleriyle işbirliğinden yana olan komutanların tasfiyesini hedeflediği yorum ve değerlendirmeleri yapılmıştır. Özellikle Deniz Kuvvetlerine yönelik operasyonlar, Karadeniz’de Montrö statüsü çerçevesinde Türkiye-Rusya arasında devam eden uzlaşıdan rahatsızlık duyulması ile ilişkili görülmüştür.40 Bu nedenlerle, Türkiye’nin 2015 yılından itibaren bilhassa 15 Temmuz darbe girişimi sonrasında Rusya ile ilişkilerinin daha da derinleşmesini stratejik boyut içeren bir gelişme olarak kaydetmek gerekmektedir. Sonuç Geçtiğimiz 27 sene içinde bazı iniş çıkışlara, bölgedeki kısa ve uzun süreli savaşlara, çelişen bir takım çıkarlara rağmen, Türkiye ve Gürcistan arasında örnek sayılabilecek bir ilişki modeli oluşmuştur. Bu örnek sadece Avrupa’nın doğusunda değil hatta umumiyetle Avrasya coğrafyasında bile gıpta edilebilecek bir ilişkidir. 38 Uğur F. Gürcistan FETÖ Okullarını ne yapacak?, Türkiye Gazetesi, 09.02.2017, http://www.turkiyegazetesi.com.tr/yazarlar/fuat-ugur/595420.aspx 39 Güneş Harekatının 7 Yıllık Sırrı Çözüldü, Yeniçağ, 27.01.2015, http://www.yenicaggazetesi.com.tr/gunes-harekatinin-7-yilllik-sirri-cozuldu-109011h.htm 40 Emekli Oramiral Nusret Güner: Hedef TSK Değil, Deniz Kuvvetleri, Hürriyet, 04.09.2013, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/emekli-oramiral-nusret-guner-hedef-tsk-degil-deniz-kuvvetleri-24644898, “Tümamiral Cem Gürdeniz yazdı: Türk deniz kuvvetleri neden hedefe kondu?” https://www.ulusal.com.tr/gundem/tgbliler-mumtazer-turkoneyi-fena-yakaladigundem/milletvekillerine-rekor-zamyurt/akpli-ciftci-akpye-isyan-ettikultur-sanat/insanliki-kesti-cezayiri-dikecekgundem/ermeni-soykirimi-yalanini-yasar-kemale-sormayingundem/akpli-kuzu-hesabimiz-tutmadigunde-h7418.html, “Donanma Komutanlığı’ndaki Darbe Girişimi Davası”, 08.11.2017, https://www.timeturk.com/donanma-komutanligindaki-darbe-girisimi-davasi/haber-773064 Ayrıca ilgili davaları destekleyen isimlerden Mümtazer Türköne, İhsan Dağı, Hasan Cemal gibi isimlerin çeşitli yazılarında bu konuya ilişkin değerlendirmelerinin incelendiği bir yazı olarak Bkz. Ümit Özdağ, “Ergenekon Süreci ABD ve NATO Operasyonu Muydu? 14 Şubat 2013, http://www.yenicaggazetesi.com.tr/ergenekon-sureci-abd-ve-nato-operasyonu-muydu-25774yy.htm 177 Bu ilişkinin tesisinde Gürcistan’ın komşusu, Güney Kafkasya’nın hidrokarbon zengini ve Türkiye’nin uluslararası düzeyde en yakını konumunda olan Azerbaycan’ın çok önemli rolü olmuştur. Geçtiğimiz çeyrek asırda oluşan bu model ilişki sistemi esasen üçlü “trilateral” bir sistemdir. Bu sistem izah edilirken temeline coğrafyanın nesnel belirleyiciliği konmakta ve düz bir jeopolitik okuma yapılmaktadır. Elbette “jeopolitik”, 20. Yüzyıl başında neredeyse basit düzeyli bir siyasi coğrafya yaklaşımı şeklindeydi. Ancak anlamı ve kapsamı yıllar geçtikçe genişledi. Teknolojik gelişmeler, ulaşım ve iletişim sahasındaki yenilikler jeopolitiğe farklı muhtevalar kazandırdı. Bu nedenle Gürcistan jeopolitiğini de salt siyasi coğrafya perspektifinden göremeyiz. Coğrafyayı canlandıran, politikacılar için anlamlı hale getiren ekonomi, enerji, ulaştırma, savunma/güvenlik gibi alanlar mevcuttur. İşte Azerbaycan’ın Hazar kaynaklarını üretme ve dünya piyasalarına güvenilir yollarla ihraç etme, bunu yaparken kendisine düşmanca politika izleyen Ermenistan’ı sistem dışında tutarak son derece barışçı bir yolla cezalandırma, kendi ülkesi dışında başta hidrokarbonla ilgili sektörler olmak üzere muhtelif sektörlerde yatırım gerçekleştirme vizyonu, olan biteni coğrafyanın tek bir boyutuyla izah etmeyi güçleştirmektedir. Gürcistan, yüzyıllardır kültürel bakımdan Anadolu ve Azerbaycan üzerinden Türk kültürü ile gergef gibi işlenmiştir. 21. Yüzyılda jeopolitik hatlar, bu işlemin farklı araçlarla daha etkili biçimde süreceğinin işaretini vermektedir. Bu anlamda, Türkiye ve Gürcistan’ın farklı din ve dillerden iki kadim millete sahip iki önemli devlet olarak aralarında çeyrek asır arzında oluşmuş bu muhteşem ilişki modelini daha ileriye taşımak için çaba sarf etmeleri bütün dünya açısından anlamlı olacaktır. Bu nedenle iki ülkenin tamamen dışında gelişen faktörlerin bu sistemi olumsuz etkileme riskleri üzerine model kriz yönetim çalışmalarının yapılmasında, askeri alandaki ilişkilerin (çok taraflıdan ziyade) ikili düzeyde veya Azerbaycan’la birlikte üçlü düzeyde daha da derinleştirilmesine, terörle mücadele, kritik enerji altyapısı güvenliği, siber suçlar gibi sahalarda karşılıklı tecrübe paylaşımı ve ortak projelerin önünün açılmasında yarar vardır. Kaynaklar 1. GÜNAY A.C. Gürcistan Sorunları Bağlamında Türkiye ve Rusya Federasyonu’nun Politikaları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2009. 2. DEMİR A.F. Türk Dış Politikası Perspektifinden Güney Kafkasya, Bağlam Yay., 2003 3. WEISS A, ZABANOVA Y. Georgia and Abkhazia caught between Turkey and Russia: Turkey's changing relations with Russia and the West in 2015-2016 and their impact on Georgia and Abkhazia, Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP), Berlin, 2016, https://www.ssoar.info/ssoar/bitstream/handle/document/49892/ssoar-2016-weiss_et_alGeorgia_and_Abkhazia_caught_between.pdf?sequence=1 4. AYDINGÜN A, ASKER A. Gürcistan: De Jure Üniter De Facto Parçalı, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna Türk Dilli Halklar - Türkiye ile İlişkiler (Ed.) İsmail AYDINGÜN – Çiğdem BALIM, Avrasya’da Yeniden Çizilen Sınırlar İnşa Edilen Kimlikler Projesi, ss.120-195. 5. AYDINGÜN A, ASKER A, Aslan Yavuz ŞİR. Gürcistan’daki Müslüman Topluluklar: Azınlık Hakları, Kimlik, Siyaset, Ankara: AVİM Yay., 2016. 6. AJEGANOV B. Real friends? Georgia-Turkey Relations in the Wake of the July 15 Coup Attempt 10 Ağustos 2016, The Central Asia Caucasus Analyst, http://www. cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13388real-friends?-georgia-turkey-relations-in-the-wake-of-the-july-15-coup-attempt.html 7. ARAS B. ve AKPINAR P. The Relations Between Turkey and the Caucasus. Perceptions C. 16, S.3 (2011), s.53-68. 8. Aras B, Akpınar P. The Relations Between Turkey and Cucasus, Perceptions Güz 2011, C.16, S.3., ss.53-68. 9. ERHAN Ç. Kafkasya’nın Yükselen Yıldızı İlham Aliyev Döneminde Azerbaycan, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, , 2013. 10. MÜLLER D. Ethno-demographic history of Abkhazia 1886-1989, Chapter 15. Demography: “The Abkhazians: A Handbook by George Hewitt (Ed.) Richmond, Surrey: The Curzon Press 1999 (Caucasus World /Peoples of the Caucasus & The Black Sea), ss. 218-239. 11. GÖKSEL D.N. “Turkey and Georgia: Zero-Problems?”, Black Sea Trust for Regional Cooperation, Haziran 2013. 12. EKİNCİ D. Çatışan Küresel Güçler ve Karadeniz Güvenliği: Abhazya Üzerine Bir Değerlendirme, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, S.40, (Kış 2014),ss.1-16. 13. SHAHBAZOV F. “Azerbaijan-Turkey-Georgia: A Geopolitical Axis or an Accidental Alliance?”, Eurasia Daily Monitor, V. 14 S. 75, 7 Haziran 2017, https://jamestown.org/program/azerbaijan-turkey-georgia-geopoliticalaxis-accidental-alliance/ 14. UĞUR F. Gürcistan FETÖ Okullarını ne yapacak?, Türkiye Gazetesi, 09.02.2017, http://www.turkiyegazetesi.com.tr/yazarlar/fuat-ugur/595420.aspx 15. BOZKURT G.S. Gürcistan’daki Etnik Çatmalar Karşısında Türkiye ve Rusya’nn Tutumu, Karadeniz Araştırmaları, Say: 19, Güz 2008, s. 1-30. 16. ÖZKAN G. Georgia’s NATO Membership Within Context of The Black Sea Dimension of The New Great Game, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, S.27, 2010, s. 1-22. 17. CHKHEIDZE I, Georgia-Azerbaijan-Turkey: alliance or delayed-action mine?, Eurasia Daily, 09.09.2017, https://eadaily.com/en/news/2017/09/09/georgia-azerbaijan-turkey-alliance-or-delayed-action-mine 178 18. CHKHIKVADZE I. Zero Problems With Neighbors: The Case of Georgia, Turkish Policy Quarterly, Yaz 2011, http://turkishpolicy.com/Files/ArticlePDF/zero-problems-with-neighbors-the-case-of-georgia-summer-2011-en.pdf s.3. 19. VINDIMIAN M. Evolution of Turkish Foreign Policy towards Georgia, Istituto Per Gli Studi Di Politica Internazionale, ISPI Policy Brief, S.196, Eylül 2010. http://www.ispionline.it/it/documents/PB_196_2010.pdf, s.3. Erişim Tarihi: 04.04.2018. 20. CECIRE M.H. Georgia-Turkey-Azerbaijan Cooperation: Pragmatism Proves Durable Formula, 01.06.2017, https://eurasianet.org/s/georgia-turkey-azerbaijan-cooperation-pragmatism-proves-durable-formula 21. ÇELİKPALA M. Son Yirmi Yılda Türkiye’nin Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna’ya Yönelik Dış Politikası ve Bu Ülkelerdeki Faaliyetleri, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna Türk Dilli Halklar - Türkiye ile İlişkiler (Ed.) İsmail AYDINGÜN - Çiğdem BALIM, (Avrasya’da Yeniden Çizilen Sınırlar İnşa Edilen Kimlikler Projesi), s. 309-403. 22. ÇELİKPALA M. Türkiye ve Kafkasya: Reaksiyoner Dış Politikadan Proaktif Ritmik Diplomasiye Geçiş, Uluslararası İlişkiler, C.7, S.25 (Bahar 2010), s. 93-126. 23. AYDIN M. Turkey’s Caucasus Policy, Mustafa Aydın (Der.), Non Traditional Security Threats and Regional Cooperation in South Caucasus, IOS Press, s.139.153. 24. SEFEROV R. Akış A. Sovyet Döneminden Günümüze Ahıska Türklerinin Yaşadıkları Coğrafyaya Göçlerle Birlikte Genel Bir Bakış, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.24, 2008, s. 393-411. 25. TVALODZE S. Georgia-Turkey Trade Relations - Challenges and Opportunities, Policy Research for Sustainable Economic Development, implemented by PMC Research Center by the support of Konrad Adenauer Foundation, Tiflis 2016, https://think-asia.org/bitstream/handle/11540/6941/Georgia-Turkey_Trade.pdf?sequence=1 26. TSKRIALASHVILI S. Mikheil Saakaşvili Döneminde Türkiye-Gürcistan Arasındaki İlişkiler (2004-2013), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2017. 27. KANTARCI Ş. Kafkasya’da Etnik Çatışmalar Ekseninde Güney Osetya Sorunu, Cavid Veliev ve Araz Aslanlı (Der.), Güney Kafkasya: Toprak Bütünlüğü, Jeopolitik Mücadeleler ve Enerji, Berikan Yayınevi, Ankara, 2011. 28. ŞAHİN Ş. Gürcistan Ekonomisi ve Türkiye-Gürcistan Ticari İlişkilerinin Analizi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2016. 29. ÖZDAĞ Ü. Ergenekon Süreci ABD ve NATO Operasyonu Muydu? 14 Şubat 2013, Yeniçağ, http://www.yenicaggazetesi.com.tr/ergenekon-sureci-abd-ve-nato-operasyonu-muydu-25774yy.htm 30. İMANBEYLİ V. Modern Dönemde Kafkaslarda İşbirliği Modelleri, Avrasya İncelemeleri Dergisi - Journal of Eurasian Studies (AVİD), IV/2 (2015), s. 224-253. 31. SARIKAYA Y. Georgian Foreign Policy After The August 2008 War, Karadeniz Araştırmaları, C. 8, S. 31, Sonbahar 2011, ss.1-16. 32. DEMİRAĞ Y. Bağımsızlıktan Kadife Devrime Türkiye-Gürcistan İlişkileri, Uluslararası İlişkiler, C.2, S.7, Güz 2005. 33. Publication: Eurasia Daily Monitor Volume: 14 Issue: 75, https://jamestown.org/program/ azerbaijan-turkeygeorgia-geopolitical-axis-accidental-alliance/ 34. Gürcistan Çıkarması, Sabah, 15.07.1997, http://arsiv.sabah.com.tr/1997/07/15/r02.html Erişim Tarihi: 09.04.2018. 35. Rusya’yı kızdıran büyükelçi, Milliyet, 19.03.2004, http://www.milliyet.com.tr /2004/03/19/dunya/dun03.html 36. Acarya krizi tatlı bitti, Radikal, 07.05.2004 http://www.radikal.com.tr/yorum/acarya-krizi-tatli-bitti-710163/ 37. http://www.mfa.gov.tr/no_96_-7-nisan-2011_-sergey-bagaps_in-turkiye-ziyareti-hk_.tr.mfa 38. Turist olarak geldi General oldu, Hürriyet, 17.05.2014, http://www.hurriyet.com.tr/ gundem/turist-olarakgeldi-general-oldu-26436240 Erişim Tarihi: 10.03.2018. 39. Güneş Harekatının 7 Yıllık Sırrı Çözüldü, Yeniçağ, 27.01.2015, http://www.yenicaggazetesi. com.tr/gunesharekatinin-7-yilllik-sirri-cozuldu-109011h.htm 40. Georgia-Turkey Entente, Publication: Monitor Volume: 7 Issue: 22 February 1, 2001.https://jamestown.org/program/georgia-turkey-entente/ 41. https://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5062.html 42. Donanma Komutanlığı’ndaki Darbe Girişimi Davası, 08.11.2017, https://www.timeturk. com/donanmakomutanligi-ndaki-darbe-girisimi-davasi/haber-773064 43. Georgia Kicks Off 2018 with Caucasus Trade Conflict, 4 Ocak 2018, https:// eurasianet.org/s/georgia-kicksoff-2018-with-caucasus-trade-conflict Erişim Tarihi: 05.03.2018. 44. Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye arasında üçlü askeri işbirliği anlaşması imzalanacak, 11 Mayıs 2017, https://tr.trend.az/world/turkey/2752636.html Erişim Tarihi: 12.02.2018. 45. Emekli Oramiral Nusret Güner: Hedef TSK Değil, Deniz Kuvvetleri, Hürriyet, 04.09.2013, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/emekli-oramiral-nusret-guner-hedef-tsk-degil-deniz-kuvvetleri-24644898 46. Tümamiral Cem Gürdeniz yazdı: Türk deniz kuvvetleri neden hedefe kondu? https://www.ulusal.com.tr/gundem/tgbliler-mumtazer-turkoneyi-fena-yakaladigundem/milletvekillerine-rekor-zamyurt/akpli-ciftci-akpye-isyanettikultur-sanat/insanliki-kesti-cezayiri-dikecekgundem/ermeni-soykirimi-yalanini-yasar-kemalesormayingundem/akpli-kuzu-hesabimiz-tutmadigunde-h7418.html 47. U.S. Boosts Successful Military Cooperation with Georgia, 5 Ağustos 2004, https://old.civil.ge/eng/article.php?id=7556 Erişim Tarihi: 04.02.2018. 48. http://defence-blog.com/army/georgian-turkish-and-azerbaijan-armed-forces-conduct-joint-militaryexercises-caucasian-eagle-2017.html 179 Səlimov Şirxan Sumqayit Dövlət Universiteti, t.ü.e.d., professor shirxan.salimov@mail.ru AZƏRBAYCAN-OSMANLI MÜNASİBƏTLƏRİ (1918-ci İL İYUN- İYUL AYLARI) Açar sözlər: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Osmanlı dövləti, Batum müqaviləsi, Qafqaz İslam Ordusu, Milli Şura, işğalçılar Ключевые слова: Азербайджанская Демократическая Республика, Османская государство, Батумский договор, Кавказская исламская армия, Национальный совет, оккупанты Keywords: Azerbaijan Democratic Republic, Ottoman state, Batum Treaty, National Council, Caucasian Islamic Army, provisional government, invaders 1918-ci ilin əvvəllərində Trabzon və Batum danışıqları Zaqafqaziya Seyminə daxil olan xalqların Türkiyəyə münasibətində köklü fikir ayrılıqlarını üzə çıxartdı. Trabzon danışıqları dayandırıldıqdan sonra Batuma səfər edən Ənvər Paşa Trabzonda Zaqafqaziya hökumətinin dağılacağı təqdirdə Türkiyə ilə geniş sərhədləri olan müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılmasına tərəfdar olduğunu və bu dövlətin Türkiyə tərəfindən müdafiə ediləcəyini bildirdi.1 1918-ci il Mayın 28-də Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıldığını elan etdi. Elə həmin iclasda Milli Şura Fətəli xan Xoyskiyə hökumət yaratmağı tapşırdı. Bu zaman Cənubi Qafqazda ərazisi baxımından ən böyük ölkə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti idi. Mayın 30-da Azərbaycanın öz müstəqilliyini elan etməsi haqqında radioteleqrafla dünyanın əsas siyasi mərkəzlərinə məlumat verildi.2 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti beynəlxalq münasibətlər sahəsində ilk müstəqil addımlarını atmağa başladı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasından sonra Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri yeni mərhələyədövlətlərarası münasibətlər mərhələsinə daxil oldu. 1918-ci il iyunun 4-də Batumda Osmanlı ilə Azərbaycan Xalq Cühuriyyəti arasında sülh və dostluq haqqında imzaladıqları 11 maddə və 2 əlavədən ibarət olan müqaviləni Azərbaycana yardımla yanaşı, iqtisadi, hərbi-siyasi maraqlar, xüsusən neftə yiyələnmək naminə atılan addım kimi də qiymətləndirmək olar. Müstəqil Azərbaycan dövləti adından Milli şuranın sədri M.Ə. Rəsulzadə və xarici işlər naziri M.H.Hacınski, Osmanlı dövləti tərəfindən ədliyyə naziri Xəlil bəy və şərq cəbhəsi komandanı Vehib paşanın imzaladıqları dostluq müqaviləsinə əsasən iki ölkə arasında daimi sülh və möhkəm dostluq münasibətləri bərqərar edilirdi. Osmanlı hökuməti qayda-qanunu və ölkənin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün ehtiyac olduğu təqdirdə Azərbaycan hökumətinə silahlı qüvvələrlə yardım etməyi öz öhdəsinə götürürdü.3 Beləliklə Birinci Dünya müharibəsinin sonlarına yaxın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Türkiyənin münasibətlərinin hüquqi əsasını 4 iyunda imzalanmış Batum müqaviləsi təşkil edirdi. Müqavilədə göstərilirdi: "Bir tərəfdən, Osmanlı imperator hökuməti, digər tərəfdən isə müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti öz ölkələri arasında siyasi, hüquqi, iqtisadi və intellektual zəmində mehriban dostluq münasibətləri bərqərar etməklə qarşılıqlı surətdə razılığa gəlirlər". 4 iyunda imzalanmış "Sülh və Dostluq" müqavilələrinə əlavə olaraq daha iki saziş də bağlandı. Birinci saziş Bakı-Batum neft kəmərinə aid olub Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə arasında imzalandı. Tərəflər razılığa gəldilər ki, öz ərazilərində neft kəmərinin fəaliyyətini təmin etsinlər. Bu sazişin imzalanması Azərbaycan neft sənayesinin işinə müsbət təsir göstərib, onun xarici bazara çıxışını təmin edirdi. Eyni zamanda bununla Türkiyə tərəfi də Trabzon və Batum konfranslarında qarşıya qoyduqları əsas strateji məqsədə - Bakı neftinin Batum limanına daşınmasına nail olurdular.4 İkinci saziş dəmir yollarına aid idi və dörd dövlət - Osmanlı imperiyası, Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan respublikaları arasında imzalanmışdı. Sazişdə qeyd edilirdi ki, keçmiş Rusiya dövlətinin mülkiyyəti olan dəmir yol nəqliyyat vasitələri müqavilə imzalayan tərəflərinin ərazi hüdudlarına uyğun olaraq onlar arasında bölüşdürüləcək. Cənubi Qafqaz respublikalarından Gürcüstana məxsus dəmir yolları Türkiyə ilə bərabər 28 may müqaviləsinə görə almanların da istifadəsinə verilirdi. Almaniya Gürcüstan qəyyumluğunu qəbul etdikdən və onun dəmir yollarından azad şəkildə istifadə etmək imtiyazı aldıqdan sonra Bakı neftinə doğru əhəmiyyətli addım atmış oldu. Almaniya Gürcüstana daxil olduqdan sonra müxtəlif yollarla türklərin Bakıya nəzərdə tutulan hücumunu pozmağa çalışırdı. Amerika alimi C.Lençkovski yazır: "İstənilən vəziyyətdə 1 Həsənli C. Azərbaycan tarixi: Türkiyə yardımından Rusiya işğalına qədər (1918-1920-ci illər). Bakı, 1998, s. 72 Адрес календарь Азербайджанской Республики на 1920-й год, ч.2. Под ред. А.М. Ставровского. Б., 1920, s. 1819 3 ARDA, f.28 , siyahı 1, iş 33, v.12-13 4 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, с. 364 2 180 almanlar neftlə zəngin olan bu vilayəti türklərə güzəştə getmək istəmirdilər, ona görə gizli alman casusları bu zaman Tiflisə uzağa gedəcək vədlər verirdilər". 5 Batumda olan Azərbaycan nümayəndələri respublikadakı vəziyyət haqqında Milli Şuranın nümayəndəsi N.Usubbəyovdan və ayrı-ayrı yerlərdən gəlmiş nümayəndələrdən ətraflı məlumat aldıqdan sonra 4 iyun müqaviləsinin dördüncü bəndinə istinad edərək Osmanlı hökumətindən yardım istəməyi qərara aldılar. Bu məqsədlə Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə və xarici işlər naziri M.H.Hacınski Azərbaycana hərbi yardım göstərilməsi barədə Türkiyə nümayəndələri ilə danışıqlar apardılar. Müqavilə öhdəliklərinə görə onlar Osmanlı hökumətindən Azərbaycana ordu göndərilməsini xahiş etdilər.6 İyun ayının 13-də Milli Şuranın Tiflisdə keçirilən iclasında Batumdan yeni qayıtmış Xarici İşlər naziri M.H.Hacınski sülh danışıqları, yardım istənilməsi və imzalanmış diplomatik sənədlər barəsində geniş məlumat verdi. M.H.Hacınski İstanbula Azərbaycan nümayəndələrinin göndəriləcəyini bildirdi. Bu barədə M.Ə.Rəsulzadə yazır: "Azərbaycanın nə kimi çətinliklərə məruz qaldığı və bu təhlükəli vəziyyətdən çıxa bilmək üçün Türkiyənin yardımına möhtac olduğunu Azərbaycan nümayəndələrinin Trabzon və Batumda türklərlə mövcud olan əlaqələri əsasında şifahi və yazılı anlatmışlardı. ". Bununla əlaqədar qeyd edilməlidir ki, xüsusi dəvət və dövlətlərarası müqavilə zəminində Azərbaycana hərbi yardım göstərilməsinin xarici hərbi müdaxilə ilə heç bir əlaqəsi yox idi. Bu məsələ ilə bağlı Аzərbaycan Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskinin də fikri belə idi. О deyirdi: "Türkiyə-Azərbaycan sülh müqavləsinin bir maddəsinə görə, ölkəmizə nə vaxt lazım olsa hüququmuzun müdafiəsi üçün türklər bizə bir qədər əsgər verməli idilər. Türklər imzalarına əməl və vəzifələrini icra etdilər. Bizə xaricdən qüvvə almaq üçün başqa millət və dövlətə müraciət etmək bəzi səbəblərə görə mümkün deyildi, müraciət etdikdə də bir nəticə hasil olmazdı, ona görədir ki, dindaş və millətdaşımız olan Türkiyəyə müraciət edildi". 7 Azərbaycan nümayəndələrinin müraciətini qəbul edən Osmanlı dövləti elə etmək istəyirdi ki, Azərbaycana ordu göndərilməsi Almaniyanın etirazına səbəb olmasın. Ona görə Türkiyə hökuməti qərara aldı ki, Osmanlı ordusu və Azərbaycan könüllülərindən ibarət "İslam Ordusu" yaradılsın. Ənvər Paşanın fikrincə, belə olduqda Almaniyanın müqavimətini aradan götürmək olardı. Əslində, "Qafqaz İslam Ordusu"nun yaradılmasına Ənvər paşa hələ 1918-ci ilin mart ayından başlamışdı. İstanbula gəlib çatan Azərbaycan nümayəndələrindən vəziyyət haqqında məlumat alan baş nazir Tələt paşa Azərbaycana yardım məsələsini hökumət kabinetinin müzakirəsinə çıxarmış və müvafiq qərar qəbul etmişdi. Qərara uyğun olaraq Azərbaycana gedəcək zabitləri seçmək üçün komissiya yaradılmışdı. İlkin olaraq komissiya tərəfindən 20 nəfərədək zabit seçilmişdi.8 Komanda heyətini formalaşdırmaq üçün Nuru paşa təcili olaraq Mosula yollanmışdı. Burada o, VI Ordunun içərisindən Azərbaycana göndərilmək üçün 149 zabit, 488 gizir və əsgər seçmişdi. Bu kiçik dəstə 1918ci ilin aprel ayının əvvəlində Azərbaycana yola düşmüşdü. Seçiləcək digər zabitlər və hərbçilər az sonra Azərbaycana yola salınmalı idi. 9 Aprel ayının 5-də Ənvər paşa Qafqaz İslam ordusunun təşkili haqqında əmri imzaladı. Aprel ayının 8də Mosuldan hərəkətə başlayan Nuru paşa mayın 9-da Təbrizə çatdı və mayın 20-də Araz çayını keçib Gəncəуə doğru hərəkətə başladı. Mayın 24-də Nuru paşa artıq Yevlaxda idi.10 İyunun əvvəllərində Türk hərbi dəstələri artıq Gəncəyə yetişməkdə idilər. Türkiyə qoşunlarının bir qismi Qars və Gümrüdən keçib Qarakilsə-Dilican-Qazax və Ağstafa yolu ilə, digər hissəsi isə Cənubi Azərbaycan-Qarabağ istiqamətindən hərəkət edirdi. Mürsəl paşanın başçılıq etdiyi Türkiyə ordusunun ən yaxşı diviziyalarından olan 5-ci diviziya iyun ayının əvvəllərində Gəncəyə daxil oldu. 257 zabitdən və 5575 əsgərdən ibarət olan bu diviziyanı Azərbaycan əhalisi böyük sevinclə qarşıladı. Türkiyənin Qafqazda olan hərbi hissələrinin yeni baş komandanı Ənvər paşanın ögey qardaşı Nuru paşa da öz qərargahı ilə birlikdə Gəncəyə gəldi.11 Türk qoşunlarının Gəncə istiqamətində hərəkəti Sovet Rusiyasını və öz hakimiyyətini bütün Azərbaycana yaymaq arzusunda olan Bakı Xalq Komissarları Sovetində ciddi narahatçılığa səbəb oldu. V.İ.Lenin hələ may ayının axırlarında S.G.Şaumyana göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Bakının beynəlxalq vəziyyəti çətindir. Buna görə də məsləhət görərdim ki, Jordaniya ilə ittifaqa girməyə cəhd edin".12 Bu direktivə uyğun olaraq Bakı XKS-i adından S.G.Şaumyan iyun ayının 6-da Gürcüstana, N.Jordaniyaya müraciət edərək guya Cənubi Qafqazın istiqlaliyyətini Türkiyə hücumlarından müdafiə etməkdə Sovet hakimiyyətinə yardım göstərməyi təklif etmişdi. Məktubda göstərilirdi ki, əgər Gürcüstan hökuməti Türkiyə qoşunlarını öz ərazisindən 5 Там же, с.365 Kurat N. Türkiye ve Rusiya, s. 531 7 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar). I cild. Bakı, 1998, s. 39 8 Şeyxzamanlı N. Аzərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri. Bakı, 1997, s. 69 9 Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan. Bakı, 1999, s. 104 10 Yenə orada, s. 106 11 Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920). Bakı, 1996, s. 63 12 Yenə orada, s. 64 6 181 Azərbaycana buraxmasa, RSFSR XKS-nin hakimiyyəti Cənubi Qafqazda bərqərar edildikdən sonra Gürcüstana muxtariyyət verilə bilər. Bu məsələ ilə bağlı öz növbəsində Almaniya da Gürcüstana təzyiq göstərirdi və bütün bu amillərlə bağlı Gürcüstan hökuməti Türkiyə qoşunlarını öz ərazisindən Azərbaycana buraxmamaqda hər iki baxımdan maraqlı idi. Ona görə iyun ayının 10-da Borçalı istiqamətindən Azərbaycana doğru hərəkət edən türk qoşunları alman-gürcü qoşunları ilə üz-üzə dayandı. Böyük müharibənin bütün çətinliklərində müttəfiq olan Almaniya və Türkiyə Qafqaz siyasətində bir-birinə qarşı durmalı olmuşdu. Çox da böyük olmayan hərbi əməliyyat nəticəsində Türkiyə ordusu general Kressin başçılıq etdiyi alman-gürcü dəstələrini geri oturtdu və xeyli sayda əsir aldı. Bu hadisə ilə bağlı iyun ayının 11-də Almaniya Baş qərargahı öz teleqramında Türkiyədə və Yaxın Şərqdə olan hərbi hissələrini çıxaracağı ilə Osmanlı hökumətini hədələyirdi və hərbi əsirləri buraxmağı tələb edirdi. Hərbi əsirlər azad edilsə də, alman-gürcü qoşunları Türk ordusunun Gəncəyə, son nəticədə isə Bakıya hərəkətinin qarşısını ala bilmədi. Lakin bu hadisə hələ Tiflisdə olan Azərbaycan hökumətinə münasibəti dəyişdirdi və bundan sonra Gürcüstanda qalmağın mümkünsüzlüyünü başa düşən Azərbaycan hökuməti və Milli Şura iyun ayının 16-da Gəncəyə köçməli oldu.13 Qafqazdakı şəraitlə tanış olmaq və gələcək planları dəqiqləşdirmək üçün Ənvər paşa iyunun 5-də Batuma gəldi. Batumda ordu hissələri yenidən qruplaşdırıldı. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə bütün Qafqazda türk ordusu cəmi 57,5 min zabit və əsgərdən ibarət idi. 1918-ci ilin iyununda osmanlı komandanlığı Azərbaycanda hərbi əməliyyatlara başlamaq barədə əmr verdi. Şərq ordular qrupu yaradıldıqdan bir gün sonra Ənvər paşa Hindenburqa Şimali və Şərqi Qafqazın müsəlman əhalisinə kömək etmək üçün başlanılan hərbi əməliyyatı dayandıra bilməyəcəyini bildirdi. İyunun 14-də əməliyyata rəhbərliyi Nuru paşa bilavasitə öz üzərinə götürdü. Göyçay vuruşmasından sonra Osmanlı komandanlığı Kürdəmiri azad etmək əmri verdi. Türk ordusunun hücumu nəticəsində iyunun 16-da ermənilər Gümrü-Culfa dəmiryolunu türklərin nəzarətinə verməyə məcbur oldular. Belə uğurlu başlanğıcın, o cümlədən Gəncədə türk zabitlərinin olması nəticəsində iyunun 16-da Azərbaycan hökuməti Tiflisdən Gəncəyə köçdü14. Azərbaycan Milli Şurası və Müvəqqəti hökumət iyun ayının 16-da Gəncəyə köçən kimi çətinlik qarşısında qalmalı oldu. Milli şuradan kənarda qalmış bəzi qüvvələr, xüsusən ilhaqçılar real qüvvəyə malik olan Nuru paşa vasitəsilə Milli Şuranı hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa çalışdılar. M.B.Məmmədzadənin təbirincə, rus çarlarının sabiq qapı qulları və Şeyxülislamdan ibarət olan bu qüvvələr Milli Şuranı ifrat inqilabçılıqda və Azərbaycanda nüfuza malik olmamaqda ittiham etdilər. Seçkilər nəticəsində yaranmış Azərbaycanda yeganə legitim orqan olan Milli Şuranın və Müvəqqəti hökumətin ləğv edilməsi və Nuru paşanın özünün yeni hökumət təşkil etməsi tələb olundu. Bu, artıq siyasi böhran demək idi. İyunun 17-də M.Ə.Rəsulzadənin başçılığı ilə Milli Şuranın keçirdiyi qızğın müzakirələrdən sonra böhran çox çətinliklə aradan qaldırıldı.15 Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə, baş nazir F.Xoyski və xarici işlər naziri M.H.Hacınskidən ibarət bir heyət Nuru paşa ilə görüşüb, məsələni müzakirə etmək istədilər. Lakin Nuru paşa yalnız bir əsgər olub, siyasəti anlamadığını, bu mövzuda siyasi müşaviri olan Əhməd bəy Ağaoğlu ilə danışmağı məsləhət görmüşdü. Ə.Ağaoğlu isə demişdi: Xalq sizi istəmir, komandanlıq da sizin işinizə qarışmaq istəmir. Öz qüvvənizə güvənirsinizsə, məclisinizi açın, hökumətinizi qurun. Xalq sizə qarşı üsyan etsə, türk əsgəri qarışmaz; çünki əsgər buraya qardaşlarını düşməndən qurtarmaq üçün gəlmişdir. Komandanlıq hansı şərtlərdə Azərbaycan hökumətinə yardım edə bilər? qarşı sualına Ə.Ağaoğlunun verdiyi cavabı ( Milli Şura özünü ləğv etsin, Nuru paşa özü ayrı bir hökumət qurar) kəskin etiraza səbəb olmuşdu. Müzakirə nəticəsində Ə.Ağaoğlu razı olur ki, Milli Şura yeni hökumət qursun və işin xatirinə bütün hüququnu bu hökumətə təhvil verib, özünü buraxsın.16 Müzakirənin nəticələri Milli Şuranın 17 iyun tarixli iclasında kəskin mübahisələrə səbəb oldu. Zaqataladan olan nümayəndə Aslan bəy Qardaşov Türkiyə ilə birləşməyin qatı tərəfdarı olduğunu bildirib, onun burada olmasını Azərbaycan istiqlalında iştirak kimi qəbul etməməyi xahiş etdi.17 Digər tərəfdən, etiraz əlaməti olaraq sosialistlər və hümmətçilər də hökumətdən çıxdıqlarını elan etdilər. Milli Şuranın bir sıra üzvləri Nuru paşanın və ətrafındakı adamların ölkənin daxili siyasi həyatına müdaxiləsini kəskin pisləyib, Milli Şuranın öz hüququndan əl çəkib, ölkəni qara qüvvələrin ixtiyarına buraxmamağı təklif etdilər. F. Xoyski hökumətin istefasını elan etdi. N. Yusifbəyli geniş çıxışında vəziyyəti təhlil edərək, çox həssas anda məsuliyyətli qərar qəbul etmək zərurətini bildirdi. Onun təklifi konstruktivliyi ilə fərqlənirdi: Kabinənin istefasını qəbul edək, sonra rəisimizə tapşıraq ki, özü etimad etdiyi bir adama yeni bir hökumət təşkil etməyi tapşırsın. Yeni təşkil olunacaq hökumətə müstə13 Həsənli C. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920-ci illər). Bakı, 2009, s. 87 ARDA, f.970, siy.1, iş 1, v. 48а 15 Həsənov С. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920). Bakı, 1993, s. 55 16 Məmmədzadə M.B. Azərbaycan milli hərəkatı. Bakı, 1992, s.140 17 ARDA, f. 894, siy. 10, iş 149, v.10 14 182 qillikdən irəli gələn bütün əsasları və onlara sadiq qalması şərti ilə səlahiyət verək ki, ölkəni idarə edib, yaxın zamanda qiymətli bir əmanət kimi saxlasın.18 N.Yusifbəylinin bu təklifi mövcud şəraitdə ən münasib çıxış yolu hesab edilir, bu xüsusda müvafiq qərar qəbul edildikdən, yeni hökumətin tərkibini təsdiq etdikdən sonra Milli Şura öz işini müvəqqəti dayandırır. Milli Şura yeni Müvəqqəti hökumətin hüquq və vəzifələri eləcə də Azərbaycan Milli Şurasının buraxılması haqqında qərar qəbul edir. Ölkədə yaranmış real vəziyyəti və konkret tarixi şəraiti nəzərə alan Azərbaycan Milli Şurası iyunun 17-də Gəncədə iki mühüm qərar qəbul etməyə məcbur oldu: öz fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırıb bütün hakimiyyəti (həm qanunvericilik, həm də icra hakimiyyətini) Müəssislər Məclisi çağırılanadək Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə yaradılmış yeni - ikinci Müvəqqəti hökumətə həvalə etdi. Azərbaycan Milli Şurası çətinliklə əldə olunmuş istiqlalın itirilməsindən ehtiyat edərək, o zaman həm də qərara aldı ki, qısa müddət ərzində Müəssislər Məclisi çağırılmalı və o vaxta qədər isə Fətəli xan Xoyski hökuməti hakimiyyəti öz əlində saxlamalı, heç kimə güzəştə getməməlidir. Azərbaycan Milli Şurası eyni zamanda hökumətin hüquq və səlahiyyətlərini də konkret şəkildə müəyyənləşdirmişdi. Hökumət Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini, mövcud siyasi azadlıqları ləğv edə bilməzdi və aqrar məsələ, həmçinin bu kimi digər mühüm məsələlər barədə inqilabi qanunları dəyişdirmək hüququna malik deyildi. Qalan məsələlərdə isə hökumətə müstəqil hərəkət etmək səlahiyyəti verilirdi. Müvəqqəti hökumət altı aydan gec olmayaraq Müəssislər Məclisi çağırmalı idi. Beləliklə, “iyun böhranı” Milli Şuranın fəaliyyətinin müvəqqəti dayandırılması ilə nəticələndi. Türkiyənin Qafqazda irəliləmək, hətta daha irəli getmək arzusu onun müttəfiqi Almaniyanı daha çox narahat edirdi. Alman mənafeyi baxımından bu irəliləmə zərərli hesab edilib, bunun qarşısını almaq üçün tədbirlər görülürdü. Qafqazda almanların öz mənafelərinə uyğun məqsədləri vardı, bunlardan ən mühümü Bakı neftindən istədikləri miqdarda faydalanmaq imkanlarını təmin etmək idi. Ona görə də Azərbaycan istiqlalını tanımayan, əhalisini tatar adlandıran və Türkiyə ilə etnik-mədəni, dini və s. sahədəki qohumluğunu qəbul etməyən Almaniya, Bakının Türkiyənin hərbi yardımı ilə azad olunmasını arzu etmirdi. Almanlar ən azı Bakı neftinə şərik çıxmaq istəyirdilər.19Müttəfiqlər arasında Azərbaycana münasibətdəki mənafe fərqləri çox tezliklə iki ölkə arasında ziddiyyətlərin kəskinləşməsinə səbəb oldu. Antanta ölkələrinə qarşı müharibədə müttəfiq olmalarına baxmayaraq Qafqaz məsələsində Osmanlı dövləti ilə Almaniya arasında ixtilaflar davam edirdi. Bu ixtilafların təməlində başlıca olaraq Qafqazın bu dövlətlərdən hansının nüfuz dairəsində olacağı, əlverişli strateji mövqedə yerləşən Azərbaycana, onun zəngin təbii sərvətlərinə, ilk növbədə Bakı neftinə və Xəzər dənizinə kimin sahib olacağı dururdu. Lakin, bu ixtilaflar düşmənçilik səviyyəsinə qalxmamışdı. Azərbaycan sülh nümayəndə heyətinin başçısı M.Rəsulzadə də İstanbuldan xarici işlər naziri M.Hacınskiyə yazdığı 1918-ci il 19 iyul tarixli 11 saylı məktubunda Almaniya ilə Osmanlı dövləti arasında ixtilaflar olduğunu qeyd edirdi. O göstərirdi ki, Şulenberqin Gürcüstanda apardığı siyasət öz siyasəti deyil, Berlinin siyasətidir. Qafqaz məsələsində almanlarla türklər arasında ixtilaflar vardır20. İyun ayının 9-da Ənvər paşa Osmanlı dövlətinin Qafqazda işğal məqsədinin olmadığını və Osmanlı hərbi hissələrinin oraya hərəkətinin müsəlman əhalinin fiziki varlığını qorumaqdan ibarət olmasını bildirdi. Lakin almanlar bu dəlili nəinki müsbət qarşıladılar, hətta sərt bir məktubla Osmanlı hökumətinə təzyiqi son həddə çatdırdılar. Ümumi Baş komandanlıq adından feldmarşal Hindenburq Qars, Ərdəhan, Batum sancaqları istisna olmaqla Qafqaz daxilindəki türk hissələrinin tamamilə geri çəkilməsini, bu üç sancaq daxilində də yalnız asayişi təmin edəcək qədər əsgər saxlanılmasını, Aleksandropoldan (Gümrü) başqa Təbriz dəmiryolunun ancaq zəif türk mühafizəçiləri tərəfindən qorunmasını, geridə qalan bütün türk hissələrinin hamısını Əlcəzair və şimali İrandakı ingilislərə qarşı istifadə edilməsini və s. tələb etdi. Hindenburqun ultimatumu Ənvər paşaya çox ağır təsir etmiş, hətta onu istefa vermək fikrinə sövq etmişdi: Çünki Qafqazdan çəkilməyə və Qafqaz müsalmanlarına verdiyi vədi yerinə yetirməmə məcburiyyətində qalmışdır.21 Hansı səbəbə görəsə, Ənvər paşa istefa ərizəsini sultana təqdim etməmiş, üstəlik almanların da tələblərini qulaqardına vuraraq, Azərbaycana münasibətdə nəzərdə tutduğu siyasəti davam etdirmişdi. Bu siyasətin nəticəsi olaraq almanların Bakı neftinə sahib olmaq cəhdi baş tutmamışdı. İstanbul konfransına nümayəndə heyəti iyunun 24-də getmişdi. Böyük səlahiyyətlərə malik yeddi nəfərlik heyətə M.Ə. Rəsulzadə başçılıq edirdi. Nümayəndə heyəti Dördlər ittifaqı dövlətlərilə Qafqazda yeni yaranmış dövlətlərin nümayəndələrindən ibarət konfransda iştirak etməyə, eyni zamanda Osmanlı hökuməti ilə bağlı bəzi məsələləri müzakirə etmək üçün göndərilmişdi. Bir sıra ölkələrin səlahiyyətli nümayəndələri də artıq İstanbulda idi. M. Ə. Rəsulzadənin Bakıya, Nazirlər Şurasının sədri və xarici işlər nazirinə yazdığı mək18 Məmmədzadə M.B. Azərbaycan milli hərəkatı. Bakı, 1992, s.142 Kurat N. Türkiye ve Rusiya. s. 509 20 ARSPİHDA, f.277, siy.2, iş 153, v.1 21 Aydemir Ş.S. Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paşa, s. 3. İst., 1978, s. 423 19 183 tubundan məlum olur ki, Azərbaycan heyəti burada çoxlu görüşlər keçirmiş, İstiqlal bəyannaməsini bu ölkələrin nümayəndələrinə təqdim etmişdi. İlk dəfə olaraq Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələri ilə sərhəd məsələləri üzrə mübahisələr də məhz burada başlamışdı. Müharibənin gedişində Dördlər ittifaqı dövlətlərinin vəziyyəti ağırlaşdıqca, İstanbul konfransının başlanacağı ehtimalı da azalmağa başlamış və bir müddətdən sonra artıq məlum olmuşdu ki, konfrans baş tutmayacaq. Bununla belə Azərbaycan nümayəndə heyətinin Osmanlı hökumətinin başçısı və digər rəsmi şəxslərlə görüşləri çox faydalı olmuşdur. Rəsulzadə elə ilk məktubunda göstərir ki, Türkiyə mətbuatında və xalq arasında Azərbaycana böyük maraq olmasına baxmayaraq, bu ölkədə Azərbaycan haqqında təsəvvür çox səthidir. Bu çatışmazlıqları aradan qaldırmaq üçün Qafqaz mühacirlərinin fəal iştirakı ilə qurulmuş Qafqaz Tərəqqi Cəmiyyəti çox böyük işlər görür.22 Osmanlı hökuməti nümayəndə heyətinin xahişini nəzərə alıb, on il müddətinə Azərbaycana 2 milyon lirə həcmində borc verməyi qərara aldı. Azərbaycan pullarının çapı da İstanbulda başlandı. Yenə də Azərbaycan heyətinin israrlı xahişlərini nəzərə alaraq, Türkiyə Azərbaycana istənilən qədər kitab və müəllim göndərməyə razılıq verdi. Azərbaycan heyətinin ən böyük müvəffəqiyyəti isə Azərbaycana hərbi yardım məsələsini həll etməsi idi. Bu zaman mövqelərini gücləndirən Osmanlı iqtisadi və nəqliyyat məsələlərinə dair Azərbaycan hökuməti ilə bir sıra sənədlər imzaladı. 1918-ci il iyulun 14-də Gəncədə Osmanlı dövlətinin hərbi dəmiryolları və limanlarının baş rəisi İsmail Hakkı paşa və Azərbaycanın ticarət və sənaye naziri Ağa Aşurov 5 maddədən ibarət müqavilə imzaladı. Müqavilənin birinci maddəsinə görə, Azərbaycan hökuməti Osmanlı hökuməti qarşısında dəmiryollarının və dəniz gəmiçiliyinin Bakı neft mədəni rayonunun neft və neft məhsulları ilə təmin və təchiz edilməsi öhdəliyini götürürdü. İkinci maddəyə əsasən Bakı və Abşeron neft rayonu Azərbaycan hökumətinin tabeliyinə keçdiyi andan birinci maddə qüvvəyə minirdi. Üçüncü maddəyə əsasən neft və neft məhsullarının qiyməti və texniki şərtləri iyunun 4-də Batumda imzalanmış müqaviləyə uyğun olaraq yaradılmış qarışıq komissiya tərəfindən hazırlanmalı idi. Dördüncü maddəyə əsasən Osmanlı hökumətinə Verilən yanacağın əvəzində qısa müddət ərzində Azərbaycan hökumətinin hesabına kredit olaraq 500 min türk lirəsi verilməli idi. Həmin tarixdə İsmail Hakkı paşa, Azərbaycanın yollar naziri Məlikaslanov və xarici işlər naziri Hacınski 7 maddədən ibarət digər bir müqavilə imzaladılar23. Müqavilənin birinci maddəsinə görə, Azərbaycan yolları 5 il müddətinə Osmanlı imperiyasının istifadəsinə verilirdi. İkinci maddəyə əsasən Azərbaycan hökuməti ölkənin bütün daşınar və daşınmaz heyətlərini, əmlakını və bütün materiallarını Osmanlı hərbi dəmiryolları baş idarəsinə verirdi. Üçüncü maddəyə əsasən dəmiryolları Osmanlı Baş idarəsinin yaratdığı müəssisələr və qulluqçular tərəfindən onun vəsaiti ilə idarə olunmalı idi. Dördüncü maddəyə əsasən dəmiryollarının illik gəlirinin 75%-i Azərbaycan hökumətinə verilməli idi. Beşinci maddəyə əsasən müqavilə imzalandığı andan qüvvəyə minirdi. Altıncı maddəyə əsasən hərəkət heyətinin və digər materialların təhvil-təslimi qarışıq komissiya tərəfindən tədricən həyata keçirilirdi. Yeddinci maddəyə görə türk qulluqçuları Gəncəyə gələn kimi Azərbaycan hökuməti müvafiq komissiya yaratmalı və təhvil-təslim aparılmalı idi. Osmanlı hərbi hissələrinin Bakıya hücumunu dayandırmaq üçün Çiçerin 1918-ci il iyulun 25-də Almaniyanın diplomatik nümayəndəsinə 4014 №-li nota verdi. Notada deyilirdi ki, sovet hökumətinin Almaniya ilə dostluq münasibətləri qurmaq üçün yorulmaz səylərinə və alman hökumətinin verdiyi təkrar vədlərə baxmayaraq, alman-turk qüvvələri Bakıya doğru irəliləyirlər və artıq Şamaxıdadırlar. Biz Brest müqaviləsinin belə pozulmasına və sovet hökumətinə sadiq olan Bakı vilayətinə qarşı yönəldilən bu hücuma qarşı qətiyyətlə etiraz edirik. Biz qəti şəkildə ümid edirik ki, alman hökuməti bu orduların hərəkətinin dayandırılmasına sərəncam verəcək və ərazimizin toxunulmazlığına edilən qəsdə son qoyacaqdır24. İyulun 25-də Çiçerin Rusiyanın Almaniyadakı səlahiyyətli nümayəndəsinə teleqram göndərərək bildirdi ki, alman-türk orduları Bakıya girirlər. Onlar Şamaxı və Kürdəmir rayonlarında bir neçə alay və artilleriya ilə toplanmışlar. Hücumu təcili dayandırmaq lazımdır. Bakı ciddi təhlükədədir25. Lakin təkidli tələblər qarşısında Almaniyanın Türkiyəyə təzyiqləri heç bir nəticə vermədi. Türkiyə Azərbaycana yardım etməkdə davam etdi. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin ilk diplomatik addımları İstanbul görüşlərində atıldı. Ondan asılı olmayan səbəblərə görə konfransın baş tutmamasına baxmayaraq, Azərbaycan nümayəndə heyəti xarici ölkə nümayəndələri, ilk növbədə Dördlər ittifaqı ölkələri ilə vacib təmaslar qurmuş, Azərbaycan hökumətinin bu və ya başqa məsələlərdə mövqeyini bildirmiş və müdafiə etmişdi. Türkiyə ilə isə hərtərəfli əlaqələrin əsası qoyulmuşdu. Ən vacibi isə nümayəndə heyəti Bakını düşməndən azad etmək üçün zəruri hərbi qüvvə almaq məqsədinə nail oldu. 22 ARDA, f. 894, siy. 10, iş 153, v. 6 ARSPİHDA, f. 894, siy. 10, iş 153, v. 6 24 ARSPİHDA, f.277, siy.2, iş 9, v. 14 23 184 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. ARDA, f. 894, siy. 10, iş 149, v. 10 2. ARDA, f. 894, siy. 10, iş 153, v. 6 3. ARDA, f.970, siy.1, iş 1, v. 48а 4. ARSPİHDA, f. 277, siy. 2, iş 9, v. 17 5. ARSPİHDA, f. 894, siy. 10, iş 153, v. 6 6. ARSPİHDA, f.277, siy. 2, iş 153, v. 1 7. ARSPİHDA, f.277, siy. 2, iş 9, v. 14 8. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920) Parlament (stenoqrafik hesabatlar). I cild. Bakı, 1998, 736 s. 9. Həsənli C. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920-ci illər). Bakı, 2009, 469 s. 10. Həsənli C. Azərbaycan tarixi: Türkiyə yardımından Rusiya işğalına qədər (1918-1920-ci illər). Bakı, 1998, 276 s. 11. Həsənov С. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920). Bakı, 1993, 362 s. 12. Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan. Bakı, 1999, 505 s. 13. Məmmədzadə M.B. Azərbaycan milli hərəkatı. Bakı, 1992, 248 s. 14. Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920). Bakı, 1996, 304 s. 15. Şeyxzamanlı N. Аzərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri. Bakı, 1997, 148 s. 16. Адрес календарь Азербайджанской Республики на 1920-й год, ч.2. Под ред. А.М. Ставровского. Б., 1920. 17. Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии, 500 c. 18. Aydemir Ş.S. Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paşa, s. 3. İst., 1978, 501 s. 19. Kurat N. Türkiye ve Rusiya.İstanbul, 1990, 672 s. Azərbaycan-Osmanlı münasibətləri (1918-ci il iyun- iyul ayları) Xülasə Məqalədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsi və AXC-nin mövcudluğu dövründə Azərbaycanın ən yaxın strateji müttəfiqi olan Osmanlı imperiyası ilə münasibətlərdən bəhs edilir. Burada eyni zamanda AXC-Osmanlı arasında bağlanmış Batum müqaviləsi və eləcə də iqtisadi-ticari xarakterli digər müqavilələrin bağlanması, Osmanlının Azərbaycana hərbi yardım göstərməsi, Azərbaycan məsələsində Osmanlı-Almaniya münasibətlərinin kəskinləşməsi və Bakının azad edilməsi istiqamətində görülən tədbirlər araşdırılmışdır. Азербайджано-Османские отношения (1918 г. июль-июль) Резюме В настоящей статье речь идет о взаимоотношениях Азербайджана с самым близким стратегическим союзником – Османской империей накануне возникновении и в период существовании Азербайджанской Демократической Республики. Здесь также изданы Батумский договор, заключенный между АДР и Османской империей, а также заключение других договоров торгово-экономического характера, оказание османской военной помощи Азербайджана, обострение османо-германских отношениях вокруг азербайджанского вопроса и меры, принятые для освобождении Баку. Azerbaijan-ottoman relations (june-july, 1918) Summary The article deals with relations with the Ottoman Empire the closest strategic ally of Azerbaijan during the period of the establishment of the Azerbaijan Democratic Republic and the existence of the ADR. At the same time the Batumi Treaty between the ADR-Ottoman Empire as well as concluding other economic and commercial treaties, the Ottoman's military assistance to Azerbaijan, the tension of the Ottoman-German relations in the issue of Azerbaijan and the liberation of Baku were investigated. 185 Süleymanov Nizami Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, tarix üzrə elmlər doktoru, professor nizamisuleymanov@mail.ru XVI-XVII ƏSRLƏRDƏ QAFQAZ SƏFƏVİ-OSMANLI-RUSİYA MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ Açar sözlər: Səfəvi, Osmanlı, Rusiya, dövlət, müharibə, münasibətlər, hərbi, ittifaq, iqtisadi, ticarət Ключевые слова: Сефевид, Османская империя, Россия, государство, война, отношения, военный, альянс, экономика, торговля Keywords: Safavid, Ottoman, Russia, state, war, relations, military, alliance, economic, trade XVI-XVII yüzilliklərdə Səfəvi-Osmanlı-Rusiya münasibətlərində Qafqaz məsələsi mühüm yer tuturdu. Çar Rusiyasının Qafqaz regionunda yeritdiyi siyasət Osmanlı imperiyası ilə qarşıdurmanı daha da artırırdı. Belə bir şəraitdə Rusiya dövləti osmanlıları Cənubi Qafqazın hüdudlarından uzaqlaşdırmaq məqsədi ilə Səfəvi-Osmanlı münasibətlərini daha da qızışdırır, Səfəvi hökmdarları isə Rusiyanı bu münaqişəyə cəlb etməyə çalışırdılar. Səfəvi dövləti ilə Rusiya arasında münasibətlər eyni zamanda Osmanlı dövlətinin regionda yeritdiyi siyasətlə bağlı idi. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin Moskva dövləti ilə ilk diplomatik əlaqələri I Şah İsmayılın hakimiyyətinin son illərinə aiddir. 1521-ci ildə Səfəvi nümayəndəliyinin Moskvaya gəlməsi və Moskva knyazından “çoxlu top, ustalar, yaraq-əslahə” alması barədə Krım xanının Sultan I Süleymana verdiyi məlumat saxlanılmışdır.1 Moskva dövlətinin Azərbaycan Səfəvilər dövləti ilə diplomatik əlaqələr yaratmasına qonşular – Osmanlı Türkiyəsinə meyl edən Volqaboyu xanlıqlar, həmçinin Krım tatarlarının viranedici basqınları mane olurdu. XVI əsrin ortalarında Moskva dövləti Xəzərin şimal sahillərinə çıxmağa, Xəzər dənizi yolunu ələ keçirməyə cəhd göstərir, Volqa boyunca cənuba doğru irəliləyirdi.2 Səfəvilərin Rusiya ilə ticarət əlaqələri Xəzər-Volqa su yolu ilə həyata keçirilirdi. Bu yolun üzərində yerləşən Kazan və Həçtərxan şəhərləri Səfəvi dövlətinin Avropaya və Rusiyaya əsas çıxış məntəqələri rolunu oynayırdı. XVI əsrin 50-ci illərində iki türk dövlətinin – Kazan və Həştərxan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğal edilməsi nəticəsində Xəzər-Volqa ticarət yolunun böyük hissəsi rusların əlinə keçmişdi.3 XVI əsrin birinci yarısında Səfəvi dövlətinin Moskva knyazlığı ilə o qədər də əhəmiyyətli əlaqələri olmamışdır.1553-cü ildə Seyid Hüseynin başçılıq etdiyi Səfəvi nümayəndə heyəti Moskvaya gəlmişdi... Bu zaman Sultan Süleymanın qoşunları üçüncü dəfə Azərbaycana soxulmuşdular və I Şah Təhmasib düşmən basqını ilə ağır və qeyri-bərabər mübarizə aparmalı olurdu. Səfəvi şahı Krım tatar süvarilərinin Dağıstan və Dərbənddən hücumlarının qarşısını almaq üçün məhz şimalda müttəfiq axtarırdı.4 Cənubi Qafqazın hərbi-strateji əhəmiyyəti və zəngin təbii sərvətləri Osmanlı dövlətinin də diqqət mərkəzində idi. Cənubi Qafqazdan keçən Avropa-Asiya ticarət yollarına sahib olmaq hər iki dövlət üçün əhəmiyyətli idi. Zaqafqaziyaya (Cənubi Qafqaza) və Xəzər sahillərinə sahib olmaq, yerli sərvətlər – Bakı nefti və duzu, Şirvan və Gilan ipəyi, yunu, misi, gümüşü də osmanlılar üçün mühüm idi.5 Cənubi Qafqaz uğrunda mübarizədə gürcü hakimləri ilə münasibətlər də Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində mühüm yer tuturdu. Osmanlılar bu ərazilərə səfəvilərdən xeyli əvvəl nəzarət etməyə başlamışdılar. Səfəvi şahları osmanlıların Cənubi Qafazda irəliləmələrinin qarşısını almaq üçün gürcü hakimlərinə məxsus olan şərq vilayətlərində möhkəmlənməyə səy göstərirdilər. “Hələ XVI əsrin birinci rübündə Səfəvilər Kartli və Kaxetiyanı tabe etməyə cəhd göstərmişdilər. Lakin onlar Gürcüstanın fəth olunması uğrunda ardıcıl mübarizəyə I Şah Təhmasibin dövründə başladılar. 15401554-cü illərdə I Şah Təhmasib Gürcüstana dörd dəfə yürüş etmişdi.6 I Şah Təhmasibin dövründə gürcü hakimlərinin şərq mülkləri Səfəvi dövlətinə birləşdirilmiş və Kartli çarlığı 1569-cu ildə ləğv edilmiş, bu ərazilər Səfəvi nümayəndəsi tərəfindən idarə edilmişdir. Moskva knyazlığı Osmanlı təsirini Qafqazda zəiflətmək üçün Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin davam etdirilməsində maraqlı idi. XVI əsrin ortalarında Səfəvi dövlətinin Osmanlı dövləti ilə sülh bağlaması, Mosk- 1 Əfəndiyev O.Ə. Azərbaycan Səfəvilər dövləti, s.108 Yenə orada, s. 109 3 Фехнер М.В. Торговля Русского государства со странами Востока в XVI веке, с.19; Шпаковский А.Я. Торговля Московской Руси с Персией в XVI и XVII вв. с. 9-10 4 Əfəndiyev O.Ə. Azərbaycan Səfəvilər dövləti, s.109 5 Петрушевский И.П. Азербайджан в XVI - XVII вв. ССИА. Выпуск I. Баку: 1949, с. 264 6 Əfəndiyev O.Ə. Azərbaycan Səfəvilər dövləti, s.101 2 186 va knyazlığının uzun sürən Livoniya müharibəsinə başlaması hər iki dövləti Osmanlı dövləti ilə müharibədən çəkindirirdi. 1561-ci ildə səfəvi nümayəndə heyətinin Moskvaya gəlməsi Səfəvi dövlətinin osmanlılara qarşı müttəfiq qazanmaq məqsədində olduğunu göstərirdi.7 1568-ci ildə Osmanlı dövləti Habsburqlarla sülh müqaviləsi bağladıqdan sonra Moskva knyazlığının Qafqaz istiqamətində işğallarının qarşısını almaq üçün Krım tatarları ilə Həştərxan istiqamətində yürüşə hazırlaşırdı. Moskva knyazı IV İvan Səfəvi dövlətini Osmanlı dövləti ilə müharibəyə başlamağa sövq edirdi. Bu məqsədlə 1568-ci ildə Aleksey Xoznikovun rəhbərliyi ilə Səfəvi sarayına nümayəndə heyəti göndərmişdi. Xoznikov özü ilə xeyli hərbi texnikanı – 100 top və 500 tüfəngi Qəzvinə gətirmişdi.8 Lakin Sultan II Səlimi özünə qarşı qaldırmaqdan çəkinən I Şah Təhmasib açıq mübarizəyə qərar vermədi. XVI əsrin son rübündə Osmanlı sultanı III Muradın Səfvilər dövlətində yaranmış əlverişli daxili vəziyyətdən istifadə edərək səfəvilərlə müharibəyə başlaması Qafqaz uğrunda rəqabəti daha da kəskinləşdirdi. Osmanlı sultanı Dağıstan hakimlərinə ünvanlanmış fərman və hökmlərində onları Səfəvi dövlətinə və Moskva böyük knyazına qarşı mübarizəyə təhrik edirdi.9 1578-ci ildə Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında yenidən müharibə başlandı. Osmanlı qoşunları qısa müddət ərzində Cənubi Qafqazın, o cümlədən Şimali Azərbaycanın bir sıra ərazilərini asanlıqla ələ keçirdi. Kaxeti çarının və Dağıstan hakimlərinin bəzilərinin Tarku şamxalından etdikləri şikayətlər Moskva knyazının regionda möhkəmlənməsi üçün bəhanə oldu. IV İvan Dağıstan hakimləri arasında çəkişmələrdən istifadə edərək Sunja və Terek çayları sahilində yeni qala inşa etdirdi. Həmin çaylar ətrafında məskunlaşdırılmış kazakları osmanlılara qarşı mübarizəyə cəlb etdi. Beləliklə Qafqaz uğrunda Osmanlı-Səfəvi-Rusiya ziddiyyətləri daha da kəskinləşdi. 1578-1590-cı illərdə Osmanlı ordusunun Cənubi Qafqazı və Xəzər dənizinin qərb sahillərindəki əraziləri ələ keçirməsi Moskva knyazlığının maraqlarına heç cür uyğun gəlmirdi.10 1586-cı ildə Səfəvi şahı hərbi yardım almaq üçün Hadi bəyi Moskvaya göndərdi. Hadi bəy Rusiyaya Dərbənd və Bakı arasındakı sahilboyu zolağı tutmasına razılıq verdi və əvəzində isə ondan Osmanlı dövlətinə qarşı hərbi yardım istədi.11 Çar 1586cı ildə Kaxeti çarı II Aleksandra məktub göndərərək ona dostluq və himayə təklif etdi. Kaxeti çarlığı 1587-ci il sentyabrın 28-də rus çarının himayəsinə qəbul edildi. Kaxeti çarlığının Rusiyanın himayəsinə keçməsi Səfəvi dövləti ilə Moskva knyazlığı arasındakı münasibətlərə xeyli təsir göstərdi. Belə bir vaxtda I Şah Abbasın hakimiyyətə gəlməsi Səfəvi dövlətində mühüm dəyişikliklərlə nəticələndi. O, 1588-ci ildə Səfəvi sarayına gəlmiş rus elçilərinə Dərbənd və Bakı şəhərlərinin Rusiyaya verilməsi haqqında Məhəmməd Xudabəndinin verdiyi vədin əksinə olaraq “Bakı və Dərbənd arasındakı sahilboyu zolağın ruslar tərəfindən osmanlılardan alınacağı təqdirdə onlara verəcəyi ilə razılaşacağını bildirmişdi.12 Həmin dövrdə Moskva knyazlığının Osmanlı dövlətinə qarşı müharibəyə hazır olmaması bu məsələləri təxirə saldı. Ağır Livoniya müharibəsindən çıxmış Moskva knyazlığı məqsədinə diplomatik yolla nail olmaq istəyirdi. Lakin Moskva knyazlığı Şimali Qafqazda öz mövqeyini möhkəmlətmək məqsədi ilə Osmanlı qoşunları üçün də mühüm strateji əhəmiyyətə malik olan Terek çayı üzərində Terek qalasını tikdirməklə (1588)13 burada hərbi şəhərcik saldı. 1588-1589-cu illərdə rus elçisi Q.B.Vasilçikovun başçılığı ilə Səfəvi dövlətinə göndərilən nümayəndə heyəti “ilk rus səfarəti” idi. Bu Moskva knyazlığının Səfəvi dövləti ilə ilk rəsmi diplomatik münasibəti idi. Bu elçiliyin əsas məqsədi Səfəvi dövləti ilə iqtisadi əlaqələr yaratmaqdan çox Moskva knyazlığının Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası əleyhinə hərbi ittifaqının yaradılması, rusların Qafqaz regionuna nüfuz edilməsi məsələləri ön planda dayanırdı. Təsadüfi deyil ki, rus elçisi Q.Vasilçikov osmanlıları Terek çayı sahillərindən Səfəvi ərazilərinə buraxmamaq məqsədi ilə rusların Terek çayı sahilində qala tikməsi haqqında Şah Abbasa xəbər verəndə Şah Abbas bu xəbəri razılıqla qarşılamışdı. Səfəvi dövlətinin 1590-cı ildə Osmanlı imperiyası ilə İstanbul sülhünü bağlaması bu planın aktuallığını itirdi və Moskva knyazlığı ilə münasibətlərdə ticarət əlaqələri üstünlük təşkil etdi. Qafqaz regionunda Osmanlı təsirinin zəiflədilməsində Səfəvi dövləti ilə Moskva knyazlığının maraqları üst-üstə düşürdü. Hər iki dövlətin siyasəti və iqtisadi maraqları onların Osmanlı dövlətinə qarşı yaxınlaş7 Бушев П.П. История посольств и дипломатических отношений Русского и Иранского государств в 1586-1612 гг., с. 42 Əfəndiyev O.Ə. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. s.109 9 Мельгунов П.П. Очерки по истории русской торговли XVI - XVII вв., с.137 10 Алиев Ф.М. Азербайджано-русские отношения (XV-XIXвв.), часть I, с. 31 11 Там же, с. 31 12 Алиев Ф.М. Азербайджано-русские отношения (XV-XIXвв.), часть I, с.33; Бушев П.П. История посольств и дипломатических отношений Русского и Иранского государств в 1586-1612 гг., с. 113 13 Фехнер М.В. Торговля Русского государства со странами Востока в XVI веке, с.19; Шпаковский А.Я. Торговля Московской Руси с Персией в XVI и XVII вв. с. 9-10 8 187 masına təsir göstərirdi. Lakin XVI əsrin 90-cı illərində Moskva knyazlığının Dağıstanın içərilərinə doğru irəliləmə siyasəti Səfəvi dövlətini narahat edirdi. I Şah Abbasın Hadi bəyin başçılığı ilə göndərdiyi elçiliyin məqsədi rus qoşunlarının Dağıstana irəliləməsinin qarşısını diplomatik yolla almaq idi. Hadi bəy bu məqsədinə nail oldu. Nəticədə rus qoşunlarının Tarku şamxalına qarşı hücumu (1604-1605-ci ilə kimi) təxminən 10 il təxirə salındı.14 Şah Abbas İstanbul sülhü (1590) bağlanana qədər osmanlıların Cənubi Qafqazdan çıxarılması üçün Rusiyanın yardımından istifadə etməyə çalışırdı. Lakin Moskva knyazlığı uzun sürən Livoniya müharibəsindən sonra zəiflədiyinə görə Osmanlı dövləti ilə müharibəyə başlamaq gücündə deyildi. Buna görə də Şah Abbasın bu təşəbbüsü nəticə vermədi. Həmin dövrdə Moskva knyazlığı Şimali Qafqaz hakimlərini öz tərəfinə çəkməklə osmanlıların bu regionda mövqeyini azaltmağa çalışırdı. Şah Abbas Rusiya ilə münasibətləri davam etdirməkdə maraqlı idi. 1592-ci ildə Hacı Xosrovun başçılığı ilə göndərilən ticarət numayəndəliyinin əsas məqsədi ticarət əlaqələri ilə yanaşı Rusiyadan silah və sursat alıb gətirmək idi. Rusiya dövləti səfəvilərlə əlaqələr qurmaqda maraqlı olduğuna görə nümayəndə heyətini rus çarı və rəsmi şəxslər hörmətlə qarşıladılar. 1594-cü ildə rus çarı F.A.Zveneqorodskinin rəhbərliyi ilə Səfəvi sarayına elçi heyəti göndərdi. Rus çarı elçi vasitəsi ilə göndərdiyi məktubda səfəvilərin Osmanlı dövləti ilə bağladığı sülh müqaviləsinə təssüf hissini bildirirdi. Göründüyü kimi, ticarət əlaqələri yaratmaq məqsədi ilə göndərilən elçiliyin əsas qayəsi Səfəvi-Osmanlı qarşıdurmasını dərinləşdirmək idi. 1595, 1598 illərdə Rusiya hökuməti tərəfindən göndərilən elçilər Səfəvi dövləti ilə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrin və hərbi yardımın inkişaf etdirilməsini bildirirdilərsə, 1600-cü ildə göndərilən nümayəndə heyəti osmanlılara qarşı Rusiya və Səfəvi dövlətləri arasında ittifaq yaratmağın zəruriliyini bildirir və Rusiya dövləti tərəfindən səfəvilərə hər zaman hərbi yardım göstəriləcəyinə təminat verirdi. Lakin Moskva və Səfəvi dövlətləri arasında elçilik dostluq, yardım vədlərini verməkdən o tərəfə keçmədi. 1604-1605-ci ildə Moskva knyazı Dağıstana yürüş etdiyi zaman Səfəvi elçisi Laçın bəy Moskvada danışıqlar apararaq gürcü çarı II Aleksandrın da Osmanlılara qarşı döyüşlərdə iştirakına çalışsa da Moskva knyazlığının daxili vəziyyətinin gərginləşməsindən istifadə edərək I Şah Abbas Moskvaya meylli olan II Aleksandrın öldürülməsini təşkil etdi və onun yerinə Səfəvi dövlətinə meylli Konstantin hökmdar oldu. Lakin tezliklə Konstantin də qətlə yetirildi. Şah sarayı Aleksandrın nəvəsi Teymurazı gürcü taxtına əyləşdirdi.15 Moskva çarı Səfəvi sarayının “Gürcüstan” siyasətinə qarşı narazılığını bildirsə də bu bir nəticə vermədi. Bu ziddiyyətlərə baxmayaraq Səfəvi-Moskva münasibətləri 1613-cü ildə Romanovlar sülaləsinin hakimiyyəti dövründə yenidən qaydaya düşdü. XVII əsrin əvvəllərində Moskva knyazlığının zəifləməsi, Səfəvi dövlətinin Osmanlılarla müharibədə qalib gəlməsi Qafqazda qüvvələr nisbətini Səfəvi dövlətinin xeyrinə xeyli dəyişdirdi. Osmanlıların Qafqaz istiqamətində şimaldan gələn təhlükənin qarşısını almaq üçün 1612-ci il sülh müqaviləsində Terek çayı sahilində rusların inşa etdirdikləri qala osmanlılar tərəfindən dağıdılarsa səfəvilərin buna mane olmayayacaqları təklifini şah sarayı qəbul etdi. 1612-ci il İstanbul sülhündən sonra I Şah Abbas Dağıstan və Gürcüstanla bağlı fəal siyasət yeritməyə başladı. Dağıstan və Şimali Qafqaz hakimlərinə itaət göstərmələri üçün nümayəndələr göndərdi. 1616-cı ildə Osmanlı dövlətinin səfəvilərə qarşı yeni müharibəyə başlaması ilə şimal sərhədlərinin təhlükəsizliyi yenidən gündəmə gəldi. Səfəvi hökuməti şimal təhlükəsizliyini Rusiyanın Göysu və Sunja çayları üzərindəki müdafiə qalaları hesabına əldə etmək istəyirdi. Moskva knyazlığı Səfəvi şahının müraciətinə müsbət cavab verdi. Çünki Osmanlı dövlətinin Xəzər dənizi sahillərində və Şimali Qafqazda möhkəmlənməsi Moskvanın maraqlarına zidd idi. Ona görə rus qoşunları Şimali Qafqaz yolunu nəzarətə götürdü. Lakin Moskva dövlətinin Avropa dövlətləri ilə münasibəti Səfəvi dövləti ilə osmanlılara qarşı müharibəyə qoşulmasına imkan vermədi. Rus çarına Polşa ilə müharibə apardığına görə silah-sursat almaq üçün böyük vəsait lazım idi. Moskva knyazlığının müharibəni davam etdirmək üçün I Şah Abbasdan maliyyə yardımı istəməsi şahın gözündə Moskva dövlətinin siyasi nüfuzunu tamamilə itirməsi ilə nəticələndi.16 Osmanlı dövlətinin 1617-ci ildə növbəti yürüşü zamanı Şimali Qafqaz yolunun bağlanması, osmanlıların bu ərazilərdən hücumlarının qarşısının alınması səfəvilər üçün mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Şimali Qafqaz yolundan səfəvilərə qarşı osmanlıların istifadə etməsinin qarşısının alınması haqqında Şah Abbasın Moskva hökumətinə müraciəti Rusiyanın Qafqazdakı maraqlarına cavab verdiyinə görə Osmanlı-Rusiya münasibətlərinə mənfi təsir etsə də Rusiya çarı bu istiqamətdə tədbir görməyə məcbur oldu. Osmanlıların bölgə14 Бушев П.П. История посольств и дипломатических отношений Русского и Иранского государств в 1586-1612 гг., с. 222 15 Кишева Е.Н. Народы Северного Кавказа и отношения с Россией в XVI-XVII веках, с. 288 16 Магилина И.В. Московское государство и проект антитурецкой коалиции в конце XVI - в начале XVII вв., с. 26-27 188 də mövqeyinin möhkəmlənməsi cənuba doğru içğalçılıq planlarını həyata keçirmək, regionda iqtisadi və siyasi maraqlarını möhkəmləndirmək sahəsində Rusiyanın maraqlarına zidd idi. Ona görə Rusiya hökuməti Sunj və Göysu çayları üzərində yeni qalalar tikərək Şimali Qafqaz yolundan Osmanlı və Krım tatarlarının qoşunlarının Azərbaycana yürüşünün qarşısını aldı. I Şah Abbas itirilmiş torpaqları osmanlılardan azad etmək uğrunda mübarizədə Moskvanın Şimali Qafqazda inşa etdirdiyi qalaların bərpa edilməsinə etiraz etmədi. Moskva knyazlığı ilə Səfəvi dövlətinin diplomatik əlaqələri məhz Osmanlı dövlətinə qarşı yönəlmişdi. Buna görə də, həmişə səfirlərinə verilən tapşırıqlarda Osmanlı-Səfəvi münasibətlərinin öyrənilməsi tələb edilirdi.17 XVII əsrin 50-ci illərində II Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə Kaxetdə baş vermiş iğtişaşların qarşısı alınaraq oranın idarəsi Rüstəm xana tapşırılmışdı. Bu vilayətin əvvəlki hakimi Təhmuraz xan qaçmağa nail olaraq Moskvaya gedərək Səfəvi dövlətinə qarşı hərbi yardım istəmişdi. Güney Qafqazda Rusiyanın möhkəmlənmək planlarına cavab verdiyinə görə Moskva knyazı Təhmurazın müraciətinə müsbət yanaşmış, Şimali Qafqaz xalqları ilə səfəvilərin əlaqəsini pozmaq və gələcək müstəmləkəçilik planlarını reallaşdırmaq üçün Səfəvi dövlətinin sərhəd məntəqələrində Qoyun su çayı üzərində bir neçə qala inşa etdirib burada mühafizə dəstələri yerləşdirdi.18 Şirvan bəylərbəyi Xosrov xanın Rusiyanın sərhəd məntəqələrində tikdirdiyi qalalar haqqında II Şah Abbasa məlumat verməsindən sonra şah Çuxur-səd, Qarabağ, Ərdəbil, Astara və Azərbaycanın müxtəlif məntəqələrinin hakimlərinə göndərdiyi fərmana əsasən onlar öz hərbi hissələri ilə Xosrov xanın hərbi düşərgəsində birləşdilər. Şahın fərmanına görə Xosrov xan Dərbənd hakimi, Dağıstan Şamxalı və Usmisinin də qoşunlarını səfərbər edib şimal sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə yürüşə keçdilər. 1653-cü ildə rusların mühafizə dəstələrini məğlubiyyətə uğradaraq inşa etdikləri qalaları dağıtdılar. Lakin II Şah Abbas Moskva knyazlığı ilə münasibətləri pozmamaq üçün Terek çayı sahilində tikdikləri qalaları dağıtmağa razılıq vermədi. Lakin XVII əsrin ortalarında Moskva knyazlığının Şimali Qafqazda yeni qalalar tikməyə başlaması Səfəvi dövlətinin narazılığına səbəb oldu. Bu narazılıq 1653-cü ildən 1662-ci ilə qədər davam etmiş və rus tacirlərinin Azərbaycanda və Səfəvi dövlətinin digər ərazilərində saxlanılması ilə müşayət olunmuşdu. Moskva tərəfi də səfəvi tacirlərinə qarşı bu cür əngəllər yaradırdı.19 XVII əsrin ortalarında Səfəvi dövləti ilə Moskva knyazlığı arasında münaqişə Şimali Qafqaz və Dağıstanda rusların daha da möhkəmlənməsi ilə əlaqədar idi. Ruslar Terek çayı sahilləri ilə kifayətlənməyib Dərbənd ətrafında da qalalar tikməyə başladılar. Əvvəllər Səfəvi şahı Moskva knyazlığının Dağıstan ərazisində qalalar tikdirməsinə etiraz etməsə də XVII əsrin ortalarında – Səfəvi dövlətinin nisbətən gücləndiyi məqamda Dağıstan uğrunda Moskva knyazlığı ilə münaqişəyə girmişdi.20 1662-ci ildə Moskva knyazı Səfəvi sarayına göndərdiyi elçiliklə iki dövlət arasında diplomatik münasibətləri qaydaya salmağa çalışırdı. Rus elçisi Miloslavski ilə danışıqlarda II Şah Abbas Gürcüstan məsələsini müzakirə etməkdən qəti imtina edərək bildirdi ki, gürcü torpaqları şah vilayətinə daxil olduğu üçün gürcülər şaha itaətsizlik göstərdiyi halda əvvəlki şahlar dövründə olduğu kimi cəzalandırılacaqlar.21 Moskva knayzlığı üçün beynəlxalq vəziyyətin əlverişli olmaması Səfəvi dövləti ilə iqtisadi əlaqələri və diplomatik münasibətləri qaydaya salmaq istəyi çarın Gürcüstan məsələsində siyasi güzəştə getməsinə səbəb oldu. Moskva knyazlığı Səfəvi dövləti ilə münasibətləri qorumaq məqsədi ilə Qafqaz regionunda da fəal siyasət yeritməyi dayandırdı. XVII əsrin sonlarında Moskva knyazlığı Qafqaz regionunda maraqlarını təmin etmək məqsədi ilə Osmanlı dövlətinə qarşı Səfəvi dövləti ilə birgə mübarizə aparmaq üçün səylərini artırdı. 1675-ci ildə şah sarayına göndərdiyi elçiliyin əsas məqsədi Səfəvi dövlətini osmanlılara qarşı mübarizəyə cəlb etmək idi. Rus elçisinin Səfəvi dövləti Osmanlı dövlətinə qarşı qarşılıqlı yardım təklifini qəbul etməyəcəyi halda Səfəvi dövləti ilə münasibəti kəsəcəyini bildirsə də 1675-ci il avqustun 6-da Dövlət Şurası Səfəvi dövlətinin bitərəf qalması haqda qərar çıxardı.22 XVII əsrin sonlarında Moskva knyazlığının Qafqaz və Xəzərsahili ərazilərdə möhkəmlənməsi üçün Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında gərginliyi artırmaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi. Bu dövrdə Dağıstan ərazisinin hansı dövlətə mənsub olması məsələsi Səfəvi dövləti ilə Moskva knyazlığı arasında münasibətlərin xeyli gərginləşməsinə səbəb oldu.23 17 Həsənəliyev Z., Bayramlı Z. II Şah Abbasın hakimiyyəti illərində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin daxili və xarici siyasəti, s. 41-42 18 Yenə orada, s. 42 19 Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке (1590=1700 гг.) с. 104 20 Зевакин Е.С. Очерки по истории Азербайджана и Ирана XVI – XVII вв. Часть I, с. 31 21 Сеидова Г. Азербайджан во взаимоотношениях Сефевидской империи и Русского государства, с. 70 22 Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке (1590-1700 гг.) с. 99-100 23 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, üçüncü cild, s. 268 189 I Pyotr hakimiyyətə gələndən sonra Osmanlı imperiyasına qarşı Səfəvi dövlətindən istifadə etməyə çalışırdı. O, bu məqsədlə 1697-1699-cu illərdə Səfəvi sarayın elçilik göndərsə də məqsədinə nail ola bilmədi. Beləliklə, XVI-XVII əsrlərdə Osmanlı-Səfəvi-Rusiya münasibətlərində Qafqaz regionu hər üç dövlətin maraq dairəsində olsa da Səfəvi-Osmanlı müharibələri Səfəvi dövlətinin Qafqaz regionunda müttəfiq axtarma marağına görə Rusiyaya güzəştə getməsi ilə nəticələnmişdir. Lakin sülhə nail olduqdan sonra Səfəvi dövləti Qafqazda rusların istilaçılıq siyasətinə mane olmağa çalışmışdır. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, üçüncü cild. Bakı: Elm, 1999, 584 s. 2. Əfəndiyev O.Ə. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 344 s. 3. Həsənəliyev Z., Bayramlı Z., II Şah Abbasın hakimiyyəti illərində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin daxili və xarici siyasəti. Bakı: Elm, 2011, 88 s. 4. Nəcəfli T.H. Səfəvi-Osmanlı münasibətləri. Bakı: Turxan, 2014, 516 s. 5. Алиев Ф.М. Азербайджано-русские отношения (XV-XIX вв.), часть I. Баку: Элм, 1985,174 с. 6. Бушев П.П. История посольств и дипломатических отношений Русского и Иранского государств в 1586-1612 гг. М.: Наука, 285 с. 7. Зевакин Е.С. Очерки по истории Азербайджана и Ирана XVI – XVII вв. Часть I. Баку: 1938, 147 с. 8. Кишева Е.Н. Народы Северного Кавказа и отношения с Россией в XVI-XVII веках. М.:АН СССР, 1963, 371 с. 9. Магилина И.В. Московское государство и проект антитурецкой коалиции в конце XVI - в начале XVII вв. Автореф.дис.канд.ист.наук. Волгаград: 2009, 30 с. 10. Мельгунов П.П. Очерки по истории русской торговли XVI -XVII вв. M.: 1905, 285 с. 11. Петрушевский И.П. Азербайджан в XVI - XVII вв. ССИА. Выпуск I. Баку: 1949, с. 225-298. 12. Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке (1590-1700 гг.). Баку: Элм, 1981, 240 с. 13. Сеидова Г. Азербайджан во взаимоотношениях Сефевидской империи и Русского государства. Баку: Элм, 2007, 156 с. 14. Фехнер М.В. Торговля Русского государства со странами Востока в XVI веке. М.: Гос. изд-во Культ. просвет. лит., 1956, 122 с. XVI-XVII əsrlərdə Qafqaz Səfəvi-Osmanlı-Rusiya münasibətlərində Xülasə Məqalədə XVI-XVII əsrlərdə Qafqaz regionu uğrunda Səfəvi-Osmanlı-Rusiya münasibətləri, Səfəvi-Osmanlı müharibələrindən istifadə edərək Rusiyanın Qafqazı istila etmək uğrunda həyata keçirdiyi siyasət, Səfəvi dövlətinin Osmanlı yürüşləri nəticəsində Rusiya ilə yaxınlaşma siyasəti və Qafqaz regionunda Rusiyaya güzəştə getməsi, Rus qoşunlarının Qafqaz və Xəzər dənizi sahilləri istiqamətində irəliləməsinə qarşı Osmanlı və eyni zamanda Səfəvi dövlətinin həyata keçirdiyi tədbirlər təhlil edilmişdir. Кавказ в Сефевидо-Османско-Российских отношениях в XVI-XVII вв. Резюме В статье проанализированы Сефевидо-Османско-Российские отношения для завоевания Кавказа в XVIXVII вв., политика проводимой Россией используя Сефевидско-Османские войны для вторжения на Кавказ, сближение государства Сефевидов с Россией в результате нападений Османской империи и уступка Сефевидов Россию в Кавказском регионе. Также проанализированы меры, принятые Османской империей и в то же время государством Сефевидов против развития продвижения российских войск на Кавказе и в Каспийском побережье. Caucasus in the Safavid-Ottoman-Russian relations in the XVI-XVII cc. Summary The article analyzes the Safavid-Ottoman-Russian relations for the conquest of the Caucasus in the 16th-17th centuries, the policy pursued by Russia using the Safavid-Ottoman wars for the invasion of the Caucasus, the rapprochement of the Safavid state with Russia as a result of the Ottoman Empire's attacks and the Safavid concession to Russia in the Caucasus region. Also analyzed are the measures taken by the Ottoman Empire and at the same time by the Safavid state against the development of the advance of Russian troops in the Caucasus and the Caspian coast. 190 Vagner Petr Deputy head of mission, embassy of the Czech Republic to the Republic of Azerbaijan PHDR, Ph.d petr_vagner@mzv.cz AZERBAIJANI-CZECH RELATIONS: FROM PAST TO PRESENT Keywords: Azerbaijan, Czech Republic, relationship, history, policy, culture, industry Açar sözlər: Azərbaycan, Çexiya, əlaqələr, tarix, siyasət, mədəniyyət, sənaye Ключевые слова: Азербайджан, Чехия, отношения, история, политика, культура, промышленность At the first glance, historical conditions for building the strong relations between the Azerbaijanis and the Czechs are not too favourable. Both nations are separated by considerable geographical distance; there is only a very little of common history to speak of and they even practice different religions. There are no, with a few exceptions, wider and closer personal ties between them and the knowledge about each other could be better. On the other hand, the great distance, as well as weak historical interactions between the two parties have ensured that mutual relations do not suffer from any historical burdens. Surprising context The current state-of-affairs of the bilateral relation between Azerbaijan and the Czech Republic is well known. On top of that, we have a certain idea about how the mutual relationship developed after WWII, when the both nations were part of the so-called communist camp. We are also very well aware the great efforts of Azerbaijani soldiers and partisans fighting on Czechoslovak territory during WWII and contributing to the liberation of Czechoslovak people. However, the testimony about history of our relations prior WWII has laid, until very recently, covered by dust in archives. This article tries to shed some light on certain episodes from Azerbaijani-Czech mutual relations, which took place during recent and more distant history. Before we will get into that, let´s highlight some interesting parallels from the history of both nations. During their history, both the Azerbaijanis and the Czechs had experienced long periods, without having their own independent state. They even had to fight to preserve their national languages. The both states ultimately gained independence in 1918 just to lose it again to the political storms of 20 th century: In case of Azerbaijan, it happened in 1920, in Czechoslovakia nineteen years later. Their politicians such as E. Rasulzade, A. Topchibashi, T. Masaryk or E. Beneš in various times made use of foreign action to re-establish the independence of their states. Both nations lived in the same political bloc after WWII and they again managed to regain their independence - Azerbaijan de iure and Czechoslovakia de facto - due to historical changes that occurred in the end of 80´s of the 20th century. During those times, they both also had their lessons about what the struggle for territorial integrity means. Roots of mutual discovery The first information about the nations living thousands kilometers apart have been brought by pilgrims, although those news reached to only the limited number of people, usually the elites. Relatively detailed information about Baku, its neighborhood and some other towns in nowadays Azerbaijan have become available to the Czech reader thanks to the translation of a book by Carl Gottfried Vollmer (V.F.A. Zimmerman) Malerische Länder – und Völkerkunde (Země a národové v obrazích) that was published in Brno in 1865. However, the real change in volume of information available is connected with appearance of newspapers. Czech newspapers started to report regularly about Baku during '80s of the 19 th century and those reports were connected with the oil boom there. In Baku the news about events taking place on the territory of Bohemian (Czech) Kingdom were scarce, as the Czechs remained hidden among the other nations of Austro-Hungarian Empire. Considerably more information could be found in the Azerbaijani sources about crucial events, which occurred in history of independent Czechoslovakia after 1918. However, lack of information about Czechia on the shores of the Caspian Sea back then does not necessarily mean the complete absence of such information. Some information had to be available, at least to the Azerbaijani townsfolk, simply because the Czech minority was living in Baku from last third of the 19th century until the beginning of '20s of the 20th century and was regarded as very active in both economic and social spheres. Crude oil has made Azerbaijan famous The oil boom that started during '70s of the 19th century attracted people from various parts of the world to Baku and the Czechs were not an exemption. In the second half of the 19 th century Russia was one 191 of the most popular destinations for the Czechs looking for new and better lives beyond the borders of Austro-Hungary. According to the 1897 census 50 385 Czechs and Slovaks lived in Russia and 149 of them were living in Baku Governorate and another 25 in Yelisavetopol Governorate (todays Ganja). Naturally, Baku attracted people willing to work in the oil industry (workers, engineers, etc.) or entrepreneurs who were going to realize their business plans. Therefore, Baku´s Czech community, along with the Czechs living in Kiyv, Sankt-Petersburg or Moscow represented a certain exception among various Czech populations living in Russia settled mostly in rural areas. Baku´s Czechs predominantly worked directly in the oil industry or in other closely connected spheres. They were workers, artisans, engineers and even factory directors. Given the variety of their social origins, the destinies of the Baku´s Czechs proven to be fundamentally different as well. In general we can speak about group of creators and group of dismantlers. Railway tankers carrying Caspian oil to Czech refineries at the end of the 19 th as well as the advertisement of lubricating oils from Baku embodied the first contacts between the ordinary Czechs and this, still a little exotic territory behind the Caucasus range. Speaking about railway tankers transporting oil to Europe, it is necessary to mention that company Ringhoffer in Prague was awarded with a contract to deliver twenty tank cars for Baku-based Company Branobels in 1885. Baku´s crude oil played an important role in Azerbaijani-Czech relations not only at the beginning, when it attracted the Czech attention towards Baku, but it remained to be an important factor during the recent years as well. Up to one third of the current oil, consumption of the Czech Republic is being covered by the imports from Azerbaijan, so the gold became a key component of the mutual economic co-operation. Railway shortens distance The railway between Baku and Tiflis (1883) connected Baku with the Central European region. At the start of the 20th century it was possible to reach Prague from Baku in five days and this new route was used more frequently by travelers from Central Europe to South Caucasus than in opposite direction. Number of Czech journalists, artist and travelers visited Baku during that time attracted by many exciting stories reported in Czech newspapers. Increasing number of Czechs visiting Baku led to the establishment of national organizations in the town. First of them, the Gymnastic company (1900) had only ephemeral life but a bit later, a new gymnastic society named Sokol was founded (1907). This organization not only lived an active life, but also established contacts with similar organizations in Russia and with Sokol in the Bohemian Kingdom. The organization survived even after its founder Jindřich Sýkora had to leave Baku in spring 1914 and continued its activities during the Great War. Although the number of Czech members was dwindling because of departure of certain group of Czechs from Baku in that time. In the middle of the Great War (1916), the Czech-Slovak society, associating around 70 members, was registered in Baku. According to the list of members particularly representatives of higher strata of Baku`s Czech community were involved in its forming. As a reaction to groups of former Czech prisoners of war heading home after the end of the Great War via Baku the Czechoslovak Red Cross was founded in 1920. Activities of Azerbaijanis on the territory of Bohemian Kingdom as well as in independent Czechoslovakia after 1918 were less visible. It is surprising fact particularly in the case of Azerbaijani emigration part of whom found asylum in neighbouring Poland but Czechoslovakia, otherwise intensively accepting emigration from Russia, stayed away. We can find only spiritual contact of Azerbaijani emigrants with Czech milieu thanks to Emin Rasulzade works, in which a certain Czech echo can be found. The situation have changed dramatically at the beginning of the 21st century, when the presence of Azerbaijani minority in the Czech Republic is much more visible than Czech activities in Azerbaijan. Gloomy intermezzo The Great War influenced the Czech community living in Baku drastically. Some Czechs left Baku and enlisted in Česká družina in Kiyv. During the war and its aftermath, the Czech diaspora helped Czech prisoners of war, who were interned on the Nargin Island and a bit later to prisoners who returned to Czechoslovakia from other prisoner camps in Turkmenistan. Majority of Czechs found themselves in lists of enemies, however, they had a special treatment. Social disturbances in the first decades of the 20th century in Russia had fatal impact on destinies of the Czechs in Baku as well. Some parts of the Bakuvian community welcomed the revolutions in 1905 and 1917 and even helped to dismantle the Azerbaijani Democratic Republic. The actions of these people, especially Ivan Vacek comes to mind, erased the traces that other Czechs left in the history of Baku. Fall of the Azerbaijani Democratic Republic meant an irrevocable end of the existence of the Czech community in Azerbaijan. 192 Year Number Azerbaijanis with long-term/permanent residence in the Czech Republic 2007 2008 2009 2010 2013 2014 2015 179/95 235/113 386/130 541/136 635/180 611/220 582/279 2016 627/346 New order changes situation Among other things, the foundation of the USSR provoked the fight for the interpretation of what was happening in this country beyond its borders. Azerbaijan could not stay out of this duel. Between the World Wars the Azerbaijani Soviet Socialistic Republic was for several times visited by Czechoslovak delegations on various level. The delegations brought home very positive testimonies about life in the country, often, without any suspicion that they were part of a well pre-prepared scenario. Similarly, to the Czechs who used to live in the framework of Austro-Hungarian Empire, the Azerbaijanis disappeared between the World Wars from the radar and became invisible for the dominant part of surrounding world as a special entity. Even though the attention of Czechoslovak dailies and journals to the Soviet Union was sufficient, we could find only a little information with regard to Baku or Azerbaijan. Most of those articles were published in Czechoslovak left-oriented media and reported about socialist Azerbaijan in appropriate spirit. Czechoslovakia emerged in the headlines of Azerbaijani media particularly in two cases: either when somebody from this country visited Azerbaijan or when something important happened there (e.g. Munich agreement, occupation by fascist German, victory of Communists in 1948). Informing about events in Czechoslovakia Azerbaijani media did not publish their own commentaries but adopted materials prepared by central Soviet news agencies. At the beginning of '20s of the 20th century it is possible to observe some attempts of the Czechoslovak diplomacy to establish contacts with Azerbaijani SSR. In 1922, when Azerbaijan was part of Transcaucasian SFSR, Czechoslovak consul Jaroslav Svatoš, residing in Tiflis, requested an extension of his powers to cover Azerbaijan and Armenia. Request was delivered to the government of the Transcaucasian SFSR but the answer was not probably received, although, the Czechoslovak consul was assured by Shalva Eliyava that the requested extension would be granted. During that time, at least certain co-operation in the sphere of science was estabilished. Bedřich Hrozný a famous Czech orientalist and linguist visited Baku and held a lecture at Institute of History, Archeology and Ethnography. B. Hrozný was also in close contact with Azerbaijani archeologist A. Alekperov. A separate chapter would be needed to cover the work done by J. Rypka. Rypka was one of the most authoritative experts on Nizami and prepared critical issue of his work The Seven Beauties. Certain curiosity, influenced by Soviet reality before the WWII, presents the fact that famous novel Ali and Nino was published earlier in Czechoslovakia (1939) than in Azerbaijan. On the edge of survival Outbreak of the WWII decreased the frequency in contacts between both nations even more, although not instantly. Several Czech newspapers were regularly bringing information about the USSR, Azerbaijan included, till outbreak of the war between Nazi Germany and Soviet Union in 1941. From that point, the only information available about Azerbaijan was connected with the German army`s efforts to conquer the Baku oil fields. Azerbaijani newspaper covered the events in occupied Czechoslovakia using information published by TASS or central news agencies as Pravda or Izvestiya. A bigger opportunity to inform about Czechoslovakia occurred when E. Beneš visited Baku in 1943 and 1945, both times when travelling to Moscow. Unfortunately, it appears that the information regarding his visits to Baku remained largely hidden from the public at that time. However, there were other contacts worth mentioning. The Czechs soldiers, who volunteered to fight on the Eastern front, were travelling to the Soviet Union via Baku, where the Czech military mission was managed by the officers Josef Juran and Bernard Bražina. The first in history notable presence of Azerbaijanis on the Czech territory is interconnected with a very crucial moment in Czechoslovak history. Azerbaijani soldiers, predominantly those serving in 223 rd and 271st infantry divisions, (and other Red Army units), took part in liberating Czechoslovakia from Nazi occupation. Surprisingly enough some Azerbaijani nationals fought against Germans on the territory of Czechoslovakia in the framework of partisan units. Flourishing friendship? Entry of the Red Army into the Central Europe territory did not mean only liberation from occupation by Nazi Germany, it also meant dramatic change of geopolitical situation in this area. Due to these changes, Czechoslovakia very soon found itself in a position of Soviet satellite in so-called communist camp, similarly to other Central European countries. 193 Under the aegis of Moscow the process of the construction of new relationship not only between Central European countries and the USSR but also between its individual republics started. Ties between the Azerbaijani Soviet Socialistic Republic and Czechoslovakia were formed in the framework of the cooperation between two organizations, the All-Union Society for Cultural Relations with Foreign Countries (est. 1925), replaced by Union of Soviet Societies for Friendship and Cultural Relations with Foreign Countries in 1958, and Union of Czechoslovak-Soviet Friendship (1948). This co-operation was later realized directly by Azerbaijani Society for Friendship and Cultural Relations with Foreign countries (1958), where a special branch for co-operation with Czechoslovakia was established (1963). They organized a number of events, among which the most important were two displays of Azerbaijani culture in Czechoslovakia (1963, 1965) and one display of Czechoslovak culture in Azerbaijan (1964). Intensive cultural exchange during the '60s was followed by a long break and only in 1986 the Azerbaijan culture was presented in Czechoslovakia again. That was during the Month of CzechoslovakSoviet Friendship when Azerbaijan represented all the USSR. While analyzing those events one should bear in mind that in essence they constitutes examples of rather artificial demonstration of Azerbaijani-Czech relations. However, without any doubts these actions had their impact on broadening of mutual knowledge about each other in both countries. These campaigns were complemented by smaller events as exchanges of official delegations, visits of journalists, artists, scientists or teachers, as well as various delegations of regional level. The co-operation between both parties closely followed the dynamics of political relations between the USSR and Czechoslovakia. This can be very clearly demonstrated by the development of the co-operation after the Soviet invasion to the Czechoslovakia in 1968 and after Mikhail Gorbachev`s rise to power when the co-operation between Azerbaijan and Czechoslovakia almost diminished. It would be a mistake to think that during the communist reign the special organization of friendship represented the only opportunity for both nations to get in contact with each other. Shortly after the communist coup d’état in Czechoslovakia in 1948 several novels by Azerbaijani authors (M. Huseyn, M. Ibrahimov, M. Pashayev, M. Suleymanov) were translated into Czech language and later the books by Czech authors such as K. Čapek, J. Fučík, J. Hašek started to appear in Azerbaijani milieu. The efforts aimed on translating not only Russian authors to the Czech language but on their colleagues from other Soviet Republics as well, were part of those changes. The novels should made Czech readers familiar with idealized Soviet reality and at the same time demonstrate the advantages of writing in social-realism style. The popularity of works of Azerbaijani authors grew in 1980s, when following books focused on destinies of individuals were translated into Czech language: Anar, Páté poschodí čtyřpatrového domu (1984), R. Ibrahimbekov, Park (1983), Zpověď lháře (1984), C. Huseynov, Rodinný klan (1988) or Y. Samedoglu Den popravy (1990). Step by step developing co-operation in the sphere of the culture had various forms from art internships through various exhibitions to film festivals. Particularly relations in the sphere of the classical music and fine arts brought interesting results in the form of the performance of musicians and conductors as Z. Niyazi or K. Karayev and in the works of painters as A. Huseynov, B. Mirzazade, T. Salakhov, J. Velcovský, P. Vavrys and others. There were also contacts in sphere of literature that led to mutually inspired translations (Anthology of Czech poetry prepared by Rza and his poems colors were translated into Czech). Visible result of the cultural co-operation were presented in 1974 when Azerbaijani-Czech movie Stormy sea/Favourable wind was demonstrated. The movie was based on the artificial elaboration by Czech writer Jiri Marek of the book by Alovsat Guliyev devoted to life of revolutionary of Czech origin Ivan Vacek. The movie became the first coproduction movie in the history of Azerbaijani cinematography. There were also contacts in the political sphere but those had their specifics as well; one can find numerous visits of the Czechoslovak representatives, even on ministerial level, to Azerbaijan, but there had been virtually no individual official or working visits realized by Azerbaijani representatives to Czechoslovakia. They were present solely as members of Soviet delegations or in Karlovy Vary as private visitors. Political and cultural ties were accompanied by economic co-operation, particularly in the sphere of machinery and chemical industry. In the frame of this kind of the co-operation was only a little place for political regards or necessity to demonstrate eternal friendship. Terms, quality and price were more important. However, media reported about them in different style. 194 During the communist regime, when both countries were part of one political bloc, the relations between Azerbaijanis and Czechs reached a certain level quality. However, the picture, presented during various official occasions, did not always correspond with a real state of affairs in bilateral relations, which were constructed artificially. This could be observed clearly after the fall of communist regime when the necessity to build mutual relations almost from the ground have become obvious. On the other hand it does not mean that none of the co-operation was natural and sincere, particularly in sphere of culture and science such examples can be found. Independence brings more reality Destruction of communist bloc, fall of the Soviet Union, Nagorno-Karabakh conflict, and the split of Czechoslovakia almost completely interrupted any relations between both countries, which then had to be restarted practically from ground. The newly built relations have a qualitatively different character; they became a manifestation of free will and expression of own interests of both states. Representatives of the Azerbaijan Democratic Republic and the Czechoslovak Republic did not manage to establish diplomatic relations during the aftermath of the Great War. Czechoslovakia recognized the independence of the Republic of Azerbaijan on January 8, 1992. Diplomatic relations were established on January 29, 1993. The Embassy of Azerbaijan in Prague was opened on August 15, 2007 and the Embassy of the Czech Republic in Baku in December 1, 2009. From the very beginning of the mutual cooperation the emphasis was put on economic cooperation. The beginnings of this cooperation were not too impressive. In 1999 the mutual turnover between Azerbaijan and the Czech Republic was 11,373,000 US dollars. Over the next few years, as the table shows, commodity turnover until 2014 was increasing substantially. In 2015, there was a decline in the aftermath of the economic crisis and the decline in the price of oil. Year Turnover (thous. $) 2000 18 013 2001 124 338 2005 620 795 2010 1 297 211 2014 1 991 215 2015 1 163 300 The explanation of such a growth from 2001 till 2014 does not present much complexity. It was caused by the rise of oil supplies for the refinery in Kralupy, which was after its reconstruction able to process light Azerbaijani crude. In order to promote further development of economic relations, an agreement between the Government of the Czech Republic and the Government of the Republic of Azerbaijan on economic, scientific and cultural cooperation was signed in Baku on October 31, 2009. Based on the Agreement, the Mixed Commission on Economic, Scientific, Technical and Cultural Cooperation was established, which became a platform for discussion on the main areas of cooperation not only in the sphere of economy but also in science and culture. Following the relations in economic sphere the political relations also started to gradually develop, however, they needed some time to grow. A year 2008 can be arguably identify as a turning point, when the mutual visits of foreign ministers took place. Minister of Foreign Affairs of the Czech Republic Karel Schwarzenberg visited Baku on July 3-5, and in turn Elmar Mamedyarov, Minister of Foreign Affair of Azerbaijan paid a visit to Prague on December 9-11. In the following years, lively diplomatic contacts have been estabilished between Baku and Prague. Historically, the first official visit of the President of the Czech Republic took place on May 16-19, 2011 when Václav Klaus visited Azerbaijan. In the next year (4-6 April 2012) Azerbaijani president Ilham Aliyev paid the reciprocal visit to Prague. On the occasion of the visit of Czech President Miloš Zeman (1517 September 2015) the Joint Declaration on Strategic Partnership between the Republic of Azerbaijan and the Czech Republic was signed (16 September 2015). Not only political and economic co-operation deepens the bilateral relation. Azerbaijan studies had relatively long tradition in Czechoslovakia and brought several noticeable results. The activities of Jan Rypka have been already mentioned and his successors at Orientální ústav studied Azerbaijani history and literature extensively. There was, apart from various articles and studies, an elaborated overview of the history of Azerbaijani literature (Zdenka Veselá) and biographies of Azerbaijani writers became part of encyclopedias devoted to Soviet and Asian writers. Besides these encyclopedias there is also Nástin literatur Střední Asie a Sibiře by Radegast Parolek and Tomáš Laně (An Outline of Central Asian and Siberian Literatures, 1995). An important steps in the deepening of knowledge of Azerbaijani language were made thanks to Tomáš Laně who wrote the first grammar of Azerbaijani language for Czechs Přehled ázerbájdžánské gramatiky s praktickými příklady (Overview of Azerbaijani grammar with practical examples). In the same 195 year a dictionary of Azerbaijani containing basic Azerbaijani words and phrases: Kavkaz: jazykový průvodce (Caucasus: Language Guide, 2013) was also published. Similar endeavors were carried out in Azerbaijan as well, where the first dictionary of Czech language, Česko-ázerbájdžánský slovník. Çex-Azərbaycan lüğəti (2016) was prepared by E. Mehraliyev. The same author also prepared overview of history of Azerbaijani-Czech literature (2001) Interest of the Azerbaijani and Czech scientists is not limited to literature and language. There is also Azerbaijan and Caspian Studies Center (2011) working at Charles university in Prague and publishing bulletin which was at first published at Masaryk University in Brno (2009). The bulletin is an interesting platform bringing information on Caspian region and Azerbaijani community in the Czech Republic and enables publications by authors from both countries. Mutual relations are also strengthened thanks to people-to-people contacts. Representatives of civil societies of both countries meet each other in the framework of various international projects; Azerbaijani tourists have also played an important role in this context. The Czech Republic has become the second home for hundreds of Azerbaijani who have been doing business in various fields, work for international organizations seated in Czech or for Czech companies as well as study at Czech high school and universities. The period of independence has brought development of mutual relations on higher political level, which is a new phenomenon, and the co-operation in economic sphere got its new dimension. The contacts in the sphere of culture may seem less rich than earlier, but that is surely outweighed by the fact that the realized projects are expression of the free will not a command from above. From reality towards perspectives Azerbaijani-Czech relations has reached level that more or less corresponds with their potential. In the sphere of political relations, stable contacts are established. There are regular presidential visits, systematic contacts between Parliaments and relatively frequent meetings on ministerial level. Memorandum on Strategic Partnership, signed in 2015, represents the top of reachable level. There is still a certain space for widening the co-operation in the framework of multilateral formats: NATO, EU, OSCE and V4. Political relations are also backed up by position of the Czech Republic towards Nagorno-Karabakh conflict where Prague presents clear support to territorial integrity of Azerbaijan. However as always, in future the possibility cannot be ruled out that some problems in the bilateral relations might emerge as a result of different assessment of some issues, particularly in human rights agenda. Economic relations are based on Azerbaijani supplies of crude oil to refinery in Kralupy. On the other hand, Czechia is a reliable and important customer of Azerbaijan. This mutual benefit creates an advantageous milieu for economic co-operation not only in the sphere of energy. Czech companies have already realized or are going to realize several important projects that have made the Czech Republic a considerable investor in Azerbaijan. Ongoing transformation process in Azerbaijan, aimed to decreasing the dependence of Azerbaijani economy on energy sector, can open other opportunities for Czech companies and investors in agriculture, tourism etc. For Czech economy Azerbaijani tourists, visiting predominantly Prague and Karlovy Vary, represent an interesting potential and there are possibilities how to increase their number. One of the possibilities lies in the medical tourism. Czech healthcare has achieved the level and capacities comparable with healthcare in other developed European countries but at significantly lower price. The development of relations in educational sphere is accelerated by the interest of young Azerbaijanis to study at Czech high schools and universities. Whereas co-operation between Universities and various cultural bodies is more or less on appropriate level, contacts between scientific institutes still lags behind their true potential. However, there was some official contacts between Academies of science there have not been concrete projects carried out yet. Without such projects it is complicated to develop fruitful cooperation between Academies. Relations between Azerbaijan and the Czech Republic are example of the co-operation between two countries that do not have mutual borders. Not only that they are geographically distant, they have different religions, cultural background, geopolitical position and sometimes dissimilar positions towards some issues, yet they are brought together by international as well as internal situation. Despite these differences both nations have managed to build relations that clearly demonstrate that distance and various differences are not insurmountable if there is some common fundament, mutual interest and first of all, the will to co-operate. In our stormy world is any such example a hopeful signal that cooperation between different societies is possible. 196 Azerbaijani-Czech relations: from the past to the present Summary The article brings new information on history of the Azerbaijani-Czech Relations. First both societies were in more intensive contact at the turn of the XIXth and XX th centuries when Czech diaspora existed in Baku. Further stronger relations were developing after WWII when both nations became a part of so-called Communist camp. However, contacts then were very often formal sometimes really genuine ties originated. Contacts between both societies as an express of free will have been developing since of the beginning of 90´s of the XX century after fall of the U.S.S.R. Despite various differences and huge distance between them, both nations have managed to build relations that have clearly demonstrated that such obstacles are not insurmountable if there is some common fundament and interest but first of all will to co-operate. Azərbaycan-Çexiya münasibətləri: keçmişdən günümüzə Xülasə Məqalə Azərbaycan-Çexiya əlaqələrinin tarixi ilə bağlı yeni məlumatlar çatdırır. Birincisi, hər iki cəmiyyət XIXXX əsrlərdə Çexiya diasporu Bakıda olduğu zaman daha sıx əlaqədə idi. İkinci dünya müharibəsindən sonra hər iki millət kommunist düşərgəsinin tərkibinə çevrildikdə onlar arasında daha da güclü əlaqələr inkişaf etməyə başlamışdır. Əlaqələrin daha çox formal olmasına baxmayaraq bəzən həqiqi, səmimi əlaqələr ortaya çıxmışdır. SSRİ-nin süqutundan sonra XX əsrin 90-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq, hər iki cəmiyyət arasında azad iradə ifadə edən əlaqələr inkişaf etməkdədir. Aralarındakı müxtəlif fərqlərə və məsafənin böyük olmasına baxmayaraq, hər iki ölkə açıq-aşkar nümayiş etdirdi ki, əgər ümumi maraq varsa bu cür maneələr aşılmaz deyil. Отношения Азербайджана и Чехии: от прошлого до настоящего времени Резюме В статье представлена новая информация об истории азербайджано-чешских отношений. В первый раз обе общества были в усиленном контакте на рубеже XIX и XX веков, когда в Баку существовала чешская диаспора. Дальнейшие более сильные отношения развивались после Второй мировой войны, когда обе страны стали частью так называемого коммунистического лагеря. Однако контакты тогда были очень часто формальными, однако иногда зарождались действительно подлинные связи. Контакты между обоими обществами как выражение свободной воли развивались с начала 90-х годов XX века после падения СССР. Несмотря на все возможные различия и значительную географическую дистанцию между ними, обеим странам удалось построить отношения, которые наглядно продемонстрировали что такие препятствия не являются непреодолимыми, если есть общий фундамент и интерес, но в первую очередь воля сотрудничать. 197 V BÖLMƏ QAFQAZDA GEOSİYASİ ŞƏRAİT Abbasova Ətrabə AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutunun əməkdaşı abbasova.etrabe@mail.ru QAFQAZDA GEOSİYASİ ŞƏRAİT Açar sözlər: Azərbaycan, Qafqaz, geosiyasi vəziyyət,qarşılıqlı münasibətlər Ключевые слова: Азербайджан, Кавказ, геополитическая ситуация, двусторонние отношения Keywords: Azerbaijan, the Caucasus, geopolitical situation, bilateral relations Sülhməramlı siyasətilə fərqlənən Azərbaycanın Şərqlə Qərb arasında təbii körpü rolunu oynaması nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizlərinin inkişafı baxımından da strateji əhəmiyyət kəsb edir. Avrasiyanın, həm də "giriş qapısı" adlandırılan Azərbaycana böyük mənfəət gətirəcək Transxəzər nəqliyyat marşrutu üzv ölkələrin ixracat və tranzit potensialının yüksəldilməsinə, bu nəqliyyat marşrutunun rəqabət gücünün artırılmasına təkan verəcək. Bu marşrutun Avropa ölkələrindən yük göndərənlər üçün də sərfəli olacağını vurğulayan mütəxəssislər əmindirlər ki, bir sıra dövlətlər Transxəzər nəqliyyat marşrutunun daim təhlükəsiz formada fəaliyyət göstərməsi üçün maraqlı olacaq və bu vəziyyət Azərbaycana həm siyasi, həm də iqtisadi dividendlər gətirəcəkdir. Regionun aparıcı dövləti statusunu qazanan Azərbaycanın Avropa və Asiya qitələri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən enerji dialoqunun, yeni nəqliyyat dəhlizlərinin yaradılmasına nail olması düzgün xarici siyasət yürüdülməsi nəticəsində mümkün olmuşdur. Əminliklə demək olar ki, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin, eləcə də, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası və TANAP qaz kəməri layihəsi Avropa üçün yeni və həyati əhəmiyyətli enerji mənbələrinin əsasını qoymuşdur. Bu, həmçinin Azərbaycanın regionun aparıcı oyunçusu və beynəlxalq arenada əhəmiyyətli aktor kimi ölkəmizin imkanlarını artırmışdır1. Təbii ki, Azərbaycanın geosiyasi əhəmiyyəti çoxaspektlidir. Mütəxəssislər ölkəmizin əhəmiyyətinin yüksək olmasını coğrafi, mədəni, siyasi, humanitar, hərbi və iqtisadi amillərlə də əlaqələndirirlər. Bu gün Azərbaycan bir çox parametrlərə görə, xüsusilə də ordu quruculuğunun səviyyəsinə əsasən, Cənubi Qafqaz regionunun aparıcı dövləti hesab olunur. Buna görə də respublikamızın dünyanın müxtəlif qaynar bölgələrində sülhməramlı missiyalarda iştirakı və beynəlxalq hərbi qüvvələrin qeyri-hərbi ehtiyatlarla təchizatına, o cümlədən təhlükəsiz hava dəhlizinin təqdim olunmasına və digər fəaliyyətlərə də dəstək göstərilməsində xüsusilə fərqlənməsi yüksək qiymətləndirilir. Bu planda Avrasiya məkanında oynadığı mühüm rola görə özünün müsbət xarakteri ilə ön plana çıxan Azərbaycanın beynəlxalq təhlükəsizlik sistemində layiqli yeri tutması beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən alqışlanır və dəstəklənir. Mütəxəssislər vurğulayırlar ki, Azərbaycan düşünülmüş daxili və xarici siyasəti ilə inkişaf etməklə yanaşı, iqtisadi sistemini təkmilləşdirir, o cümlədən təhlükəsizliyinin təmin olunmasında ciddi addımlar atır. Bu gün Azərbaycan rəhbərliyinin həyata keçirdiyi enerji layihələri, regional inteqrasiyaya xidmət edən əməkdaşlıq formatları Cənubi Qafqazda sabitliyin təminində həlledici rol oynayır. Konkret layihələri, siyasi, hərbi, təhlükəsizlik təklifləri ilə regionun sabitliyi və inkişafı üçün çalışan Azərbaycan regionun inkişafına və təhlükəsizliyin təmin olunmasına xidmət edən siyasət yürüdür. Prezident İlham Əliyevin də cari ilin Novruz bayramı münasibətilə keçirilən ümumxalq şənliyində dediyi kimi, Azərbaycan təhlükəsizlik məsələlərində nümunəvi ölkədir. Azərbaycanın əməkdaşlıq məkanı olduğunu vurğulayan dövlət başçısı ölkəmizin Cənubi Qafqaz bölgəsində sabitləşdirici, barışdırıcı rol oynadığını xüsusilə vurğulamışdı. Bir sözlə, mühüm enerji və nəqliyyat layihələrinin həyata keçirilməsi nəticəsində Azərbaycan geosiyasi müstəvidə əhəmiyyətini daha da artırmağa müvəffəq olmuşdur. Regionun yeni nəqliyyat infrastrukturunun və enerji təhlükəsizliyinin memarı olan Azərbaycanın çoxaspektli xarici siyasətində əldə edilmiş nailiyyətlər ölkəmizin bölgədə və beynəlxalq arenada özünəməxsus yer tutmasına şərait yaratmışdır. Mövqelərimizin möhkəmlənməsinə imkan vermiş xarici siyasət Azərbaycanın dövlətlərarası münasibətlərdə sabit tərəfdaş kimi qəbul olunmasına gətirib çıxarmışdır2. Yeridilən müstəqil xarici siyasətin bundan sonra da milli maraqlarımıza xidmət edəcəyini vurğulayan beynəlxalq mütəxəssislər xüsusilə bildirirlər ki, Qərblə Şərq arasında strateji mövqeyindən uğurla yararlanan Azərbaycan Avrasiya məkanında əlverişli tranzit əhəmiyyətli ölkəyə, Cənubi Qafqaz regionunun lider dövlətinə çevrilməyi bacarmışdır. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən çoxaspektli xarici və daxili siyasət nəticəsində Azərbaycan regional və beynəlxalq səviyyədə mövqelərinin möhkənlənməsinə nail olmaqla yanaşı, geosiyasi anlamda əhəmiyyətini daha da artırmağa müvəffəq olmuşdur. 1 2 Hüseynova H. Azərbaycan Avropa İnteqrasiya prosesləri sistemində. Hərbi nəşriyyat, 1998, 280 s. Jim Nichol Specialist in Russian and Eurasian Affairs. February 22, 2013, https://fas.org/sgp/crs/row/97-522.pdf 198 Azərbaycan Respublikası 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra iqtisadi sahədə öz suveren hüquqlarını gerçəkləşdirməyə və müstəqil siyasət aparmağa başlamışdır. Bu siyasətin başlıca istiqamətlərini müxtəlif mülkiyyət formaları əsasında yaradılan iqtisadi sistem, bazar iqtisadiyyatına keçid və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya təşkil etmişdir. Müstəqillik dövründən bu günə kimi ölkədə mövcud iqtisadi inkişafı iki əsas mərhələyə ayırmaq olar. Birincisi, 1991-1993-cü illəri əhatə edən iqtisadi xaos və ya tənəzzül dövrü. İkincisi, 1994-cü ildən başlayaraq davam edən makroiqtisadi sabitlik və dinamik iqtisadi inkişaf dövrü. Dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra ötən qısa tarixi dövr ərzində Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti və gərgin fəaliyyəti nəticəsində, ağır şəraitə baxmayaraq, ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafı və dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyası sahəsində çox böyük nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Ən böyük nailiyyət isə ondan ibarətdir ki, bu dövrdə ölkəmizdə aparılan müstəqil dövlət quruculuğu prosesində iqtisadi islahatların və inkişafın mahiyyət etibarı ilə yeni bir modeli - Azərbaycan modeli yaranmışdır. Sonrakı illər inkişaf edən neft-qaz sektoru iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafında lokomotiv rolunu oynadı. Düşünülmüş iqtisadi siyasət nəticəsində makroiqtisadi sabitliyə nail olundu və davamlı iqtisadi artımın əsası qoyuldu, iqtisadiyyatın bütün sahələrində islahatlara başlandı, əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması istiqamətində ciddi addımlar atıldı. Cənubi Qafqazın geosiyasi rolu istər potensialına, istərsə də geostrateji mövqeyinə görə unikal əhəmiyyətə malikdir. Bu region həm enerji mənbəyi olaraq, həm də ümumilikdə Xəzərin enerji resurslarının Avropaya nəqlində mühüm rol oynayır. Azərbaycan Respublikası ilə Gürcüstan Respublikası arasında diplomatik əlaqələr 1992-ci il noyabrın 18-də yaradılıb.1995-ci ilin fevral ayında Bakıda Gürcüstan səfirliyinin, 1996-cı ilin mart ayında isə Tbilisidə Azərbaycan səfirliyinin açılışı ikitərəfli əlaqələrin inkişafına əlavə stimul verib. Cənubi Qafqazda iqtisadi inkişafa güclü təsir edən münaqişə ocaqları da mövcuddur..Azərbaycan Respublikasının ədalətsiz şəkildə cəlb olunduğu Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü nəticəsində yaradılmış Dağlıq Qarabağ münaqişəsi region üçün əsas maneədir. Bütün bunlar onu göstərir ki, regionda geosiyasi vəziyyətin gərginlikdən xilas olunmasi üçün xeyli işlər görülməlidir. Azərbaycan Respublikasını bölgənin geosiyasi cəhətdən ən əhəmiyyətli və perspektivli ölkəsi hesab, edirlər. Mütəxəssislərin fikrinə görə, geosiyasi xarakteristikanın əsas dəyər ölçüləri kimi çıxış edən həmin amillər ölkənin həm beynəlxalq aləm üçün tərəfdaşlıq dəyərini, həm də mövcud dinamik inkişafını, şərtləndirmişdir. Digər geosiyasi xarakteristikasına - ərazisinin ölçülərinə, sərhədlərinin vəziyyəti və qonşularla münasibətlərinə, maddi və mənəvi resurslarından yararlanma əmsalı və s. görə də Azərbaycan Cənubi Qafqazın ən böyük və ən perspektivli dövləti hesab olunur. Ərazisinin təbii və coğrafi resurslarına onun: - 86,6 min kvadrat km. quru və 80 min kvadrat km. Xəzər dənizindəki milli sektoru; - Avropa və Asiyanı birləşdirən əlverişli coğrafi, geosiyasi və geoiqtisadi vəziyyəti; - avtomobil, dəmir yolu və su nəqliyyatı vasitəsilə Rusiya, Türkiyə, İran, Gürcüstan, Ermənistan, Orta Asiya və Qara dəniz bölgəsi ölkələri ilə nəqliyyat-kommunikasiya xətləri və s. daxildir. Ölkənin geosiyasi dəyərinin artmasına və xarici ölkələrlə münasibətlərinin qurulmasına müsbət təsir göstərən əsas amillərdən biri onun əhəmiyyətli geosiyasi və coğrafi məkanda yerləşməsi hesab olunur. Ölkə dünyanın ən əhəmiyyətli regionlarından hesab olunan Avrasiyanın ortasında yerləşir, Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazda gedən əsas proseslərin və transmilli maraqların mərkəzində dayanır. Azərbaycan Gürcüstanla birlikdə, Xəzər-Qara dənizləri arasındakı mühüm əhəmiyyətli kontinental geosiyasi məkanın; - Türkmənistan və Qazaxıstanla birlikdə Avropa-Cənub-Şərqi Asiyanın; - Rusiya və İranla birlikdə Şimal-Cənub dəhlizinin; - Şərqlə-Qərb arasındakı əksər transmilli nəqliyyat-kommunikasiya layihələrinin; - NATO və KTMT kimi hərbi-strateji bloklaşmaların təmas xəttində yerləşir, həm Avropanın, həm Asiyanın, həm də bəhs olunan sahələr üzrə Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın regional maraqlar mübarizəsində önəmli vəsilə kimi çıxış edir. Mütəxəssislərin fikrinə görə, Xəzərətrafı ölkələr içərisində ən əhəmiyyətli geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi-geostrateji mövqe məhz Azərbaycana məxsusdur. Düzdür, tədqiqatçılar regional əhatə dairəsi və bölgənin geosiyasi mühiti ilə bağlı bəzi məqamları nəzərə alaraq (Ermənistan, İran və Rusiyanın müəyyən məsələlərdə Azərbaycanla üst-üstə düşməyən maraqları və s.) onun tam müstəqil siyasət yürütmək və beynəlxalq aləmlə milli maraqlara uyğun sərbəst hərəkət etmək imkanını qismən məhdud hesab edir və bu fonda Cənubi Qafqazda, ətraf regionlarda mövcud olan münaqişələrin bölgə dövlətləri arasında ən çox Azərbaycana mənfi təsir göstərdiyini və onun müstəqil siyasət kursunu təhdid edəcəyini proqnozlaşdırırlar. Onların fikrinə görə, milli və regional təhlükəsizlik, regional və beynəlxalq inteqrasıya və s. geosiyasi, geoiqtisadi və geostrateji məsələlərdə Azərbaycanın həm bölgə, həm də dünya ölkələri ilə üst-üstə düşən və düşməyən maraqları, fərqli fəaliyyət istiqamətləri mövcuddur ki, bu da rəsmi Bakının gələcək geosiyasi qərarlarına təsirsiz ötüşməyəcəkdir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, qloballaşma dövrünün 199 müasir çağırışları fonunda bütün ölkələr, o cümlədən dünyanın aparıcı dövlətləri qlobal və regional çərçivədə, müəyyən proseslərin və hadisələrin təsiri altında, habelə qarşılıqlı maraqlar kontekstində tez-tez öz siyasətlərinə müəyyən düzəlişlər edirlər. Təbii olaraq, Azərbaycan da öz milli maraqlarının təmin edilməsinə istiqamətlənmiş siyasi kursuna, əlverişli coğrafi mövqeyinə və kəsb etdiyi transmilli geosiyasi əhəmiyyətinə uyğun olaraq bu və ya digər gedişlər edir və bundan sonra da edəcəkdir. Geoiqtisadi dəyərinə görə Prezident Heydər Əliyevin 1994-cü ildə əsasını qoyduğu yeni neft strategiyası və digər transmilli enerji-nəqliyyat-kommunikasiya layihələrin həyata keçirilməsi, sözün həqiqi mənasında, Azərbaycanı geoiqtisadi cəhətdən dünyanın aparıcı dövlətləri və şirkətləri üçün cəlbedici tərəfdaş etmişdir. Ölkənin əlverişli geoiqtisadi dəyəri həm də yalnız neft-qaz sektoru ilə məhdudlaşmamış, keçən illərdə yürüdülən düzgün iqtisadi inkişaf strategiyası ümumilikdə Azərbaycanı Avrasiyanın iqtisadi, siyasi və sosial-mənəvi cəhətdən dinamik inkişaf edən bir ölkəsinə, dövlətlərarası əlaqələrdə ciddi geosiyasi aktora çevirmişdir. Bununla yanaşı, Azərbaycan həm də hövzənin neft-qaz resurslarından istifadənin düzgün strategiyasını müəyyənləşdirməklə, beynəlxalq aləmin daim artan enerji ehtiyacı ilə ölkənin milli maraqlarını uzlaşdırmaqla və bu əsasda etibarlı tərəfdaş kimi tanınmaqla, milli iqtisadi və maliyyə dividendlərini gücləndirməklə beynəlxalq dəyərini artırmış və xarici aləmlə münasibətlərini intensivləşdirmək imkanı qazandırmışdır. Bu amilə təkcə təbii resurs mənbəyi və geoiqtisadi anlamında yanaşmaq düzgün olmazdı. Ölkənin bəhs olunan üstünlüklərindən, xüsusən də neft və qaz amilindən bacarıqla istifadə etməklə, müasir dünyanın aparıcı dövlətləri və güc mərkəzlərinin diqqətini özünün digər milli problemlərinə cəlb etməsi Azərbaycanın müasir dövrdə əsas milli geosiyasi vəzifələrindən biri hesab olunur. Bu üstünlüyün və imicin qorunması və düzgün istifadə olunması gələcəkdə də Azərbaycanın geosiyasi addımlarının və vəzifələrinin əsas müvəffəqiyyətini təşkil etməlidir. Hazırda Azərbaycan Xəzər dənizinin digər sahilində yerləşən Qazaxıstan və Türkmənistanla birlikdə üçüncü minillikdə Avropanın artan enerji tələbatının ödənilməsi və dünyada enerji təhlükəsizliyinin təminatı sahəsində “ən əlverişli, ümidverici və etibarlı alternativ tərəfdaş” hesab olunur. Dünyanın alternativ enerji mənbəyi hesab olunan Xəzər regionunda neft-qaz istehsalı ilə bağlı əsas risklərdən biri hasil olunan məhsulun dünya bazarlarına təhlükəsiz və sərbəst marşrutlarla çıxarılması ilə bağlıdır. Bu anlamda Azərbaycan özünün və tərəfdaşlarının hasil etdiyi neft-qaz məhsullarının xarici bazarlara çıxarılması, ixrac marşrutlarının şaxələndirilməsi (diversifikasiyası) məsələsində Xəzər ölkələri içərisində həm Qazaxıstandan, həm də Türkmənistandan əlverişli vəziyyətdədir. Onlarla müqayisədə Azərbaycanın enerji ixracı riskləri çox aşağı səviyyədədir. 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi” imzalandıqdan sonra Azərbaycan bölgənin karbohidrogen ehtiyatlarının alternativ yolla Avropaya nəqli marşrutunu müəyyənləşdirərək, planetar əhəmiyyətli, eyni zamanda çox məsuliyyətli və uzaqgörən strateji seçim etdi. Nəticədə Xəzərin neft və qaz ehtiyatlarının alternativ və müstəqil yolla Avropa ölkələrinə çatdırılmasının yeni marşrutunu dövriyyəyə buraxdı. Bu marşrut ilə yeni neft və qaz ixracı kəmərlərinin çəkilməsi növbəti bir amil olaraq Azərbaycanın regionda geosiyasi, geoiqtisadi nüfuzunu və tranzit dəyərini artırdı və Xəzər hövzəsinin, Mərkəzi Asiyanın enerji resurslarının Qərbə nəqli istiqamətində əsas tranzit ölkələrdən birinə - yeni transmilli yanacaq və nəqliyyat dəhlizlərinin dayağına çevirdi. Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarının dünya bazarlarına çatdırılmasını nəzərdə tutan layihələrin reallaşması heç də asanlıqla başa gəlməyib, müxtəlif beynəlxalq, regional və yerli geosiyasi maraqların toqquşması ilə müşahidə olunubdur. Lakin Azərbaycanın tam müstəqil geosiyasi, geoiqtisadi və təhlükəsizlik siyasəti, prinsipial və qətiyyətli mövqeyi Asiya ilə Avropanı birləşdirən böyük enerji-nəqliyyat layihələrinin həyata keçirilməsini mümkün etdi. Hazırda, Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Supsa, Bakı-Novorossiysk kimi illik gücü təxminən 70 milyon ton təşkil edən üç neft kəməri, Bakı-Tbilisi-Ərzurum, Bakı-Astara-İran və Bakı-Rusiya kimi illik gücü təxminən 30-40 milyard kub metr olan maye qaz kəmərlərinin mövcudluğu Azərbaycanın və tərəfdaşlarının enerji ixracı sahəsindəki geoiqtisadi risklərini, demək olar ki, sıfıra endirmişdir. Xəzər qazının Qara dənizin Gürcüstan limanlarına qədər kəmərlərlə, sonra isə sıxılaraq tankerlərlə Rumıniyaya, oradan da Avropa Birliyi ölkələrinə ixrac olunması haqqında dövlətlərarası sazişin imzalanması təkcə Azərbaycanın deyil, bütöv Xəzər hövzəsi ölkələrinin qaz ixracı ilə bağlı risklərini ciddi şəkildə azaltmış və geoiqtisadi etibarlılığını artırmışdır. Buna əlavə olaraq “Şahdəniz 2” layihəsinin reallaşdırılması ilə yeni kəmərlər- TANAP və TAP vasitəsilə böyük Azərbaycan qazının Avropa bazarına çıxarılması perspektivi bu etibarlılığı daha da möhkəmləndirmişdir. Azərbaycan geosiyasi və geoiqtisadi baxımdan həm də Avrasiyanın giriş qapısı, Şərq-Qərb nəqliyyatkommunikasiya və enerji dəhlizlərinin mərkəzi dövləti hesab olunur. Rusiyadan yan keçməklə Avropa və Asiya ölkələri arasında bağlayıcı körpü rolunu icra edən Trans-Qafqaz nəqliyyat-enerji dəhlizi (TRASEKA), strateji Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihələrinin təşəbbüskarı, hərəkətverici qüvvəsi və əsas təminatçılarından biri məhz Azərbaycandır. Bundan başqa, Trans-Asiya nəqliyyat dəhlizində (Cənubi, Şərqi və Orta Asiya-İran-Azərbaycan-Rusiya və əksinə, İranın Fars körfəzi vasitəsilə bu ölkələri Avropa ilə birləşdirən nəqliyyat-kommunikasiya layihəsi - Ə.H.) əsas bağlayıcı ölkələrdən biri kimi çıxış etməsi Azərbaycanın mühüm tranzit əhəmiyyətini bir daha təsdiq edir. Dünyanın nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrində həlledici bir vəsiləyə çevrilməsi Azərbaycanın son bir neçə ildə həm daxili, həm də regional və beynəlxalq yol-nəqliyyat in200 frastrukturlarının, o cümlədən Şərq-Qərb və Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizləri çərçivəsində çoxsaylı tranzit sistemlərinin müasir tələblərə uyğun yenidən qurulmasına təkan vermişdir. 2013-cü ildə ölkədə yeni nəhəng Gəmiqayırma zavodu istifadəyə verilmiş, Xəzər donanması müasir gəmilər hesabına gücləndirilmiş, yaxın bir neçə ildə isə yükötürməsi 20 milyon tona bərabər olan Beynəlxalq Dəniz Ticarəti Limanının tikintisinin başa çatdırılması nəzərdə tutulmuşdur3. Paralel olaraq Heydər Əliyev adına Beynəlxalq Hava Limanında yenidənqurma işləri aparılmış, əlavə nəhəng terminallar istifadəyə verilmiş, regionlarda 5 yeni aeroport tikilmişdir. Ölkənin dəmir yolu infrastrukturunun müasirləşdirilməsi istiqamətində müvafiq tədbirlər həyata keçirilməyə başlamış, 2015-ci ildə isə Şərqlə Qərbi birləşdirəcək Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun istifadəyə verilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Görülən bütün işlərin başlıca məqsədi Azərbaycanın regionun tranzit mərkəzi statusunu möhkəmləndirməklə yanaşı, həm də onun nəqliyyat-logistika mərkəzinə çevrilməsini təmin etməkdir. Bu isə onu deməyə əsas verir ki, Almaniya, Niderland, Böyük Britaniya, Çin, Cənubi Koreya, İran və digər ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da Nəqliyyat Logistika Mərkəzinin yaradılacağı gün heç də uzaqda deyil4. Beləliklə, Avrasiyanın əsas tranzit ölkələrindən biri olaraq, Azərbaycan Şərq-Qərb ticarət, enerji-yanacaq və nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrinin mərkəzində dayanır. Azərbaycanın qlobal və regional geosiyasi çəkisini artıran ən başlıca amil onun müstəqil bir dövlət olaraq tam formalaşması, özünü təmin edən milli iqtisadiyyata, maddi, mənəvi və insan resurslarına, milli-vətəndaş birliyinə, əhali tərəfindən dəstəklənən milli inkişaf kursuna, güclü ordu və müdafiə potensialına və s. zəruri təsisatlara malik olması və bütün bunlara söykənərək müstəqil daxili və xarici siyasət yürütməsidir. Müstəqillik əldə edildikdən sonrakı dövrdə milli dövlətin iqtisadi, hüquqi və ideoloji əsaslarının, idarəçilik mexanizminin, daxili və xarici siyasət strategiyasının, təhlükəsizlik konsepsiyasının formalaşdırılması və həyata keçirilməsi prosesi bir tərəfdən Ermənistanla hərbi qarşıdurma, digər tərəfdənsə Azərbaycanı istiqamətləndirmək, onu təsir altında saxlamaq istəyən daxili və xarici güclərlə kəskin mübarizə şəraitində baş tutmuşdur. Prezident Heydər Əliyevin şəxsi nüfuzu, siyasi uzaqgörənliyi, böyük idarəçilik təcrübəsi sayəsində 1993-2003-cü illəri əhatə edən birinci on il ərzində bütün milli resursları vahid məqsəd uğrunda səfərbər etmək və Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, onu sabit inkişaf yoluna çıxarmaq, milli iradəyə əsaslanan müstəqil subyekt kimi beynəlxalq aləmlə sıx inteqrasiyasını təmin etmək mümkün olmuşdur. Bununla yanaşı etiraf olunmalıdır ki, hər bir dövlət ilkin mərhələdə xarici təhlükələrdən qorunmaq sahəsində özünümüdafiə sistemini dərhal formalaşdıra bilmir, müxtəlif təzyiq və təhdidlərə qarşı sinə gərmək məcburiyyətində qalır. Bu mənada Azərbaycan daha uğurlu siyasət həyata keçirərək, müstəqilliyinin ilk dövründə ayrı-ayrı güc mərkəzləri arasında balans yaratmağa, minimum güzəştlər hesabına maksimum dividendlər əldə etməyə, prinsipial məsələlərdə öz mövqeyini qoruyub saxlamağa və inkişaf etdirməyə nail olmuşdur. 2003-2013-cü illəri əhatə edən ikinci onillikdə Azərbaycan oturuşmuş liberal iqtisadiyyata və böyük maliyyə resurslarına, güclü orduya malik, özünü tam təmin edən, heç kimdən asılı olmayan, sözünü cəsarətlə deyən, mövqeyinə və rəyinə hörmətlə yanaşılan və milli maraqlara əsaslanaraq tam müstəqil siyasət yürüdən ölkəyə çevrilimişdir. Məhz buna görə də bu gün Azərbaycan ciddi geosiyasi faktor kimi postsovet məkanının, Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın müasir geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi-geostrateji xarakteristikasının müəyyənləşdirilməsinə mühüm təsir göstərir, habelə BMT, ATƏT, Avropa Şurası, İKT, Qoşulmama Hərəkatının fəal üzvü olaraq, eyni zamanda dünyanın güc mərkəzləri ilə yaxından əməkdaşlıq edərək qlobal siyasətdə özünün iştirak imkanlarını getdikcə genişləndirir. Azərbaycan Cənubi Qafqaz və keçmiş postsovet məkanında ümumi iqtisadi potensialına görə də xarici aləmin diqqətini çəkir. Hazırda Cənubi Qafqazda, Avrasiya məkanında və dünyada Azərbaycanın mövcud və perspektiv geoiqtisadi potensialı - iqtisadi inkişaf resursları, malik olduğu maddi və insan ehtiyatları, bu sahələrdə ölkə rəhbərliyinin yürütdüyü praqmatik siyasət yüksək qiymətləndirilir. Cəmi 9 milyondan bir az çox əhalisi olmasına baxmayaraq, zəngin təbii, xüsusən enerji və karbohidrogen ehtiyatlarına, əlverişli iqlim və münbit torpağa, turizm imkanlarına, kənd təsərrüfatı və sənaye infrastrukturlarına və işlək əhaliyə malik olması onun iqtisadi perspektivlərini xüsüsi cəlbedici edir.Mütəxəssislərin fikrinə görə, region ölkələri içərisində öz geosiyasətini və geoiqtisadiyyatını, beynəlxalq əlaqələrini, reallaşdırdığı daxili və xarici layihələri və s. Xəzər dənizinin karbohidrogen məhsullarının istehsalı və satışı ilə ən sıx əlaqələndirən ölkə məhz Azərbaycandır. Azərbaycanın iqtisadi inkişafının əsasında da məhz xarici şirkətlərlə Xəzər dənizində müştərək kəşf və istehsal etdiyi neft-qaz ehtiyatlarının sərbəst istifadəsi amili dayanır. Bu strateji məhsul ölkənin dinamik daxili iqtisadi, sosial və mənəvi inkişafını şərtləndirməklə bərabər, həm də onu dünya geosiyasətində, xüsusən Avropa enerji sektorunda mühüm bir amilə çevirmiş və geoiqtisadi tərəfdaşlıq dəyərini yüksəltmişdir. 3 Həsənov Ə. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti., s. 280 Babayev S. US investments exceeded $10 Billion in Azerbaijan, http://azeritimes.com/the-united-states/usinvestments-exceeded-10-billion-in-azerbaijan/ 4 201 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Həsənov Ə. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti. 280 s. 2. Hüseynova H. Azərbaycan Avropa İnteqrasiya prosesləri sistemində. Hərbi nəşriyyat, 1998, 280 s. 3. Mammadov Q. Future of U.S.-Azerbaijani Relations. Mar 2, 2012 4. Jim Nichol Specialist in Russian and Eurasian Affairs February 22, 2013 https://fas.org/sgp/crs/row/97-522.pdf 5.Kəngərli R. ABŞ – Azərbaycan münasibətləri strateji tərəfdaşlıq mərhələsinə qədəm qoymuşdur. http://www.xalqqazeti.com/az/news/analytics/35070 6. Babayev S. US investments exceeded $10 Billion in Azerbaijan. http://azeritimes.com/the-united-states/usinvestments-exceeded-10-billion-in-azerbaijan/ 7. The 2013 WEI International Academic Conference Proceedings. https://www.westeastinstitute.com/wpcontent/uploads/2013/04/ORL13-237-Nuri-OK-Sinan-KOCAMAN1.pdf Геополитическая ситуация на Кавказе Резюме Азербайджан, страна, расположенная на перекрестке Европы, Азии и Ближнего Востока, является крупным экономическим игроком в Кавказском регионе из-за его огромных запасов нефти и природного газа. Это переходная экономика, где государство продолжает играть доминирующую ролъ. Geopolitical situation of Caucasus Summary Azerbaijan, a country located at the crossroads of Europe, Asia and the Middle East, is a major economic player in the Caucasus region due to its great oil and natural gas reserves. İt is an economy in transition, where the State continues to play a dominant role. Abdullayev Arzu Naxçıvan Dövlət Universitetinin müəllimi, doktorant a.ordubadi@yahoo.com RUSİYA VƏ İRANIN QAFQAZ SİYASƏTİNDƏ NAXÇIVAN ŞƏHƏRİ (XIX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİ) Açar sözlər: Naxçıvan, Cənubi qafqaz, xanlıq, müharibə, bölgə, ordu, mövqe, dairə, vilayət Ключевые слова: Нахчыван, Южный Кавказ, Ханство, Война, регион, армия, положение, круг, провинция Keywords: Nakhchivan, South Caucasus, Hunstanton, Woe, region, army, location, mile, province 1804-cü il iyun ayının 10-da başlayan I Rusiya-İran müharibəsi dövründə Naxçıvan şəhəri Cənubi Qafqazda ən nüfuzlu xanlıqlardan biri olan Naxçıvan xanlığının paytaxtı kimi təkcə hərbi proseslərin deyil, həm də tarixi-siyasi proseslərin mərkəzində yer almışdır. İndiyə qədər aparılan tədqiqatlarda obyektiv və subyektiv səbəblərdən müharibənin gedişatına daha çox çar Rusiyası mövqeyindən yanaşıldığı üçün birinci müharibədə Naxçıvan xanlığının və onun mərkəzi olan Naxçıvan şəhərinin elə də aktiv rol almadığı qənaətinə gəlinmişdir. Halbuki müharibənin və hərbi proseslərin gedişlərinə Qacarlar dövlətinin nöqteyinəzərindən baxdığımız zaman aydın olur ki, Naxçıvan şəhəri bu dövlətin qoşunlarının əsas qərargahlarından birinin yerləşdiyi areala daxil olmuşdur. Şimali Azərbaycanda rus qoşunları ilə mübarizə aparan Qacar dövlətinin qoşunlarının Araz çayından şimaldakı ərazidə əsas istinad nöqtələrindən biri məhz Naxçıvan şəhəri olmuşdur. Özlərini bir növ Səfəvilərin və Əfşarların idarə etdiyi torpaqların yeni hüquqi idarəçiləri hesab edən Qacarlar üçün də Naxçıvan şəhərinin ciddi əhəmiyyəti var idi. Robert Qrant Uatson 1865-ci ildə nəşr etdirdiyi “Persiya tarixi. XIX əsrin əvvəllərindən 1858-ci ilə qədər. Qacarlar Xanədanı” adlı əsərində İrəvan istiqamətinə hərəkət edən Qacar qoşunlarına rəhbərlik edən şahın şəxsən Naxçıvan şəhərindəki düşərgədə olması ilə bağlı məlumatlara rast gəlirik.1 1 Watson R.G. A history of Persia. From the beginning of the nineteenth century to the year 1858. The Kajar Dynasty. London: Smith, Elder and Co., 1866, 465 p. 202 Lakin Kəngərli nəslindən olan Naxçıvan xanları, xüsusən Kalbalı xan Qacarların da Səfəvilər kimi qanuni hökm sahibi olduğunu qəbul etmirdi. Rus müəlliflərinin əksəriyyəti, eləcə də bu müəlliflərə istinad edən bir sıra tədqiqatçılar Kalbalı xanın Qacarlara qarşı belə sərt münasibətinin əsas səbəbi kimi şəxsi qisasçılıq hissini qabardırlar. Onun gözlərinin məhz Ağa Məhəmməd şah Qacar tərəfindən çıxartdırıldığı üçün Qacarlara qarşı aqressiv mövqe nümayiş etdirdiyini yazırlar. Lakin Kalbalı xan kimi vətənpərvər və diplomatik-siyasi prosesləri yaxşı dərk edən bir xanın sadəcə şəxsi qisasçılığa görə belə bir münasibət nümayiş etdirməsi məntiqli ola bilməz. İlk növbədə göstərmək lazımdır ki, Kalbalı xanın gözlərinin çıxarılmasının səbəbi onun Qacarlara itaətsizliyi idi. Bu itaətsizlik isə ondan doğurdu ki, Kəngərlilər də özlərini Qacarlar kimi Səfəvi dövlətinin qurucu sülalərindən biri hesab edir və eynihüquqlu olduqlarını irəli sürürdülər. Qarabağın otuzikilər və iyirmidördlər tayfaları kimi, bir zamanlar Ustaclılarla tayfa ittifaqında olmuş Kəngərlilər hələ Suqovuşan qurultayında (1736) Nadir şahın da Səfəvi xanədanına mənsub olmaması səbəbindən hakimiyyətinin leqallığını da qəbul etməmişdilər. Digər tərəfdən Kalbalı xan anlayırdı ki, artıq Osmanlı dövləti də, Qacarlar dövləti də sürətlə güclənməkdə olan Rusiyanın Qafqaz siyasətinə mane ola bilməyəcəklər. Belə bir vəziyyətdə dövrünün ən tanınmış strateqlərindən və diplomatlarından biri kimi Kalbalı xan aparılan savaşların Naxçıvan şəhərinin taleyində ağrılı rol oynamaması üçün mühüm addımlar atırdı. Kalbalı xanın hələ Pəmbək və Şörəyel istiqamətində hərəkət edən rus qoşunlarının komandanlıqları ilə apardığı danışıqlarda onları bundan çəkindirmək istəməsinin özü də xanlığını və onun baş şəhəri olan Naxçıvan şəhərini qorumaq istəyindən irəli gəlirdi (102, s. 80-81).2 1805-ci ildə, Qacar xanədanının vəliəhdi Abbas Mirzə Naibüssəltənə ləqəbi ilə Azərbaycan hakimi təyin edildi. Şahzadə Naxçıvan və İrəvanın əldə saxlanılmasına ciddi cəhdlər göstərirdi. Hələ 1807-ci ilin aprelində general Qudoviçin başçılığı ilə rus qoşunlarının Osmanlı əleyhinə Qars istiqamətində döyüşlər apardığı dövrdə Qacar qoşunlarına rəhbərlik edən Abbas Mirzə öz qoşunları üçün əsas qərargah olaraq Naxçıvan şəhərini seçmişdi. Osmanlılara ruslara qarşı dəstək verən Abbas Mirzə 1807-ci ilin iyunun 18-də Arpa çayının sahilindəki Kiçik Qarakilsə kəndində rus qoşunlarının türkləri məğlub etməsindən sonra dərhal sərbazları ilə Naxçıvana çəkilmişdi. Qeyd edək ki, bəhs edilən dövrdə P.D.Sisianovun simasında ruslar da Naxçıvan şəhərinin və ümumilikdə bölgənin ələ keçirilməsini strateji məqsədlərdən biri hesab edirdilər. Təsadüfi deyildir ki, Sisianov xanlıqdakı qüvvələri bir-birinə qarşı qoymağa çalışır, Sisyan qalasına çəkilmiş Abbasqulu xanı yenidən hakimiyyətə gətirməklə öz işğalçı siyasətlərini reallaşdırmaq istəyirdi. 1805-ci ilin avqustunda Sisianov Naxçıvan ağsaqqallarına, ruhanilərinə və bəylərinə məktubunda yazırdı: “Persiya rəislərinin... etibarsız olduqlarını, hətta eyni dindən olmağınıza baxmayaraq, sizə əzab və əziyyət verdiklərini xatırlamağa ehtiyac yoxdur. Bu barədə misal gətirməyə də lüzum qalmır. Özünüz görürsünüz ki, məkrli persiyalılar Baba xanın oğlu Abbas Mirzənin göstərişi ilə Mustafa xanın qoşunları öz din qardaşlarını soyub qarət etdilər. Baba xanın xəyanətini irəvanlı Məhəmməd xanın başına gətirdiyi əhvalatdan gördünüz. O, məni satıb, onlara üz çevirdi. Nəticədə persiyalılara etibar etdiyinə görə xanlıq da əlindən çıxdı. Həbs edildi və qarət olundu. Mənim bu günlərdə aldığım dəqiq məlumata görə o, özünün ağsaqqalları və yaxın adamları ilə birlikdə Persiyaya sürgün ediləcək. Bax budur onların şərikli siyasətinin nəticəsi... Başqa cür desək, onlar əvvəlcə baş tumarlayır, sonra isə atababalarının ev tikdikləri yerlərdən, becərdiyi torpaqlardan adamları zorla ayırırlar. Əlbəttə, sizin üçün yaxşı olar ki, öz torpaqlarınızda qalıb ata-babalarınız tərəfindən əkilmiş ağaclara tamaşa edəsiniz və onların zorla sizi köçürüb başqa yerlərə aparmasına imkan verməyəsiniz. Siz orada da mal-dövlət sahibi olan kimi, hər şeyinizi əlinizdən alacaqlar. Əksinə, siz yumşaq ürəkli və insanpərvər böyük bir dövlətin himayəsi altında olsanız, rəisi olduğum məğlubedilməz ordunun köməyi ilə günəş şüaları altında olanlar kimi qızına bilərsiniz. Mən, Ümumrusiya dövlətinin imperatoru tərəfindən müdafiə ediləcəyinizə, xalqa həqiqi xoşbəxtlik gətirəcəyimizə, əmin – amanlıq vəhüquqlarınızın qorunacağına zəmanət verirəm...” (164, sənəd 1276).3 Əlbəttə ki, Qacarlar İranı kimi Romanovlar Rusiyasının da məqsədi eyni, hətta fikrimizcə, daha məkrli və daha qəddar idi. Çünki, Qacarların yanaşmasında ən azı dini və milli hisslər, tarixi keçmişlə əlaqəli məsələlər var idi. Rusların məqsədi isə sırf “isti dənizlər”ə çıxmaq, Osmanlı dövlətini daha çox sıxışdırmaq, ələ keçirdiyi yerləri istismar etmək idi. Kaxetiya knyazlarının nəslindən olan gürcü əsilli rus generalı Pavel Dmitriyeviç Sisianov (Pavle Dmitrisdze Çiçişvili)4 isə Şərq xalqlarının, xüsusən Qafqaz türklərinin qürurlu xarakterini yaxşı bilir və məktubunda məhz Qacarların bu qüruru qırmağa çalışdıqları məqamları qabardırdı. Başqa bir yerdə isə o belə deyirdi: “Məsləhətim budur ki, səxsən sizin xeyrinizə olaraq yüksək dərəcəli rəis Abbasqulu xanla birləşin, onunla birlikdə mənim vasitəmlə insanpərvər dövlətin simasında himayədar tapın. Kəlbəli xana gəldikdə isə, görürsünüz ki, o nə qədər dağıntılar yaradıb, sizin çörəyinizi əlinizdən alır. 2 Naxçıvan tarixi. Üç cilddə, II cild. Naxçıvan:Əcəmi, 2014, 528 s. Акты собранные Кавказской Археографической комиссией. II Том, Тифлис: Тип. Главного Управления Наместника Кавказского,1868, 1238 c. 4 Mikaberidze A. Historical Dictionary of Georgia. Second edition. Rowman & Littlefield, 2015, 812 p. 3 203 Sizi doğma torpaqlarınızdan köçürür”.5.6 Lakin Kalbalı xana qarşı Sisianovun bu təhdidləri və hərəkətləri effekt vermirdi. I Kalbalı xan Naxçıvan xanlığının müstəqilliyini hər şeydən üstün tutur, hələ ki, Rusiyanın da Qafqazda tam güclənmədiyi bir şəraitdə doğma vətənini yadelli tapdağından qorumağa çalışırdı. Rus qoşunlarının 1808-ci ilin iyun ayında Zəngi çayı boyunca İrəvan istiqamətində hücuma keçməsi zamanı İrəvan xanının Qacarlar dövlətindən yardım istəməsindən sonra Fətəli şah Qacarın əsas tapşırıqlarından biri İrəvan qalası ilə yanaşı, Naxçıvan qalasının da müdafiə edilməsi olmuşdur . 7 Qacar qoşunlarının komandanı Abbas Mirzə I Kalbalı xana Naxçıvanı təslim etməsi üçün tələb göndərdi, lakin I Kalbalı xanın Qacarlara qarşı olan nifrəti və onları da ruslar qədər işğalçı kimi qiymətləndirməsi onun təslim olmasına imkan vermədi. Belə olan halda Abbas Mirzə qayınatası İrəvanlı Hüseynqulu xandan Naxçıvanı ələ keçirməsi üçün yardım istədi. Hüsеynqulu хan 300 atlı və 200 piyada ilə Naхçıvana gəldi. Onun qalaya daхil olmasına icazə vеrildi. Naхçıvan qalası Hüsеynqulu хanın хəyanətinin qurbanı oldu. İrəvanlı Hüseynqulu xanı Qacarlar hakimiyyətinə bağlayan qohumluq əlaqələrinə toxunan tarixçi M.Quliyev yazır ki, Baba хanı, yəni Fətəli şahı hakimiyyətə gətirən fəal qüvvələrdən biri də Hüsеynqulu хan olub. Buna görə də Fətəli şah Hüsеynqulu хanı yüksək vəzifəyə təyin еtmiş və onun bacısı ilə еvlənmişdir. Fətəli şah oğlu Abbas Mirzəyə Hüsеynqulu хanın qızını almış, onun oğluna isə özünün 29-cu qızını vеrmişdir.8 Lakin Qacarların bütün müdafiə tədbirlərinə baxmayaraq, 1808-ci ilin oktyabr ayında qraf İ.V.Qudoviçdən xüsusi olaraq Naxçıvanı ələ keçirmək əmri almış rus hərbiçilərindən general-mayor Pyotr Fyodroviç Nebolsin İran şahının yanında əsirlikdə saxlanan Kalbalı xanın oğlu Şeyxəli bəyin bələdçiliyi ilə Qarabağ istiqamətindən yürüş edərək Naxçıvana daxil ola bilmişdi.9 Qraf Qudoviç yürüşdən əvvəl P.F.Nebolsinə təlimatında Naxçıvan şəhərinin xüsusi əhəmiyyətini nəzərdə tutaraq yazırdı: “…tezliklə ora getmək və Naxçıvana qarşı hərbi əməliyyata başlamaq lazımdır. Əgər müqavimət göstərilsə, şəhəri tutun. Onlar könüllü şəkildə tabe olsalar, yerli əhalini narazı salmamaq və sıxışdırmamaq lazımdır”. “Qafqaz Akt”larının 3-cü cildinin 497-ci səhifəsində həmin təlimatın digər hissəsindən bəhs edilərək yazılırdı:“Sizə tapşırıram ki, siz də Mehdiqulu xana bildirəsiniz ki, yerli əhali tabe olduqda Naxçıvan kəndlərinin soyulub talanmasına imkan verməsin”. P.F.Nebolsinin Qarabağdan Naxçıvana yürüşü barədə Mirzə Adıgözəl bəy yazır: “O (Qraf Qudoviç – A.A.), qışda çoxlu tədarük və hazırlıq görüb zəfər nişanəli bayraqları qaldıraraq İrəvan tərəfinə hərəkət etdi. General Nebolsini Qarabağ tərəfindən çoxlu zəfər nişanəli qoşun dəstələrilə Naxçıvan vilayətini almağa göndərdi. Naxçıvan alındı”.10 1901-ci ildə Qafqaz Hərbi Dairəsinin Qərargah rəisi, general-leytenant N.Belyavskinin rəhbərliyi, general-mayor Pottonun redaktorluğu ilə hazırlanmış “Rus hakimiyyətinin Qafqazda qəbul edilməsi” adlı hərbi tarix xarakterli əsərdə Nebolsinin rəhbərlik etdiyi qoşun hissələrinin sayı barədə məlumatlar saxlanılmışdır. Yuxarıda adını qeyd etdiyimiz mənbədə göstərilir ki, general-mayor Nebolsinin rəhbərliyi altında Naxçıvana hücum edən rus qoşunu 3000 əsgərdən ibarət doqquz batalyondan ibarət idi.11 Abbas Mirzənin rəhbərlik etdiyi və Qarababa ətrafında rusları qarşılayacaq Qacar ordusunun tərkibində isə 3000 piyada, 10.000 süvari, 12 top, 60 kiçikkalibrli silah olan falkonet var idi.12 N.Dubrovinin qeydlərində isə rus ordusunun sayı və təchizatı ilə bağlı rəqəmlər V.Pottonun verdiyi məlumatlardan daha fərqlidir. N.Dubrovin general J.L.Nebolsinin 78 zabit, 3062 əsgər və 4 topdan ibarət olan 9 batalyonla Qarabağdan hərəkətə başladığını yazmışdır. XIX əsr rus mənbələrində Naxçıvan mövzusunun tədqiqatçısı Y.Rəhimov da N.Dubrovinin verdiyi bu məlumatı əsas olaraq qəbul etmiş və əks etdirmişdir.13Rəqəmlərin fərqli olması ilə bağlı məsələni iki cür izah etmək mümkündür. Böyük ehtimalla V.Potto əsərində hərbi qüvvənin sayı ilə bağlı rəqəmi yuvarlaqlaşdıraraq təqdim etmişdir. İkinci izah ondan ibarət ola bilər ki, N.Dubrovinin əks etdirdiyi rəqəmlər Qarabağdan Naxçıvana hərəkətə başlayan qoşunun sayını, V.Pottonun təqdim etdiyi rəqəmlər isə yolboyu verilmiş cüzi itkilərdən sonra Naxçıvan şəhərinə gəlib çatan hərbi qüvvənin sayını əks etdirirdi. Bu ehtimalı istisna etməsək də, biz daha çox rəqəmlərin yuvarlaqlaşdırılması ehtimalı üzərində dayanırıq. 5 Акты собранные Кавказской Археографической комиссией. II Том, Тифлис: Тип. Главного Управления Наместника Кавказского,1868, 1238 c. 6 Köçərli T. Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər. Bakı:Təknur, 2005, 153 s. 7 Naxçıvan tarixi. Üç cilddə, II cild. Naxçıvan:Əcəmi, 2014, 528 s. 8 Quliyev M. Naxçıvan xanlığının Qafqazda hərbi-siyasi mövqeyi və əlaqələri. Naxçıvan:Əcəmi, 2013, 184 s. 9 Дубровин Н. История войны и владычества русских на Кавказе, т.5, Санкт-Петербург, 1887, 494 c. 10 Qarabağnamələr. I kitab. Bakı:Şərq-Qərb, 2006, 216 s. 11 Потто В. Утверждение русскаго владычества на Кавказь. Том 1, Тифлисъ, 1901, 308 с. 12 Там же, 308 с. 13 Rəhimov Y. Naxçıvan XIX əsr rus mənbələrində. Bakı: Elm və təhsil, 2014, 180 s. 204 Rusların qələbəsi ilə başa çatan və qoşunların Naxçıvan şəhərinə girməsi üçün yolları açan Qarababa döyüşündə rus ordusundan 37 nəfər həlak olmuş, 6 nəfər itkin düşmüşdü. Zabit heyətindən 6, əsgərlərdən isə 66 nəfər yaralanmışdı.14 Bu dövrdə baş verən hadisələri “Gülüstani-İrəm”də təsvir edən A.Bakıxanov yazır: “Qraf Qudoviç həziranın (iyunun) 18-də sərəskər Yusif paşanı Arpa çayı kənarında məğlub etdi. Sonra hicri 1223-cü (1808) ildə İrəvanı almağa getdi. Ayrı bir dəstəni də Qarabağ yolu ilə Naxçıvan üzərinə göndərdi. Naibüssəltənə (Abbas Mirzə - A.A.) də gəldi. Bu ətrafda arası kəsilməyən müharibələr oldu”. 1808-ci ilin oktyabrın 28-də polkovnik Lisanеviç və polkovnik Kotlyarеvskinin komandanlığı altında olan rus qoşununun Qarababa döyüşündə Abbas Mirzənin rəhbərlik etdiyi Qacar ordusunu məğlub etmələrindən sonra15.16 1808-ci il noyabr ayının 1-də Naxçıvan şəhəri rusların əlinə keçmişdir.17 Qafqaz Arxeoqrafiya Komitəsinin Aktlarında təqdim olunmuş bir sənəddə general-mayor Nebolsinin heç bir müqavimətə rast gəlmədən Naxçıvanı tutmasından bəhs edilir. Şəhər işğal edildikdən sonra qraf Qudoviç çara göndərdiyi raportunda da analoji faktı olduğu kimi əks etdirərək yazırdı ki, “...Naxçıvan qalası müqavimətsiz olaraq Ümumrusiya ordusu tərəfindən tutuldu...”. Naxçıvan şəhərinin rusların əlinə keçməsində Kəngərli hakimlərinin mövqeyi də müəyyən rol oynamışdı. Hətta Qacar qoşunlarının komandanı Abbas Mirzə 22 noyabr 1808-ci ildə qardaşına yazdığı məktubunda da bu məsələyə işarə vurmuşdu. İ.Kazımbəyli, M.Quliyev, Y.Rəhimov kimi tarixçilər də Naхçıvan əhalisinin rus ordusuna müqavimət göstərməməsinin səbəbini qoşunların başında naхçıvanlı Şıхəli bəyin öz dəstəsi ilə gəlməsini göstərmişlər.18.19 Pyotr Fyodroviç Nebolsin bütün Naxçıvan vilayətinin tarixində ilk dəfə olaraq Rusiya imperiyası himayəsinə keçdiyini elan etdi. Onun qraf Qudoviçin adından Naxçıvan əhalisinə müraciətində deyilirdi: “Hörmətli ağsaqqallar, ali ruhanilər, bütün Naxçıvan əhalisi! Siz böyük şöhrətə malik ordunun Naxçıvan vilayətinə gəldiyini bilirsiniz. Mən sizdən tələb edirəm ki, həmişəlik olaraq Rusiya imperiyasının və mənim ordumun düşmənləri ilə hər cür əlaqəni kəsib sakit yaşayasınız. Əlahəzrət imperatorun ordusu həmişəlik olaraq Naxçıvan vilayətində qalacaqdır. Əgər siz qayda-qanunu sədaqətlə yerinə yetirsəniz, o halda mən imperator həzrətlərindən hər cür güzəşt etməyi xahiş edəcəyəm”.20 Əsrlər boyunca ayrı-ayrı imperiyaların uğrunda savaşdığı və müharibələr zamanı ciddi dağıntılara məruz qalan Naxçıvan şəhərində ruslar tərəfindən ciddi dağıntılar törədilməsi ilə bağlı qaynaqlarda məlumat yoxdur. Fikrimizcə, işğalçıların şəhərdə dağıntılar törətməməsi və Naxçıvanı tərk etmiş sakinlərin geri dönməsi üçün ruslar tərəfindən çağırış edilməsi bir sıra səbəblərlə bağlı idi: -ilk növbədə hələ ki, bölgədə kifayət qədər dəstəyə malik olmayan ruslar özlərini xoşməramlı göstərərək yerli əhalinin rəğbətini qazanmağa çalışırdılar. Romanovlar Rusiyası yaxşı başa düşürdü ki, siyasi-diplomatik hisslərdən daha çox dini və milli hisslərlə hərəkət edən Azərbaycan türkləri – naxçıvanlılar üçün müstəqilliyi qoruya bilmədikləri təqdirdə Qacarlar İranı və ya xilafəti əlində saxlayan Osmanlılarla birlikdə hərəkət etmək daha realdır. - ikincisi general-mayor Nebolsinin dəstəsində olan Kalbalı xanın oğlu Şeyxəli bəyin bu məsələdə mühüm rolunun olduğu şəksizdir. Dövrünün ən böyük diplomatlarından biri olan I Kalbalı xanın övladı Şeyxəli bəyin ruslardan bu istiqamətdə təminat almadan onlara bələdçilik etməsi real görünmür. Deməli, proseslərin gələcəyini yaxşı görən və Cənubi Qafqazda Rusiyanın qarşısıalınmaz olduğunu sezən Naxçıvan xanlarının bu manevrinin özü əslində bu müharibələrdən doğma vətəni daha az itkilərlə çıxarmaq istəyindən irəli gəlirdi. Qeyd edək ki, Şeyxəli bəy hələ 1805-ci ildə Rusiyaya birləşdirilən Qarabağ xanlığına gedərək, Rusiya təbəəliyinə qəbul olunmasını xahiş etmişdir. O, Kəngərli nəslindən Rusiya hərbi rütbəsini alan ilk zabit olmuşdur.21 Şeyxəli bəyin ruslara Naxçıvan şəhərinin ələ keçirilməsində göstərdiyi xidməti qraf Qudoviç bəyə yazdığı 27 noyabr 1808-ci il tarixli məktubunda belə qiymətləndirirdi: “Sizin Ümumrusiya imperiyasına olan xidmətiniz və sədaqətiniz haqqında xəbərim var. Sizi inandırıram ki, bu xidmətləriniz haqqında Əlahəzrət İmperatora məlumat verməklə yanaşı, sizin xeyrinizə olaraq, zəmanət verəcəyəm”.22 Naxçıvan şəhəri yalnız 30 gün rusların əlində qaldı. 1808-ci ilin noyabr ayının 17-də rusların İrəvan qalası ətrafındakı döyüşlərdə ciddi tələfat verib geri çəkilmələrindən sonra dekabrın 1-də general-mayor Nebolsin 14 Əliyev F., Əliyev M. Naxçıvan xanlığı. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 120 s. Qarayеv Е. İrəvan хanlığı (1747-1828). Bakı: Avropa, 2010, 342 s. 16 Потто В. Утверждение русскаго владычества на Кавказь. Том 1, Тифлисъ, 1901, 308 с. 17 Naxçıvan tarixi. Üç cilddə, II cild. Naxçıvan:Əcəmi, 2014, 528 s. 18 Rəhimov Y. Naxçıvan XIX əsr rus mənbələrində. Bakı: Elm və təhsil, 2014, 180 s. 19 Quliyev M. Naxçıvan xanlığının Qafqazda hərbi-siyasi mövqeyi və əlaqələri. Naxçıvan:Əcəmi, 2013, 184 s. 20 Naxçıvan xanlığı. Tərtibçi Ə.Həsənov. Naxçıvan: Əcəmi, 2009, 117 s. 21 Naxçıvan Ensiklopediyası, 2 cilddə, II cild, Naxçıvan: Əcəmi, 2005, 376 s. 22 Naxçıvan xanlığı. Tərtibçi Ə.Həsənov. Naxçıvan: Əcəmi, 2009, 117 s. 15 205 dəstələri ilə bərabər Naxçıvan şəhərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır.23 Abbas Mirzə Naxçıvanı tutaraq çəkilməkdə olan rus qoşunlarını təqib etməyə başladı. Qarababa yaxınlığında baş verən toqquşmada Qudoviç məğlubiyyətə uğradı. Bu döyüşdə baş verən hadisələrin təhlili Naxçıvanın Qacarlar üçün, xüsusən Qacarlar xanədanının Azərbaycan vilayətinin idarəçisi şahzadə Abbas Mirzə üçün nə qədər əhəmiyyətli olmasını bir daha üzə çıxarır. Belə ki, döyüş zamanı şahzadə Abbas Mirzənin atı güllə ilə rus əsgərləri tərəfindən vurulmuş, at öldükdən sonra şahzadə piyadalarla bərabər döyüşü davam etdirmişdir. Döyüşün ən qızğın çağında Abbas Mirzəyə Qacarlar ordusunun topxanasına rəhbərlik edən sərkərdənin öldürüldüyü xəbəri gəlir. Qacar ordusunun toplarının susması rusların üstünlüyünü artırmağa başlayır. Bu vəziyyəti görən Abbas Mirzə özü topxanaya keçir və topçulara komandanlığı öz üzərinə götürür və düşmən səngərlərini atəşə tutur.24 Qeyd edək ki, 1808-ci ilin uğursuz döyüşlərindən sonra qraf Qudoviç istefaya çıxmaq məcburiyyətində qalmış, onun yerinə general Aleksanr Petroviç Tormasovu baş komandan olaraq təyin etmişdir. Aleksandr Petroviç Tormasov Qafqaza gəldiyi ilk dövrlərdə əsasən Gürcüstanın qərb vilayətlərinin Osmanlı təhdidindən qorunmasına və Osmanlılara qarşı mübarizəyə diqqət yetirməyə başladı.25 Qacarlar dövləti Rusiyanın Qafqazdakı qüvvələrinin Osmanlı ilə mübarizəsindən və Qərbdə Rusiyaya qarşı artan Napoleon təhlükəsindən istifadə etməyə və mövqelərini yenidən möhkəmləndirməyə çalışırdılar. Belə bir vəziyyətdə Rusiya ilə müəyyən qədər əlaqələrə malik olduğu artıq dəqiqləşən Kalbalı xan İrana aparıldı, əvəzində Qacarlar özlərinə nisbətən sadiq hesab etdikləri Abbasqulu xan Kəngərlini Naxçıvan hakimi elan etdilər və Naxçıvan şəhəri də Abbasqulu xanın nəzarətinə keçmiş oldu. Rusiyanın Qafqazda başının qarışmasında maraqlı olan Fransa da bu dövrdə Qacarlara istədikləri hərbi və hərbi-mühəndis dəstəyini verməklə Rusiyanı daha çox gücdən salmağa çalışırdı. Bu baxımdan Naxçıvan şəhərinin və ümumilikdə bölgənin əhəmiyyətini göstərən məsələlərdən biri də Naxçıvan şəhəri yaxınlığında hərbi əhəmiyyətli Abbasabad qalasının inşası ilə bağlı olmuşdur. Belə ki, Abbasabad qalası Fransa mühəndislərinin layihəsi və bilavasitə rəhbərliyi ilə yenidən qurulmuş, yeni texnika əsasında silahlandırılıb möhkəmləndirilmişdi.26 Qalanın bölgənin və Naxçıvan şəhərinin qorunmasında mühüm strateji əhəmiyyəti bölgəyə gələn səyyahların və dövrün müəlliflərinin də diqqətini cəlb etmişdir. Tarix üzrə elmlər doktoru, professor Tofiq Mustafazadə yazır ki, rus səyyahı və tarixçisi N.Nefedov qalanı görmüş və onun əhəmiyyətindən bəhs etmişdir.27 “Zaqafqaziya diyarının statistik təsviri” adlı hesabat xarakterli əsərində Orest Eveçkiy də Naxçıvan şəhəri yaxınlığındakı Abbasabad qalasından bəhs etmişdir. O yazır: “Abbasabadqalası beşbucaqlı formada olub, fransız və ingilis zabitləri tərəfindən möhkəmləndirilmişdir. Rus qoşunları tərəfindən sonuncu Persiya əməliyyatları zamanı ələ keçirilmişdir”. Qalanın 3 böyük dəmir darvazasından biri Naxçıvan şəhərinə, ikincisi Nehrəm kəndinə, üçüncüsü isə Araz çayına tərəf açılırdı. Bundan başqa, qalanın tam qarşısında Arazdan Çors mahalına körpü salınmışdı.28 “Naxçıvan əyalətinin statistik təsviri”ndə V.Qriqoryev yazır ki, Naxçıvan şəhərindən cənubda Araz çayının sahilində yerləşən bu qala 20 il bundan öncə Abbas Mirzə tərəfindən tikdirilmişdir. Abbasabad qalası keçmiş səfir general Qordonun vaxtında fransız hərbi mühəndislərinin planı əsasında tikilmişdir. Qalanın xarici görünüşü düzgün tikilmiş beş bucaqdan ibarət idi. Ərazinin tarixinə də toxunan V.Qriqoryev qalanın yerləşdiyi ərazinin tarixi adının Ardaxta olduğunu göstərmişdir. Qeydlərdən o da aydın olur ki, əvvəllər mühüm yaşayış məntəqələrindən biri olmuş bu kənd Nadir şahın hücumu zamanı Naxçıvan şəhəri ilə birlikdə dağılmışdı. 1834-1835-ci illərdə Naxçıvanda olmuş rus səyyahı Feodor Korf da qaladan bəhs etmiş, qalanın Abbas Mirzənin yanında xidmət edən fransız mühəndisinin planı əsasında tikildiyini yazmışdır .29 1810-cu ildə Naxçıvana gələn Abbas Mirzə şəxsən bu qalada olmuşdur. 1810-cu il avqustun sonlarında isə 15 topa malik 15 minlik qoşunla Naхçıvandan İrəvana hərəkət etmişdir.30 Tezliklə Naxçıvanı ələ keçirmək üçün təkcə hərbi istehkamların və qalaların möhkəmləndirilməsinin yetərli olmadığını görən Qacarlar dövləti bu dəfə yerli əhalinin dəstəyini əldə etmək üçün çalışmağa başladı. Tezliklə Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarında I Kalbalı xanın nüfuzunun fərqinə varan Qacar hakimiyyəti onu Naxçıvana qaytardı. Bu isə Naxçıvan şəhərinin hələlik rusların əlinə keçməməsini təmin etdi desək, yəqin ki, yanılmarıq. 23 Naxçıvan tarixi. Üç cilddə, II cild. Naxçıvan:Əcəmi, 2014, 528 s. Pakrəvan Ə. Abbas Mirzə və Azərbaycan. Bakı:Qanun, 2010, 336 s. 25 Mikaberidze A. Russian Officer Corps of the Revolutionary and Napoleonic Wars. Savas Beatie, 2005, 528 p. 26 Naxçıvan tarixi. Üç cilddə, II cild. Naxçıvan:Əcəmi, 2014, 528 s. 27 Mustafazadə T. Naxçıvan diyarı XVIII yüzillik-XIX yüzilliyin əvvəllərində // Naxçıvan: tarixi gerçəklik, müasir durum, inkişaf perspektivləri. Bakı: Təhsil, 2006, s. 98-112 28 Naxçıvan tarixi. Üç cilddə, II cild. Naxçıvan:Əcəmi, 2014, 528 s. 29 200. Корф Б. Воспоминание о Персии 1834-1835 гг., Санкт-Петербургь., 1838, 291 с. 30 Рапортъ полк. Асеева ген. м. маркиза Паулуччи, от 6-го сентября 1810 года, №33. 122. Акты собранные Кавказской Археографической комиссией (АКАК), т.ЫВ, д.1128, стр. 736-738., c. 736 24 206 Çar Rusiyası ilə Qacarlar İranı arasında müharibənin gedişində rus qoşunları Talış xanlığının mərkəzi sayılan Lənkəran şəhərinin ələ keçirilməsi zamanı qələbə qazansalar da, ciddi itkilərə məruz qaldılar. Daha artıq itkilər vermədən ələ keçirdiyi əraziləri qoruyub saxlamağa və gücünü digər cəbhələrə yönəltməyə çalışan çar Rusiyası nəhayət ki, Qacarlar İranı ilə danışıqlara razılaşdı. Gərgin danışıqlardan sonra 1813-cü il oktyabrın 12-də Rusiya ilə İran arasında imzalanmış Gülüstan sülh müqaviləsinə əsasən Qacarlar digər Şimali Azərbaycan xanlıqlarından əl çəkdiklərini rəsmən təsdiqləsələr də, Naxçıvan və İrəvan xanlıqları onların tabeçiliyində qaldı. I Rusiya-İran müharibəsi Naxçıvan şəhərinə ciddi ziyan vurdu. İqtisadi cəhətdən tənəzzül etməkdə olan şəhər, hərbi münaqişələrin təsirini də öz tarixi taleyində ən ağır formada hiss etmiş oldu. 1813-cü ildə Naxçıvanda olmuş məşhur səyyah Qaspar Druvil müharibədən sonrakı Naxçıvan şəhəri haqqında yazırdı: “Naxçıvan acınacaqlı bir vəziyyətdədir. Burada ancaq bir-birinə sıxılmış xarabalıqlar gözə dəyir; belə güman etmək olar ki, o, bir daha özünün əzəmətini bərpa edə bilməyəcək”.31 Şəhərin bu vəziyyəti 1816-cı ildə Rusiyadan Naxçıvan vasitəsi ilə İrana gedən rus generalı A.P.Yermolovla Kəlbəli xanın görüşündə də müzakirə mövzusuna çevrilmişdi. Bu barədə A.P.Yermolov sonralar xatirələrində yazacaqdı: “Kəlbəli xan pəncərə qarşısına gələrək mənə dedi, vaxtı ilə Araz çayı vadisinin gözəlliyi və zənginliyinə heyrətlə baxardım; gözəl bağları və meşəlikləri olan vadini çoxsaylı əhali canlandırırdı. İndi mənə deyirlər ki, boş səhralığa çevrilib, onun keçmiş zənginliyindən əsər belə qalmayıb. Yaxşı ki, tale mənim gözlərimi bağladı, vadinin belə bədbəxt gününü, tar-mar olmasını görmürəm. Bu vadini üç əsr mənim nəslim idarə etmişdir. Ara müharibələri və şahın ordusu bu bədbəxt torpağı boşluğa çevirdi, işğalçıların hər bir addımı xalqın bədbəxtliyinə səbəb oldu”.32 Lakin ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, müharibədən sonrakı dövrdə Qacarlar dövləti Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan qalasının müdafiə qabiliyyəti üçün bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsinə başladı. Bunu sübut edən faktlardan biri də Qacar şahının 1816-cı ilə aid fərmanıdır. Bu fərmanda Naxçıvan xanı Kəlbəli xan Kəngərliyə Naxçıvan qalasının təmiri vəzifəsi tapşırılırdı. Yermolovla Kəlbəli xanın apardığı danışıqlarla, şahın fərmanının eyni ildə olması təsadüfdürmü? Ola bilsin ki, Qacarlar xanın və dolayısı ilə desək yerli əhalinin narazılığı barədə məlumatları aldıqdan sonra, bu narazılığı qismən də olsa aradan qaldırmaq üçün belə bir addım atmışdı. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Budaqova S. Naxçıvan diyarının siyasi tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014, 108 s. 2. Köçərli T. Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər. Bakı:Təknur, 2005, 153 s. 3. Qarabağnamələr. I kitab. Bakı:Şərq-Qərb, 2006, 216 s. 4. Qarayеv Е. İrəvan хanlığı (1747-1828). Bakı: Avropa, 2010, 342 s. 5. Quliyev M. Naxçıvan xanlığının Qafqazda hərbi-siyasi mövqeyi və əlaqələri. Naxçıvan:Əcəmi, 2013, 184 s. 6. Mustafazadə T. Naxçıvan diyarı XVIII yüzillik-XIX yüzilliyin əvvəllərində // Naxçıvan: tarixi gerçəklik, müasir durum, inkişaf perspektivləri. Bakı: Təhsil, 2006, s. 98-112 7. Naxçıvan Ensiklopediyası, 2 cilddə, II cild, Naxçıvan: Əcəmi, 2005, 376 s. 8. Naxçıvan xanlığı. Tərtibçi Ə.Həsənov. Naxçıvan: Əcəmi, 2009, 117 s. 9. Naxçıvan tarixi. Üç cilddə, II cild. Naxçıvan:Əcəmi, 2014, 528 s. 10. Pakrəvan Ə. Abbas Mirzə və Azərbaycan. Bakı: Qanun, 2010, 336 s. 11. Rəhimov Y. Naxçıvan XIX əsr rus mənbələrində. Bakı: Elm və təhsil, 2014, 180 s. 12. Акты собранные Кавказской Археографической комиссией. II Том, Тифлис: Тип. Главного Управления Наместника Кавказского,1868, 1238 c. 13. Друвиль Г. Путешествие в Персию в 1812 и 1813 годах, содержащее в себе мало известные подробности о нравах, обычаях и духовных обрядах персиян; также о древнем и новом состоянии их армии и вообще о всем том, что принадлежит до регулярных и нерегулярных войск сего государства. ч. 1, Москва., 1826, 201 с. 14. Дубровин Н. История войны и владычества русских на Кавказе, т.5, Санкт-Петербург, 1887, 494 c. 15. Корф Б. Воспоминание о Персии 1834-1835 гг., Санкт-Петербургь., 1838, 291 с. 16. Потто В. Утверждение русскаго владычества на Кавказь. Том 1, Тифлисъ, 1901, 308 с. 17. Рапортъ полк. Асеева ген. м. маркиза Паулуччи, от 6-го сентября 1810 года, №33. 122. Акты собранные Кавказской Археографической комиссией (АКАК), т.ЫВ, д.1128, с. 736-738, c. 736 18. Mikaberidze A. Historical Dictionary of Georgia. Second edition. Rowman & Littlefield, 2015, 812 p. 19. Mikaberidze A. Russian Officer Corps of the Revolutionary and Napoleonic Wars. Savas Beatie, 2005, 528 p. 20. Watson R.G. A history of Persia. From the beginning of the nineteenth century to the year 1858. The Kajar Dynasty. London: Smith, Elder and Co., 1866, 465 p. 31 Друвиль Г. Путешествие в Персию в 1812 и 1813 годах, содержащее в себе мало известные подробности о нравах, обычаях и духовных обрядах персиян; также о древнем и новом состоянии их армии и вообще о всем том, что принадлежит до регулярных и нерегулярных войск сего государства. ч. 1, Москва., 1826, 201 с. 32 Budaqova S. Naxçıvan diyarının siyasi tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014, 108 s. 207 Xülasə I Rusiya-İran müharibəsi dövründə Naxçıvan şəhəri Cənubi Qafqazda nüfuzlu xanlıqlardan biri olan Naxçıvan xanlığının paytaxtı kimi təkcə hərbi proseslərin deyil, həm də tarixi-siyasi proseslərin mərkəzində yer almışdır. Qacarlar İranı kimi Romanovlar Rusiyasının da məqsədi eyni, Naxçıvan xanlığını ələ keçirmək idi.1808-ci il noyabr ayının 1-də Naxçıvan şəhəri rusların əlinə keçmişdir.Naxçıvan şəhərinin rusların əlinə keçməsində Kəngərli hakimlərinin mövqeyi də müəyyən rol oynamışdı.Naxçıvan şəhəri yalnız 30 gün rusların əlində qaldı. 1808-ci ilin noyabr ayının 17-də rusların İrəvan qalası ətrafındakı döyüşlərdə ciddi tələfat verib Naxçıvan şəhərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır. Abbas Mirzə Naxçıvanı tutaraq çəkilməkdə olan rus qoşunlarını təqib etməyə başladı.Kalbalı xan İrana aparıldı, əvəzində Abbasqulu xan Kəngərlini Naxçıvan hakimi elan etdilər və Naxçıvan şəhəri də Abbasqulu xanın nəzarətinə keçmiş oldu. I Rusiya-İran müharibəsi Naxçıvan şəhərinə ciddi ziyan vurdu. İqtisadi cəhətdən tənəzzül etməkdə olan şəhər, hərbi münaqişələrin təsirini də öz tarixi taleyində ən ağır formada hiss etmiş oldu. Резюме Во время русско-иранской войны Нахчыван был столицей Нахчыванского ханства, одним из влиятельных ханств на Южном Кавказе, не только в военном процессе, но и в центре исторических и политических процессов. Гаджары были похожи на иранцев, как и Романовых России, на захват Нахчыванского ханства. 1 ноября 1808 года город Нахчыван перешел в руки русских. Позиция судей Кенгерли сыграла значительную роль в передаче Нахчыванского города в руки россиян. Город Нахчыван оставался в руках русских всего 30 дней. 17 ноября 1808 года русские были вынуждены серьезно покинуть город Нахчыван в боях вокруг Иреванской крепости. Аббас Мирза начал преследовать Нахчыван и начал преследовать российские войска. Калбали хана отвезли в Иран, вместо этого Аббасгулу хан Кенгарли был объявлен судьей Нахчывана, а Нахчыван находился под контролем Аббасгулу хана. Российско-иранская война серьезно повредила город Нахчыван. Экономически деградирующий город также испытал влияние военных конфликтов на судьбу своей истории. Summary During the I Russian-Iranian war, Nakhchivan was the capital of the Nakhchivan khanate, one of the influential khanates in the South Caucasus, not only in the military process, but also in the center of historical and political processes. The Romanovs Russia, like the Qajar Iranian, had the same aim to seize the Nakhcivan khanate. The Nakhchivan city was captured by the Russians on November 1 in 1808. Also the position of the Kangarli judges played a role in the seizing of Nakhchivan to the Russians. Nakhchivan city remained in the hands of the Russians for only 30 days. On November 17 in 1808 the Russians were forced to flee Nakhchivan because of serious damage to the battles around the Iravan fortress. Abbas Mirza began to pursue the retreating russian troops holding the Nakhchivan. Kalbalikhan was taken to Iran, instead of him Abbasgulukhan Kangarli was declared Nakhchivan judge and thus Nakhchivan was under Abbaskulukhan's control. The I Russian-Iranian war seriously damaged the Nakhchivan city. The economically degrading city has also experienced the impact of military conflicts in its history fate in the heaviest way. Abdullayeva Şəfəq Azərbaycan DillərUniversiteti, i.ü.f.d., dosent yusifovakemale38@gmail.com AZƏRBAYCANIN QAFQAZDA SOSİAL-İQTİSADİ VƏ GEOSİYASİ MÖVQEYİ Açar sözlər: geosiyasət, enerji təhlükəsizliyi, tranzit ölkə, iqtisadi potensial, transmilli proses, effektiv idarəçilik. Ключевые слова: геополитика, энергетическая безопасность, транзитная страна, экономический потенциал, транснациональный процесс, эффективное управление. Keywords: geopolitics, energy security, transit country, economic potential, transnational process, effective management. Tezis: 1. Qafqazda geosiyasi şərait 2. Azərbaycanın geoiqtisadi və geosiyasi mövqeyi 3. Azərbaycanın enerji ixracı potensialı və onun geoiqtisadi vəziyyətə təsiri 4. Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf perspektivləri 5. Azərbaycanın regional təhlükəsizlik və geostrateji siyasəti Qafqazda geosiyasi şərait XXI əsrdə Qafqazda yeni nüfuz dairələrinin bölünməsi uğrunda kəskin geosiyasi mübarizə genişlənməkdədir. Həm qonşu, həm də uzaqda olan böyük dövlətlərin bu regiona olan kəskin marağının səbəbi, burada zəngin təbii sərvətlərin, əsasən də neftin və qazın olması ilə yanaşı, Qafqazın geostrateji vəziyyətidir. 208 Cənubi Qafqazda müstəqil dövlətlərin yaradılması ilə ABŞ bu regionu öz maraq dairəsi elan edərək, burada öz nüfuzu uğrunda mübarizə aparacağını nümayiş etdirdi. Vaşinqton Gürcüstanla Azərbaycan arasında elə də fərq qoymur. ABŞ hər ikisinə mühüm strateji tərəfdaş kimi baxır. Ermənistan isə regionda Rusiyaya verilmiş “kredit” kimi baxılır. Rusiya öz növbəsində regionda itirilmiş mövqelərini bərpa etmək üçün hər vəchlə Qərbin Cənubi Qafqaz istiqamətində genişlənməsinin qarşısını almağa çalışır. O, özünün regionda geostrateji məqsədlərinə nail olmaq üçün, ənənəvi olaraq Cənubi Qafqazda qeyri-sabitliyin mərkəzi olan Ermənistana öz müttəfiqinə arxalanır. Digər tərəfdən, Rusiya Azərbaycanda Qarabağ, Gürcüstanda isə Abxaziya və Cənubi Osetiya münaqişələrindən istifadə edərək bu ölkələrdə öz nüfuzunu qorumağa və artırmağa çalışır. Beləliklə, XX əsrin 90-cı illərində Qərb-Şərq geosiyasi qarşıdurmasının yavaş-yavaş Aralıq dənizinin şərqindən Xəzər regionuna keçməsi prosesi başladı və ön plana bir tərəfdən ABŞ və NATO-nun, digər tərəfdən Rusiya və İranın geostrateji imperativləri çıxdı. Məlum olduğu kimi, Azərbaycana mövcud vəziyyətdə Türkiyə, Gürcüstanla bərabər Avro-Atlantik blokuna çıxışı təmin edirlər. Bu mənada Azərbaycanın hərbi-siyasi təhlükəsizliyinin təmin edilməsində bu dövlətlərin müstəsna qiymətini çətinliklə təyin etmək olar. Ankarada Gürcüstana öz növbəsində mühüm tranzit ölkə kimi baxılır. Hal-hazırda isə Türkiyə nəinki Azərbaycanın, həmçinin Gürcüstanın mühüm iqtisadi tərəfdaşı sayılır. Beləliklə, Türkiyə-Gürcüstan-Azərbaycan “üçbucağı”gündəmdədir. Rusiya ilə maraqları üst-üstə düşən İran İslam Respublikası da Qafqazda öz nüfuzunu artırmağa çalışır. Göründüyü kimi, XXI əsrdə Qafqazda geostrateji mərkəzlər arasında geosiyasi rəqabət genişlənməkdədir. SSRİ-nin süqutu ilə Qafqaz bölgəsi bir sıra ciddi beynəlxalq və dövlətlərarası münaqişə ocağına çevrildi. İndiyədək keçmiş çar və sovet Rusiyasından miras qalmış etnik separatizmdən (Azərbaycanda Dağlıq Qarabağ, Gürcüstanda Abxaziya və Cənubi Osetiya, Şimali Qafqazda Çeçenistan və b.) Qafqaz bölgəsi xilas ola bilmir və hazırda etnik münaqişələrin ən qaynar nöqtələrindən, sülh və təhlükəsizlik üçün narahat bölgələrdən biri olaraq qalır. Bu isə bölgə dövlətləri və xalqları arasında iqtisadi və mədəni inteqrasiyanı məhdudlaşdırır. Qafqazda münaqişə və qarşıdurmalar əsasən Azərbaycan və Gürcüstan respublikalarının ərazisində gedir. Milli-etnik zəmində baş verən bu münaqişələrin həlli hər iki respublikanı müxtəlif diplomatik cəhdlər qarşısında qoymuş, onların iqtisadi inkişafına böyük sədd çəkmişdir. Ermənistan etnik təmizləmə siyasəti ilə özünü birdəfəlik bu problemdən azad etmişdir. Lakin yeni müstəqil dövlətlərin siyasi elitaları bir faktı qəbul edirdilər ki, onların təhlükəsizliyinə birbirindən ayrılıqda baxıla bilməz. Qafqazda təhlükəsizlik siyasətinin yaradılmasının əsas iştirakçıları bir tərəfdən Qafqazın müstəqil dövlətləri olan Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistandırsa, digər tərəfdən regionla qonşu və burada maraqları olan dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlardır.1 Azərbaycanın geoiqtisadi və geosiyasi mövqeyi Azərbaycan onun çoxtərəfli münasibətlərilə məntiqi vəhdət yaradan ayrı-ayrı xarici dövlətlərlə ikitərəfli münasibətlərinə, o cümlədən qonşu ölkələrlə münasibətlərinə xüsusi əhəmiyyət verir. Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini tanımış ilk dövlət olan və bugünədək mövqeyimizi dəstəkləməkdə davam edən Türkiyə Cümhuriyyətilə münasibətlər son dərəcə mühümdür. Etnik, mədəniyyət və dil baxımından bir-birilə sıx bağlı olan bu iki ölkə arasında qarşılıqlı münasibətlər bu gün strateji əməkdaşlıq səviyyəsində daha da genişlənməkdə və dərinləşməkdədir. Azərbaycan və Türkiyənin bölgədə baş verən geosiyasi və iqtisadi vəziyyətin inkişafına, trans-regional iqtisadi layihələrin gerçəkləşdirilməsinə münasibəti, eləcə də rəsmi Ankaranın Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllinə yönəldilmiş səyləri, müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində atdığı addımlar da daxil olmaqla, onların mövqelərinin tam uyğunluğunu və bu iki ölkə arasında əməkdaşlığın keyfiyyət səviyyəsini nümayiş etdirir. Rusiyanın Cənubi Qafqazda güclü nüfuzunu nəzərə alaraq, Azərbaycanın xarici siyasəti böyük əhəmiyyətə malik şimal istiqamətinə xüsusi diqqət ayırır. Bölgədə gərginliyin azaldılması və mehriban qonşuluq şəraitinin yaradılması naminə səylər göstərən Azərbaycan Rusiya ilə iqtisadi, siyasi, ictimai və mədəni sahələrdə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın daha da təkmilləşdirilməsinin tərəfdarıdır. Belə konstruktiv mövqeyi sayəsində burada özünü büruzə verən müsbət meyllərdən, ilk növbədə ikitərəfli münasibətlərin "istiləşməsi"ndən xəbər verən prezidentlərin qarşılıqlı səfərlərindən, Xəzər dənizinin milli sektorlara bölünməsi üzrə Azərbaycan-Rusiya sazişindən, eləcə də hər iki tərəfin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi də daxil olmaqla, müxtəlif sahələri əhatə edən əməkdaşlıqdan söz açmaq olardı. Tarix və mədəniyyət sahələrində zəngin müştərək irsə malik Azərbaycanla İran arasında münasibətlər Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridir. Müstəqilliyinin ilk günlərindən Azərbaycan İranla münasibətlərinə böyük əhəmiyyət vermişdir. Azərbaycan qonşu İranla siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə qarşı- 1 Həsənov Ə. Xəzər hövzəsinin geosiyasi xarakteristikası və müasir dünya siyasətindəki rolu, 2016 209 lıqlı faydalı əlaqələrin gücləndirilməsinə çalışır. Ekspertlərin fikirlərinə əsasən bu gün İran-Azərbaycan arasında gərginliyin aradan qalxmamasının, əlaqələrin müsbət məcraya daxil olmamasının bir çox səbəbləri mövcuddur: 1. Güney Azərbaycan məsələsi: İran əhalisinin 40%-ini azərbaycanlılar təşkil edir. Zaman-zaman onların öz haqlarını tələb etməsi, Şimali Azərbaycanla birləşmə çağırışları, burada milli oyanışın baş verməsi təhlükəsi İranı narahat etməyə bilməz; 2. İranın Ermənistanı iqtisadi baxımdan dəstəkləməsi və rəsmi Tehranın indiyədək rəsmən Ermənistana işğalçı qoşunlarını Azərbaycan ərazisindən geri çəkmək çağırışı etməməsi - İran bunu Azərbaycanın ABŞ və İsrail arasındakı əməkdaşlığına cavab kimi göstərir. Amma əslində İran-Ermənistan əməkdaşlığı Azərbaycanla ABŞ arasında münasibətlərin yaxşı olmadığı və İsraillə hələ əməkdaşlıq əlaqələrinin nəzərdə tutulmadığı bir dövrdən başlamışdır; 3. İranın Xəzərin hüquqi statusunun tənzimlənmə prosesindəki destruktiv mövqeyi- İran Xəzər dənizində qeyri-region dövlətlərini görmək istəmir. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra qərb investisiyalarının bura axını İranı narahat etməyə başlamışdır. İran Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft xəttinin əleyhinə olmuşdur. Buna görə də dünya ictimaiyyətini inandırmağa çalışmışdır ki, Xəzər bölgəsində zənn edildiyi qədər neft yoxdur, xəttin çəkilməsinə maliyyə vəsaiti çox tələb olunur, ona görə də gərəksizdir. Həm də alternativ variant kimi xəttin körfəzdən keçməsini təklif etmişdir. 4. Azərbaycanın BMT TŞ-nin qeyri-daimi üzvü olması və İranın nüvə proqramı ilə bağlı beynəlxalq birliyin atdığı addımları, sanksiyaları rəsmi və qeyri-rəsmi olaraq dəstəkləməsi. Azərbaycanın NATO və ABŞ-la qarşılıqlı faydalı hərbi əməkdaşlıq strategiyasına malik olması (eyni zamanda Azərbaycan Əfqanıstanda sülhyaratma əməliyyatlarında (İSAF) İranın "işğalçı" adlandırdığı NATO ilə faydalı əməkdaşlıq edir və bu prosesə hətta maliyyə ayırmaq niyyətini bəyan edib, NATO-nun Əfqanıstan əməliyyatlarında lazım olan humanitar yüklərin 30 faizdən artığı Azərbaycan üzərindən gedir və İran bundan narazıdır.); 5. Azərbaycanın İsraillə ciddi hərbi əməkdaşlıq münasibətlərinin mövcud olması; 6. Azərbaycanın öz Silahlı Qüvvələrini NATO standartlarına uyğunlaşdırması, hərbi baxımdan daha çox Avroatlantik məkana inteqrasiyanı qarşısına məqsəd qoyması Azərbaycanla maraqları oxşar olan Gürcüstan və Ukrayna arasında əməkdaşlıq və tərəfdaşlığın hərtərəfli intensivləşməsi ölkəmiz üçün başlıça əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biridir. Azərbaycanın bu dövlətlərlə ümumi maraqlarının mövcudluğu, Xəzərin hidrokarbon ehtiyatlarının dünya bazarlarına çatdırılması və Avropanı Asiya ilə birləşdirmək naminə tarixi “İpək Yolu”nun bərpa edilməsi, eləcə də ümumi təhlükəsizliyə qarşılıqlı təminatların verilməsi kimi birgə trans-regional layihələrdə iştirak həmin münasibətlərin vacibliyini bir daha sübuta yetirir. Mərkəzi Asiya ölkələri ilə münasibətlər də Azərbaycanın xarici əlaqələr sistemində əhəmiyyətli yer tutur. Mərkəzi Asiya dövlətlərinin Azərbaycanın əsas iştirakçılardan biri olduğu layihələrə qoşulması ümumi tarixi və mədəni köklərdən əlavə, bu ölkələrlə iqtisadi və siyasi təmasın da daha sıx olmasına öz töhfəsini vermişdir. Həmin siyasətin nəticələrindən biri odur ki, Azərbaycan Mərkəzi Asiya üçün Avropa məkanına və bazarlarına etibarlı körpü ola bilmişdir2. Azərbaycanın ona bilavasitə qonşu olmayan inkişaf etmiş Qərb dövlətlərilə münasibətləri xarici siyasətimizdə ən mühüm yerlərdən birini tutur. ABŞ ilə münasibətlər Azərbaycanın xarici siyasətində ən aparıcı istiqamətlərdən biridir. Bu iki dövlət arasında normal münasibətləri və onların çoxtərəfli əməkdaşlığını şərtləndirən amillər yetərincədir. Azərbaycan xarici siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həll edilməsi prosesində Minsk qrupunun həmsədrlərindən biri kimi ABŞ-a güvənir. Azərbaycan öz təhlükəsizliyi, ərazi bütövlüyü və müstəqilliyini qorumaq imkanlarını möhkəmləndirmək naminə bu münasibətlərin daha da inkişaf etdirilməsində maraqlıdır. Həmin münasibətlərin inkişafı Azərbaycanın iqtisadi və siyasi tərəqqisinə, Xəzər neft və qaz layihələrinin gerçəkləşdirilməsinə, Şərqlə Qərbi birləşdirən trans-regional dəhlizlərin yaradılmasına təkan verdiyi üçün Azərbaycanla ABŞ arasında əməkdaşlıq ölkəmizin qlobal iqtisadi sistemə inteqrasiya olunmasının başlıca elementi kimi çıxış edir. Müasir dünyada müşahidə olunan son meyllər, beynəlxalq təhlükəsizliyi sarsıdan yeni təhdidlərin əmələ gəlməsi Azərbaycanla ABŞ arasında daha sıx əməkdaşlıq tələb etmiş və buna gətirib çıxarmışdır. Azərbaycan bölgədə ABŞ-ın mühüm müttəfiqi olaraq, bu strateji münasibətləri inkişaf etdirməkdə davam edir. Azərbaycanın Qərbi Avropa dövlətlərilə münasibətləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu münasibətlərin inkişafı dövlət və özəl sektorda əsaslı islahatların həyata keçirilməsinə, eləcə də müasir bazar iqtisadiyyatının qurulmasına və xarici sərmayələrin cəlb edilməsinə müsbət təsir göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, Qərbi Avropa ölkələri Azərbaycan üçün əsas ixrac bazarı kimi çıxış edir. Bundan əlavə, Azərbaycan özünün yüksək səviyyəli mülki cəmiyyətinin təşəkkülü prosesində Qərbi Avropa ölkələri ilə faydalı əməkdaşlıqdan bəhrələnir. 2 Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Dərslik. Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2015, 1056 s. 210 Uzaq Şərqin qabaqcıl dövlətləri olan Çin və Yaponiya ilə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın inkişafının zəruriliyi Azərbaycanı "İpək Yolu" layihəsinin gerçəkləşdirilməsində daha iradəli olmağa sövq etmişdir. Çinin artan beynəlxalq nüfuzu və Avrasiyada onun mövqelərinin möhkəmlənməsi Azərbaycan-Çin münasibətlərinin intensivləşməsinə təkan vermişdir. Yaponiyanın Azərbaycandakı iqtisadi layihələrə fəal qoşulması və ikitərəfli əməkdaşlığın daha da dərinləşməsinə olan qarşılıqlı maraq Azərbaycan-Yaponiya münasibətlərinin zəngin potensialının müntəzəm əsasda açılması üçün əlverişli zəmin yaratmışdır. Cənub-Şərqi və Cənubi Asiyada yeni iqtisadi və siyasi güc mərkəzlərinin təşəkkülü Azərbaycanın xarici siyasətinin bu istiqamətə marağının artmasına səbəb olmuşdur. Burada dövlətimizin Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllində tutduğu ədalətli mövqeyi beynəlxalq səviyyədə tam dəstəkləyən Pakistanla olan münasibətlərinin tərəfdaşlıq, Hindistanla isə əməkdaşlıq səviyyəsinə gəlib çatmasını qeyd etmək lazımdır. Azərbaycanın Yaxın və Orta Şərq dövlətlərilə münasibətləri də böyük potensiala malikdir. Bu münasibətlər Yaxın və Orta Şərqin geosiyasi əhəmiyyətini, zəngin enerji ehtiyatlarını və bu bölgədə böyük sərmayə potensialının mövcudluğunu əsas götürərək qurulur. Azərbaycan bu bölgə ölkələrinin ticarət, texnoloji və maliyyə imkanlarını çox cəlbedici hesab edərək, Yaxın və Orta Şərq dövlətlərilə qarşılıqlı faydalı münasibətlərin daimi inkişafını müsbət qarşılayır. Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının apardığı uğurlu ölçülüb-biçilmiş və tarazlaşdırılmış xarici siyasət sayəsində Azərbaycan millətinin təhlükəsiz və xoşbəxt gələcəyini təmin edən xarici mühit yaradılıb-qorunaraq, Azərbaycanın həm dünya miqyasında mövqelərinin möhkəmləndirilməsi, həm də Xəzər-Qafqaz bölgəsində ən vacib ölkəyə çevrilməsinə nail olunur. Xəzər qazının alternativ yollarla Avropa ölkələrinə ixrac olunması təkcə Azərbaycanın deyil, bütöv Xəzər hövzəsi ölkələrinin qaz ixracı ilə bağlı risklərini ciddi şəkildə azaltmış və geoiqtisadi etibarlılığını artırmışdır. Azərbaycan geosiyasi və geoiqtisadi baxımdan həm də Avrasiyanın giriş qapısı, Şərq-Qərb nəqliyyatkommunikasiya dəhlizlərinin mərkəzi dövləti hesab olunur. Rusiyadan yan keçməklə Avropa və Asiya ölkələri arasında bağlayıcı körpü rolunu icra edən Trans-Qafqaz nəqliyyat dəhlizi (TRASEKA), strateji Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihələrinin təşəbbüskarı, hərəkətverici qüvvəsi və əsas təminatçısı da məhz Azərbaycandır. Bundan başqa, Trans-Asiya nəqliyyat dəhlizində əsas bağlayıcı ölkələrdən biri kimi çıxış etməsi Azərbaycanın mühüm tranzit əhəmiyyətini bir daha təsdiq edir. Dünyanın nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrində həlledici bir vəsiləyə çevrilməsi Azərbaycanın son bir neçə ildə həm daxili, həm də regional və beynəlxalq yol-nəqliyyat infrastrukturlarının, o cümlədən Şərq-Qərb və Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizləri çərçivəsində çoxsaylı tranzit sistemlərinin müasir tələblərə uyğun yenidən qurulmasına təkan vermişdir3. Görülən bütün işlərin başlıca məqsədi Azərbaycanın regionun tranzit mərkəzi statusunu möhkəmlətməklə, həm də onun regionun nəqliyyat-logistika mərkəzinə çevrilməsini təmin etməkdir. Bu isə onu deməyə əsas verir ki, Almaniya, Niderland, Böyük Britaniya, Çin, Cənubi Koreya, İran və digər ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da Nəqliyyat Logistika Mərkəzinin yaradılacağı gün heç də uzaqda deyil. Beləliklə, Avrasiyanın əsas tranzit ölkələrindən biri olaraq, Azərbaycan Şərq-Qərb ticarət, enerji-yanacaq və nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrinin mərkəzində dayanır. Bu mövqe getdikcə güclənir və ən əsası isə dünyanın əsas qloballaşma və regional inteqrasiya mərkəzləri Azərbaycanı üçüncü minillikdə dünyanın həm alternativ enerji təminatçısı, həm də əsas tranzit ölkəsi kimi qəbul edir. Azərbaycanın tranzit imkanları artdıqca, planetar geosiyasi dəyəri də yüksəlir ki, bu da onun xarici ölkələrlə geosiyasi tərəfdaşlığını şərtləndirən əsas amillərdən biri hesab olunur. Bununla yanaşı, tranzit imkanlarının reallaşması üçün böyük layihələr həyata keçirilməkdədir. Bu istiqamətdə Beynəlxalq Dəniz Limanının və gəmiqayırma zavodunun tikintisi, TRASECA və Şimal-Cənub dəhlizləri çərçivəsində magistral yolların yenidən qurulması, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsinin həyata keçirilməsi, son 10 il ərzində 6 beynəlxalq hava limanının istifadəyə verilməsi Azərbaycanı Avrasiya nəqliyyat dəhlizlərinin əhəmiyyətli halqasına çevirmişdir. Zəngin geoiqtisadi potensiala malik olan Xəzər dənizi hövzəsi və Cənubi Qafqazın ən əhəmiyyətli coğrafi mövqeyində yerləşməsi, iqtisadi və əmək resursları, insan potensialı baxımından üstünlüyü, əhalinin dövlət siyasətini dəstəkləməsi, daxili sabitliyi, milli-vətəndaş birliyi, zəngin enerji mənbələrinə görə də Azərbaycan digər Qafqaz ölkələrindən kəskin üstünlüyü ilə fərqlənir. Bundan əlavə, sərhəd məskunlaşma xüsusiyyətlərinə görə Rusiya, Türkiyə və İran kimi regional lider statuslu ölkələrlə quru və dəniz sərhədlərinə malik olması, ABŞ və Qərbi Avropanın böyük ölkələri, Rusiya, Çin, Türkiyə, İran və İsrail kimi dövlətlərlə fəal geosiyasət aparması və digər parametrlər üzrə də Azərbaycan geoiqtisadi vəziyyət baxımından da Cənubi Qafqazın şəksiz lideridir. Cənubi Qafqaz ölkələrinin müasir geosiyasi xarakteristikası, inkişaf tendensiyaları və perspektivlərini müəyyənləşdirən parametrlərə əsasən Azərbaycan bölgənin geosiyasi cəhətdən ən əhəmiyyətli və perspektiv3 Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivinin (ARDTA) materialları 211 li ölkəsi hesab olunur. Bu, ölkəmizin həm beynəlxalq aləm üçün tərəfdaşlıq dəyərini, həm də mövcud daxili inkişafını şərtləndirir. Azərbaycan coğrafi, təbii ehtiyatlar və insan resursları baxımından Cənubi Qafqazın lider ölkəsi hesab olunur. İnsan resurslarının kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri də Azərbaycanda digər Cənubi Qafqaz ölkələrindən üstün və perspektivli görünür. Azərbaycanın enerji ixracı potensialı və onun geoiqtisadi vəziyyətə təsiri 90-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın geosiyasi vəziyyətinə və strateji hədəflərinə, o cümlədən Azərbaycanın milli maraqlarına birbaşa təsir göstərən əsas amillərdən biri enerji sahəsində xarici aləmlə tərəfdaşlıq münasibətlərinin genişləndirilməsi, bölgənin mövcud enerji və karbohidrogen ehtiyatlarının müstəqil yollarla birbaşa dünya bazarlarına çatdırılması, daha etibarlı, təhlükəsiz və iqtisadi cəhətdən səmərəli marşrutların təmin edilməsi hesab olunur. Məhz bu maraqlar çərçivəsində Azərbaycanın geosiyasi mövqeyi ixrac marşrutlarını şaxələndirməyə imkan yaradır ki, bu imkan nəticəsində Azərbaycan təhlükəsiz şəkildə öz karbohidrogen ehtiyatlarını dünya bazarına çıxara bilir. Azərbaycan geosiyasi və geoiqtisadi baxımdan həm də Avrasiyanın giriş qapısı, nəqliyyat-kommunikasiya və enerji dəhlizlərinin mərkəzi dövləti hesab olunur. Dünyanın nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrində həlledici bir rola malik olması Azərbaycanın son bir neçə ildə həm daxili, həm regional, həm də beynəlxalq yol-nəqliyyat infrastrukturunun, o cümlədən Şərq-Qərb və Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizləri çərçivəsində çoxsaylı tranzit sistemlərinin müasir tələblərə uyğun yenidən qurulmasına mühüm təsir göstərir. Azərbaycanın regionun tranzit mərkəzi statusunu möhkəmləndirməklə yanaşı, həm də onun nəqliyyat-logistika mərkəzinə çevrilməsini təmin etməkdir. Bu isə onu deməyə əsas verir ki, Almaniya, Niderland, Böyük Britaniya, Çin, Cənubi Koreya, İran və digər ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da Nəqliyyat Logistika Mərkəzinin yaradılacağı gün heç də uzaqda deyil. Hazırda Azərbaycan Xəzər dənizinin digər sahilində yerləşən Qazaxıstan və Türkmənistanla birlikdə üçüncü minillikdə Avropanın artan enerji tələbatının ödənilməsi və dünyada enerji təhlükəsizliyinin təminatı sahəsində ən əlverişli və ümidverici alternativ tərəfdaş hesab olunur. Dünyanın alternativ enerji mənbəyi hesab olunan Xəzər regionunda neft-qaz istehsalı ilə bağlı əsas risklərdən biri hasil olunan məhsulun dünya bazarlarına təhlükəsiz və sərbəst marşrutlarla çıxarılması ilə bağlıdır. Bu anlamda Azərbaycan özünün və tərəfdaşlarının hasil etdiyi neft-qaz məhsullarının xarici bazarlara çıxarılması, ixrac marşrutlarının şaxələndirilməsi məsələsində Xəzər ölkələri içərisində həm Qazaxıstandan, həm də Türkmənistandan daha əlverişli vəziyyətdədir. Onlarla müqayisədə Azərbaycanın enerji ixracı riskləri çox aşağı səviyyədədir. 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi” imzalandıqdan sonra Azərbaycan bölgənin karbohidrogen ehtiyatlarının alternativ yolla Avropaya nəqli marşrutunu müəyyənləşdirərək, planetar əhəmiyyətli, eyni zamanda çox məsuliyyətli və uzaqgörən strateji seçim etdi. Nəticədə Xəzərin neft və qaz ehtiyatlarının alternativ və müstəqil yolla Avropaya ixracının yeni marşrutu dövriyyəyə buraxıldı. Bu marşrut ilə yeni neft və qaz ixracı kəmərlərinin çəkilməsi növbəti bir amil olaraq Azərbaycanın regionda geosiyasi, geoiqtisadi nüfuzunu və tranzit dəyərini artırdı, Xəzər hövzəsinin, Mərkəzi Asiyanın enerji resurslarının Qərbə nəqli istiqamətində əsas tranzit ölkələrdən birinə - yeni transmilli yanacaq və nəqliyyat dəhlizlərinin dayağına çevirdi. Son illərdə Azərbaycanın dünyada enerji təhlükəsizliyinin təminatçısı kimi siyasətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində növbəti addımlar atdıldı. Belə ki, “Cənub” qaz dəhlizinin icrası uğurla davam etdirildi. Baxmayaraq ki, neft gəlirlərimiz üç-dörd dəfə azaldı, amma alternativ imkanlardan istifadə etməklə, eyni zamanda, daxili vəsait hesabına “Cənub Qaz Dəhlizi” və “Şahdəniz-2” layihələrinin icrası ilə bağlı bütün lazımi addımlar atıldı. Bunun nəticəsində “Şahdəniz-2” layihəsi üzrə, bu gün “Şahdəniz” dünya miqyasında ən böyük qaz-kondensat yataqlarından birinə çevrilmişdir ki, burada işlərin 90 faizi artıq tamamlanmış və yaxın vaxtlarda tamamilə başa çatacaqdır. TANAP layihəsinin böyük hissəsi icra edilib və “Cənub” qaz dəhlizinin digər seqmentləri istiqamətində də işlər gedir. Keçən il Bakıda “Cənub Qaz Dəhlizi” Məşvərət Şurasının ikinci toplantısı keçirildi. O toplantıda iştirak edən bütün ölkələr, Avropa Komissiyası, Amerika Birləşmiş Ştatları və “Cənub” qaz dəhlizinin bütün üzvləri qəbul edilmiş bəyanatda Azərbaycanın liderliyini bir daha göstərdilər. Hazırda Azərbaycan Xəzər dənizinin digər sahilində yerləşən Qazaxıstan və Türkmənistanla birlikdə üçüncü minillikdə Avropanın artan enerji tələbatının ödənilməsi və dünyada enerji təhlükəsizliyinin təminatı sahəsində “ən əlverişli və ümidverici alternativ tərəfdaş” hesab olunur4. Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf perspektivləri Cənubi Qafqazın mövcud hərbi-geostrateji vəziyyəti baxımından da Azərbaycan digər Cənubi Qafqaz ölkələrindən kəskin fərqlənir. Belə ki, Azərbaycanın milli ordusunun say tərkibi, hərbi-texniki vəziyyəti, hərbi hazırlığı və silahlanma keyfiyyətinə görə həm Gürcüstandan, həm də Ermənistandan qat-qat yüksəkdir. Bundan başqa, ordu quruculuğuna yönəltdiyi ümumi büdcə miqdarına görə də Cənubi Qafqazın lider ölkəsi Azərbaycan hesab olunur. Azərbaycanın Cənubi Qafqazdakı geosiyasi və geoiqtisadi inkişaf vəziyyəti və 4 Kərimli İ. Azərbaycanın geoiqtisadi inkişaf konsepsiyası və milli iqtisadi mənafelər problemi. 212 perspektivləri digər Qafqaz ölkələri ilə qətiyyən müqayisə olunmazdır. Azərbaycan bütün geosiyasi və geoiqtisadi parametrləri üzrə yalnız keçmiş SSRİ-nin qabaqcıl respublikaları hesab olunan Rusiya, Belarus və Qazaxıstan kimi ölkələrlə müqayisə oluna bilər. Son illərdə aparılan sosial-iqtisadi siyasətin nəticəsi olaraq bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin təşəkkül tapması, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, əlverişli işgüzar mühitin yaradılması istiqamətində atılan önəmli addımlar makroiqtisadi sahədə irəliləyiş əldə etməyə imkan vermişdir. Belə ki, son illər ərzində Azərbaycan dünya miqyasında iqtisadi və sosial baxımdan ən sürətlə inkişaf edən ölkə olmuşdur. Azərbaycan Cənubi Qafqazda sosial-iqtisadi inkişaf potensialına görə də xarici aləmin diqqətini çəkir. Hazırda dünyada Azərbaycanın mövcud və perspektiv geoiqtisadi potensialı - iqtisadi inkişaf tempi, maddi və insan resursları, bu sahələrdə yürütdüyü praqmatik siyasət yüksək qiymətləndirilir. Zəngin təbii, xüsusən, enerji və karbohidrogen ehtiyatlarına, əlverişli iqlim və münbit torpağa, turizm imkanlarına, kənd təsərrüfatı və sənaye infrastrukturlarına və işlək əhaliyə malik olması ölkənin iqtisadi perspektivlərini xüsusi cəlbedici edir. Hazırda ölkənin təsdiq olunmuş karbohidrogen ehtiyatları 4,6 milyard ton, ehtimal olunan isə 10 milyard ton şərti yanacaq təşkil edir. Bunun 2 milyard tonunu neft, 2,6 trilyon kubmetri isə təbii qaz təşkil edir5. Bütün bunlar Azərbaycanın dünyada və regionda transmilli geoiqtisadi dəyərini artırır və əlverişli tərəfdaşa çevirir. Azərbaycanın müstəqillik illərində davamlı olaraq müşahidə olunan sürətli sosial-iqtisadi inkişafı faktı da, mütəxəssislərin fikrinə görə, Cənubi Qafqaz ölkələri içərisində onun geoiqtisadi çəkisini getdikcə əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldir. 1996-cı ildən başlayaraq Azərbaycanda ümumi daxili məhsul istehsalının orta hesabla hər il 10 faizdən yuxarı artımı, inflyasiyanın nisbətən sabit saxlanması, əhalinin pul gəlirlərinin və yaşayış həddinin getdikcə yüksəlməsi, istehsalda qeyri-neft sektorunun və özəl sahənin payının artması, idxal-ixrac balansında ixracın üstünlüyünün təmin edilməsi və s. həyata keçirilən iqtisadi siyasətin səmərəli olmasını bilavasitə təsdiq edir. 2017-ci ildə ölkə iqtisadiyyatına yatırılmış sərmayələrin ümumi həcmi 14,6 milyard dollara çatmışdır. Azərbaycanın sosial-iqtisadi, regional və ayrı-ayrı digər sahələrin inkişafını nəzərdə tutan çoxsaylı ünvanlı dövlət proqramlarının uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində ölkə iqtisadiyyatı 10 ildə ümumilikdə 3,4 dəfə artmış, yoxsulluğun səviyyəsi 49 faizdən 5,4 faizə, işsizlik isə 5 faiz olmuşdur ki, bu göstəriciyə görə Azərbaycan dünyanın bir sıra inkişaf etmiş ölkələrini də geridə qoymuşdur. Qeyri-neft sektorumuzda artım 2,5 %, kənd təsərrüfatı isə 4,1 faiz artıbdır. 2017-ci ildə valyuta ehtiyatlarımız 4,5 milyard dollar artmışdır və hazırda təxminən 42 milyard dollar təşkil edir. ümumi ixrac 19%, qeyri-neft ixracımız isə 24% artmışdır6. Azərbaycanın regional təhlükəsizlik və geostrateji siyasəti Azərbaycan iqtisadiyyatının gələcək inkişafının əsas şərtlərindən biri Azərbaycanın və onun ərazisindən keçən tranzit neft və qazının müvəffəqiyyətlə dünya bazarına çatdırılmasıdır. Bu məqsədlə Qazaxıstan neftinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri ilə ixracı üçün Xəzər nəqiiyyat dəhlizinin yaradılması və istismarı haqqında Azərbaycan Respublikası Hökuməti və Qazaxıstan Respublikası Hökuməti arasında Saziş imzalanmışdır. Xəzər regionunda, о cümlədən Azərbaycanda hasil olunan karbohidrogenlərin dünya bazarlarına çatdırılması üçün strateji məqsədlərdən biri də Transxəzər Qaz Boru Kəmərinin inşası layihəsinin həyata keçirilməsidir. Azərbaycanın "Şahdəniz-2" layihəsi çərçivəsində hasil ediləcək təbii qazın Avropaya çatdırılması üçün "'Şahdəniz" konsorsiumu tərəfindən son iki il ərzində bir neçə variantı nəzərdən keçirilmiş və nəticədə Trans Adriatik Boru Kəməri (TAP) seçilmişdir. Uzuniuğu 870 km olacaq ТАР kəməri Azərbaycan qazını Türkiyə, Yünanıstan və Albaniya ərazisi ilə İtaliyaya nəqlini təmin edəcəkdir. Yaxın və orta müddətdə Transxəzər-Cənubi Qafqaz-Trans-AnadoluTrans, Adriatik-Nabucco-West təbii qaz boru kəmərləri şəbəkəsinin və AGRİ maye qaz nəqli sisteminin yaradılması və dayanıqlı fəaliyyəti Azərbaycana qaz satışının və tranzit gəlirlərinin artırılması və öz strateji mövqeylərini gücləndirmək üçün imkan yaradacaqdır. Azərbaycanın qlobal və regional geosiyasi çəkisini artıran başlıca amillərdən biri də onun müstəqil bir dövlət olaraq tam formalaşması, özünü təmin edən milli iqtisadiyyata, maddi, mənəvi və insan resurslarına, milli-vətəndaş birliyinə, əhali tərəfindən dəstəklənən milli strategiyaya, güclü ordu və müdafiə potensialına və s. zəruri təsisatlara malik olması və bütün bunlara söykənərək müstəqil daxili və xarici siyasət yürütməsidir. Müstəqillik əldə edildikdən sonrakı dövrdə milli dövlətin iqtisadi, hüquqi və ideoloji əsaslarının, idarəçilik mexanizminin, daxili və xarici siyasət strategiyasının, təhlükəsizlik konsepsiyasının formalaşdırılması və həyata keçirilməsi prosesi çox çətin idi. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin şəxsi nüfuzu, siyasi uzaqgörənliyi, böyük idarəçilik təcrübəsi sayəsində 1993-2003-cü illəri əhatə edən birinci on il ərzində bütün milli resursları vahid məqsəd uğrunda səfərbər etmək, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, onu sabit inkişaf yoluna çıxarmaq və milli iradəyə əsaslanan müstəqil subyekt kimi beynəlxalq aləmlə sıx inteqrasiyasını təmin etmək mümkün olmuşdur. Nəticədə, dövlət həm özünün neft strategiyasını uğurla reallaşdırmış, həm də gələ5 Nazirlər Kabinetinin 2017-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasında Prezident İlham Əliyevin çıxışından 6 Yenə orada. 213 cək inkişafının möhkəm bazasını yaratmışdır. 2003-cü ildən başlayaraq sonrakı illərdə Azərbaycan Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi sayəsində oturuşmuş liberal iqtisadiyyata və böyük maliyyə resurslarına, güclü orduya malik, özünü tam təmin edən, heç kimdən asılı olmayan, sözünü cəsarətlə deyən, mövqeyinə və rəyinə hörmətlə yanaşılan və milli maraqlara söykənən müstəqil siyasət yürüdən ölkəyə çevrilmişdir. Bu gün Azərbaycan ciddi geosiyasi amil kimi postsovet məkanının, Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın müasir geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi-geostrateji xarakteristikasının müəyyənləşdirilməsinə mühüm təsir göstərir, habelə BMT, ATƏT, Avropa Şurası, İKT, Qoşulmama Hərəkatının fəal üzvü olaraq, dünyanın güc mərkəzləri ilə yaxından əməkdaşlıq edərək qlobal siyasətdə öz imkanlarını getdikcə genişləndirir. Son illər Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri ölkəmizin beynəlxalq aləmdə mövqeyinin daha da möhkəmlənməsi, ən nüfuzlu təşkilatlarda layiqincə təmsil olunması, siyasi sahədə böyük nailiyyətlərin qazanılması və digər uğurlarla zəngin olmuşdur. Dünyada böhran proseslərinin hələ də davam etməsi, hətta qabaqcıl ölkələrin ciddi maliyyə problemləri ilə üzləşməsi fonunda Azərbaycanın davamlı iqtisadi inkişafı, quruculuq işlərinin geniş vüsət alması, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsi, ölkəmizin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının sürətlənməsi son illərin nailiyyətlərini səciyyələndirən əsas amillərdəndir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, "Regionun siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzinə çevrilən, dinamik və hərtərəfli inkişaf edən Azərbaycanın iqtisadi qüdrəti və fəal xarici siyasəti beynəlxalq aləmə daha sıx inteqrasiyanı, hərtərəfli əlaqələrin möhkəmlənməsini təmin etmişdir7. Azərbaycan keçən illərdə öz strateji tərəfdaşları ilə nəhəng transmilli enerji və nəqliyyat layihələri reallaşdırmaqla Avrasiyanın geosiyasi xarakteristikasını ciddi şəkildə dəyişmişdir. Yeni enerji-ixrac marşrutları və yeni geoiqtisadi şərtlər çərçivəsində Xəzər hövzəsinin və Orta Asiyanın zəngin karbohidrogen resurslarının dünya bazarlarına çıxarılması təmin edilmiş və faktiki olaraq bölgənin ənənəvi enerji ixracının şaxələndirilməsinə nail olunmuşdur. Azərbaycanın təşəbbüsü və dünyanın ən aparıcı ölkə və şirkətlərinin iştirakı ilə yaradılan transmilli enerji konsorsiumu, yeni istehsal, ixrac marşrutları və s. infrastrukturlar Cənubi Qafqaz və Xəzər regionunun inkişafına ciddi təsir göstərmiş, bölgəni Avropa və dünya ölkələrinin güclü maliyyə və qabaqcıl texnologiyalarının üzünə açmışdır. Ekspertlər hesab edirlər ki, Azərbaycan bütün fəaliyyəti və geosiyasi addımları ilə Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqazda sabitləşdirici rol oynamış bir ölkədir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Həsənov Ə. Xəzər hövzəsinin geosiyasi xarakteristikası və müasir dünya siyasətindəki rolu 2016 2.Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Dərslik. – Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2015. -1056 s. 3. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivinin (ARDTA) materialları 4. Kərimli İ. Azərbaycanın geoiqtisadi inkişaf konsepsiyası və milli iqtisadi mənafelər problemi. 5. Nazirlər Kabinetinin 2017-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasında Prezident İlham Əliyevin çıxışından Azərbaycanın Qafqazda sosial-iqtisadi və geosiyasi mövqeyi Xülasə “Azərbaycanın Qafqazda sosial-iqtisadi və geosiyasi mövqeyi” məqaləsində Azərbaycanın geosiyasi və coğrafi vəziyyəti, enerji təhlükəsizliyinin təminatçısı kimi fəaliyyəti, iqtisadi potensialı, sosial-iqtisadi inkişaf perspektivləri və effektli siyasi idarəçilik sistemi digər Qafqaz ölkələri ilə müqayisəli təhlil əsasında şərh edilmiş və müvafiq nəticələr təqdim edilmişdir. Социально-экономическое и геополитическое положение Азербайджана в Кавказе Резюме В статье “Социально-экономическое и геополитическое положение Азербайджана в Кавказе” было прокомментировано геополитическое и географическое положение, экономический потенциал, перспективы социально-экономического развития, эффективная система политическое управление Азербайджана на основе сравнительного анализа с другими странами Кавказа и результаты были представлены. Social-economic and geopolitical position of Azerbaijan in the Caucasus Summary İn the "Socio-economic and geopolitical position of Azerbaijan in the Caucasus" article Azerbaijan's geopolitical and geographical position, economic potential, socio-economic development perspectives and effective political management system commented on the basis of a comparative analysis with other Caucasus countries and the results were presented. 7 Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivinin (ARDTA) materialları 214 Əkbərova Lalə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Beynəlxalq Əlaqələr şöbəsinin baş mütəxəssisi, AMEA-nın Hüquq və İnsan Haqları İnstitutunun doktorantı l.akbarova@gmail.com QAFQAZ REGİONUNDA BAŞ VERƏN GEOSİYASİ PROSESLƏRİN BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRƏ TƏSİRİ Açar sözlər: Qafqaz regionu, siyasi proseslər, hərbi münaqişələr, beynəlxalq münasibətlər sistemi Ключевые слова: Кавказский регион, политические процессы, военные конфликты, система международных отношений Keywords: Caucasian region, political processes, military conflicts, international relations system Giriş Geosiyasi mövqeyi və vəziyyəti baxımından tarixən həmişə qlobal güc mərkəzlərinin diqqət mərkəzində olan Qafqaz regionunda baş verən hadisələrin beynəlxalq münasibətlər sisteminə mühüm təsiri olmuşdur. Müasir dövrdə mürəkkəb beynəlxalq münasibətlər sisteminin inkişafı və təhlükəsizliyinin təmin olunması bir sıra strateji faktorlardan asılıdır. Bu sırada ən mühüm amillərdən biri də, lokal-milli, regional və qlobal səviyyələrdə inkişaf və təhlükəsilzlik məsələlərinin qarşılıqlı bağlılığı, onların beynəlxalq münasibətlərin müvafiq subyektləri və aktorları tərəfindən balanslaşdırılmış şəkildə yönəldilməsidir. Qeyd edilən problemlər baxımından qloballaşan dünya məkanının bir parçası olan regionlar, regionların inkişaf dinamikası, burada baş verən geosiyasi proseslər həlledici əhəmiyyətə malikdir. Mövcud qlobal çağırışlar və reallıqların Cənubi Qafqaz regionunda bir damla suda olduğu kimi əks tapması da gerçəklikdir. Belə ki, son üç onilliyə yaxın bir müddət ərzində dünyada baş verən ictimai-iqtisadi və siyasi dəyişikliklər, geosiyasi güc mərkəzləri arasında qarşıdurmalar beynəlxalq münasibətlərdə qeyri-sabitlik fazasının başlamasına səbəb olmuşdur. Beynəlxalq münasibətlər sistemi üçün formalaşdığı vaxtdan bəri yaşanılan zaman və tarixdən asılı olaraq hər bir mərhələdə müəyyən fərqli xüsusiyyətlərə, çağırışlara və inkişaf meylləri xas olmuşdur. Burada hazırda dünya inkişafının aparıcı meyli olan qloballaşma və ona əks meyil kimi formalaşan regionlaşma prosesləri mühüm rol oynayır. XX yüzilin sonunda dünyada baş verən qlobal proseslər, xüsusən də Varşava Müqaviləsi Təşkilatının ləğv edilməsi, "soyuq müharibə"nin başa çatması, SSRİ-nin dağılması beynəlxalq aləmdə siyasi mühitin ciddi şəkildə dəyişməsinə və yeni geosiyasi vəziyyətin yaranmasına səbəb oldu. Postsovet məkanında meydana çıxan yeni müstəqil dövlətlərin bilavasitə beynəlxalq münasibətlər sisteminə qatılması və öz maraqlarını ifadə edən xarici siyasət kursunu həyata keçirməyə başlaması dünyada dövlətlərarası münasibətlərin yeni düzümünün formalaşmasına gətirib çıxardı. Bu, bir tərəfdən, beynəlxalq aləmdə siyasi gərginliyin azalması, qlobal qarşıdurmanın aradan qalxması ilə səciyyələnirdisə, digər tərəfdən, siyasi, iqtisadi və hərbi baxımdan strateji əhəmiyyət kəsb edən və mənafelərin kəsişdiyi məntəqələrə çevrilən bir sıra regional mərkəzlərin meydana çıxması ilə müşayiət olunurdu. SSRİ-nin və “sosializm düşərgəsi”nin dağılması ilə qloballaşma prosesləri daha da sürətləndi. Dünya siyasətinin və beynəlxalq münasibətlərin suveren subyekti olan milli dövlətlərlə yanaşı olaraq, geosiyasi məkana qeyri-dövlət aktorları adlandırılan təşkilatların, transmilli korporasiyaların yaranması və onların geosiyasi maraqlar naminə manipulyasiyasına imkan yaradaraq, “yeni nəsil” münaqişələrin meydana çıxmasına rəvac verən konkret təsisatlar formalaşdı. Bu proses kütləvi xarakter aldıqda, lokal və regional problemlər və münaqişələr, mövcud olduğu çərçivədən çıxaraq qlobal problemə çevrildi və qlobal güclərin yürütdüyü geosiyasətin əsas istiqamətlərindən birinə çevrildi. Qloballaşma birliyi daha da sıxlaşan dünya məkanında regional proseslərin dinmikası, beynəlxalq münasibətlər sisteminin gələcəyini təhlükə qarşısında qoyan bir sıra ziddiyyətlərlə müşayiət olunur. Bu və digər məsələlər Cənubi Qafqaz regionunda baş verən hadisələrin qlobal geosiyasi vəziyyətə və qüvvələr nisbətinə bilavasitə təsirini şərtləndirmişdir. Qafqaz regionu, beynəlxalq münasibətlər sistemində onun yeri və rolu Beynəlxalq münasibətlərin təlatümlər və fəlakətlər yaşadığı mərhələlərində müvafiq olaraq Cənubu Qafqaz regionu tarixində də, qeyri-sabit və sarsıntılı hadisələr baş vermişdir. Qafqaz regionu “mühüm coğrafi və geosiyasi əhəmiyyəti olan bir çoğrafiyada yerləşir. Onun tutduğu geosiyasi, geoiqtisadi və geostrateji mövqe, yürütdüyü daxili və xarici siyasət dünyanın və regionun aparıcı dövlətlərinin maraqlarına toxunur və onların diqqətindən kənarda qalmır. Bu reallıq həm bölgənin, həm də ölkənin daxili təhlükəsizlik mühitinə birbaşa təsir göstərir. ABŞ və Qərbi Avropanın böyük ölkələri, regionun Rusiya, Çin, Türkiyə, İran kimi böyük dövlətləri və b. geosiyasi aktorlar Cənubi Qafqazda, Orta Asiya 215 və bütövlükdə Avrasiyada öz maraqları çərçivəsində fəal geosiyasət reallaşdırır ki, bu da Azərbaycanın həm regional, həm də beynəlxalq maraqlarından yan keçmir.”1 400 min kvadratkilometr əraziyə malik olan Qafqaz regionu Xəzər və Qara dənizlərin arasında yerləşməklə bərabər Taman yarımadasına qədər Avropa və Asiyanı birləşdirən ən strateji region hesab olunur. 2 1200 kilometr uzunluğuna malik olan Qafqaz sıra dağlarının ətəklərində dünyanın siyasi coğrafiyasında Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Dağıstan, Çeçenistan, Kabarda-Balkar, Qaraçay-Çərkəz, Quzey Osetiya və Adıgey respublikaları mövcuddur. “Xüsusi geosiyasi və etno-siyasi quruluşa malik Qafqaz region Şimal və Cənub Bölgələrinə bölünməklə nəinki bölgədə həmçinin xarici qüvvələrin əlaqələrindəki yerini müəyyənləşdirmişdir. Qafqazın əsasə sub-regionları 19 yanvar 2010 cu ildə Şimali Qafqaz federal dairəsi tərəfindən yaradılmış - Dağıstan, İnquşetiya, Kabardin- Balkariya, Qaraçay-Çərkəz, Şimali Osetiya,Çeçenistan və həmçinin Stavropol dairəsinin özündə birləşdirən Şimali Qafqaz regionu; Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın daxil olduğu Cənubi Qafqaz region təşkil edir. Eyni zamanda regionda əsas güc mərkəzlərinin fəaliyyəti sisteminde mövcuddur ki, bu da öz növbəsində bölgədəki konflikt potensialını müəyyənləşdirir.”3 XX əsrin sonlarında baş verən geosiyasi transformasiyalarla bağlı olaraq, bölgədə suveren dövlətçilik meyilləri yüksəldi. Həmin vaxtdan Qafqaz həm də dərin böhranlar və münaqişələr zolağına daxil oldu. Bu baxımdan, müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində Qafqaz regionunun vəziyyətini və onun inkişaf perspektivlərini təhlil edərkən, məsələyə eyni zamanda olmaqla qlobal, regional və lokal miqyasda, həmçinin dövlətlərin geosiyasi ( geostrateji, geoiqtisadi və geomədəni) maraqları və hərbi-siyasi, iqtisadi, mədəni və s. istiqamətlərdə fəaliyyəti aspektlərində kompleks nəzər salmaq önəmlidir. Məlum olduğu kimi, “beynəlxalq münasibətlər dedikdə dünya birliyinin əsas subyektləri arasında siyasi, iqtisadi, diplomatik hüquqi, hərbi, humanitar və s. davamlı əlaqə və münasibətlər sistemi başa düşülür. Belə subyektlər qismində dövlətlər, xalqlar, dövlətlərarası birliklər, siyasi partiyalar və hərəkatlar, ictimai təşkilatlar və s. çıxış edir.Beynəlxalq münasibətlərin əsas subyekti-hər hansı ölkənin xalqının suveren təmsilçisi olan dövlətdir. Buna müvafiq olaraq beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərarası siyasi münasibətlər ən böyük əhəmiyyətə malikdir.” 4 Eyni zamanda o da məlumdur ki, hazırda beynəlxalq münasibətlər sistemində fəaliyyət göstərən aktorların sayı həddən artıq çoxalmışdır. “Soyuq müharibə” dövrünə olduğu kimi, beynəlxalq münasibətlərin geosiyasi strukturunu yalnız “qütb”lər deyil, həm də, güc mərkəzləri fonu müəyyənləşdirir. Qütblərin güc mərkəzinə çevrilməsi mütləq deyil, konkret şərtlərin ödəndiyi səviyyədə reallaşa bilər. Başqa sözlə, “qütb”ün subyekti - dövlət, digər subyekt və subyektləri öz xarici və daxili siyasət maraqlarma tabe edəcək fəal xarici siyasət yeridir. Bunun üçün subyekt qütbün xarici siyasət potensialı rəqib subyektin müvafıq göstəricisini dəfələrlə üstələməlidir. Bu nisbət “güc mərkəzi” qanununu müəyyənləşdirir. Beləliklə, beynəlxalq gündəmi təşkil edən həlli vacib problemlərin və prioritet məsələlərin sırası da hər bir dövrdə dəyişikliyə uğrayır. Müasir beynəlxalq münasibətlər sistemi bu sistemin tərkib elementləri olan subyektlərin maraqları üzərində qurulan və öz rəngarəngliyi ilə seçilən vahid bir mexanizmdir. Bu mexanizmdə müxtəlif gücə malik olan elementlər qarşılıqlı olaraq çoxşaxəli münasibətlər vasitəsilə təmas qururlar. “Son 20-30 ildə yeni beynəlxalq münasibətlər sisteminin, yeni dünya nizamının və ya "yeni dünya nizamsızlığı"nın formalaşması prosesi cərəyan edir.Sonuncusu bununla bağlıdır ki, ötən illərdən fərqli olaraq hazırda beynəlxalq səhnədə hamılıqla qəbul olunmuş oyun qaydaları yoxdur. Bir-birinə zidd olan müxtəlif baxışların eyni zamanda təsiri bəzən ikimənalı, qeyri-müəyyən bir vəziyyət yaradır. Deyilənlər postsovet məkanına, xüsusən də hələ də etno-siyasi, dövlətlərarası münaqişələrin davam etdiyi Cənubi Qafqaza aiddir. Özü də sanki lokal xarakterli və bilavasitə Cənubi Qafqaz dövlətlərinin birbaşa maraqlarına toxunan münaqişələrin arxasında, əslində, regionda rəqabət aparan böyük dövlətlərin bir-birini istisna edən qarşılıqlı maraqları durur. Bu, həmin ölkələri bir növ "havada" saxlamağa və onlardan geniş Qara dəniz-Qafqaz-Xəzər geosiyasi məkanında gedən "böyük geostrateji oyun"da istifadə etməyə imkan verir.” 5 Ötən yüzilliyin 80-90-cı illərində dünyanın sonuncu imperiyası adlanan SSRİ (Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı) dağıldı və ikiqütblü dünyanın “soyuq müharibə” erası başa çatdı. Həmin dövrdən dünya birliyi nəhayət sülhə və qarşılıqlı anlaşmaya əsaslanan yeni dünya nizamının formalaşmasına ümid bəsləyir, buna böyük nikbinlik hissi ilə inanırdı. Lakin son illərdə bəşəriyyətin öz gələcəyinə münasibətdə yaratdığı demək olar ki, bu “son utopiya”sı da məhv oldu. 1 Həsənov Ə. Geosiyasət. Bakı:Aypara-3, 2010,604 s., s. 2-3 Гусейнова, И.М. Историческая энциклопедия Кавказа / И. М. Гусейнова ; науч. ред.: Н. А. Пашаева, Т. Т. Велиев. Баку: Чашыоглы, 2010, 956 с. 3 Прокопенко E. Кавказ в современном геополитическом измерении// Кавказ и глобализация: Журнал социально-политических и экономических исследований. Т. 4.-Вып.3-4,2010.Изд-во CA&CC Press. Швеция. 196 c., c. 38 4 Darabadi R. Xəzər bölgəsində geosiyasi rəqabət və Azərbaycan. Bakı: Adiloğlu, 2001, 180 s., 190 s. 5 Международные отношения в XXI веке. Москва: Наука. c.43 2 216 Cənubi Qafqaz regionu-qlobal təhlükəsizliyin təmin edilməsi, həmçinin beynəlxalq koalisiya qüvvələrinin İraq və Əfqanıstanda hərbi iştirakı yönündə Əfqanıstandakı koalisiya qüvvələri ilə Avropadakı hərbi bazalar arasında hava dəhlizi hesab edilir. Qlobal güclərin digər strateji maraqlarından biri də Fars körfəzindən asılılığın ləğvi və Rusiyanın neft və qaz nəqliyyat marşrutları üzərindəki inhisarının aradan qaldırılması, trans-Xəzər borukəmərlərinin tikintisini genişləndirməklə Mərkəzi Asiya regionunun Qafqazla, daha sonra isə Avropa ilə birləşdirilməsi və bu yolla da Rusiyadan yan keçərək Qərbin enerji təhlkəsizliyinin təmin edilməsilə bağlıdır. Bu halda Azərbaycan yalnız enerji təminatçısı deyil, həm də enerjinin ötürülməsi istiqamətində tranzit məntəqə kimi çıxış edir. Azərbaycan Rusiya, İran, Türkiyə və Xəzər dənizi vasitəsilə Mərkəzi Asiya ilə sərhəd ölkə olduğu üçün xüsusi əhəmiyyətə malik ölkə rolunu yerinə yetirir və Kornelin qeyd etdiyi kimi, Avropa və Türkiyəni Mərkəzi Asiya ilə birləşdirən əvəzedilməz ölkə qismində çıxış edir. Qafqaz regionunda münaqişələr, geosiyasi maraqların toquşması və qlobal geosiyasi balans üçün təhdidləri SSRİ-nin süqutundan sonrakı illərdə mühüm geosiyasi mövqeyə sahib olan Cənubi Qafqaz regionu Sovet İttifaqının dağılmasından sonra, növbəti dəfə siyasi, təhlükəsizlik və iqtisadi istiqamətlərdə maraqların toqquşduğu əsas mərkəz statusuna malik oldu. Təbii coğrafi quruluşuna görə tarixən xalqların və mədəniyyətlərin Cənubdan Şimala, Şərqdən Qərbə “İpək yolu” olmuş bölgə, savaş meydanına çevrildi. 1988-ci ildən üzü bəri dünyanın dəyişən mənzərəsində özəlliklə də,Azərbaycan Qafqaz regionunda daha çox qanlı müharibəyə məruz qalan ölkə oldu. SSRİ-nin süqutu bir tərəfdən regionda üç müstəqil dövlətin yaranması ilə nəticələnsə də, digər tərəfdən bu dövlətlərə hələ də öz həllini tapmamış 3 milli münaqişə ocağını – Abxaziya, Cənubi Osetiya və Dağlıq Qarabağı miras qoydu.Yaxın Şərqdən və İraqdan sonra Qafqaz dünyanın ən mürəkkəb, ən gərgin regionlarından birinə çevrilmşdir. Bu gün Qafqaz dünyanın problemli və qeyri-stabil regionlarından biri hesab edilir. Keçmiş Sovet məkanında yaranmış 8 silahli münaqişələrdən 4-ü Cənubi Qafqazın payına düşür (erməniazərbaycan, gürcü-abxaz, gürcü-osetin münaqişələri, Gürcüstan müharibəsi). Konfliktlər nəticəsində yüz minlərlə insan həlak olmuş,, iki milyondan çox insan öz torpaqlarından didərgin düşüb. Regiondakı etnik münaqişələrin həlli və azaldılması üçün Avropada reallaşdırılan və Qafqaz regionunun şərtlərinə uyğun gəlməyən desentralizasiya və federallaşma kimi sülhməramlı layihələrin yaradılması səmərəli və kifayət deyil. Cənubi Qafqazdakı mövcud münaqişələr, etnosiyasi konfliktlər (Dağlıq Qarabağ, Abxaziya, Cənubi Osetiya) bir daha sübut edir ki, Qafqazda regional təhlükəsizliyin təmin olunması beynəlxalq gündəmin əsas məsələlərindəndir. Azərbaycanda separatist şovinizm və Ermənistan Respublikasının hərbi təcavüzü ilə başlayan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, qanlı 20 Yanvar faciəsini, ən yaxın tarixə gəldikdə isə, 2008-ci il Rusiya-Gürcüstan,2012-ci ilin Rusiya-Ukrayna hərbi toqquşma və müharibələri ötən əsrin ən ağır mirası olaraq qaldı. Yeni miqyası və intensivliklə baş qaldıran qlobal geosiyasi toqquşmalar, sovetlər imperiyasının çökməsindən sonra postsovet məkanında ilk dəfə həyata keçirilən hərbi müdaxilə, aşkar işğal faktları Qafqaz regionunda dövrün tamamilə yeni vəziyyətin formalaşmasından xəbər verdi. Belə ki, bu münaqişələr nəticəsində qeyd elən məkanlarda görünməmiş qaçqın axınları baş vermiş, milyonlarla insanlar təcavüzkar dövlətlərin geosiyasi maraqlarına qurban verilmişdir. Paralel olaraq, qeyd edilən proseslərdə beynəlxalq hüququn prinsiplərini heçə döndərən, suveren dövlətlərin ərazi bütövlüyünün parçalanması və millətçi separatizm presedentlərinin çoxalmasına rəvac verən geosiyasi iddialar, ən pis ssenarilərdə belə yolverilməz hesab edilən nəticələrin reallaşması ilə sonuclanmışdır. Bununla belə, qlobal güc hesab edilən dünyanın aparıcı dövlətlərinin beynəlxalq hüququn norma və prinsipləri ilə açıq-aşkar hesablaşmadan öz geosiyasi maraqlarını reallaşdırmağa cəhd göstərmələridir. “Bzejinskinin "Avrasiyanın Balkanları” kimi dəyərləndirdiyi Cənubi Qafqaz, 20-ci əsrin sonlarından etibarən region və dünya gücü olmaq istəyən dövlətlərin mübarizə meydanı olmuşdur. Qara dəniz və Xəzər dənizi arasında yerləşən bu bölgə Cənub-Şimal və Qərb-Şərq enerji və nəqliyyat xətlərinin kəsişməsi və Xəzər hövzəsi enerji mənbələrinə sahib olması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb etməkdədir.Cənubi Qafqaz Asya qitəsində mühüm geosiyasi mövqeyə sahibdir və bu xüsusiyyəti Sovet İttifaqının dağılmasından sonra yeni siyasi, təhlükəsizlik və iqtisadi motivlər ilə zənginləşmişdir. Bölgə təbii coğrafi quruluşuna görə tarixən xalqların və mədəniyyətlərin cənubdan şimala, şərqdən qərbə köç yolu olmuşdur. Bu köçlərin Cənubi Qafqaz xalqlarının siyasi tarixinin formalaşmasında ciddi nəticələri olmuş və dərin izlər buraxmışdır.” 6 Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərin geri qaytarılması, qaçqın və məcburi köçkünlər probleminin həlli bir sıra dünya ölkələrinin Cənubi Qafqaz regionundakı geostrateji mövqeyi ilə bağlı məsələyə çevrilmişdir. Hazırda Cənubi Qafqazda nüfuz dairəsi uğrunda mübarizədə aktiv rəqiblər ABŞ, Rusiya, Avropa İttifaqı, Türkiyə və İrandır. Çin, hələ ki, Cənubi Qafqaz və Yaxın Şərq məsələləri ilə bağlı xüsusi fəallıq göstərmir. Xəzər dənizini özünün həyatı vacib təsir zonası elan edən ABŞ bu regi6 http://newtimes.az/az/politics/344/ 217 onda öz dominantlığını təmin etmək üçün aşağıdakı məsələlərin həllinə nail olmağa çalışır: Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarının hasilatı, tranziti və paylanması üzərində nəzarəti özü üçün təmin etmək;- Geosiyasi rəqib kimi Rusiyanı və onun hərbi bazalarını sıxışdırıb çıxarmaq; ABŞ-ın və ya NATO-nun hərbi bazalarını regionda yerləşdirmək; Region dövlətləri arasında İrana qarşı etibarlı müttəfiqlər əldə etmək; “Yeni Yaxın Şərq” siyasətini, o cümlədən, Kürdüstan dövlətini yaratmaq planını həyata keçirmək; Regiondakı konfliktlərin həllində əsas ölkə rolunu qoruyub saxlamaq. Qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ-ın Ermənistan və Azərbaycanla münasibətlərinə gəldikdə, bir tərəfdən dövlətimizin ərazi bütövlüyü birməbalı olaraq tanınmışdır. Digər tərəfdən isə, Qarabağ münaqişəsi Azərbaycanla Rusiya arasında nə ərazi, nə də etnik zəmində konflikt olmayıb, ABŞ-ın əvvəlcə SSRİ, daha sonra Rusiya ilə bağlı olan geosiyasi məsələsidir. Rusiya və ya ABŞ üçün Qarabağın Ermənistan və ya Azərbaycan ərazisində olması deyil, bu iki ölkənin onların hansının təsir dairəsində olması əsas prinsipial geosiyasi məsələdir. Son illərdə regionda Türkiyə, İran və Rusiyanın mövqeyinin nisbətən güclənməsi geosiyasi reallıqdır, Azərbaycan-Rusiya, Azərbaycan-İran, Türkiyə-İran və Türkiyə-Rusiya münasibətləri kimi region üçün son dərəcə strateji əhəmiyyət daşıyan münasibətlər xeyli inkişaf edib ki, bütün bunların Qarabağ probleminin həllinə çox böyük təsiri vardır.“ABŞ Qafqazı strateji maraqları zonası elan etmiş və regionun Cənub hissəsində uyğun siyasətini gerçəkləşdirməyə başlamışdır. ABŞ-ın Qafqazdakı müasir geosiyasəti iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir – Xəzər enerji layihəsi, yaxud neft və qaz istehsalı, enerji daşıyıcılarının dünya bazarı kimi. Bu kimi maraqların reallaşdırılması zamanla hıtta hərbi fəaliyyətlərə səbəb olacaq regional qarşıdurmaya gətirib çıxarır. ABŞ-ın iştirakı ilə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri yaradılmışdır, hansıki buda Rusiyanın cənub istiqamətində geosiyasi təsirini məhdudlaşdırır. Şimali Qafqaz Qərb ölkələri ilə müqayisədə Rusiya ilə sıx tarixi, iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrlə bağlıdır. Qafqazın inkişafına dair xarici geosiyasi ssenarilər bu fakti inkar edərək regionun Rusiyaya istiqamətlənməsini və onunla olan tarixi bağlılığını qəbul etmirlər. Digər tərəfdən Rusiyanın Şimali Qafqazdaki geosiyasəti ABŞ, NATO və AB ölkələrinin regionda öz siyasi maraqlarını reallaşdırmalarına önəm vermələrinə baxmayaraq aktiv deyildir. Şimali Qafqaz ərazi baxımından yekcins deyildir və geosiyasət müstəvisində özünəməxsusluğa malikdir.”7 Regional proseslərin qlobal əks-sədası Qafqaz regionunda baş verən siyasi proseslərin, on illərlə davam edən münaqişələrin beynəlxalq münasibətlər sisteminə təsiri, onların həlli yolları, həlledici amilləri və aktorları haqda politoloq və ekspertlərin müxtəlif baxışları mövcuddur. Bəzən absurd hesab ediləcək mövqelərə də rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Qafqaz sahəsində tədqiqatlar aparan ekspert, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı “Qarabağ” adlı kitabın müəllifi Tomas de Vaal hesab edir ki, “münaqişələrin həll edilməməsinin səbəbi odur ki, Cənubi Qafqaz ölkələrinin super dövlətləri manipulyasiya edir. Şəxsi maraqları olan regional ölkələr super dövlətləri manipulyasiya edir, onları bir-biriləri ilə savaşdırırlar və bu onlarda yaxşı alınır. Biz razılığa gələ bilmirik deyərək, günahı super güclərin üstünə atmaq asandır. Təmas xəttində nə isə baş verdikdə isə, tərəflər necə olursa olsun super dövlətləri onlar üçün nə isə etməyə həvəsləndirirlər. Problem ondadır ki, əgər super güclər, sonda sizin yerinizə qərar verməyi qərara alsalar bu sizin xoşunuza gəlməyəcək”. 8(!?-L.Ə.)Təbii ki, bu cür mövqe tamamilə reallıqdan uzaqdır. Halbuki, həqiqət bundan ibarətdir ki, Qafqaz regionunda baş verən münaqişələrin ədalətli həll olunamaması, yeni böhran və münaqişələrə yol açmışdır.Otuz ilə yaxın işğalçı müharibə şəraitində yaşamasına baxmayaraq, regionun sabitləşdirici aktoru statusunu qazanan Azərbaycan dövləti nəinki öz ərazisində, bütövlükdə Qafqazda münaqişələrin ədalətli həlli yönündə beynəlxalq təşəbbüslər reallaşdırmaqdadır. Buna misal kimi, 2013 mayinda iki gün davam edən “Birinci Cənubi Qafqaz Forumunu” göstrmək olar. Foruma dünyanın 40-dan çox ölkəsindən 200-ə yaxın tanınmış ictimai-siyasi xadim qatılmış,Qafqazın sabitlik məkanına çevrilməsi üçün müzakirələr aparmışlar. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Forumda konseptual məzmunlu nitq söyləmişdir. O bildirmişdir ki, keçmiş sovet məkanında mövcud olan və təcavüzkar separatizmlə müşayiət olunan münaqişələr bölgələrdə sülhün və təhlükəsizliyin təmin olunması işinə böyük xələl gətirir. Azərbaycanın münaqişələrnin həlli ilə bağlı mövqeyi yalnız beynəlxalq hüquq normaları və prinsiplərinə - ölkələrin ərazi bütövlüyü və sərhədlərin toxunulmazlığı prinsiplərinə əsaslanır. Bu baxımdan Avropa Şurasının və digər beynəlxalq təşkilatların sənədlərində erməni separatizminin və Ermənistanın ölkəmizə qarşı təcavüzünün pislənilməsi ilə bağlı ifadə olunan obyektiv mövqe böyük əhəmiyyət daşıyır. Sitat: “İyirmi ildən artıqdır ki, nəinki Dağlıq Qarabağ, həmçinin onun ətrafındakı 7 rayon da Ermənistanın işğalı altındadır. Beynəlxalq təşkilatlar işğalçı qüvvələrin çıxmasını tələb edən qətnamə və qərarlar qəbul ediblər. Azərbaycan ərazilərindən erməni qoşunlarının qeyd-şərtsiz və dərhal çıxmasını tələb edən BMT Təhlükəsizlik Şurasının 4 qətnaməsi qəbul edilib. Əfsuslar olsun ki, bu qətnamələr yerinə 7 Прокопенко E. Кавказ в современном геополитическом измерении // Кавказ и глобализация: Журнал социальнополитических и экономических исследований. Т. 4. Вып. 3 – 4, 2010. Изд-во CA&CC Press® Швеция.196 c., c. 43 8 http://qafqazinfo.az/news/detail/cenubi-qafqaz-olkeleri-super-dovletleri-manipulyasiya-edir-20252 218 yetirilməyib. Burada biz beynəlxalq təşkilatların və qətnamələrin effektivliyi kimi mühüm məqama gəlib çıxırıq. Biz ölkəmizi gücləndirməkdə davam edəcəyik. Bu gün Cənubi Qafqaz haqqında danışdıqda deyə bilərik ki, Gürcüstan ilə Azərbaycan arasında gözəl əməkdaşlıq nümunəsi vardır. Lakin Cənubi Qafqazın digər dövləti ilə çox mənfi münasibətlərimiz mövcuddur. Buna görə regionda davamlı inkişafı təmin etmək üçün əlbəttə ki, Cənubi Qafqaz daha çox inteqrasiya olunmalıdır. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi həll edilmədən və Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınan əraziləri azad olunmadan bu, mümkün deyildir.”9 Nəticə Qafqaz regionunda baş verən siyasi proseslərin beynəlxalq münasibətlər sisteminə təsirinin əsas istiqamətləri Beləliklə, Cənubi və Şimali Qafqaz bölgəsinin beynəlxalq münasibətlərə təsiri bir neçə istiqamətdəbirincisi, qarşılıqlı fəaliyyətə geosiyasi təsir obyekti kimi; ikincisi Cənub və Şimal arasında geostrateji və geosiyasi keçid ərazisi kimi; üçüncüsü konfliktlərin potensial mənbəyi kimi- təhlil edilə bilər. Bütovlükdə Qafqazın geosiyasi orijinallığı regional siyasətdə mühüm əhəmiyyət kəsb edərək onun həm regionun özünə, həm də, qonşu region dövlətləri ilə qarşılıqlı təsirini formalaşdıraraq, bütövlükdə dünyanın müxtəlif güc mərkəzlərinin siyasətində əksini tapır. - Qafqazda baş verən münaqişələrin regional və qlobal təhlükəsizliyə təsiri ilk sırada dayanır. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi də daxil olmaqla, münaqişələrin həll edilməməsi regionda iqtisadi sabitliyə, təhlükəsizliyə, əməkdaşlığa və inkişafa maneçilik törədən başlıca amillərdəndir. - Bunun digər mənfi cəhəti- separatizmin presedent kimi qarşısının alınmaması, dünyada gedən separatçı hərəkatlara beynəlxalq münasibətlərdə düzgün qiymət verilməməsi qeyd edilməlidir. Ermənistan bütövlükdə Qafqazda strateji maraqlarının təmin olunması üçün həyata keçirilən beynəlxalq siyasətdə destruktiv rol oynayır. - Digər istiqamət Qafqazda proseslərin ədalətli həll edilməməsinin nəticəsi kimi, münaqişə ocaqlarının beynəlxalq terrorizmin potensial ocaqları kimi mövcud olmasını şərtləndirir. Erməni terrorizminin regionda dayaqlarının möhkəmləndirilməsi və dünya erməni lobbisinin maliyyə yardımı sayəsində Cənubi Qafqazda ekstremizmin əhatə dairəsini genişləndirməyə yönəlmiş fəaliyyəti nəticə etibarilə bölgəni təhdid edir. Lakin beynəlxalq ictimayyətə təqdim olunan faktlar, erməni terrorizminin faciəvi nəticələri ilə bağlı məlumatlara 11 sentyabr hadisələri kimi beynəlxalq ictimai rəy ortaya qoyulmamışdır. Bu mənada açıq demək olar ki, hələ də dünya birliyi tərəfindən belə məsələlərə ikili standartlarla yanaşma mövcuddur. 1988-ci ildən bəri Azərbaycan dövlətçiliyinə və onun Konstitutsion əsaslarına qarşı ermənilər tərəfindən yönəldilmiş terror aktları daha da genişlənmişdir. Sumqayıt hadisələrinə bilavasitə başçılıq etmiş erməni lobbisinin fəaliyyəti, 1990-cı il 20 Yanvar hadisələri, bəşər tarixində analoqu olmayan 1992-ci ilin 25 – 26 fevralında yüzlərlə insanın qətlə yetirildiyi Xocalı faciəsi, Bakı şəhərində gizli erməni təşkilatının əli ilə törədilmiş metro stansiyalarının partlayışı, Tiflis – Ağdam marşrutu ilə işləyən avtobusun partladılması və s. terror aktları hələ də insanların şüurundan silinməmişdir . - Qafqazda yaşanan böhran və münaqişələrin ekoloji nəticələri bütün qlobal məkanı əhatə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə insanlığa qarşı cinayətin ən dəhşətli təzahürü olan genosidlə son illərdə elmi ədəbiyyata gətirilmiş ekosid termini yanaşı işlədilməyə başlanmışdır Hərbi müdaxilələr və hərbi əməliyyatlar nəticəsində rəqib tərəfə və düşmənə məhvedici və dağıdıcı təsir göstərən xüsusi vasitələr biosidə və ekosidə gətirib çıxarır. Hərbi məqsədlərdə ekoloji sistemlərin pozulması, müharibənin getdiyi ərazidən çoxçox uzaqlarda əks-səda verir. Ekosid – təbiətin dağıdılmasına yönəlmiş ekoloji silahın tətbiqi ilə aparılan ekoloji müharibəyə deyilir. Təbiətin qorunması və ekoloji təhlükəsizlik problemləri bir-biri ilə sıx əlaqədə olub, hərbi fəaliyyətin, hərbi təhlükənin və sürətlə silahlanmanın məhdudlaşdırılmasını tələb edir. - Qafqazda baş verən proseslər dini radikalizm təzahürlərinin baş qaldırmasına da rəvac verir. Məlumdur ki, keçmiş SSRİ dağıldıqdan sonra Qafqazda qeyri-ənənəvi dini cərəyanlar süni qarşıdurmaların inkişafı, regionda yaşayan müxtəlif xalqlar arasında ciddi fikir ayrılıqlarının yaradılması ilə müşahidə olunmuşdur. - Qafqaz regionunda baş verən siyasi proseslərin beynəlxalq münasibətlər sisteminə təsirinin ən əsas istiqamətlərindən biri- enerji təhlükəsizliyi və resursların təminatı yönündədir. Bu istiqamətdə regionda yeganə sabitləşdirici faktor rolunu oynayan ölkə-Aəzərbaycandır. Geostrateji mövqeyinə görə unikal əhəmiyyətli olan region həm enerji mənbəyi olaraq, həm də ümumilikdə Xəzərin enerji resurslarının Avropaya nəqlində mühüm rol oynayır. Xəzər Avrasiyanın mərkəzində yerləşir. Bu dəniz üzərində nəzarəti ələ almaqla, eyni zamanda, Orta Asiyaya, Rusiyaya, İrana və Cənubi Qafqaza təsir göstərmək olar. Odur ki, bu regionu Avrasiyanın “dayaq nöqtəsi” hesab etmək mümkündür. Xəzərin və Qara dənizin, Rusiya, İran və 9 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin fevralın 9-da Prezident sarayında Avropa Birliyinin Cənubi Qafqaz üzrə xüsusi nümayəndəsi ilə görüşdə nitqi. https://azertag.az/xeber/azarbaycan _prezidenti_ilham_ aliyev_avropa_birliyinin_canubi_qafqaz_uzra_xususi_numayandasi_heyki_talvitiyenin_rahbarlik_etdiyi_numayanda_heyatini_q abul_etmisdir-325131) 219 Türkiyə arasında yerləşməsi Cənubi Qafqaz regionunu Şərq-Qərb və Şimal-Cənub dəhlizinə çevirir. Azərbaycan neft istehsalçısı olaraq Qərb üçün strateji baxımdan dəyərlidirsə, Gürcüstan bu halda enerji ehtiyatlarının tranzit olunduğu məkan nöqteyi-nəzərdən qiymətlidir. - Qafqaz regionu qlobal logistik dəhliz kimi də strateji statusa da malikdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev bununla bağlı qeyd etmişdir: “Azərbaycanın enerji resursları, həmçinin regional əməkdaşlıq üçün mühüm rol oynayır. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan neft hasil edən ilk ölkə olub. Azərbaycan, həmçinin dünya miqyasında dənizdə nefti hasil edən ilk ölkə olub. Azərbaycan xarici şirkətləri və sərmayələri Xəzər dənizinə cəlb edən və bu dənizi beynəlxalq neft əməliyyatlarına açıq edən yenə də ilk ölkə olub. Xəzər dənizindən gedən ilk boru kəmərlərini Azərbaycan öz tərəfdaşları ilə tikib, Gürcüstan və Türkiyəyə boru kəmərləri çəkilib. Bu, nəinki Cənubi Qafqazın, daha geniş regionun enerji xəritəsini tam dəyişir. Bu gün enerji təhlükəsizliyi sahəsində yüz ildən artıq dövrə kifayət edən böyük enerji potensialımızı reallaşdırmaq məqsədi ilə çox fəal işləyirik. Trans-Anadolu boru kəməri layihəsi kimi bu yaxınlarda başladığımız layihə enerji sektorunda əsl islahat deməkdir . Biz olduqca məhsuldar regional əməkdaşlıq formatını qurmuşuq və çalışırıq ki, hasilatçıların, tranzit ölkələrin və istehlakçıların maraqlarını tarazlaşdıraq. Çalışırıq yersiz rəqabətə yol verməyək. Enerji siyasətimiz rəqabətə deyil, əməkdaşlığa, hamının bəhrələndiyi vəziyyətə əsaslanır. Hesab edirəm ki, son onillik tarix aydın şəkildə göstərir ki, bu yanaşma çox səmərəlidir”.10 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Birinci Cənubi Qafqaz Forumunun rəsmi açılış mərasimində çıxışı https://www.president.az/articles/8018/print 2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin fevralın 9-da Prezident sarayında Avropa Birliyinin Cənubi Qafqaz üzrə xüsusi nümayəndəsi ilə görüşdə nitq https://azertag.az/xeber/azarbaycan_prezidenti_ilham_aliyev_avropa_birliyinin_canubi_qafqaz_uzra_xususi_numayandasi_heyki_talvitiyenin_rahbarlik_etdiyi_numayanda_heyatini _qabul_etmisdir-325131) 3. Darabadi P. Xəzər bölgəsində geosiyasi rəqabət və Azərbaycan. Bakı: Adiloğlu, 2001, 180 s.;190 4. Həsənov Ə. Geosiyasət. Bakı:Aypara-3, 2010, 604 s., s. 2-3 5. Гусейнова, И.М. Историческая энциклопедия Кавказа / И. М. Гусейнова ; науч. ред.: Н. А. Пашаева, Т. Т. Велиев. - Баку : Чашыоглы, 2010, 956 с. 6. Международные отношения в XXI веке. Москва: Наука, c. 43 7. Прокопенко E. Кавказ в современном геополитическом измерении// Кавказ и глобализация: Журнал социально-политических и экономических исследований. Т. 4.-Вып.3-4,2010.Изд-во CA&CC Press. Швеция. 196 c., c. 38 8. http://qafqazinfo.az/news/detail/cenubi-qafqaz-olkeleri-super-dovletleri-manipulyasiya-edir-20252 9. http://newtimes.az/az/politics/344/ Влияние политических процессов происходящих в регионе Кавказ на систему международных отношений Резюме В статье анализируется влияние политических процессов в Кавказском регионе на систему международных отношений. Автор отмечает, что на протяжении веков регион Южного Кавказа находился под влиянием мощных государств, таких как Россия, страны ЕС, США и Китай. Они последовательно продвигают свои интересы в странах региона, используя имеющиеся возможности для усиления своего влияния в странах Южного Кавказа. В то же время, в результате геополитических преобразований, которые произошли в конце века, экономические интересы, торговые пути и политические идеи переплелись в Кавказском регионе. Россия ведет активную политику в регионе. Крах Советского Союза привел к радикальному изменению геополитической ситуации на Южном Кавказе. Новые независимые государства - Азербайджан, Грузия, Армения начали осваивать и реализовывать собственную независимую внешнюю политику, основанную главным образом на национальных интересах. В этих странах Северного Кавказа проживают этнически, религиозно и культурно разные люди, что привело к конфликтам в этом регионе, таким как армяно-азербайджанский конфликт вокруг Нагорного Карабаха, грузино-осетинский и грузино-абхазский конфликты. Важнейшими факторами внешней политики России на Южном Кавказе являются вопросы торговли энергией, нефтью и газом. В заключение автор подчеркивает, что в последние годы растущее положение Азербайджана в регионе в связи с его экономическим развитием, примером Грузии и НАТО, присоединение Армении к Евразийскому экономическому союзу являются ключевыми факторами, формирующими ситуацию в регионе. 10 İlham Əliyevin Birinci Cənubi Qafqaz Forumunun rəsmi açılış mərasimində çıxışı. https://www.president.az/articles/8018/print 220 The influence of political processes in the Caucasus region on the international relations system Summary The article there analyzes the influence of political processes in the Caucasus region on the international relations system. The author notes,that for centuries, Southern Caucasus region has been under the influence of powerful statessuch as Russia, EU countries, USA and China. They have consistently promoted their interests in the countries of the region, using available opportunities to strengthen their influence in the South Caucasian countries. At the same time, as result of geopolitical transformations that took place at the end of the century, economic interests, trade routes and political ideas intertwined in Caucasian region. Russia has been conducting an active policy in the region The collapse of Soviet Union led to a radical change in the geopolitical situation in the Southern Caucasus. The new independent states- Azerbaijan, Georgia, Armenia began to forumalte and implement their own independent foreign policies, based primarily on national interests. These countries of Sothern Caucasus have ethnically, religiously and culturally different population which leds to conflicts in this region such as Armenian –Azerbaijani conflict over Nagorno Karabakh, the Georgian-Osetian and Georgian-Abkhaz conflicts. İmportant factors of Russian foreign policy issues in the Southern Caucasus is the issue of energy, oil and gas trade. İn conclusion author undelines, that in recent years Azerbaijan’s rising position in the region due to its economic development, Georgia and NATO case, Armenia’s joining Eurasian Economic Union are key factors shaping the situation in the region. Həşimov Davud AMEA Fəlsəfə İnstitutunun Müasir siyasətin fəlsəfəsi şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, s.e.ü.f.d., dosent davud_418@mail.com MÜASİR GEOSİYASİ PROSESLƏRDƏ İKİLİ STANDARTLAR VƏ AZƏRBAYCAN Açar sözlər: geosiyasi proseslər, ikili standartlar, beynəlxalq münasibətlər, siyasət, milli maraqlar, təhlükəsizlik siyasəti Ключeвые слова: геополитические процессы, двойные стандарты, международные отношения, политика, национальные интересы, политика безопасности Keywords: geopolitical processes, double standarts, international relations, policy, national interests, Security policy Qloballaşan dünyada artıq ikili standartlar vasitəsi bir sıra dövlətlərin siyasətinə çevrilmişdir. Bu isə dövlətlərarasında indiyədək bərqərar olmuş diplomatik, etik, beynəlxalq hüququn və digər qaydalarına uyğun gəlməyən fəaliyyətdir. Mövzunun da əsas məqsədi siyasi-tarixi təhlil kontekstində ikili standartlar siyasətini izah etmək, milli təhlükəsizlik aspektindən nəzərdən keçirməkdir. XX əsrin sonu-XXI əsrin əvvəllərində dünya siyasətində baş verən siyasi, iqtisadi, hərbi və s. proseslər qlobal mənzərəni dəyişdi. Bir qütblü dünyada dövlətlərarası münasibətlərin yeni gedişatları formalaşmağa başladı. Bu mənada, müasir dünya siyasəti yeni çalarlar almağa başladı. Bu yeni gedişatlardan, çalarlardan biri də ikili standartlar siyasəti idi. Müasir dövrdə ikili standartlar müəyyən bir hadisəyə dar, daha dəqiq desək şəxsi maraqlar prizmasından yanaşmadır. Həmin yanaşmada müxtəlif prinsiplər, qaydalar fəaliyyət göstərir. Ikili standartlar termini müasir ingilisdilli elmi ədəbiyyatlarda “double standart” kimi XIX əsrin ortalarında işlədilməyə başlanmışdır. Bu dövrdə həmin anlayışı kişi və qadınlara qarşı qeyri-bərabər əxlaqi tələblərin qoyulmasını bildirirdi. Keçmiş Sovet İttifaqında ikili standartlar kapitalist ölkələrində sinfi və irqi ayrıseçkiliyi bildirmək üçün işlədilirdi.1 Yeni dünya düzənində demək olar ki, artıq qəbul edilmiş standartlardan yan keçirilir. Bəs, ikili standartlar nədir? Qeyd etmək lazımdır ki, ikili standartlar mövzusu politologiya, tarix, fəlsəfə, sosiologiya, beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi, dünya iqtisadiyyatı, geosiyasət, konfliktologiya, milli təhlükəsizlik nəzəriyyəsi və digər elmlər tərəfindən tədqiq olunur. Bu o demək deyildir ki, həmin problem müasir dövrün məhsuludur. Biz hərb tarixinə nəzər salsaq görərik ki, ikili yanaşmalar bütün zamanlarda olmuşdur. Ikili standartlar hadisəyə, hala, insanlara, onların hərəkətlərinin qiymətləndirilməsinə yönəldilmiş bir ayrı-seçkilik 1 https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%81%D1% 82%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B 221 yanaşmasıdır. Ikili yanaşma bir sıra ədəbiyyatlarda ikili əxlaq, ikili yanaşma kimi də təhlil olunur. Fikrimizcə, ikili standartlar, yanaşmalar makiavellizmin prinsiplərinə daha yaxındır. Belə ki, müasir dünya siyasi proseslərində, geosiyasi və geoiqtisadi gedişatlarda italyalı filosof N. Makiavellinin “məqsəd vasitəyə bəraət qazandırır” şüarı təəssüf ki, əksər hallarda sanki öncül rol oynayır. Müasir dövrdə ikili yanaşma prinsiplərinin getdikcə davam etməsi, proseslərin bilərəkdən öz məqsəd və maraqları zəminində izah edilməsi, problemlərin həll edilməməsində maraqlı olan tərəflərin olması, bu ya digər məsələlər təhlükəsizlik məsələlərinə diqqətin daha da artırılmasına gətirib çıxarır. Təhlükəsizlik dedikdə, buraya həm siyasi, iqtisadi, hərbi, eləcə də informasiya, ekoloji, mədəni və s. sahələr daxildir. Bəzi dövlətlərin, beynəlxalq və regional qurumların ikili standart siyasətlərinin ifşa ediləsində informasiya təhlükəsizliyi də mühüm rol oynayır. İnformasiya təhlükəsizliyi milli təhlükəsizliyin tərkib hissəsi olub siyasi, hərbi, iqtisadi, ekoloji, mədəni təhlükəsizlik sahələri ilə sıx bağlıdır. Müasir dövrdə hər bir dövlət informasiya təhlükəsizliyinin təminatına xüsusi diqqət yetirir. İnformasiya təhlükəsizliyi adı altında şəxsiyyətin, cəmiyyətin və dövlətin informasiya tələbatlarının qorunması səviyyəsi başa düşülür. Sivilizasiyanın inkişafında informasiyanın rolu əvəzedilməzdir. Artıq müasir cəmiyyət informasiya cəmiyyətidir. İnformasiya hakimiyyətin əsas amillərindən biridir. 1987-ci ildə AFR-də nəşr olunmuş politologiya üzrə sanballı tədris vəsaitinin müəllifləri informasiyanın rolunu belə qiymətləndirirlər: «Vacib informasiyaya malik olmaq hakimiyyətə sahib olmaq deməkdir; vacib informasiyanı qeyri-vacib informasiyadan ayırmağı bacarmaq daha çox hakimiyyətə malik olmaq deməkdir; vacib informasiyanı öz istədiyin şəkildə yaymaq və ya yaymamaq imkanı isə ikiqat hakimiyyətə malik olmaq deməkdir».2İnformasiya təhlükəsizliyində dövlət əhəmiyyətli sirlərin qorunması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İnformasiya təhlükəsizliyi cəmiyyətin informasiyasının qorunması deməkdir. İnformasiya təhlükəsizliyinə, həmçinin «beyin axını» problemini də aid etmək lazımdır. Ümumiyyətlə, əgər informasiya hər hansı bir obyektə yönəlibsə, deməli bu məlumat psixoloji təsirləri özündə «təcəssüm» etdirir. Həmin psixoloji amillər cəmiyyətin təhlükəsizliyi üçün qorxuludur. Deməli, informasiya-psixoloji təhlükə yaranır. Bu, ölkə əhalisinin şüur və psixikasına xarici informasiya tərəfindən olan təhlükədir. Belə təsirin məqsədi əhalinin şüurunda müəyyən bir obraz yaratmaq, daxilindəki məlumatların heç nəyə malik olmadığını bildirmək, informasiya təhlükəsizliyini zəiflətməkdir. İnformasiya təhlükəsizliyində manipulyasiya problem idə var. İnformasiya qıtlığı, əhalinin şüur səviyyəsinin aşağı olması, stereotiplərin mövcudluğu, dəqiq, düzgün informasiyanın əldə edilməməsi, şaiyələr və s. manipulyasiya obyektləridir.Beləliklə, dövlət informasiya təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə digər təhlükəsizlik elementlərini möhkəmləndirməlidir. İnformasiya təhlükəsizliyi sistemində KİV böyük rol oynayır. Məhz, KİV sayəsində şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin məlumatlığı artır, ətraf hadisələr və proseslər haqqında təsəvvürlər yaranır. Müasir siyasət və hərb elmində siyasi təhlükəsizliyə təhlükə kimi informasiya müharibələrini qeyd edirlər. İnformasiya müharibəsi düşmənin informasiya sistemlərinə təsir etmək yolu ilə təhlükəsizliyin milli hərbi strategiyasının üstünlüyünü təmin etmək hərəkətidir. Qeyd etmək lazımdır ki, dövlətin möhkəmliyi, həm də siyasi təhlükəsizlikdən də asılıdır. Azərbaycan filosofu prof. Ə.Tağıyev siyasi təhlükəsizliyin təmini məsələsini milli təhlükəsizliyin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri hesab edərək yazır ki, siyasi təhlükəsizlik ölkədə mövcud Konstitusiya quruluşunun saxlanılması, sosial-siyasi stabilliyin möhkəmləndirilməsi, siyasi məqsədlərin həyata keçirilməsi naminə dinc və qeyri-dinc vasitələrdən istifadə edə bilmək təhlükəsizliyidir.3 Ölkənin milli təhlükəsizliyini, o cümlədən, siyasi təhlükəsizliyini millətin milli istiqlaliyyəti və suverenliyi ilə bağlayan prof. Ə.Tağıyev qeyd edir ki, ölkə daxilində milli və konfessional azlığa göstərilən tolerantlıq, milli və millətlərarası münasibətlərin uzlaşdırılması milli təhlükəsizliyi şərtləndirən amillərdəndir. Onun fikrincə, bu sahələrdə ziddiyyətlərin, böhranların vaxtında həll edilməməsi, absenteizmin mövcudluğu siyasi təhlükəsizliyə zərbələr vurar, hərbi-siyasi toqquşmalara səbəb olar. Azərbaycanın bu sahədə tədqiqatlar aparan digər filosofu A.Vəliyev siyasi təhlükəsizliyin bir sıra əsas prinsiplərini verməyə cəhd göstərmişdir. O, siyasi təhlükəsizlik anlayışını aşağıdakı prinsiplərdən nəzərdən keçirir:4 - siyasi sabitlik; - siyasi nizam-intizam; - siyasi suverenlik; - hərbi təhlükəsizlik; - informasiya təhlükəsizliyi; - demokratiya; - dövlət təhlükəsizliyi; 2 Пугачев В.П., Соловьев А.И. Введение в политологию. М.: Аспект, Пресс, 1995, 258 с. Tağıyev A., Şükürov M. İlk əsrin qovşağında Azərbaycan: milli və millətlərarası problemlərin həlli yolunda. Bakı: Adiloğlu, 2004, s. 181 4 Велиев А.Ю. Политическая безопасность как часть национальной безопасности //Щярби билик, 1995, №3, 18s. 3 222 - yüksək siyasi və hüquqi mədəniyyət; - insan hüquqlarının qorunması. Buradan göründüyü kimi, siyasi təhlükəsizlik geniş məna kəsb edib, milli təhlükəsizliyin başqa elementləri ilə də sıx bağlıdır. Azərbaycan politoloqu A.Piriyev siyasi təhlükəsizlik problemlərini təhlil edərək göstərir ki, siyasi təhlükəsizlik dövlətin möhkəmləndirilməsi, demokratiyanın genişlənməsi, vətəndaş cəmiyyətinin yaradılması təhlükəsizliyidir.5 Rusiya politoloqu V.Sevebryannikovun fikrinə görə, siyasi təhlükəsizlik hakimiyyətin və siyasətin təhlükəsizliyidir. Onun mahiyyətini və məqsədini isə ölkənin siyasi maraqları təşkil edir.6 Buradan da aydın görünür ki, siyasi təhlükəsizliyə siyasi mühitin bütün proses və münasibətləri aiddir. Rus tarixçisi və filosofu A.Vaxrameyev rus politoloqlarının bütün fikirlərini ümumiləşdirərək yazır ki, siyasi təhlükəsizlik ölkənin, xalqın, cəmiyyətin, vətəndaşların siyasi maraqlarına zərbə endirən, dövləti siyasi ölümə və siyasi reqressə aparan, eləcə də hakimiyyəti, siyasəti şüurlu-konstruktiv qüvvədən dağıdıcı qüvvəyə çevirən, dövləti, insanları bədbəxtliklər girdabına sürükləyən faktorların aşkara çıxarılması, xəbərdarlıq edilməsi və aradan qaldırılması üçün tədbirlər məcmusudur. Göründüyü kimi, dövlətin daxili və xarici təhlükələrdən qorunması onun təhlükəsizlik sisteminin nə dərəcə də möhkəm olması ilə bağlıdır. Bu mənada, ikili standartlar prinsipini də xarici təhlükələrə aid edə bilərik. Qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar ikili standartlar beynəlxalq munasibətlərin sanki bir prinsipinə çevrilmişdir. Biz bunu bir sıra qüvvələrin Azərbaycana qarşı münasibətində də görürük. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev dünya siyasətində hökm sürən ikili standart prinsiplərinin təhlükəsizliyə, ümumi sabitliyə və inkişafa təhdid, münaqişələrin həll edilməsinə bir maneə kimi vurğulamışdır. Dövlət başçısı İlham Əliyev Avropa məkanında son dövrlərdə baş verən miqrant problemlərinə toxunaraq qeyd edirdi: “Bax, bugünkü Avropa göz qabağındadır. Özləri etiraf edirlər, Avropa İttifaqının ən böyük rəhbərləri etiraf edirlər ki, indi Avropa məkanında dərin böhran yaşanır. Biz oramı inteqrasiya etməliyik, böhranamı inteqrasiya etməliyik?! “Müsəlmanlara stop” deyənlərəmi inteqrasiya etməliyik?! Biz müsəlman qaçqınlara ikili standartlar tətbiq edənlərəmi inteqrasiya etməliyik?! Biz müsəlmanları qəfəsdə saxlayanlaramı inteqrasiya etməliyik?! Bax, sual bundan ibarətdir və biz bunların hamısını deyirik. Ona görə də bəzi hallarda bizə qarşı təzyiqlər də olur, kampaniyalar da aparılır, müxtəlif iftiralar da uydurulur. Bax, biz bu reallığı bilməliyik.” 7 Prezident dəfələrlə öz nitq və çıxışlarında qeyd etmişdir ki, ikili standartlar siyasətinin sonu yoxdur, o, ölkələri, cəmiyyəti, insanları uçurumlara, bədbəxtliklərə aparır. Avropa Şurası, eləcə də digər beynəlxalq əhəmiyyətli təşkilatlar da dövlətlərə öz milli maraqları aspektindən yanaşırlar. Əlbətdə ki, bu qəbuledilməz bir haldır. “Biz 15 ildir ki, Avropa Şurasında çalışırıq və orada da bizim mövqelərimiz gündən-günə möhkəmlənir. Biz hətta o təşkilatda da dönüş yarada bilmişik. Avropa Şurası Parlament Assambleyasındakı deputatların əksəriyyəti artıq görür ki, bizə qarşı ədalətsizliklər, ikili standartlar olub və bu gün vəziyyət tam normaldır. Ona görə əməkdaşlıqla bağlı bizim heç bir problemimiz yoxdur. Biz bu əməkdaşlığa meyilliyik.”.8 Dövlət başçısı hər zaman Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsində ikili standartların yolverilməzliyini qeyd edib. Akademik Ramiz Mehdiyev “İkili standartların dünya nizamı və müasir Azərbaycan” adlı konseptual məqaləsində ikili yanaşmaların fəlsəfi, siyasi, tarixi təhlilini verir, dünya siyasətində mərhələlərini göstərir, məqamları qeyd edərək yazır: “XXI əsrdə Qərbin başqa regionlardakı dövlətlərə münasibəti yalnız forma etibarilə dəyişib. İnkişaf etmiş Qərb dövlətləri, o cümlədən ABŞ bu gün də əvvəlki kimi açıq-aydın ikili standartlar siyasəti yürüdür, insan hüquqlarından hökumətlərə təzyiq aləti kimi istifadə etməklə dünyanın əksər ölkələrinin daxili işlərinə qarışır.” 9 Akademik Mehdiyev R. dünya miqyasında ABŞ-ın siyasətinə münasibətini bildirərək qeyd edir: “Amerika Administrasiyası onilliklər boyu siyasi realizmin, hələ bu məktəbin banisi Hans Morgentau tərəfindən ifadə edilmiş başlıca prinsiplərini pozur... Dünyada bütün ölkələrin ABŞ tərəfindən göstərilən qaydalar üzrə yaşayacağını gözləmək olmaz. Bu, apriori qeyri-mümkündür, çünki dünya özü eyni deyil, müxtəlifdir. Hətta eyni ailədə doğulmuş və eyni tərbiyə almış uşaqlar da müxtəlifdir, nəinki Yer kürəsinin müxtəlif nöqtələrində yerləşən, tarixən formalaşmış sosial, iqtisadi, mənəvi və siyasi struktura, özlərinin milli mənafelərinə malik olan ölkələr. Müxtəlif dövlətlər arasında siyasi münasibətlərin məzmunu müxtəlif olduğu kimi, dünya da rəngarəngdir. Ağ Evin xarici siyasət strateqlərinin bunu başa düşməsinin vaxtıdır… ABŞ-ın və onun Qərbdəki müttəfiqlərinin xarici siyasət strategiyası öz hegemonluğunu nümayiş etdirərək hələ də bu və ya digər regional şəraitə 5 Piriyev A. Siyasi strategiyası və milli təhlükəsizlik problemi. Bakı: BDU, 2002, s. 37 Серебрянников В.В. Политическая безопасность //Свободная мысль, 1997, №1, с.19. 7 http://www.president.az/articles/21326 8 Yenə orada 9 http://apa.az/daxili_siyaset/ramiz-mehdiyev-ikili-standartlarin-dunya-nizami-ve-muasir-azerbaycan.html 6 223 uyğunlaşmaq istəmir. Belə hərəkətlər reallığa uyğun gəlmir, dünyanın müxtəlifliyi ilə ziddiyyət təşkil edir. ” .10 Ikili standartlar yanaşması bəzi Qərb dövlətləri tərəfindən nəinki Azərbaycana, həm də Türkiyəyə qarşı həyata keçirilir. Bu əsasda millət vəkili Q.Paşayevanın açıqlaması maraq kəsb edir. O, qeyd edirdi: “İslamofobiyanın artması bu təşkilatda da artıq hiss olunur. Amma biz hər zaman bunu vurğulayırıq ki, Azərbaycan, Türkiyə və Avropa Şurasına üzv olan az sayda müsəlman ölkəsi əslində Avropa ilə, Qərblə müsəlman dünyası arasında çox önəmli bir dialoq, əməkdaşlıq körpüsüdür. Ona görə də əməkdaşlıq və dialoq körpüləri ilə yanaşmaya həssas olmaq lazımdır. Əgər əməkdaşlığa, dialoqa açıq olan müsəlman ölkələrinə yanaşmada Avropa Şurası ikili standartlı yanaşmadan əl çəkməzsə, bu, körpünün gücünün artmasına deyil, daha da zəifləməsinə xidmət edəcək. Bu da Avropanın gələcəyi üçün çox zərərlidir”11 Ümumiyyətlə, ikili standartlar təəssüf ki, müasir dövrdə bəzi dövlətlərin, aparıcı mərkəzlərin və dairələrin siyasətinə çevrilmişdir. Zənnimizcə, bu ayri-seçkiliyin, şəxsi siyasi, iqtisadi maraqların və digər amillərin nəticəsidir. Ikili standartlar və ya ikili yanaşmalar bir çox hallarda Azərbaycana qarşı da həyata keçirilir. Beləliklə, ikili standartlar siyasəti XXI əsrin aktual problemlərindən birinə çevrilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ikili standartlar müasir dövrün mühüm mövzularından biri olsa da, siyasi tarixdə də dövlətlərin siyasətində əsas yerlərdən birini tutub. Azərbaycan Respublikası son illər ikili standartların hədəfinə çevrilmişdir. Bir çox Qərb dövlətlərinin timsalında görürük ki, Azərbaycana, eləcə də bir sıra dövlətlərə qarşı ikili standartlar siyasəti yürüdülür. Bu mövzuda da əsas məqsəd ikili standartlar siyasətinin mahiyyətini izah etmək, mühüm cəhətlərini göstərməkdir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Heydər Əliyev və Azərbaycan məfkurəsi. Bakı: AU, 2002, 231 s. 2. Mehdiyev R. Gələcəyin strategiyasını müəyyənləşdirərkən: modernləşmə xətti. Bakı: Şərq-Qərb, 2008, 215 s. 3. Həsənov Ə.Azərbaycanın geosiyasəti. Bakı: Zərdabi LTD, 2015, 1054 s. 4. Məmmədov H. Dünya siyasəti və beynəlxalq münasibətlər. Bakı: XXI əsr-YNE, 2005, 215 s. 5. Пирийев А. Сийаси стратеэийасы вя милли тящлцкясизлик проблеми. Бакы: БДУ, 2002, 534 с. 6. Tağıyev A., Şükürov M. İlk əsrin qovşağında Azərbaycan: milli və millətlərarası problemlərin həlli yolunda. Bakı: Adiloğlu, 2004, 193 s. 7. Велиев А.Ю. Политическая безопасность как часть национальной безопасности //Щярби билик, 1995, №3. 8. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Введение в политологию. М.: Аспект, Пресс, 1995, 320 с. 9. Серебрянников В.В. Политическая безопасность //Свободная мысль, 1997, №1, с.18-32. 10. http://www.president.az/articles/21326 11. http://apa.az/daxili_siyaset/ramiz-mehdiyev-ikili-standartlarin-dunya-nizami-ve-muasir-azerbaycan.html 12. http://azertag.az/xeber/Qenire_Pasayeva_CHox_teessuf_ki_Avropa_Surasinda_ikili_standartlar_hele_de_h okm_surur-1055461 13. https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1 %81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%8B Müasir geosiyasi proseslərdə ikili standartlar və Azərbaycan Xülasə İkili standartlar siyasəti XXI əsrin aktual problemlərindən birinə çevrilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ikili standartlar müasir dövrün mühüm mövzularından biri olsa da, siyasi tarixdə də dövlətlərin siyasətində əsas yerlərdən birini tutub. Azərbaycan Respublikası son illər ikili standartların hədəfinə çevrilmişdir. Bir çox Qərb dövlətlərinin timsalında görürük ki, Azərbaycana, eləcə də bir sıra dövlətlərə qarşı ikili standartlar siyasəti yürüdülür. Bu mövzuda da əsas məqsəd ikili standartlar siyasətinin mahiyyətini izah etmək, mühüm cəhətlərini göstərməkdir Двойные стандарты в современных геополитических процессах и Азербайджан Резюмe Политика двойных стандартов стала одной из актуальных проблем XXI века. Следует отметить, что, хотя двойные стандарты являются одной из важнейших тем современной эпохи, но они занимались одним из главных мест в политической истории государств. В последние годы Азербайджанская Республика стала объектом двойных стандартов. В случае многих западных государств мы видим политику двойных стандартов в отношении Азербайджана, а также ряда государств. Основная цель этой темы - объяснить суть политики двойных стандартов и показать их важные аспекты. 10 Yenə orada http://azertag.az/xeber/Qenire_Pasayeva_CHox_teessuf_ki_Avropa_Surasinda_ikili_standartlar_hele_de_hokm_surur -1055461 11 224 Double standards on modern geopolitical processes and Azerbaijan Summary Double standards in the event, make people, their actions aimed at assessing a non-discriminatory approach. The dual approach literature in a row of double morality, as well as the dual approach are analyzed. In modern times, certain cases of double standards in the narrow, vested interests in the light of more precise approach. The approach to the various principles and rules function. Contemporary world politics, unfortunately, the policy of double standards is gradually strengthening. It's discrimination, personal, political, and economic interests, and other factors. Hətəmov Rövşən BDU-nun Avropa və Amerika ölkələrinin yeni və müasir tarixi kafedrası, t.ü.f.d., dosent rovshanhatamov@gmail.com QAFQAZ BÖLGƏSİ ALMANİYANIN XARİCİ SİYASƏTİNDƏ: XX VƏ XXI ƏSRLƏRİN ƏVVƏLLƏRİ (TARİXİ-MÜQAYİSƏLİ TƏHLİL ) Açar sözlər: Almaniya, Qafqaz bölgəsi, Bakı nefti, Birinci Dünya müharibəsi, Azərbaycan, xarici siyasət Ключевые слова: Германия, Кавказский регион, Бакинская нефть, Первая мировая война, Азербайджан, внешняя политика Keywords: Germany, the Caucasus region, Baku oil, World War I, Azerbaijan, foreign policy. Qafqaz bölgəsi Almaniyanın xarici siyasətində XX əsrin əvvəllərində də mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdi. XIX əsrin sonlarından etibarən alman kapitalının fəal şəkildə nüfuz etdiyi bölgə iqtisadiyyatı Almaniyanın sürətlə inkişaf edən sənayesi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində və xüsusilə, onun gedişində Qafqazın milli siyasi qüvvələri ilə əməkdaşlıq əlaqələrinin yaradılmasına, Qafqazın gələcək taleyi ilə bağlı müxtəlif layihələrin tərtib olunması Almaniyanın xarici siyasətində bölgənin geosiyasi əhəmiyyətinin artdığına dəlalət edirdi. XX əsrin əvvəllərində olduğu kümü XX əsrin sonlarından etibarən Almaniya yenə də Qafqaz bölgəsində öz nüfuzunu yaymağa cəhd edirdi. Əgər o zaman Almaniya bunu müharibədə müttəfiqi Osmanlı imperiyasının vasitəsi ilə həyata keçirməyə çalışırdısa, XX əsrin sonlarından etibarən bu siyasət Avropa birliyinin müəyyənləşdirdiyi ümumi siyasətin tərkib hissəsi kimi və bəzən də müstəqil olaraq yürüdülürdü. Əksər hallarda bu zaman özünün xarici siyasətini daha da fəallaşdırmağa başlamış Almaniya beynəlxalq aləmdə atdığı addımlarını müttəfiqlərinin təşkilatları ilə razılaşdırmalı olmuşdu. Bəzən isə Almaniya xarici siyasət strategiyasını müəyyənləşdirərkən mühüm geosiyasi əhəmiyyət kəsb edən bölgələrdə bir sıra müttəfiqləri ilə, xüsusilə, ABŞ və Böyük Britaniya ilə rəqabət aparmalı olmuşdu. SSRİ-nin dağılmasından sonra Qərbin mühüm diqqət yetirdiyi bölgələrdən biri olan Qafqazda Almaniyanın xarici siyasətinin XX əsrin əvvəllərindəyürüdülən xarici siyasət addımları ilə tarixi müqayisəli təhlili onun oxşar və fərqli xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılmasına imkan verir. XIX əsrin II yarısında milli dövlət halında birləşməyə müvəffəq olan Almaniya imperiyası fəal xarici siyasət xəttini daha da gücləndirmək qərarına gəldi. Dünyanın aparıcı dövlətlərindən birinə çevrilməyə iddia edən Almaniya “həyat məkanı”nın genişləndirilməsi istiqamətində rəqiblərinə qarşı təhdid vasitələrindən istifadə etməyə çəkinmirdi. Ekspansionist xarici siyasət istiqamətlərindən biri də Yaxın Şərq bölgəsi idi. Vaxtilə O.Bismarkın bir pomeraniyalı qrenadyerin sümüklərinə layiq bilmədiyi Şərq məsələsi müharibə ərəfəsində indi Almaniya üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdı. Rusiyanın parçalanması halında ondan qoparılacaq bölgələr sırasında mühüm geosiyasi əhəmiyyət kəsb edən və zəngin sərvətləri ilə şöhrət qazanmış Qafqaz ilk yerlərdə idi. XIX əsrin sonlarında alman kapitalının bölgəyə güclü nüfuz etməsi imperiyanın gələcək xarici siyasət planlarının gerçəkləşməsinə yardım etməli idi. XX əsrin əvvəllərində Almaniya nəinki qabaqcıl sənaye dövləti, həm də güclü ideologiyalaşdırılmış dövlət idi. Bismarkın xarici siyasət prinsiplərini kənara atmış yeni siyasi-hərbi elita pangermanizm ideologiyasına aludə olmuşdu. İmperiyanın mövcudluğu və onun xarici siyasəti 3 əsas prinsiplər ilə müəyyən edilirdi: kayzerin şəxsiyyətinə pərəstiş, pangermanizm və orduya pərəstiş. XX əsrin əvvəllərində Y.Parçın və F.Naumanın əsərlərində “Böyük Almaniya” planı təq- 225 dim edilirdi. General P.Rorbax “Dünyada alman ideyası” əsərində Rusiyanın parçalanmasının vacibliyini əsaslandırmağa çalışırdı.1 Birinci Dünya müharibəsi XIX əsri sonlarından etibarən dünyanın aparıcı dövlətlərində sürətli iqtisadi, elmi-texniki və mədəni inkişafın nəticəsində güclənməkdə olan ağalıq uğrunda rəqabətin məntiqi yekunu idi. Belə dövlətlərdən biri də Almaniya idi.Dünya müharibəsinin ilk dövrlərində Almaniyanın hərbi və siyasi dairələrində müharibənin Almaniya üçün qalibiyyətlə nəticələnəcəyi zaman Qafqazın gələcək taleyi haqqında bəzi layihələr müzakirə edilirdi. 1914-çü ilin sentyabrında Almaniya Xarici İşlər nazirliyinin təklifi ilə bu zaman Berlində fəaliyyət göstərən “Gürcüstan müstəqilliyi komitəsi”nin liderlərindən Georgi Maçabeli və Mixail Sereteli “Zaqafqaziyanın Rusiyadan ayrılması və onun sonrakı siyasi quruluşu” adlı planlarını təqdim etdilər.2Planda Zaqafqaziyanın Rusiyadan ayrılmasından sonra burada Almaniyanın siyasi təsiri altında Zaqafqaziya Federativ Respublikasının yaradılması təklif edilirdi. 1914-cü il oktyabrın ortalarında Almaniya müttəfiqi Osmanlı dövlətinin rəyini nəzərə alaraq yeni planın təqdim olunmasına nail oldu. Yeni plana əsasən Qafqazda konstitusiyalı monarxiya quruluşunda gürcü dövlətinin, erməni-tatar(Azərbaycan) kantonunun və dağlı xalqlarının federasiyasının yaradılması təklifi irəli sürülürdü.3Osmanlı dövlətinin siyasi dairələrində gürcülərə tam şəkildə etibar etmirdilər və bu səbəbdən təqdim olunan plan barəsində müzakirələr başa çatdırılmadı.4 1917-ci ilin sonlarındanQafqazxüsusilə xeyli əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdı. Hərbi dövrün çətinliklərini keçmiş Rusiya imperiyası hesabına aradan qaldırmağa çalışan Almaniya Qafqazda müttəfiqi Osmanlı imperiyasının maraqlarını diqqətə almamaqla onun ilk əvvəl gizli, daha sonra isə açıq müqaviməti ilə qarşılaşdı. Sovet Rusiyası ilə aparılacaq sülh danışıqlarında Almaniyanın mövqeyi ilə razılaşmağa məcbur olan Osmanlı dövləti üzləşdiyi ərazi itkiləri və iqtisadi tənəzzül problemlərindən narahat idi. Lakin Qafqaz kimi mühüm strateji-coğrafi mövqeyə və zəngin sərvətlərə malik bölgədən imtina etmək fikrində deyildi. Almaniya Brest-Litovsk danışıqları zamanı rus işğalı altında olan Osmanlı ərazilərinin dərhal azad edilməsində Rusiyaya təzyiq göstərməkdən imtina etməklə burada öz siyasi maraqlarını reallaşdırmağı düşünürdü.5 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Osmanlı qoşunlarının Cənubi Qafqazdakı fəal hərbi əməliyyatları bölgədə yeni əraziləri zəbt etməsi ilə başa çatdı.Almaniya bunun nəticəsində Böyük Britaniyanınhərbi qüvvələrinin bölgəyə cəlb edilməsi ehtimalını yüksək qiymətləndirdiyindən və Sovet Rusiyasından daha çox güzəştlər əldə edəcəyinə ümid edərək Osmanlı siyasi dairələrinin bu planlarına mane olmadı. Eyni zamanda, Almaniya Qafqaz siyasətində Sovet Rusiyası amilindən faydalanmağa qərar verdi. Sovet Rusiyası da Almaniya ilə Türkiyə arasında Qafqazda gedən gərgin mübarizədə öz mənafeləri baxımından daha çox faydalanmağa çalışırdı.6 1918-ci il mayın 11-də öz işinə başlayan və Almaniya nümayəndə heyətinin də iştirak etdiyi Batum sülh konfransında Osmanlı imperiyasının Qafqazda fəallığının qarşısının alınmasına cəhd edildi. Konfransın ilk iclasında fon Lossov Osmanlı nümayəndə heyətinin Zaqafqaziya Seyminə təklif etdiyi müqavilə layihəsini diqqətlə öyrənəcəyini və Almaniyanın maraqlarının hərtərəfli şəkildə təmin edilməsinə çalışacağını bəyan etdi.7 Konfransınişinin ilk günlərində almanlar yenidən Sovet Rusiyası amilindən istifadə etmək qərarına gəldilər.8 Lakin buna qarşı etiraz edən Cənubi Qafqaz nümayəndə heyətimayın 19-da fon Lossova Moskvanın Cənubi Qafqaz hökumətinə münasibətdə tutduğu mövqe qərəzli və böhtançılıq kimi qiymətləndirdi.9 Bununla da Almaniyanın Batum danışıqlarına Sovet Rusiyasını cəlb etmək cəhdi Osmanlı və Cənubi Qafqaz nümayəndə heyətlərinin kəskin müqaviməti nəticəsində baş tutmadı. Eyni zamanda, Almaniyanın fəal diplomatik addımları Türkiyənin danışıqlarda mövqeyinin daha da sərtləşməsinə səbəb oldu. Fon Lossovun Cənubi Qafqaz və Osmanlı nümayəndələri arasında danışıqların gərginləş-məsindən istifadə edərək vasitəçiliyini təklif etməsinə,10 gürcü ,erməni nümayəndələrinin və hətta Sovet Rusiyasının bununla razılaşmalarına baxmayaraq, Osmanlı dövlətinin maraqlarını tapda-lamaq niyyətində olmayan Azərbaycan nümayəndələriqətiyyətlə buna qarşı çıxdılar.11 Mayın 24-də fon Lossov onun Osmanlı dövlətinə qarşı 1 Александр C. Германия на пути к Первой мировой войне // https://topwar.ru/8533-germaniya-na-puti-k-pervoymirovoy-voyne.html 2 Пипия Г.В. Германский империализм в Закавказье в 1910-1918 гг., М. :Наука, 1978, s. 64 3 Yenə orada, s. 66 4 Balçı oğlu M. Bolşevik ihtilalı sırasında teşkilati Mahsusa’nın Rusiyadakı faaliyyetleri. Türk Kültürü. Sayı 347, mart 1992, s.140 5 Dr. Kurat A.N. Turkiye ve Rusya. Ankara, Kültur bakanlığı, Sevinç Matbaası, 1990, s. 366 6 Документы внешней политики СССР. т.I, М., 1957, s. 285 7 Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии. Тифлис, 1919, s. 312-316 8 Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: Nicat, 1992, s. 88 9 Документы и материалы ...s. 290-293 10 Yenə orada. s. 293 11 Yenə orada. s. 293-301 226 tətbiq etmək istədiyi diplomatik təzyiqlərin uğursuzluqla nəticələndiyini etiraf etmiş oldu.12 Bu, Almaniyanın Qafqaz uğrunda ilk diplomatik fəallığının sonu demək idi. 1918-ci ildə Qafqazda yeni müstəqil dövlətlərin yaranmasından sonra Almaniya və Osmanlı imperiyaları bölgədə siyasi maraqlarının reallaşdırılması üçün müxtəlif vasitələrindən istifadə edirdilər.Cənubi Qafqazın yeni dövlətləri arasında sərhəd mübahisələrinə müdaxilə onlardan biri idi. Cənubi Qafqazda müstəqilliklərini elan etmiş hər üç respublikanın sərhədləri şərti xarakter daşıyırdı. Məhz belə bir vəziyyət istər Osmanlı dövlətinə, istərsə də Almaniyaya Cənubi Qafqazda siyasi və iqtisadi maraqlarını təmin etmək üçün əlverişli imkanlar verirdi. Almaniyadan fərqli olaraq, Osmanlı dövləti ərazi mübahisələri məsələsində özünün bölgədəki hərbi-siyasi çəkisi ilə daha güclü təsirə malik idi. Almaniya və Osmanlı imperiyaları 1918-ci ilin yayında Cənubi Qafqazda meydana çıxmış yeni milli dövlətlər arasındakı ərazi iddiaları zəminindəki gərginlikdən özlərinin bölgədəki hərbi – siyasi planlarının reallaşdırılması üçün hərtərəfli faydalanmağa çalışır, təzyiq, güzəşt, vədlər və s. metodlardan istifadə edirdilər. 1918-ci ilin mayın sonu-iyunun əvvəllərində Gürcüstan Respublikası hökuməti öz ərazisini genişləndirmək məqsədi ilə əhalisinin əksər hissəsinin azərbaycanlıların təşkil etdikləri Borçalı, Tiflis və Sığnaq qəzalarınaguya quldur dəstələri ilə mübarizə adı altında gürcü-alman qoşun dəstələri göndərmişdi. Gürcü-alman qoşun dəstələrinin zorakılığı nəticəsindəazərbaycanlı əhaliilə silahlı toqquşmalar baş vermişdi. Gürcü hökuməti buradakı müsəlman əhalisinin, xüsusilə dəmiryolu boyunca yerləşmiş müsəlman kəndlərinin dağıdılmasında ermənilərdən istifadə edirdi. Azərbaycan Respublikası sərhəd mübahisələrinin həlli məqsədi ilə müştərək komissiya yaradılması haqqında təklifini “unudan” gürcü hökuməti iyulun 23-də Azərbaycan hökumətinin «sərhədləri zorla dəyişdirmək siyasəti»nə qarşı etirazını bəyan edərək Almaniyanın Qafqazdakı hərbi missiyasının vasitəçiliyini qəbul etdiyini bildirdi.13 AXC hökuməti Almaniyanın bölgədəki rəsmi təmsilçilərindən gürcü qoşunlarının Borçalı-dakı zorakılıqlarına son qoyulmasını xahiş etmək qərarına gəldilər. 1918-ci il avqustun 27-də Tiflisdə AXC səfiri M.Y.Cəfərov fon Kressə Borçalı qəzasının sakini Böyük bəy Axundovun bu zorakılaqlar haqqında məktubunu təqdim etdi.14 Fon Kressə müsəlman əhalisinə qarşı keçirilən zorakılıq əməliyyatlarında alman zabitlərinin iştirak etməsi barəsində məlumat verilir və belə bir əminlik qeyd edilirdi ki, görünür alman zabitləri ermənilər və gürcülər tərəfindən müsəlman əhalisi barəsində məlumatlandırılarkən aldadılmışlar. Avqustun 31də M.Y.Cəfərov Azərbaycan hökuməti adından fon Kressə müraciət edərək Borçalı qəzasındakı hadisələri tədqiq etmək məqsədi ilə beynəlxalq komissiyanın yaradılmasını təklif etdi.15 Lakin Almaniya təmsilçisi Borçalı qəzasında yerli sakinlərdən ibarət (Azərbaycanlı, gürcü və erməni) quldur dəstələri fəaliyyət göstərdiyini bildirdi.16O, müsəlman əhalisinin şikayətlərini faktların saxtalaşdırılması kimi qiymətləndirir, məhz bu məlumatlar nəticəsində Azərbaycan hökumətinin aldanılmasını əsaslandırmağa çalışırdı. Fon Kressin fikrincə, gürcü-alman qoşunlarının həyata keçirdiyi tədbirlərdən daha çox müsəlman əhalisinin zərər çəkməsi yalnız «müsəlman tatarlar içərisində çoxlu quldurların» və «qanunlara hörmətlə yanaşmayanların olması» fikri ilə əsaslandırır və bunu «acınacaqlı həqiqət» adlandırırdı.171918-ci il sentyabrın 14-də F.Xoyski fon Kressə ünvanladığı məktubunda onun «dəlilləri»nə cavab olaraq qeyd edirdi ki, Borçalı qəzasının müsəlman əhalisinə qarşı edilən zorakılıqların çoxu ermənilər tərəfindən aldadılaraq təhrik edilən gürcü qoşunları və alman zabitlərinin və əsgərlərinin vasitəsi ilə həyata keçirilir. Alman hərbi hissələrinin müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən zorakılıqlarda iştirakları acınacaqlı anlaşılmazlıqdır.18 O, Almaniya himayəsində olan Gürcüstanın maraqlarının qorunmasına və Osmanlı imperiyası ilə yaxın müttəfiq olan Azərbaycana təzyiq etmək üçün bu kimi münaqişələrdən faydalanmağa çalışırdı. Fon Kress sərhədlərin müəyyənləşdirilməsində alman vasitəçiliyi haqqında Gürcüstan hökumətinin təklifinə Azərbaycan hökuməti tərəfindən müsbət cavab verilməməsini də unuda bilmirdi. Azərbaycan əhalisi 1918-ci ilin yayında Almaniyanın və onun Qafqazdakı nümayəndələrinin antiAzərbaycan siyasətinə qarşı adekvat münasibət göstərirdi. Bu Azərbaycanda özlərini işğalçı ordunun nümayəndələri kimi davranan alman hərbçilərinə qarşı həyata keçirilən zorakı tədbirlər ilə müşayiət olunurdu.19 Alman nümayəndələri Azərbaycan əhalisinin Osmanlı ilə münasibətdə mehriban qardaşlıq hisslərinə qısqanclıqla yanaşır və AXC rəhbərlərinin Almaniyanın bölgədəki siyasətinə etimadsızlıqlarını aradan qaldıra bilmirdilər.Hələ 1918-ci ilin aprelində İranda keçmiş alman konsulu olmuş Tiflis Universitetinin professoru 12 Yenə orada, s. 306 Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi (ARDA):f.897, siy.1, iş 6, v. 12. 14 ARDA f.897, siy.1, iş 20, v. 53. 15 ARDA f.897, siy.1, iş 20, v. 66. 16 ARDA f.897, siy.1, iş 20, v. 87. 17 ARDA f.897, siy.1, iş 20, v.87arxa. 18 ARDA f.897, siy.1, iş 20, v. 89-90. 19 ARDA f.897, siy.1, iş 20, v. 45. 13 227 H.Şröyderin seymin Azərbaycan fraksiya-sının nümayəndələri X.Xasməmmədov və F.Xoyski ilə görüşündə məlum olmuşdu ki, Azərbaycan siyasətçiləri bölgədə Osmanlı dövlətinin maraqlarını daha üstün tuturlar.20 1918-ci il iyulunda Gürcüstan hökumətinin “Gürcüstanla tarixi və coğrafi cəhətdən ayrılmaz tellərlə bağlı” hesab etdiyi Zaqatala dairəsinin zəbt edilməsi üçün alman missiyasından faydalan-maq cəhdləri uğursuz nəticələndi.21 Ermənistan Respublikası Qafqazda Almaniya ilə Osmanlı imperiyaları arasında gedən rəqabətdən istifadə edərək Qarabağın dağlıq hissəsinin ilhaq edilməsinə səy göstərirdi.1918-ci ilin yayında Qarabağa olan iddiasını təmin etmək üçün Almaniyanın Qafqazdakı nümayəndəliyini bu məsələyə müdaxiləsinə və bayağı “erməni soyqırımı” kartından faydalanmağa çalışırdı. Almaniya riyakarcasına guya dini mənsubiyyətinə görə ermənilərin məhrumiyyətlərə düçar olmalarını iddia edir və dini təəssübkeşlik bayrağı altında həm Cənubi Qafqazdakı geosiyasi prosesləri nəzarəti altına almağa çalışır, beynəlxalq ictimaiyyətin nəzərində isə “məzlum xristian xalqlarının himayəçisi” obrazını qazanmağa çalışırdı. 1918-ci ilin iyulunda fon Kress kansler Qertlinqə məlumat verirdi ki, guya türklərin erməniləri məhv etmək niyyətləri vardır və buna misal kimi Osmanlı qoşunlarının Qarabağa yürüşə hazırlaşmasını göstərirdi.22 Görünür, fon Kress Qarabağın Azərbaycanın tərkibində olmasını və erməni quldurlarının yerli müsəlman əhalisinə divan tutmasını «unudurdu». Ermənilər üzləşdikləri ağır məhrumiyyətləri onların «bir çox əsrlər boyunsa Asiyanın qapısı qarşısında xristian dininin və Avropa mədəniyyətinin təmsilçiləri olmaları» ilə əsaslandırmağa çalışırdılar.23 1918-ci ilin iyulunda Qarabağdakı erməni quldur dəstələrinin fəaliyyətini zərərsizləşdirmək məqsədi ilə Nuru paşanın oraya qoşun göndərməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə fon Kressə edilən müraciətlər bir nəticə vermədi.Fon Kress indiki vəziyyətdə heç bir yardım edə bilməyəcəyini bildirdi.24Qafqazdakı alman nümayəndələri Berlinə göndərdikləri məlumatlarda ermənilərin ticarətdə bacarıqlı olmalarını qeyd etməklə, Almaniyanın onların etibarlığına, səmimiliyinə və sadiqliyinə ümid etməməsini bildirirdilər. Alman diplomatları bunu ermənilərin psixoloji quruluşu ilə əlaqələndirdilər.25 Almaniyaya edilən müraciətlərdə Ermənistanın tez-tez xristian həmrəyliyi məsələsinə istinad etməsi fikrimizsə, Ermənistanın Almaniyanı Avropa ictimaiyyəti qarşısında şantaj etmək istəyi ilə bağlı olmuşdur. Bildiyimiz kimi, bilavasitə Antanta ölkələrinin səyləri nəticəsində Avropa ictimaiyyəti Osmanlı imperiyası ərazisində 1915-ci ildə baş vermiş faciəli hadisələr barəsində yanlış şəkildə məlumatlandırılmışdı. Avropa ictimaiyyətində Osmanlı dövlətində xristian əhalisinə qarşı törədilmiş vəhşiliklər barəsində xeyli uydurmalar təqdim edilmiş və qondarma «soyqırım» hekayəsi tərtib olunmuşdu. Əlbəttə, Avropa ictimaiyyəti xristian təəssübkeşliyi baxımından ermənilərin üzləşdikləri bu iztirabların tezliklə aradan qaldırılması üçün öz hökumətlərinə təzyiq göstərirdilər. Antanta bu uydurma “erməni soyqırımı”nı bəhanə edərək Osmanlı dövlətinə qarşı apardığı müharibəyə haqq qazandırır, digər tərəfdən isə Almaniyanın xristian aləmində “vəhşi türklərin” müdafiəçisi kimi təqdim etməklə ümumi qınaq hədəfinə çevrilməsinə çalışırdı. Belə bir vəziyyətdə Almaniya öz müttəfiqini bu sür uydurmalara səbəb ola biləcək hərəkətlərdən çəkinməyə çağırırdı. Almaniya rəhbərləri müttəfiqləri Osmanlı rəhbərlərinə ünvanladıqları rəsmi sənədlərdə onları “erməni məsələ”sində bir qədər ehtiyatlı olmağa çağırırdılar. Bu isə Almaniyanın “xristianlara qarşı Osmanlıların həyata keçirdikləri kütləvi qırğınlara” göz yumması barəsində Antanta dövlətlərinin təbliğatını neytrallaşdırmağa imkan verirdi. Almaniya Osmanlı dövləti ilə aralarındakı problemi qarşılıqlı güzəştlər vasitəsi ilə həll et-məyə çalışmır, Qafqazda Osmanlı dövlətinin siyasi və iqtisadi maraqlarından başqa həm də mənəvi borcunun-türk-müsəlman əhalisinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün çətin missiyasının olmasını tanımaq istəmirdi. Almaniya rəhbərləri Qafqazdakı vəziyyət barəsində buradakı nüma-yəndələri vasitəsilə müəyyən məlumatlar əldə edirdilər. Şübhəsiz bu məlumatların sırasında Qafqazın müsəlman əhalisinə qarşı erməni-daşnak və bolşevik qüvvələrinin həyata keçirdikləri kütləvi zorakılıq siyasəti barəsində də məlumatlar var idi. Bu dövrdə Almaniya müttəfiqi Osmanlı imperiyasına qarşı vuruşan erməni quldurlarının bölgənin müsəlman əhalisinə qarşı vəhşilikləri barəsində bir dəfə də olsun bəyanatla çıxış etməmişdi. Əksinə erməni zorakılığına qarşı atılmış hər bir addımı Almaniya siyasi dairələrində narahatlıqla qarşılanmışdı. Almaniyanın Osmanlı hərbi qüvvələrini Brest-Litovsk müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş hüdudlar daxilində saxlamaq cəhdi anlaşılmaz görünürdü. Pribaltikanı, Ukraynanı, Krımı zəbt edərək Rusiyanın cənubuna doğru irəliləyən və bununla da Brest sülhünü aşkar şəkildə pozan Almaniyanın Qafqazda müqavilə şərtlərinin toxunulmazlığı barəsində mövqeyi müttəfiqi-Osmanlı imperiyası tərəfindən qeyri-səmimi qiymətləndiri20 ARDA f.970, siy.1, iş 1, v.12-13 Документы и материалы ...s. 377 22 Из истории иностранной интервенции в Армении в 1918 году. Документы и материалы. Ереван, 1970.s. 214-215 23 Из истории иностранной интервенции ...c. 217-218 24 ARPİİ SSAf. 276, siy.9, iş 1,v. 43-45. 25 Пипия Г.В. Политика Германии в Закавказье в 1918 г., Тбилиси, 1971. c. 102 21 228 lirdi.Cənubi Qafqazda Almaniya-Osmanlı rəqabəti 1918-ci ilin yayında I Dünya müharibəsi tarixində görünməmiş səhnəyə - müttəfiqlər arasında silahlı qarşıdurmaya səbəb oldu.Alman hərbi komandanlığı türk qoşunlarının alman hərbi hissələri ilə döyüşə girə biləcəyini istisna etsələr də, iyunun 10-da IX Qafqaz piyada diviziyasının hissələri Borçalıdan keçən dəmir yolunun üzərində, habelə Xram vadisindən keçib Tiflisə gedən əsas yolun üzərində yerləşən Voronsovka kəndi yaxınlığında alman-gürcü qoşunlarının müqavi-mətini qıraraq çoxlu sayda əsir ələ keçirdilər və bu ərazilərdə hərbi cəhətdən möhkəmləndilər.26 Almaniyanın Avropa cəbhələrindən, Osmanlı dövlətinin İraq cəbhəsindən iri hərbi birlikləri çıxararaq Cənubi Qafqaza gətirmələri burada geniş miqyaslı toqquşmaların baş verməsi ehtimalını artırmaqla yanaşı, həm də Antanta komandanlığı üçün Avropa və Yaxın Şərqdə əlverişli hərbi-strateji şərait yaratmış oldu. 1918-ci ilin yazından etibarən Almaniyanın Qafqazda hərbi-siyasi planlarının reallaşdırıl-masında bölgədəki alman kolonistlərindən istifadə olunması niyyəti güclənmişdi. Bu dövrdə Azərbaycandakı alman koloniyalarında təqribən 6 min nəfərə yaxın kolonist yaşayırdı. Qafqazdakı alman nümayəndə heyətinin Berlinə ünvanladığı məlumatda qeyd olunurdu ki, alman kolonistlərinin mövqeyi belədir ki, əgər Qafqaz Almaniyanın olmayacaqsa, onda ikinci vətənləri olan Rusiyanın dirçəlməsini daha çox arzulayırlar.271918-ci il iyulun 2-3-də Berlində kayzer II Vilhelmin iştirakı ilə hökumət və ordu komandanlığı nümayəndələrinin birgə keçirilən müşavirəsində müzakirə olunan məsələlər sırasında alman kolonistlərinə münasibət məsələsi də var idi.28 Qafqazdakı alman nümayəndəliyi istər bölgədə alman siyasətini təbliğ etməklə müvafiq ictimai rəyin yaradılması, istərsə də alman kolonistləri içərisində təbliğat vasitəsi ilə qəzetlərin nəşrinə və mövcud qəzetlərin təsir altına alınmasına üstünlük verirdi.1918-ci ilin yayında Qafqazdakı alman diplomatik missiyası Azərbaycan hökumətinə alman kolonistləri ilə bağlı müqavilə layihəsini təqdim etdi.29Müqavilə layihəsi ümumən Almaniya ilə Gürcüstan arasında 1918-ci il mayın 28-də Potidə imzalanmış müvəqqəti sazişə 2-ci əlavə sazişə oxşar tərtib olunmuşdu. Azərbaycan hökuməti 1918-ci ilin yayında bölgədə yaranmış təhlükəli vəziyyəti nəzərə alaraq Almaniya ilə onsuz da soyuq münasibətləri gərginləşdirməmək üçün müqavilə layihəsini müzakirə predmeti kimi qəbul etdi. Lakin 1918-ci ilin sentyabrın əvvəllərində Almaniyanın Azərbaycan barəsində sovet Rusiyası ilə sövdələşməsi faktı aşkar olunduqda Azərbaycan hökuməti layihəni müzakirə etməkdən imtina etdi. 1918-ci ilin yayında Almaniya Bakıya yetişməyin vasitələrindən biri kimi Don kazaklarının atamanı Krasnovdan istifadə edilməsində görürdü.1918-ci ilin avqustunda ataman Krasnov alman imperatorunun görüşünə dəvət almış və bu görüş Spa şəhərində baş tutmuşdu. II Vilhelm ilə Krasnov arasında aparılan danışıqlarda Bakı uğrunda aparılan mübarizədə onun qüvvəsindən istifadə olunması barəsində razılıq əldə edildi.30 Lakin alman siyasi və hərbi dairələrində sovet Respublikası ilə əlaqədar başlamış müzakirələr bu planın reallaşmasına imkan vermədi. Almaniyanın Şimali Qafqazda yürütdüyü siyasətin ən zəif nöqtəsi onun yerli xalqların maraqlarına laqeyd münasibəti və kazaklara istinad etməsi idi. Alman diplomatiyası Şimali Qafqazın dağlı əhalisinin əksər çoxluğunun müsəlmanlardan ibarət olmasını və onların daha çox Osmanlı dövlətinə meyl etmələrini diqqətə alırdı. Şimali Qafqaz dağlılarının Azərbaycanla sıx əlaqələri alman siyasətçiləri tərəfindən narahatlıqla qarşılanırdı. Batumda keçirilən sülh konfransı zamanı Osmanlı dövləti Şimali Qafqaz nümayəndələrinin tamhüquqlu iştirakına səy göstərsə də, Almaniya buna mane olurdu. Fon Lossov Şimali Qafqaz Respublikasının təşəkkülünün qanuniliyini şübhə altına alır və Şimali Qafqaz nümayəndələrindən əsaslı dəlillərlə dövlətin qanuni şəkildə yaranmasını təsdiq etməyi tələb edirdi.31 1918-ci ilin iyununda Gürcüstan Respublikası Dağlılar Respublikasına daxil olan Abxazi-yanı Almaniyanın hərbi yardımı ilə ələ keçirdi. Bununla əlaqədar Dağlılar Respublikası Gürcüstan və Almaniyaya kəskin etirazını bildirərək bunu Abxaziyaya və Şimali Qafqaz dövlətinə qarşı təcavüz aktı kimi qiymətləndirdi. Almaniyanın Qafqaz siyasətinin ən zəif cəhətlərindən biri alman diplomatiyası ilə ali hərbi komandanlıq arasında ciddi fikir ayrılığının olması idi. M.Ersberqer yazırdı: “Bizdə iki xarici işlər nazirliyi vardır: biri Külman başda olmaqla, digəri isə Lüdendorf başda olandır: sonunsu xarisi siyasət tədbirləri həyata keçirir, Külman isə bunlar haqqında heç nə bilmir”.32 26 Süleymanov M. Qafqaz İslam ordusu və Azərbaycan. Bakı: Hərbi nəşriyyat,1999, s. 91 Пипия Г.В. Политика Германии ... c. 63-64 28 Советско-германские отношения от переговоров в Брест-Литовске до подписания Рапалльского договора. ч.1, 1917-1918, М.,издательство политической литературы, 1968 т.1. с. 575 29 АРДА f..897, siy.1, iş 20, v.16. 30 Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində. 1918-1920-ci illər. Bakı: Azərnəşr, 1993, s.104 31 Göyüşov A. 1917-1920-ci illərdə Şimali Qafqaz dağlılarının azadlıq uğrunda mübarizəsi. Bakı: Araz, 1999, s.192 32 Эрцбергер М. Германия и Антанта (вспоминания бывшего германского министра финансов). МоскваПетроград: Государственное издательство, 1923, c. 270 27 229 Almaniyanın siyasi və hərbi rəhbərliyi 1918-ci ilin yayında Bakı neftinə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. 1913sü ildə dünyada 53,7 mln.ton neft hasil edilmişdi.33 Antanta ölkələrindən yalnız Rusiya öz neftinə malik idi və 1913-sü ildə 9,2 mln.ton hasil olunan neftin 83 %-ni Bakı verirdi.34 Bu isə dünya neft hasilatının 15%-ni təşkil edirdi. Almaniya müharibənin əvvəllərində əsasən, Mesopotamiya neftindən istifadə edilməsinə ümid edirdi. Alman rəhbərlərinin fikrinsə, rus ordularının inadlı müqaviməti tezliklə Bakı neftinə yetişmə ehtimalını xeyli azaldırdı. Almaniya müharibə ərəfəsində 1250 min ton neft idxal etmişdi. Bunun 749 min tonu ABŞ-ın, 220 min t. – Qalitsiya, 158 min t – Rusiya, 114 min t – Rumıniya və 52 min tonu Niderland Hindistanının payına düşürdü. Müharibə başlandıqdan sonra Almaniyanın yeganə neft mənbələri Rumıniya və Qalitsiya qalmışdı.35Almaniya bütün ciddi cəhdlərinə baxmayaraq neft təchizatının səviyyəsinə görə öz düşmənlərindən xeyli geri qalmışdı.36 Bu isə bütövlükdə alman hərbi qüvvələrinin öz potensiallarından tam şəkildə istifadə etmələrinə imkan vermir və aparılan hərbi əməliyyatlarda böyük itkilərə səbəb olurdu.1917-ci il fevralın 1-dən elan olunmuş qeyri-məhdud sualtı müharibənin effektliliyi donanmanın duru yanacaqla kifayət qədər təchiz olunmasında idi. Almaniya və onun müttəfiqlərinin rumın neftindən faydalanmasına yol verməmək üçün ingilis mütəxəssisləri buradakı neft ehtiyatlarının məhv edilməsi üçün geniş miqyaslı tədbirlər həyata keçirdilər. 1916-sı il dekabrın 3-də Buxarestdəki ingilis səfiri Rumıniya hökumətinə müraciət edərək ölkədəki neft ehtiyatlarının və müəssisələrinin dağıdılması haqqında əmr verməsini xahiş etdi. İngilis mütəxəssislərinin nəzarəti altında xüsusi briqadalar təqribən 70 neft emalı müəssisəsini və 150 min tondan artıq neft rezervuarlarını partlatdılar. Bundan başqa 830 min ton benzin və kerosin yandırıldı. Ölkədəki Fransa hərbi missiyasının başçısı general Bartelonun əmri ilə Konstans limanında neft anbarları və kəmərləri məhv edildi.37 Antanta ölkələri düşmən qüvvələrin neft mənbələrinə yaxınlaşmasından narahat idilər. Neftin əhəmiyyətini real dəyərləndirən Antanta mühüm neft rayonlarını nəzarət altına almaq istəyirdi. Rumıniyanın məğlubiyyəti ilə əlaqədar rumın neft ehtiyatlarından almanların istifadə etmələrini bir xeyli yubadan ingilislər növbəti hədəf kimi Mesopotamiyanı seçmişdilər. İran və Mesopotamiya neft mənbələrindən məhrum olan Rumıniya ehtiyatları ilə qane olmayan Almaniya digər neft rayonlarına diqqət yetirməyə başladı. Belə rayonlardan biri Meksika idi. Alman diplomatiyası Meksikada anti-amerikan əhval-ruhiyyəsini hər vasitə ilə güsləndirərək Meksikaya hərbi ittifaq təklif edirdi.Lakin göstərilən cəhdlər uğursuzluqla nəticələndi. 1917-ci ilin sonlarında Rusiyada hakimiyyətə yiyələnmiş bolşeviklərin dünya müharibəsində ölkənin iştirakının qeyri-mümkünlüyünü bəyan etmələri, Almaniya siyasi və hərbi rəhbərliyinə xammal əldə edilməsi ilə bağlı müəyyən ümidlər yaratdı. «Bakıdan nefti biz yalnız öz qüvvələrimizə arxalanaraq əldən edə bilərdik».38 Neft problemi, 1918-ci il iyulun 2-3-də Spada keçirilən alman hökuməti və ali hərbi komandanlığının nümayəndələrinin birgə müşavirəsində ciddi müzakirə olundu. General Lüdendorf bildirdi ki, «müharibə aparmaq üçün bizə təcili olaraq Bakıdan neft lazımdır. Gürcüstanın tanınması Bakıya yeganə real yoldur... Neft haqqında məsələ ən vasib məsələdir».39İmperiya hərbi-dəniz naziri vitse-admiral Gebbinqhaus çıxışında xüsusi olaraq vurğuladı ki, «sualtı müharibə neftdən asılıdır. Vəziyyət çox ağırdır. sualtı qayıqlar və aviasiyanın neftə tələbatı daim artır. Bizə qeyd-şərtsiz Bakıdan neft lazımdır».40 Müşavirədə qəbul olunmuş yekun sənəddə deyilirdi: “...Bakının neft ehtiyatlarının istismarı bizim üçün həyati vacib məsələdir. Buna görə də rus hökuməti ilə Bakı barəsində razılıq əldə edilməli, Bakının onların əlində qalmasına zəmanət vermək zərurət yarandıqda isə Bakıya alman qoşunları göndərilməlidir. Əlahəzrət Kayzer bunu sürətləndirməyi əmr edir».41Lakin cəbhələrdə hərbi uğursuzluqlar fonunda Almaniya rəhbərliyi ardıcıl siyasi səhvlərə yol verməyə başladı. Sovet Rusiyası ilə 1918-ci il avqustun 27-də məxfi “Əlavə saziş”i imzalayan istər müttəfiqi Osmanlı dövlətinə qarşı xəyanətkar addım atmış oldu, istərsə də AXC hökuməti ilə normal əməkdaşlıq münasibətləri yaratmaq fürsətini itirdi. Daxili siyasi böhran dövrünə qədəm qoyan Almaniyanın müharibədə qələbə qazanmaq şansları itirildiyi bir vaxtda Cənubi Qafqazda yürütdüyü siyasi strategiyasının qeyri-ardıcıllığı və əksər hallarda ziddiyyətli yanaşması son nəticədə onun iflası ilə nəticələndi. “Soyuq müharibə”nin başa çatmasından sonra dünya miqyasında geosiyasi proseslərin sürətli və fundamental dəyişiliklərə məruz qalması fonunda Qafqaz bölgəsi yenidən xarici aktorların fəaliyyət meydanına 33 История первой мировой войны. 1914-1918. В двух томах. Т.I. М.: Наука, 1975, c. 62 Шахраманова Н.А. Влияние первой мировой войны на экономику Азербайджана. Ученые записки АГУ. Серия исторических и философских наук. №7, 1964, с. 37 35 Фурсенко А.А. Нефтяные тресты и мировая политика. М.-Л.: Наука,1965, с. 434 36 Гофман К. Нефтяная политика и англо-саксонский империализм. Ленинград, 1930, s. 43 37 Фурсенко А.А. Указ.соч., с. 436-437 38 Там же, с. 219 39 Советско-германские отношения …т.1,с.572 40 Там же, с. 573 41 Там же, c. 577 34 230 çevrildi. 1990-cı ildən sonra Almaniyanın siyasi rəhbərliyi İkinci Dünya müharibəsində məğlubiyyətdən sonra ölkənin xaric siyasət sahəsində uzun müddət ərzində nümayiş etdirdiyi çəkinmə mövqeyinə son qoymaq qərarına gəldi. Xarici siyasətini daha da fəallaşdıran Almaniya geosiyasi cəhətdən mühüm əhəmiyyət kəsb edən bölgələrdə, o cümlədən Avropa ilə Asiyanın kəsişdiyi məntəqə olan Qafqazda, üstünlük əldə etməyin yeni vasitələrini aramaqda idi. Almaniya XX əsrin əvvəllərində siyasi, hərbi və diplomatik uğursuzluğa düçar olduğu bu bölgəyə yenidən qayıtmaqla bir daha maraqlarını təmin etməyə çalışdı. Bu zaman alman diplomatiyasının tarixi təcrübədən yararlanmaq niyyəti özünü büruzə verirdi. “Gerçək sosializm” sisteminin süqutundan sonra bu bölgədə böyük dəyişilklər baş vermişdi. Almaniyadan fərqli olaraq, Qafqazda özünü təsdiq etmək prosesi birləşmək vasitəsi ilə deyil, ayrılmaq vasitəsi ilə həyata keçmişdi.42 Bu ayrılmalar əksər hallarda ağır müharibələr ilə müşayiət olunmuşdur. Bölgənin ayrı-ayrı milli dövlətlərə bölünməsi prosesi bütövlükdə, Qərb tərəfindən müsbət qarşılanırdı. AFR Qərb ölkələri sırasında Cənubi Qafqazın yeni yaranmış dövlətlərin müstəqilliklərini tanıyan və onlar ilə diplomatik münasibətlər quran ilk dövlətlərdən biri oldu. Məsələn, AFR Gürcüstanın müstəqilliyini tanıyan ilk dövlət olmuşdur. Bölgə dövlətlərinin suverenliklərinin müdafiə edilməsi onların üzərində qonşu ölkələrdən hər-hansı birinin mümkün hegemonluğuna qarşı AFR xarici siyasətinin strategiyası idi. Cənubi Qafqaz ölkələri üçün AFR bir sıra səbəblərdən əməkdaşlıq üçün cəlbedici tərəfdaş idi. İlk növbədə, bu Şərqi Almaniyanın da onlar kimi planlı iqtisadiyyatdan azad bazar iqtisadiyyatına keçməsi problemi ilə qarşılaşması ilə bağlı idi. İkincisi, AFR-in bölgənin bütün dövlətləri ilə müsbət münasibətlərinin olması ilə bağlı idi ki, bu da onu bitərəf aktor kimi qiymətləndirirdi. Lakin XX əsrin 90-cı illərində AFR bölgə ölkələrinin sosial-bazar iqtisadiyyatına keçmələrinə, insan hüquqlarının müdafiəsinə və demokratik təsisatların yaradılmasına yönəlmiş bir sıra proqramların tərtib olunmasına təşəbbüs göstərdisə də, tamamilə düşünülmüş strategiyasını hazırlanmasına səy göstərmədi. AFR-in bu dövrdə bölgədə mövqelərini tarixi ənənələr ilə, ilk növbədə Gürcüstanda möhkəmlətmək cəhdləri qısa müddətli oldu və ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən qarşısı alındı. 1990-cı illərin sonlarında Cənubi Qafqaz artıq Rusiya Federasiyasının geosiyasi mülkiyyəti hesab olunmurdu. Bölgənin və ondan kənardakı aktorlar RF-na Cənubi Qafqazın yeni müstəqil dövlətlərinin legitimlik mənbəsi kimi baxmır və onu bölgə dövlətləri üçün siyasi qravitasiya mərkəzi hesab etmirdilər. Rusiya bölgənin müstəqil dövlətlərinə cəlbedici modernləşdirmə layihələri təqdim etmədən “sabitləşdirici rol” funksiyası ilə kifayətləndi ki, bu da əsasən, bölgədəki münaqişələrin “dondurulması” ilə müşayiət olunurdu. Bölgənin yeni aktorları üçün Cənubi Qafqaz iqtisadi və geosiyasi rəqabət meydanına çevrilməyə başladı. Qafqaz “Böyük oyun”un həlledici aktorlarından birinə çevrilən Avropa Birliyinin burada ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi inkişaf proseslərində rolu artmaqdadır. Lakin AB Cənubi Qafqazın müstəqil dövlətlərinin etno-mədəni xüsusiyyətlərini nəzərə almadan burada universal demokratik dəyərlərə sadiqliyni bəyan edir və demokratik təsisatların yaradılmasına üstünlük verir. XXI əsrin əvvəllərindən etibarən AB-nin bölgədə fəal siyasəti fonunda AFR Cənubi Qafqaz ölkələri üçün daha uzlaşdırılmış strategiyasını tərtib etməyə başladı. 1999-cu ildə Almaniyanın rəhbərliyi ilə keçirilən “Cənubi Qafqaz sammiti”ndən sonra fəallaşmağa başlayan bu siyasət bölgə dövlətlərinin Avropa Şurasına daxil olmalarından sonra daha da gücləndi. 2001-ci ildə AFR-in iqtisadi əməkdaşlıq və inkişaf nazirliyi “Qafqaz təşəbbüsü” nü irəli sürdü. Burada məqsəd bölgədəki münaqişələrin həllinə tövhənin verilməsi, Cənubi Qafqaz ölkələri arasında əməkdaşlıq vasitəsi ilə yeni münaqişələrin profilaktikası, həyat səviyyəsinin qaldırılması, Avropanın əhatəsində sabitliyin təmin və təhlükəsizliyin olunması idi.43“Qafqaz təşəbbüsü”nə daxil edilmiş 3 proqramın əsas hissəsi “Almaniya beynəlxalq əməkdaşlıq assosiasiyası” tərəfindən həyata keçirilirdi. AFR Cənubi Qafqaz dövlətlərinin 2004-cü ildə “Avropa qonşuluq siyasəti” və 2009-cu ildə “Şərq qonşuluğu” proqramlarına qoşulmalarını fəal şəkildə müdafiə etdi. 2006-cı il noyabrın 14-də Cənubi Qafqaz dövlətləri tərəfindən Avropa Mehriban Qonşuluq Siyasətinin Fəaliyyət Proqramını qəbul etdikdən sonra bölgənin “avropalaşması”nın yeni mərhələsi başlandı.44 Cənubi Qafqazda AB-nin siyasəti daha çox koordinasiyalı və “inteqrasiyaolunmuş”formada təzahür etməyə başlamışdır. Lakin bölgədə etno-siyasi münaqişələrin həll olunmadığı bir zamanda Cənubi Qafqazın “avropalaşdırılması” səyləri uğurla nəticələnməyəcəkdir. Hal-hazırda Qafqaz dünyanın ən qeyri-sabit bölgələrindən biridir və hərbiləşdirilməsi səviyyəsinə görə yalnız Yaxın Şərqdən geridə qalır. Məhz bu səbəbdən də AB-nin son illərdə bölgədə yürütdüyü siyasətində sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin olunması məsələlərinə daha çox üstünlük verilməkdədir. 42 Шабага А.В. Исторический субъект в поисках своего Я. М., 2009, c. 320 Kaukasus-Initiative, http://www.bmz.de/de/was_wir_machen/laender_regionen/Mittel-Ost-und-Suedosteuropa/kaukasus/index.html 44 Маркедонов C. Южный Кавказ: окно в Европу //http://caucasustimes.com/ru/juzhnyj-kavkaz-okno-v-evropu/ 43 231 AB-nin Qafqaz siyasətinin formalaşdırılmasında fəal rol oynayan Almaniya son illərdə bölgədə ehtiyatlı siyasət xətindən imtina edərək daha çevik və fəal siyasətə üstünlük verməkdədir. Ekkehard Maasın rəhbərlik etdiyi Almaniya-Qafqaz cəmiyyəti Çeçenistanın Kosovo variantı formasında Rusiyadan qoparılması üçün burada separatizmin güclənməsinə fəal şəkildə yardım etmişdi.45RF ilə sıx iqtisadi əməkdaşlığa baxmayaraq AFR Qafqaza özünün xüsusi maraqları olan bölgə kimi baxmaqdadır. Buna görə də, AFR bölgədəki maraqlarını təmin etmək məqsədi ilə RF-nın onu Avrasiya ittifaqına cəlb etməsinə mane olmağa səy göstərir. AFR Gürcüstanın Avropa inteqrasiyası səylərini fəal müdafiə edir. Eyni zamanda, AFR Ermənistan-Rusiya yaxınlaşmasına əks olaraq Türkiyə-Azərbaycan dostluğuna mühüm əhəmiyyət verir. Azərbaycan və Türkiyənin yardımı olmadan AFR-in Cənubi Qafqazda yalnız Gürcüstana istinad edəcəyi halda onun bölgədə RF ilə uğurlu rəqabət aparması mümkün deyildir. Lakin əgər 1990-cı illərdə AFR Cənubi Qafqaz bölgəsində özünün çoxdankı tərəfdaşı Türkiyənin maraqlarını nəzərə almağa çalışırdısa, 2000-ci ilərdə bu amil tamamilə kənara qoyulmuşdu. AFR Cənubi Qafqaz ölkələrində qüvvələr balansını saxlamaq məqsədi ilə burada nəinki RF-nin, həmçinin ABŞ-ın da həddən artıq güclü təsirinə mane olmağa çalışır. AFR üçün Qafqazadakı şəraitin RF ilə müsbət diplomatik münasibətlərə zərər yetirməsi daha vacibdir. Bu isə ABŞ-ın və onun rəhbərlik etdiyi NATOnun təsirinin məhdudlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Lakin AFR Cənubi Qafqazın RF-nin təsiri altında olmasında da maraqlı deyildir. Buna görə də, AFR Cənubi Qafqaz respublikalarının AB ilə yaxınlaşmasına razı olduğu halda, onların NATO-ya daxil olmalarına razı deyildir. AFR həmçinin, özünün enerji təchizatını təmin etmək üçün Qafqazda siyasi sabitliyin olmasında çox maraqlıdır. Azərbaycandan neftinin idxalı AFR üçün RFnin enerji daşıyıcı mənbələrindən asılılığın azaldılması imkanı deməkdir. Bu sahədə neft tədarükçüsü olan Azərbaycan ilə yanaşı AFR üçün onun nəqli dəhlizi rolunu oynayan Gürcüstan da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Özünün enerji təchizatının diversifikasiya olunması ilə əlaqədar 2013-cü ildə AFR Azərbaycandan 2,2 mlrd. avro dəyərində 3,7 mln. barrel neft almışdı. Bununla da Azərbaycan Respublikası Almaniyanın enerji tədarükçüləri sırasında 7-ci yeri tutmuşdu.46 Qafqaz yeni satış bazarı qismində AFR iqtisadiyyatı uçün əhəmiyyət kəsb etsə də, iqtisadi əməkdaşlıqdan daha çox Cənubi Qafqaz respublikaları faydalanmaqdadırlar. AFR-in Qafqaz ilə ticarət əlaqələrinin 75%-i Azərbaycanın payına düşürdü. Təkcə, 2006-cı ildən 2013-cü ilə kimi AFR-in AR ilə ticarət dövriyəsinin həcmi ilk növbədə neftin idxalı hesabına 32% artaraq 3,1 mlrd. avro təşkil etmişdi.47 Bunun nəticəsində AFR AR-ə məhsul idxal edən dövlətlər sırasında 3-cü yerə çıxmışdı. Almaniya Azərbaycanda iqtisadiyyatın diversifikasiyası, qeyri-neft sahələrinin inkişafı və xüsusi sahibkarlığa yardım proqramlarını həyata keçirməklə yanaşı, yeni texnologiyaların tətbiqi və investisiya qoyuluşunun artırılmasında maraqlıdır.Alman səfirliyi Almaniya İqtisadi əməkdaşlıq və İnkişaf Nazirliyi tərəfindən ayrılmış xüsusi vəsait hesabına hər il Bakıda əhalinin yoxsul və ən yoxsul təbəqəsinin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması yönündə kiçik tədbirlər həyata keçirir. Bir tədbirin həyata keçirilməsinə ayrılmış vəsait orta hesabla 4000-5000 Avro təşkil edir. Bu vəsaitə əhalinin müəyyən təbəqəsinin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması yönündə kiçik layihə həyata keçirilə bilər.Bu yardım çərçivəsində su quyularının, içməli su üçün qurğuların quraşdırılması, məktəblərdə yenidənqurma və bərpa işləri, uşaq evlərinə dəstək, əhalinin yoxsullaşmış təbəqələri üçün təhsil ocaqlarının tikilməsi kimi işlər maliyyələşdirilir. Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsindən sonra AFR hökuməti iqtisadi əməkdaşlıq çərçivəsində 600 mln.avro məbləğində qrant və ya sərfəli kredit vermişdir. 2012-ci ildə MDB ölkələri sırasında Rusiyadan sonra ikinci ölkə olaraq Azərbaycanda Almaniya-Azərbaycan ticarət-sənaye palatası təşkil olundu. Azərbaycan ilə iqtisadi əməkdaşlıqda bazar iqtisadiyyatı və özəl sektorun neft və qaz sektorundan kənar dəstəklənməsi ön planda durur. Almaniya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Cəmiyyəti (GİZ) fərdi müəssisələr və səlahiyyətli idarələri biznes planların tərtibi, bazarın inkişafı və təhlilini həyata keçirmək vasitəsilə dəstək göstərir. Digər mühüm layihə maliyyə və texniki əməkdaşlıq (Mikromaliyyələşdirmə Bankı "Access Bank", Alman-Azərbaycan Fondları, özəl müştəri müəssisələrinə dəstək) və bir sıra tədbirlər vasitəsilə kredit sisteminin inkişaf etdirilməsidir. Siyasi əhəmiyyətli bir sahə kimi hüquq və məhkəmə islahatlarının dəstəyini göstərmək olar. İnkişaf kredit bankının (KfW) yardımı ilə Gəncə və Şəki şəhərlərinin 145 mindən çox sakini üçün nəzərdə tutulan içməli su təchizatının bərpa olunması, həmçinin biomüxtəlifliyin qorunmasına dair ekoloji layihələr inkişaf naminə əməkdaşlığının digər sahələrinitəşkil edir. AFR Qafqazda müstəqil xarici siyasət strategiyasını yürütməyə başlayarkən burada münaqişələrin həllinə tövhə verməyə və yeni dövlətlərinmüstəqil inkişafına yardım etməyə səy göstərirdi.Münaqişələrin həlli 45 Владислав Гулевич. Кавказская политика Берлина// http://www.kavkazoved.info/ news/2014/02/17/ kavkazskajapolitika-berlina.html 46 Интервью с Чрезвычайным и Полномочным Послом Германии в Азербайджане госпожой Хайдрун Темпель http://www.baku.diplo.de/contentblob/4408448/Daten/5016368/InterviewBusinessTimeAz.pdf 47 Auswärtiges Amt: Azerbaijan, 2014/03// http://www.auswaertiges-amt.de/EN/ Aussenpolitik/ Laender/ Laenderinfos/ 01-Nodes/Aserbaidschan_node.html 232 sahəsində AFR-in ilk fəal siyasəti 1994-cü ildə Gürcüstanda həyata keçirilmişdi. 2008-ci ildə AFR-in xarici işlər naziri Frank-Valter Ştaynmayer hətta münaqişənin həllində “Almaniyanın xüsusi məsuliyyəti” barəsində bəyanat vermişdi.48 AFR ATƏT-in Minsk qrupunun üzvlərindən biri olsa da, Ermənistan - Azərbaycan münaqişəsinin həllində cüzi rol oynayır. AFR münaqişə tərəflərindən danışıqlara hazır olmalarını tələb edir və Dağlıq Qarabağdan Ermənistanın hərbi qüvvələrinin çıxarılmasını münaqişənin həllində birinci addım hesab edir. AFR Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünü müdafiə etməklə yanaşı Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinin öz müqəddəratlarının müəyyən edilməsi hüququnu da qəbul edir. Ermənistanın humanitar inkişafında AFR ABŞ-dan sonra onun ikinci iri tərəfdaşıdır.49 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi (ARDA): f.897, siyahı 1, işlər-6; 20; f.970, siyahı 1, iş 1. 2. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi sənədlər arxivi (ARPİİ SSA) f.276, siyahı, 9, iş 1. 3. Auswärtiges Amt: Azerbaijan, 2014/03// http://www.auswaertiges-amt.de/EN/ Aussenpolitik/ Laender/ Laenderinfos/ 01-Nodes/Aserbaidschan_node.html – baxılmışdır: 08.04.2018 4. Botschaft der Bundesrepublik Deutschland in Tiflis: Pressemitteilung, 2008/07/16, http://www.tiflis.diplo.de/ contentblob/1938732/Daten/188510/ DD_PM_Nr21_BM_Besuch_deu.pdf - baxılmışdır: 02.04.2018 5. Kurat A.N. Turkiye ve Rusya. Ankara, Kültur bakanlığı, Sevinç Matbaası, 1990, 755 s. 6. Göyüşov A. 1917-1920-ci illərdə Şimali Qafqaz dağlılarının azadlıq uğrunda mübarizəsi. Bakı: Araz, 1999, 352 s. 7. Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində. 1918-1920-ci illər. Bakı: Azərnəşr, 1993, 362 səh. 8. Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: Nicat, 1992, 246 s. 9. Balçı oğlu M. Bolşevik ihtilalı sırasında teşkilat-i Mahsusa’nın Rusiyadakı faaliyyetleri. Türk Kültürü. Sayı 347, mart 1992, s.137-146. 10. Süleymanov M. Qafqaz İslam ordusu və Azərbaycan. Bakı: Hərbi nəşriyyat,1999, 440 s. 11. Ничманн А: Интересы Германии на Южном Кавказе //http://regional-dialogue.com/ ru/ анне-ничманнинтересы-германии-на-южн/– baxılmışdır: 14.03.2018 12. Владислав Г. Кавказская политика Берлина// http://www.kavkazoved.info/ news/2014/02/17/ kavkazskaja-politika-berlina.html– baxılmışdır: 07.04.2018 13. Гофман К. Нефтяная политика и англо-саксонский империализм. Ленинград, Нефт. Изд.-во НТУ ВСНХ, 1930, 476 с. 14. Документы внешней политики СССР.В 22-х томах. т.1, (7 ноября 1917-31 декабря 1918 гг) М., 1957, 771 с. 15. Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии. Тифлис, Типография Правительства Грузинской Республики, 1919, 514 c. 16. Из истории иностранной интервенции в Армении в 1918 году. Документы и материалы. Ереван, 1970, 249 с. 17. Интервью с Чрезвычайным и Полномочным Послом Германии в Азербайджане госпожой Хайдрун Темпель // http://www.baku.diplo.de/ contentblob/ 4408448/ Daten /5016368/InterviewBusinessTimeAz.pdf– baxılmışdır: 07.04.2018 18. История первой мировой войны. 1914-1918. В двух томах.Т.1. М.: Наука, 1975, 446 с. Людендороф Э.Мои военные воспоминания, в 2-х томах. Мои воспоминания о войне 1914-1918 гг. Пер. с нем. М.-Л., Госиздат, 1924, 316 с. 19. Пипия Г.В. Германский империализм в Закавказье в 1910-1918 гг., М.: Наука, 1978, 223 с. 20. Пипия Г.В. Политика Германии в Закавказье в 1918 г., Тбилиси, 1971, 239 с. 21. Маркедонов C. Южный Кавказ: окно в Европу //http://caucasustimes.com/ ru/juzhnyj-kavkaz-okno-vevropu/– baxılmışdır: 04.04.2018 22. Советско-германские отношения от переговоров в Брест-Литовске до подписания Рапал-льского договора. ч.1, 1917-1918, М.,издательство политической литературы, 1968, 758 с. 23. Фурсенко А.А. Нефтяные тресты и мировая политика. М.-Л.: Наука,1965, 496, s. 24. Шабага А.В. Исторический субъект в поисках своего Я. М., 2009, 323 c. 25. Шахраманова Н.А. Влияние первой мировой войны на экономику Азербайджана. Ученые записки АГУ. Серия исторических и философских наук. №7, 1964, с. 37-46 26. Эрцбергер М. Германия и Антанта (вспоминания бывшего германского министра финансов). Москва-Петроград: Государственное издательство, 1923, 356 с. 48 Botschaft der Bundesrepublik Deutschland in Tiflis: Pressemitteilung, 2008/07/16, http://www.tiflis.diplo.de/ contentblob/1938732/Daten/188510/DD_PM_Nr21_BM_Besuch_deu.pdf 49 Ничманн А: Интересы Германии на Южном Кавказе //http://regional-dialogue.com/ ru/ анне-ничманн-интересыгермании-на-южн/ 233 Qafqaz bölgəsi Almaniyanın xarici siyasətində: XX və XXI əsrlərin əvvəlləri (tarixi-müqayisəli təhlil ) Xülasə XIX əsrin sonlarından etibarən Qafqaz bölgəsi Almaniyanın xarici siyasət strategiyasında mühüm yerə malik olmuş və olmaqda davam etməkdədir. Siyasi cəhətdən ölkənin birləşdiril-məsindən sonra fəal xarici siyasət yürütməyə başlayan Almaniyanın hakim dairələri Qafqaz bölgəsini zəngin sərvətlərə malik olan mühüm strateji rayon kimi qiymətləndirirdilər. Bu zamandan etibarən alman kapitalı təkcə zəngin sərvətlərə malik olması ilə deyil, həm də sürətlə inkişaf edən Almaniyanın sənayesi üçün mühüm satış bazarı kimi də əhəmiyyət kəsb edən Qafqazın iqtisadiyyatına nüfuz etməyə başlamışdı. Geosiyasi nöqteyi-nəzərindən mühüm rayon kimi Qafqaz həmçinin Almaniyanın ekspansionist planlarına da daxil idi. Birinci Dünya müharibəsinin ilk mərhələsində Berlində Qafqaz bölgəsinin gələcək taleyi ilə bağlı planlar fəal şəkildə müzakirə olunurdu. Lakin Almaniyanın hakim dairələri bu məsələdə bölgənin gerçəkliklərini və etno-siyasi xüsusiyyətlərini nəzərə almırdılar. XX əsrin sonlarından etibarən Almaniya, əsrin əvvəllərində olduğu kimi, yenidən bölgədə siyasi və iqtisadi maraqlarını təmin etmək üçün Qafqaz siyasətini fəallaşdırdı. Lakin Almaniya əsrin əvvəllərində burada hərbi-siyasi planlarını gerçəkləşdirmək üçün müttəfiqi Osmanlı imperiyasından yararlanmağa çalışırdısa, əsrin sonlarından isə Avropa İttifaqının ümumi siyasətinə müvafiq olan xarici siyasət yürüdürdü. Almaniyanın XX əsrin əvvəllərində və sonlarından etibarən Qafqazdakı xarici siyasət fəaliyyətinin tarixi nöqteyi-nəzərdən təhlili elmi aktuallıq kəsb etməklə yanaşı, həmçinin, onun oxşar və fərqli xüsusiyyətlərini müəyyən etməyə imkan verir. Кавказский регион во внешней политике Германии: начало ХХ и ХХI веков. (исторически-сравнительный анализ) Резюме Кавказский регион начиная с конца ХIХвека занимал и продолжает до сих пор занимать важное место во внешней политической стратегии Германии. Немецкий капитал с этого времени активно внедрялся в экономику региона, так как он предоставлял собой не только как важный источник сырья, но и как рынок сбыта для быстро развивающийся германской промышленности. Кавказ, как геостратегический значимый район, также входил в экспансионистские планы Германской империи. В начальном этапе первой мировой войны в Берлине активно обсуждали планы о будущем переустройстве кавказского региона. Но в своих политических планах на Кавказе Германия не учитывала здешние реальностей и этнополитическую специфику региона. С конца ХХ века Германия, как это было в начале века, устремилась на Кавказ, пытаясь распространять здесь свое влияние. Но если в начале века Германия в реализации своих военно-политических планов стремилась воспользоваться своим союзником – Османской империей, то с конца века она проводить здесь политику в соответствии с общей политикой Европейского Союза. Анализ, с исторической точки зрения, внешнеполитической деятельности Германии на Кавказе в начале и с конца ХХ века не только представляет собой научную актуальность но позволяет выявлять общую и отличительную ее особенности. The Caucasus region in Germany’s foreign policy: at the beginnings of the 19 th and 20th centuries (historical-comparative analysis) Summary The Caucasus region had a great importance in the foreign policy of Germany at the beginning of the 19th century as well. From the end of the 19th century, the Caucasus’ economy which was actively affected by German capital had immense significance for Germany’s fast developing economy. The Caucasus played an important role in Germany’s expansionist plans. On the eve of the war, projects for the future of the region were set up in Berlin. However, Germany’s political plans regarding the Caucasus region didn’t take into account the realities and characteristics. Like the beginning of the 20th century, Germany again tried to spread her influence in the Caucasus region from the end of the 20th century. But if Germany then tried to realise it by means of her war ally - Ottoman Empire, from the end of the 20th century this policy was pursued either as a part of the general policy set by the European Union or sometimes independently. The historical-comparative analysis of Germany’s foreign policy pursued in the Caucasus region, where Europe paid a great attention, from the 90s of the 20 th century with the foreign political steps she took at the beginning of the 20th century not only has scientific relevance, besides it allows to identify the similar and distinctive features of them. 234 Hüseynov İlyas Bakı Slayvan Universiteti, doktorant ilyasdiplomat@gmail.com QAFQAZDA GEOSİYASİ PROSESLƏR VƏ YUNANISTANIN MARAQLARI Açar sözlər: Yunanıstan, Qafqaz, Gürcüstan, Ermənistan, Azərbaycan, geosiyasi proseslər, ictimai-siyasi vəziyyət, enerji təhlükəsizliyi Ключевые слова: Греция, Кавказ, Грузия, Армения, Азербайджан, геополитические процессы, социальнополитическая ситуация, энергетическая безопасность Keywords: Greece, the Caucasus, Georgia, Armenia, Azerbaijan, geopolitical processes, socio-political situation, energy security Qafqazın çox əlverişi geosiyasi arealda yerləşməsi, uzun əsrlər boyu bu ərazinin müxtəlif dövlətlərin maraq dairəsinə daxil olmasını şərtləndirmişdir. Qafqazın Böyük İpək Yolunun üzərində yerləşməsi, burada olan zəngin karbohidrogen yataqları, subtropik və mülayim enliklərin təsiri altında formalaşan iqlimi, münbit torpaqları və faydalı qazıntıların çoxluğu sayəsində, böyük güclər bu regionu daim hədəf kimi seçmişlər. Soyuq müharibənin sona çatması, sosialist düşərgələrinin dağılması və SSRİ-nin süqutu, Qafqaz bölgəsində yeni nizamın formalaşacağından xəbər verirdi. XX əsrin 90-cı illərində Qafqazda hökm sürən səfalət, iqtisadiyyatın iflic vəziyyətində olması və SSRİ rəhbərliyinin yarıtmaz fəaliyyəti milli azadlıq hərəkatlarının güclənməsinə gətirib çıxardı. Qafqazda müxtəlif millətlərin, dinlərin və dini məzhəblərin olması, müxtəlif dairələrin təsir aləti kimi istifadə edilirdi. SSRİ rəhbərliyində oturanlar, süni iğtişaşların və qan axıdılmasının, dağılmaqda olan quruluşa maneə olacağı qənaətində idilər. Beləliklə, bu dövrdə etnik separatizm meylləri güclənir və ərazi daxilində və onun xaricində süni müdaxilələrin ediləsi yolu ilə münaqişə ocaqları yaradılırdı. Cənubi Qafqazda Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, Abxaziya və Cənubi Osetiya münaqişələrinin alovlandırılması ilə əsrlər boyu dinc və əmin-amanlıq şəraitində yaşayan millətlər və milli azlıqlar qarşı-qarşıya qoyulurdu. Daha sonra Rusiya Federasiyasında yaranan birinci1 (11 dekabr 1994 – 31 avqust 1996) və ikinci2 (7 avqust 1999-cu il və 16 aprel 2009-cu il) Çeçenistan müharibələrinin davam etməsi, Şimali Qafqazda sabitliyi, ümumi koordinasiyanı və müvazinəti pozurdu. SSRİ-nin süquta uğraması ilə Cənubi Qafqazda üç dövlət yaradıldı. Bu dövlətlərin müstəqilliklərini böyük güclər və regionda maraqları təmsil olunan dövlətlər sürətli şəkildə tanımağa başladı. Bu dövlətlər Birləşmiş Millətlər Təşkilatına və digər beynəlxalq təşkilatlara üzv olduqdan sonra, Cənubi Qafqazı beynəlxalq münasibətlərin vahid aktoru kimi qəbul etməyə çalışsalar da, bu ərazidə tuğyan edən müharibələr, etnik separatizm və daxili sabitliyin pozulması vəziyyəti daha da kəskinləşdirirdi. Belovejsk (B.Yeltsin, L.Kravçuk və S.Şuşkeviç Sovet İttifaqının digər subyektlərinin rəyini nəzərə almadan, bununla da SSRİ Konstitusiyasının normalarını kobud surətdə pozmaqla səlahiyyətləri olmadıqları halda bu qeyri-hüquqi müqaviləni imzaladılar) və Alma-Ata sazişləri SSRİ-nin dağılmasını və MDB-nin yaradılmasını rəsmən açıqlayan kimi ABŞ və onun müttəfiqləri, bunun ardınca isə BMT, Helsinki bəyənnaməsinə zidd olaraq, ildırım surəti ilə müstəqillik qazanmış dövlətləri tanımağa başladılar. Əlverişli geosiyasi ərazidə yerləşən Qafqazı Yunanıstan Respublikası üçün maraqlı edən bir neçə səbəblər mövcuddur. Bu maraqları bir neçə prioritet istiqamətə bölmək olar: • Xəzər dənizinin zəngin karbohidrogen yataqlarından Avropa nəql olunacaq neft və qazın Yunanıstan ərazisində keçməsini təmin etməklə enerji resurlarına olan tələbatını ödəmək; • Yunanıstanın Qafqazda maraqlarının təmsil olunmasının əsas səbəbləri sırasında, burada çoxsaylı soydaşlarının olmasıdır. Ona görə də, bu bölgəyə xüsusi diqqət ayırmaq; • Dərin maliyyə böhranında olan iqtisadiyyatlarına kömək məqsədi ilə öz tranzit imkanlarını təklif edərək, Cənubi Qafqazda həyata keçirilən böyük layihələrdən müəyyən mənfəət əldə etmək; • TAP (Trans Adriatik Boru kəməri) layihəsinin tikinti-quraşdırma işlərini sonlandırmaqla, Avropanın enerji təhlükəsizliyində əsas oyunçuya çevrilmək; • Rusiya Federasiyası ilə sıx əlaqələr quraraq Şimali Qafqazda olan yunanları himayə etmək və Qafqazın şimal hissəsindən gələ biləcək müəyyən təhlükələri qabaqlamaq; • Rusiya Federasiyasının “Türk axımı” layihəsinin Yunanıstandan keçməsinə nail olmaq; 1 2 https 4 – Birinci Çeçen-Rus müharibəsi https 5 – İkinci çeçen müharibəsi 235 • Türkiyə ilə həll olunmamış Kipr məsələsində region dövlətlərini öz tərəfinə çəkmək və gələcəkdə Qafqaz dövlətlərinin dəstəyinə arxalanmaq; • Ermənistanın uydurma soyqırımı məsələsində, bu prosesləri Yunanıstan yaxından izləyir. Lakin “soyqırımın” dünya ictimaiyyəti tərəfindən tanınacağı təqdirdə, “ümumi düşmənə” qarşı təzminat və ərazi ilə iddiaları ilə çıxış edərək Pont yunanları ilə bağlı məsələdə Ermənistandan dəstək almaq; • Yunanıstan Respublikası “Olimpiya diplomatiyası” və qədim tarixə malik ənənələri ilə Qafqazda yerləşən dövlətlərə öz dəyərlərini və qonaqpərvərliyini ixrac edərək dostluq münasibətləri qurmaqda israrlıdır. Rəsmi adı Helen Respublikası (yunanca - Elliniki Dimokratia) olan Yunanıstan (yunanca - Ellada) cənub-şərqi Avropada yerləşir və dünyanın ən qədim sivilizasiyalarıdan biridir. Yunanıstan Avropa dillərində Grek, Greece və s. şəklində, İliadada isə axeylərin ölkəsi olaraq adlandırılır. Yunanıstan Afrikanın, Asiyanın və Avropanın kəsişmə nöqtəsində yerləşir. Balkan yarımadasında yerləşən Yunanıstan, Avropa Birliyi və Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatının (NATO) üzvüdür. Yunanıstanın əlverişli coğrafi və hərbi-strateji mövqeyi vardır. Yunanıstanın İon, Egey və Aralıq dənizində çoxsaylı adaları (1000-dən artıq) vardır. Ərazisinin təqribən 20%-ni təşkil edən adalardan Krit, Evbeya, Rodos, Lesbos, Xios ən iriləridir. Egey dənizində yerləşən adaların əksəriyyəti Yunanıstana nisbətən Türkiyəyə daha yaxındır. Yunanıstanın sahilləri şərqdə Egey dənizi (İkari və Trakya dənizi daxil olmaqla), qərbdə İon dənizi, cənubda Aralıq və Krit dənizləri ilə yuyulur. Şimal-şərqdə Albaniya ilə, şimalda Makedoniya və Bolqarıstanla, şimal-şərqdə isə Türkiyə ilə quru sərhədləri vardır. Əhalisi 11 milyon nəfərdən çox (2010-cu ilin siyahıyalınması görə), ərazisi 131.957 kvadrat kilometrdir. Əhalisinin sayına görə dünyada 84-cü3, ərazisinə görə 95-ci4 pillədədir. Paytaxtı Afina şəhəri, dövlət dili yunan dilidir. Unitar, parlamentli respublikadır. Ərazisi 13 regiona bölünür. Yunanıstan 25 mart 1821-ci ildə əldə etdiyi müstəqillik tarixinədək, Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil olub. Qərb sivilizasiyasının beşiyi hesab edilən Qədim Yunanıstan, Qərb fəlsəfəsinin, fizika-riyaziyyat elmlərinin əsas prinsiplərinin, teatrın və Olimpiya oyunlarının vətəni hesab olunur. Zəngin mədəni irsi və coğrafi mövqeyi, müasir Yunanıstanı dünyanın ən çox ziyarət edilən ölkələrdən birinə çevirir. Qədim Yunanıstanda, fəlsəfə, siyasi və hüquqi təlimlər, dünyagörüşünü formalaşdıran təməl rolunu oynayırdı. Siyasi azadlıqların dərk edilməsində, antiq dünyanın siyasi-hüquqi ideologiyası ilk addımlarını atmışdır. Qədim Yunanıstanın dövlətləri və qanunları, insanlar tərəfindən yaradılaraq, öz maraqlarına xidmət edən normativ akt kimi qəbul edilmişdir. Lakin bu cür təsəvvürlər, yalnız azad vətəndaşlara aid edilirdi və bu müddəalar qullara şamil olunmurdu. Antik dünyada vətəndaşların azadlıqlarının genişlənməsi quldarlıq münasibərlərinin inkişaf etdirilməsi ilə müşayiət edilirdi5. Ümumilikdə, qədim Yunanıstanda fəlsəfə ayrıca bir fənn kimi meydana gəlmişdir. “Antik fəlsəfə” anlayışı altında Qədim Yunanıstanda və Qədim Romada yaranan fəlsəfə nəzərdə tutulur. Yunan fəlsəfəsi yunan mifologiyasının təsiri altında formalaşmışdır. Yunan mifologiyası isə, öz növbəsində, Homerin “İliada” və “Odisseya”, Hesiodun (e.ə. VIII-VII əsrlər) epik əsərlərində öz əksini tapmışdır. Azərbaycan fəlsəfəsinin və dünyagörüşünün formalaşmasında Qədim yunan fəlsəfəsinin görkəmli nümayəndələri Sokratın, Platonun və Aristotelin böyük təsiri olmuşdur. Cənub-Şərqi Avropada ən qədim Avro-Atlantik üzv dövlətlərdən biri olan Yunanıstan, Avropa, Asiya, Afrika və Yaxın Şərqə siyasi və coğrafi yaxınlığı səbəbilə geosiyasi cəhətdən mühüm rola malikdir. Onun əsas müttəfiqləri Fransa, İtaliya, Bolqarıstan, Amerika Birləşmiş Ştatları, Albaniya, NATO-nun və Avropa Birliyinin digər üzv ölkələridir. Yunanıstan həm də Kirp, Albaniya, Rusiya, Serbiya, Ermənistan və İsraillə güclü diplomatik əlaqələr saxlayır, eyni zamanda Misir və ərəb dünyası, Qafqaz və Çin ilə əlaqələrin inkişaf etdirilməsinə xüsusi önəm verir. Həm Avropa Birliyinin, həm də Aralıq dənizi İttifaqına üzv olan Yunanıstan Aralıq dənizinin şərq bölgəsində əsas iştirakçı kimi qonşuları arasında əməkdaşlığı təşviq etməklə məşğuldur. Bununla yanaşı, Avropaya qaz ixracı üçün enerji üçbucağının yaradılması ilə bağlı işlər həyata keçirir. Yunanıstan əhəmiyyətli regional investor kimi Balkarda ən böyük iqtisadiyyata malikdir. Yunanıstanın xarici siyasətində nəzərə çarpan problemlər arasında Egey dənizinə və Aralıq dənizinin şərq hissəsinə çıxış imkanları ilə bağlı tələblər, Türkiyə ilə mübahisəli Kirp məsələsi və Makedoniya Respublikasının adı ilə yaranan məqamlardır. Yunanıstanın Qafqazda olan maraqlarını dəyərləndirmək üçün Qafqazda yerləşən dövlətlərlə Yunanıstan Respublikasının ikitərəfli münasibətlərə nəzər salmağa çalışacağıq. Şimali Qafqaza münasibətdə Yunanıstanın mövqeyi Rusiya Federasiyası ilə məhdudlaşmasına baxmayaraq, yaranan tarixi şərait nəticəsində bu ərazilərə köçürülən yunanların burada uzun illər boyu yaşaması ilə əlaqədar olaraq, rəsmi Afina Şimali Qafqaza xüsusi diqqət ayırır. 3 https 23 – Список стран по населению https 21 – Список государств и зависимых территорий по площади 5 История политических и правовых учений. / Под редакцией докт. юрид. наук, профессора О. Э. Лейста. – с. 53. 4 236 XVIII əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Osmanlı hökumətinin Pont yunanlarına dini və milli münasibətin kəskinləşməsi və Pont-Qafqaz regionunda Rusiyanın təsirinin artması səbəbiylə XVIII əsrin sonlarında yunanların Rusiya imperiyasının hüdudlarına köçürülməsi prosesi başlanılır və Şimali Qafqazda, eləcə də Cənubi Qafqazda yunan diasporu formalaşır6. Kral Kollecinin London müdafiə araşdırmaları bölməsinin baş müəllimi, Emmanuel (Manos) Karagiannis (yunan) özünün “Qafqazda enerji və təhlükəsizlik” kitabında Cənubi Qafqazda olan entik münaqişələri təhlil edir, Şimali Qafqazda və Xəzər hövzəsində olan karbohidrogen yataqlarının Avropanın enerji təhlükəsizliyində oynadığı rolunu və Rusiyanın bölgədəki nüfuzunu dəyərləndirir. Karagiannis Şimali Qafqazda müharibələrin qızışdığı dönəmdə və Rusiyanın bölgədəki nəzarəti itirdiyi məqamda, Azərbaycan neftinin və Bakı-Novorossiyk kəmərinin önəmini vurğulayır. “SSRİ dağılandan sonra Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsiylə Rusiyanın Şimali Qafqazda yürütdüyü neft siyasəti başqa məcraya yönəldi. Bu onunla bağlı idi ki, artıq Azərbaycan öz neft satışından milyardlarla dollar gəlir əldə edəcəkdi. Bu ehtimalı nəzərə alan rus siyasətçiləri çeçenlərin neft marşrutunu nəzarət etməsi məsələsini, Kremldə milli təhlükəsizliyə təhdid kimi dəyərləndirdilər. Doğrudan da, boru kəməri siyasəti, görünür, çeçen separatizmini darmadağın etmək üçün Rusiya hökumətini qətiyyətli addımlar atmağa məcbur edən həlledici amildir”7. Hazırda Rusiya Federasiyasında 105 min yunan yaşayır8. Rusiya-Yunanıstan diplomatik münasibətləri 185 il əvvəl qurulub. Yunanıstanın Moskvadakı səfirliyi ilə yanaşı, yunan mənşəli Rusiya vətəndaşlarının çoxluq təşkil etdiyi Moskva, Sankt-Peterburq və Novorossiyskdə Baş konsulluqlar fəaliyyət göstərir. Rusiya Federasiyasının Afinada səfirliyi, Salonidə Baş Konsulluğu vardır. Yunanıstanın Rusiya ilə ümumi mənəvi və dini dəyərləri (hər iki dövlətin əhalisinin əksəriyyəti xristianlığı Pravoslav qoluna etiqad edir) əsasında möhkəm dostluq əlaqələri mövcuddur. İki ölkə arasında əlaqələr nazirlərin və siyasi rəhbərlikdə olan şəxslərin vaxtaşırı səfərləri ilə müşayiət olunur və iqtisadiyyat, sənaye və elmi-texniki əməkdaşlıqla bağlı hökumətlərarası komitə fəaliyyət göstərir. Mədəniyyət sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsi üçün tərəflərin razılığı ilə 2016-cı il Rusiyada Yunanıstan ili və analoji olaraq Yunanıstanda Rusiya ili elan olunmuşdur9. Yunanıstanın Gürcüstanla bütün sahələrdə münasibətləri yüksək səviyyədədir. Cənubi Qafqaza köçürülmüş Pont yunanlarından ən çoxsaylı əhali hazırda Gürcüstanda məskunlaşmışdır. Onların sayı 15 min166 nəfərdir10 Yunanıstanla Gürcüstan arasında səfirliklər səviyyəsində diplomatik münasibətlər 1992-ci ildə yaradılmışdır. 1995-ci il iyul ayından Tiflisdə Yunanıstan səfirliyi fəaliyyət göstərir. Gürcüstanın Yunanıstanda səfirliyi ilə yanaşı, Afina və Salonikidə Baş Konsulluqları da mövcuddur. Yunanların Gürcüstanla əlaqələri qədim dövrlərə qədər gedib çıxır. İki xalq arasında ənənəvi bağlılıqdan əlavə olaraq, iki ölkə arasında ikitərəfli siyasi münasibətlərin qurulması Yunanıstanın Cənubi Qafqazın strateji ərazisi və Qara Dənizdə olan maraqlarının təmsil olunmasıyla əlaqədardır. Digər tərəfdən Gürcüstan tərəfinin Avropa İttifaqı və NATO üzvləri olan dövlətlərlə əməkdaşlığın inkişafında maraqlı olması ikitərəfli münasibətləri şərtləndirən amillər sırasındadır. Gürcüstan yunan dilinə, ədəbiyyatına və mədəniyyətinə böyük maraq göstərir. Tiflis universitetinin klassik, Bizans və müasir yunan araşdırmaları institutlarının 80 tələbəsi var. Axaltsixe və Batumi universitetlərində ellinizmə aid tədqiqatlar kafedraları fəaliyyət göstərir. Gürcüstan məktəblərində 1680 şagird xarici dil kimi yunan dilini öyrənir11. Hazırda Gürcüstanda 15 min nəfərdən ibarət yunan icması mövcuddur, onların əksəriyyəti yaşlı insanlardır və Kvemo-Kartli bölgəsinin Tsalka şəhərində yaşayırlar. Bu şəhər hazırda Tsalka rayonunun inzibati mərkəzi kimi 48 kənddən ibarət olsa da, keçmişdə tamamilə yunanlardan ibarət olmuşdur12. Tsalka yunanları Gürcüstanın rayonunda məskunlaşan yunanlardan ibarət xüsusi qrupdur. Gürcüstanın Qara dəniz (Pont) ətrafındakı ərazilərində yaşamışlar və özlərini rumlar (ərəbcə - rum) adlandırırdılar. Gürcüstanın cənubunda Tsalka ilə yanaşı Tetritskaroy, Dmanisi və Bolnisi və Ermənistanın qonşu ərazilərində yaşayaraq tsalka dilində danışırlar. SSRİ-nin dağılması ilə, 1991-ci ildən yunanlara xaricə köçməkləri üçün icazə verilib. Bununla da yunanların tarixi vətənlərinə köç etməkləri üçün şərait yaradılıb13. 6 https 6 – Кокаева А.В. Появление греков на территории Северного Кавказа. Слово молодым ученым. Институт этнологии и антропологии РАН им. Н.Н. Миклухо-Маклая. Отдел Кавказа. c. 52-53. 7 Emmanuel K. Energy and Security in the Caucasus. 70 p. 8 https 20 – Греки 9 https 13 – Ministry of Foreign Affairs Hellenic Republic. Bilaterial relations. Russia 10 https 22 – Понтийцы 11 https 12 – Ministry of Foreign Affairs Hellenic Republic. Bilaterial relations. Georgia 12 https 25 – Цалка 13 https 22 – Понтийцы 237 XIX əsrin 30-cu illərində Osmanlı imperiyasının Ərzurum vilayətindən konfessional əlamətlərə görə və “urum” adı altında birləşmiş ermənilər, gürcülər və yunanlar Tsalka rayonuna köçürülmüşlər14. Gürcüstanı tərk edən yunanlar mənşəli insanların əksəriyyəti Yunanıstanda məskunlaşıb. Keçmiş Sovetlər İttifaqının vətəndaşı kimi yunanların bir qismi Rusiyaya köçmüşlər. Hazırda öz vətənlərinə repatriasiya edən Gürcüstan yunanlarının dəqiq sayını müəyyən etmək çətinlik törədir. Yunanların Türkiyə ərazisindən Gürcüstana kütləvi şəkildə köçürülməsi 1829-1830-cu illərdə baş vermişdir. Bununla bağlı tarixi şərait yaranmışdır. 1828-ci ildə Türkiyə sərhədinə yaxınlaşan rus qoşunlarını xristian əhali hərarətlə qarşıladı. Yerli əhali rus ordusunun tərəfinə keçərək, “yunan dəstələri” yaradıb türklərə qarşı döyüşürdülər. 1829-cu il 2 sentyabr tarixli Adrianopol sülh müqaviləsinə əsasən Rusiya Türkiyəyə Ərzurumu güzəştə getməli oldu. Xəyanət etdiklərinə görə, türklərin intiqam almasından çəkinən yunanlar, təcili olaraq Türkiyə hüdudlarından köçürülməsini təkidlə xahiş edirdilər. Rusiya çarının Qafqazda canişini, baş komandan general Paskeviç vəziyyətin mürəkkəbliyini dərk edərək və xristian əhaliyə qarşı təhlükənin olmasından ehtiyatlanaraq, yunanların Qafqaza köçürülməsiylə bağlı rus hökuməti qarşısında vəsatət qaldırmışdır. 1829-cu il 22 oktyabr tarixli “Gürcüstan ərazisinə xaricdən köçmüş mülkədarlar və onları öz ərazilərində yerləşdirmə haqqında” qanuna əsasən yunan köçkünlər altı il müddətində dövlət vergisindən və üç il müddətinə torpaq mükəlləfiyyətlərdən azad olunurdular15. Kiçik Asiyadan gələn miqratlar sayəsində Rusiya imperiyası öz siyasi və strateji niyyətini uğurla həyata keçirirdi. Türkiyə ilə sərhədyanı ərazilərdə, Gürcüstanda, tədricən xarici təhlükələrdən qorunmaq üçün yeni-yeni xristian qruplaşmaları yaradırdı. Bundan əlavə çar hökumətinin məqsədi, bu əhalinin köməkliyilə xarici ticarətin genişləndirilməsi idi. Yunanların boş torpaqlarda məskunlaşdırılması ilə bağlı xüsusi qaydalar və şərtlər hazırlanmışdır. Yunanların Qafqazda özlərinə dayaq hesab etdikləri Ermənistanla olan münasibətlərin incəliklə tədqiq olunması Azərbaycan siyasətşünaslığı çox önəmlidir. Yunanıstan və Ermənistan arasında olan münasibətlər emosional kökləri var və tarixi cəhətdən çox güclüdür. Buna səbəb kimi, Bizans və Osmanlı imperiyasının dövründə yunanların və ermənilərin birgəyaşayışını nümunə göstərmək olar. Yunanıstan, 1915-ci ildə osmanlılar tərəfindən törədilən “erməni soyqırımını” rəsmən tanıyan ölkələrdən biridir16. Qədim Yunanıstanın mədəni təsiri səbəbilə (bizim eradan əvvəl V əsrə kimi ermənilər yunan əlifbasından istifadə etmişlər), ermənilər, yunan mədəniyyətinə böyük maraq göstərmişlər. Bu gün Ermənistandakı yunan icmasının tərkibində bir neçə min adam vardır. Ermənistanda yunanlarının sayının azalması, əsasən Yunanıstana və keçmiş sovet respublikalarına miqrasiyası ilə bağlıdır. Yunan dili ikinci xarici dil kimi İrəvan universitetində, Brasov dilçilik universitetində, Mənəvi məktəbdə və Hərbi akademiyada tədris olunur. Yunanıstan Ermənistana humanitar yardımlar göstərir və Avropa təsisatları ilə Ermənistanın yaxınlaşmasında fəal iştirak edir. Ermənistan öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra iki ölkə arasında beynəlxalq təşkilatlar səviyyəsində əməkdaşlıq genişlənmişdir. BMT, ATƏT, Avropa Şurası və Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq təşkilatı çərçivəsində əməkdaşlıq bugün də davam etdirilir. Yunanıstan Ermənistanla Avropa Birliyi arasında olan əlaqələri qətiyyətlə dəstəkləyir. 2014-cü il sentyabrın 29-dan oktyabrın 1-nə kimi Yunanıstan Respublikasının Prezidenti Karolos Papulias nazirlərin müşayiəti ilə Ermənistana səfər etmişdir. Ermənistan Prezidenti Serj Sarkisyanın dəvəti ilə baş tutan səfər çərçivəsində Ermənistan parlamentinin sədri Qalust Saakyan, Baş nazir Ovik Abramyanla görüşən Yunanıstan Prezidenti “erməni soyqırımı” abidəsi Sisernakaberdin önünə əklil qoymuşdur. Səfər zamanı Ermənistan-Yunanıstan münasibətlərin möhkəmləndirilməsi və dərinləşməsi üçün sənədlər imzalanmış, Prezidentlərin mətbuata bəyənatla çıxış etmişlər. Eyni zamanda iki dövlət başçılarının iştirakı ilə Ermənistan-Yunanıstan biznes forumu keçirilmişdir. Karolos Papulias “Harni” tarixi-mədəni muzeyini də ziyarət etmişdir17. Yunanıstan Prezindenti ilə görüşdə Ermənistan Respublikasının Prezidenti Serj Sarkisyan bəyanatla çıxış etmişdir: “Əlbəttə ki, biz regional problemlərə də toxunduq. Mən öz həmkarımı Qarabağ probleminin son gedişatı ilə bağlı məlumatlandırdım. Ermənistan Yunanıstanın bu məsələdə ATƏT-in Minsk qrupunun fəaliyyətinə dəstək nümayiş etdirməsini, balanslaşdırılmış və konstruktiv mövqeyini yüksək qiymətləndirir. “Erməni soyqırımı” (dırnaq işarələri müəllifindir) – qanun gücü bahasına tanıyan ilk dövlətlərdən olan Yunanıstana minnətdarlığımız bildiririk. Hazırda, “soyqırımı” inkar etməklə bağlı qanun layihəsinin irəli sürülməsi mühüm addımdır. Bir neçə gün əvvəl Yunanıstan parlamentinin və ksenofobiya və irqçiliklə mübarizədə 14 Робакидзе А.И. К вопросу о некоторых пережитках культа рыбы (По материалам Триалетской этнографической экспедиции). с. 120 15 https 15 – Папунидис. Краткая история пересиления греков в Грузию. 16 https 11 – Ministry of Foreign Affairs Hellenic Republic. Bilaterial relations. Armenia 17 https 2 – Состоится государственный визит президента Греции в Армению 238 yeni qanun layihəsini tamamlamışdır. Bu soyqırımı inkar etməklə bağlı nəticəyə hesablanmış səmərəli addımdır. 2015-ci ildə erməni xalqı “erməni soyqırımının” 100-cü ildönümünü kədərlə qeyd edəcəkdir. 2015-ci ildə Ermənistan bu cinayətkarlığa qarşı mübarizədə mühüm bir meydançaya çevriləcəkdir. Aprel ayında “Soyqırım cinayətlərinə qarşı” başlığı altında beynəlxalq ictimai-siyasi qlobal forum keçiriləcəkdir. Forumda iştirak etmək üçün digər ölkələrlə yanaşı “soyqırıma” məruz qalan dost yunan xalqının da nümayəndələri dəvət olunacaqlar. Pont yunanlarının da varislərini də burada görmək istərdik. Cənab Prezident, 2015-ci il aprelin 24-də İrəvanda baş tutacaq tədbirlərdə sizi də görməyə şad olardıq”18. Lakin, Ermənistan Prezidenti Serj Sarkisyanın Yunanıstan Prezindentini 2015-ci ildə təşkil olunmuş tədbirlərə böyük təkidlə dəvət etməsinə baxmayaraq, Karolos Papulias İrəvana səfər etmədi. 2015-ci ilin 2425 aprel tarixlərində, “erməni soyqırımı” tədbirləri çərçivəsində Yunanıstan Parlamentinin sədri Zoi Kostandupulu İrəvana səfər etmişdir. Bu barədə ilk dəfə Ermənistanın Yunanıstan Respublikasında fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Qalik Qalaçyan məlumat vermişdir19. 1997-ci və 2009-cu illərdə Yunanıstanın xarici işlər naziri, 1999-cu ildə Yunanıstanın Prezidenti Konstantinos Stefanopulos, 2007-ci ildə Yunanıstanın Prezindenti Karolos Papulyas Ermənistana səfər etmişlər. 2014-cü ildə Yunanıstan parlamentinin sədri Evanqelos Meykarakis İrəvanə səfər etmişdir. 2016-cı il 14 mart tarixdə Ermənistan Prezidentinin Yunanıstana dövlət səfəri zamanı Ermənistan-Yunanıstan münasibətlərinə toxunan Serj Sarkisyan iki xalq arasında dostluq və qardaşlıq əlaqələrini yüksək qiymətləndirmişdir. “Bu ötən əsrin əvvəllərində xüsusilə özünü göstərmişdir. Yunanıstan öz qonaqpərvər ərazisindən istifadə etməklə, 1909-cu ildə Adanada kütləvi qətllər, 1915-ci ildə “Erməni soyqırımı” və 1922ci ildə İzmirdə qırğınlar zamanı onminlərlə erməniyə sığınacaq verdi. Onların nəsilləri burada, bu qonaqpərvər torpaqda təhlükəsiz şəraitdə yaşayırlar və öz bacarıqları ilə sizin ölkənizi zənginləşdirirlər. Bununla da Yunanıstan və Ermənistan arasında özünəməxsus körpü kimi xidmət edirlər”20. 2018-ci il 31 mart tarixdə Yunanıstanın milli müdafiə naziri Panos Kamenos İrəvana səfəri zamanı çox müəmmalı bəyənatla çıxış etmişdir: “Yunanıstan və Ermənistan hər zaman birlikdə olub və bu münasibətlər davam edəcəkdir. Bizim müştərək tariximiz var. Erməni və yunan xalqlarının soyqırım qurbanlarının günahkarı ümumidir. Eləcə də, bizim eyni dost və müttəfiqlərlə problemlərimiz qalmaqda davam edir. Ermənistan və Yunanıstan, hazırda, ümumi çağırışlarla və təhlükəsizliklə bağlı təhdidlərlə üzə-üzədir. Buna təhlükələrə cavab vermək üçün, ümümi yanaşma, güclü siyasi iradə, qarşılıqlı anlaşma və səmərəli fəaliyyət tələb olunur”21. Kamenosun bu çıxışına münasibət bildirən ekspert Mehrabyan bildirmişdir ki: “Bu səfərlə bağlı məlumatları mətbuatda aldıq və bildiyimizə görə çox mühüm müzakirələr keçirilmişdir. Regionda olan təhdidlərin və çağırışlar qiymətləndirildi, xüsusilə Türkiyənin neoosman ambisiyalarının dirçəlməsi kontekstində fikir mübadiləsi aparılmışdır. Bugün Yunanıstan ciddi problem qarşısında dayanır və öz siyasətlərini oxşar problemləri olan tərəflərlər əlaqələndirməyə ehtiyacı var. Bu problemlərin öhdəsindən gəlmək üçün siyasi addımlar atmalıdır. Mən Yunanıstan müdafiə nazirinin səfərini və verdiyi bəyənatları yüksək qiymətləndirirəm. Bu bəyənatlar ardıcıl olmalı və onlardan müvafiq nəticə çıxarılmalıdır”22. Gəldiyimiz nəticələr bundan ibarətdir ki, Ermənistanla Yunanıstan arasında olan münasibətlər İrəvan üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İki ölkə arasında münasibətləri istiləşməsini şərtləndirən daha bir səbəb Rusiya ilə olan məyusedici iqtisadi münasibətlərin nəticələridir. Bank, rabitə, dəmiryolları, kommunal xidmətlər və digər sahələr Rusiyanın inhisarındadır. Qarabağda “əldə edilən” ərazilərin Rusiyanın fəal hərbi dəstəyi sayəsində əldə edilməsi barədə nə İrəvanda, nə də Moskvda məlum səbəblərə görə danışmağa üstünlük verilmir. İqtisadiyyatda əldə edilən nəticələr “qərbyönümlü” Gürcüstan və Azərbaycandan qənaətbəxş hesab olunmur. Digər tərəfdən Qərbin regionda əsas dayağı hesab olunan Türkiyə ilə münasibətlərin ümidsizcəsinə korlanması fonunda Qərbə çıxış imkanları əldə etmək üçün Ermənistan Yunanıstana “arxa qapı” qismində baxır. Ermənistan Türkiyəyə qarşı istənilən avantüraya və fırıldağa əl atmaqla, hər vəchlə Yunanıstandan əl çəkmək istəmir. XX əsrin 90-cı illərinin sonunda İrandan Yunanıstana kimi boru kəmərinin çəkilməsini Ermənistanda ciddi şəkildə düşünürdülər. Sonra Yunanıstan, Ermənistan və İran formatında regional “üçlük” konsepsiyası işlənib hazırlandı. Daha sonra onun tərkibinə Gürcüstanı da daxil edərək, kifayət qədər anlaşılmaz regional 18 https 16 – Заявление Президента Сержа Саргсяна об итогах переговоров с Президентом Греции Каролосом Папулиасом. 19 https 1 – Председатель парламента Греции примет участие в мероприятиях, посвященных 100—летию Геноцида армян 20 https 3 – Армения-Греция: исторически закрепленные дружественные отношения 21 https 18 – У Армении и Греции есть похожие проблемы: важное заявление греческого министра обороны в Ереване 22 https 18 – yenə orada 239 birliyə, həmçinin, hərbi əməkdaşlığı da əlavə edilməsini istəyirdilər. Lakin bu plan işə yaramadı. Başqa cür desək, Yunanıstanda birinci dünya müharibəsinin həqiqətləri ilə yaşayırdılar. Bundan başqa, Egey böhranı da bu plana öz təsirini göstərmişdir. Egey məsələsi - Yunanıstan və Türkiyə arasında Egey dənizinin akvatoriyasında onun suverenliyi, əlaqəli hüquqları və dənizin üzərindəki hava məkanının nəzarəti ilə bağlı kompleks mübahisəli məsələdir. 1970-ci illərdə qarşıya çıxan mübahisəli məsələlərin həll edilməməsi səbəbiylə, çoxsaylı münaqişələr Yunanıstan və Türkiyə arasındakı münasibətlərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmişdir. 1987-ci ildə və 1996-cı ilin əvvəllərində Egey məsələsi iki dövlət arasında hərbi əməliyyatların astanasına gətirib çıxaran böhranlı vəziyyət yaratmışdır23. Egey dənizində iki kiçik adacıqdan ibarət əhalisi olmayan ərazi, Yunanıstanın Dodekanes adalarının zəncirinin arasında və Türkiyənin sahil sularının cənub-qərb hissəsində yerləşir. Ümumi sahəsi 4 hektardır. İkinci dünya müharibəsindən sonra Egey dənizinində adalar 1946-cı il tarixli sazişə əsasən Yunanıstana verilmişdir. Lakin İmiya (yunanlar adanı bu cür adlandırır) rəsmi səndələrə düşmədiyi üçün onların sahibi məlum olmamışdır. Türkiyə 1932-ci ildə italyanlarla bağlanan sazişə istinad edərək bu adalara iddialarını irəli sürdü. 1994-cü ildə Yunanıstan parlamenti BMT-nin ərazi sularının kontinental şelfinin və dəniz sərhədlərinin 12 milə kimi genişləndirilməsi ilə bağlı konvensiyanı ratifikasiya etmişdir. Türkiyə bununla razılaşsa, Egey dənizinə sahiblik Yunanıstan tərəfinə keçəcəkdi. 1996-cı ilin fevral ayında Avropa Parlamenti adaların Yunanıstana verilməsi ilə bağlı qərar vermişdir. Türkiyə bu qərarı birtərəfli adlandırıb və heç bir hüquqi qüvvəsinin olmadığını bildirib. Egey dənizi ətrafında dialoq hələ hə davam etdirilir. 2002-ci ilin mart ayında XİN rəhbərləri səviyyəsində keçirilən növbəti görüş nəticəsiz sona çatmışdır24. Afina tərəfindən Kardak adasında qəsdən törədilmiş böhran zamanı, Yunanıstanla Türkiyə tammiqyaslı müharibə həddində idilər. İndiyədək Egey dənizinin sahil şelfi və adalarla bağlı məsələ öz həllini tapmamışdır. Əgər Yunanıstanın tələb etdiyi kimi ərazi sularını ayırsalar, onda sərhəd xətti Antalya çimərliklərinin boyunca keçirilməlidir. Nəhayət Yunanıstanla Ermənistanı möhkəm bağlarla birləşdirən daha bir amil Pont yunanları məsələsidir. Yunanıstan Türkiyəni “soyqırımla” ittiham edir və demək olar ki, açıq şəkildə Qara və Aralıq dənizi sahillərinə iddia ilə çıxış edir. Eyni zamanda, PKK lideri Abdulla Öcalanın Yunanıstanın bütün dünyada olan səfirliklərində gizlənməsini təsadüfi hal kimi qiymətləndirmək sadəlöhvlük olardı. Bütün sadalananları nəzərə alaraq, belə qənaətə gəlmək olar ki, Ermənistanla Yunanıstan ittifaqı region üçün göründüyündən də təhlükəlidir. İlk növbədə ona görə ki, Türkiyə və Azərbaycana qarşı olan bu ittifaq, iqtisadi və regional əməkdaşlıq üzərində qurulmuşdur. Bu gərginlik Qarabağlı yanaşı, Türkiyə və Yunanıstan arasında da “münaqişələrin inteqrasiyasına” gətirib çıxara bilər. Yarana biləcək bu əziyyətdən Ermənistanın faydalanmasının qarşısının alınması üçün təcili şəkildə preventiv tədbirlər görülməlidir. Cənubi Qafqaz ölkələri arasında yürütdüyü balanslaşdırılmış, məqsədyönlü, ardıcıl və nəticəyə hesablanmış siyasəti nəticəsində, iqtisadi cəhətdən böyük uğurlar əldə etmiş Azərbaycan, bugün bütün dünyanın diqqət mərkəzindədir. Müstəqilliyin ilk illərində böyük çətinliklərlə üzləşən Azərbaycanın Avropa dövlətlərindən dəstək almasına böyük ehtiyac yaranmışdır. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətində Avropa ölkələri ilə münasibətlər xüsusi yer tutmuşdur. Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə münasibətlərinin qurulmasına təsir edən əsas amillər coğrafi-siyasi mövqeyi, Avropa ailəsinin üzvü olması, qloballaşma, Transatlantika məkanına inteqrasiya proseslərində iştirak istəyi, Avropa qitəsinin enerji təhlükəsizliyinin təminatında iştirak, Ermənistanın təcavüzü nəticəsində yaradılmış Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ədalətli həlli, demokratiyanın inkişafı sahəsində çoxtərəfli əməkdaşlıq və s. olmuşdur. Qarşılıqlı münasibətlərin hüquq-müqavilə bazası yaradılmışdır. Avropa ölkələri ilə siyasi, ticarət-iqtisadi, elmi-texniki, mədəni, humanitar, hərbi və b. sahələrdə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq qurularaq inkişaf etdirilmişdir25. Hazırda Azərbaycanla Yunanıstan arasında iqtisadi, siyasi və humanitar sahədə münasibətləri yüksələn xətt üzrə inkişaf edir. Azərbaycanın xarici siyasətində Yunanıstanla münasibətlərinin xüsusi önəmi vardır. ErmənistanAzərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi barədə həqiqətlərin Yunanıstan ictimaiyyətinə çatdırılması, erməniyunan münasibətlərinə təsir göstərmək və Yunanıstan ərazisindən istifadə etməklə Xəzər dənizinin karbohidrogen ehtiyatlarının Avropa bazarlarına nəql edilməsi Azərbaycan diplomatlarının ən ümdə vəzifəsidir. Cənub Qaz Dəhlizinin davamı olaraq TANAP (Trans Anadolu Qaz Boru Kəməri) və TAP qlobal beynəlxalq layihələrdir və Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mühüm rol oynayacaqdır. TAP layihəsi Türkiyə-Yunanıstan sərhədindən keçməklə Albaniyaya və Adriatik dənizinin dibi ilə İtaliyaya qədər uzanacaqdır. Türkiyə ərazisindən daha bir kəmərin Bolqarıstana da çəkilməsi planlaşdırılıb. 23 https 19 – Эгейский вопрос https 7 – Спорные территории – Имия или Кардак 25 Qasımlı M.C. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasəti (1991-2003). II hissə. s. 148 24 240 TAP kəmərinin uzunluğu 878 km olacaqdır. Layihəni İsveçrənin EGL, Norveçin Statoil və Almaniyanın E.ON Ruhrgas şirkətləri işləyib hazırlamışlar. Layihədə Azərbaycanın SOCAR, Böyük Britaniyanın BP və İtaliyanın Snam şirkətlərinin 20%, Belçikanın Fluxus 19%, İspaniyanın Enagas 16% və İsveçrənin Axpo şirkətinin 5% payı vardır. Kəmərin ötürücülük qabiliyyəti 10 milyard kub metr olacaqdır, lakin 20 milyard kub metrə kimi artırılma imkanı nəzərdə tutulub26. Azərbaycanın Yunanıstanla münasibətləri qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq müstəvisində həyata keçirilir. Yunanıstanın Avropa Birliyində olan təcrübəsini dərindən mənimsəyən Azərbaycan, bu təşkilata inteqrasiya prosesində səmərəli istifadə edə bilər. Avropa İttifaqına üzv olan dövlətlərdə milli təhlükəsizlik ictimai həyatın bir çox sahələrinə nüfuz edərək, birgə fəaliyyətlə hazırlanaraq müəyyən edilir. Burada ilk növbədə sosial-iqtisadi amillər əsas götürülür. Əgər iqtisadi və sosial quruluş dəyişirsə, bir çox hallarda bu razılaşdırılmış şəkildə edilir. Milli dövlət aspektində eqoistlik, ümumi maraqlara xidmət etmədiyi üçün, bu məsələ daim diqqətdə saxlanılır27. Baltikyanı ölkələr kimi öz milli maraqlarını Avropa Birliyinə təhvil vermiş Yunanıstan, bu vəziyyətin çətinliklərini sürətli şəkildə borclanmaqla ödəyir. Yunanıstan hökumətinin 2009-cu ilin sonlarından başlananan borclanma böhranı hələ də davam edir. Hökumət vergiləri qaldırmaqla və imtiyazları ləğv etməklə problemdən çıxış yolu axtarsa da, bu addım böyük qarşıdurmalarla qarşılanmışdır. Azərbaycan da bu vəziyyətdən istifadə edərək, Yunanıstanın milli qaz nəqli sisteminin eksklüziv operatoru DESFA şirkətinin səhmlərini almağa çalışır. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. https 1 – http://analitik.am/ru/news/view/68611 2. https 2 – https://armenpress.am/rus/news/777983/ 3. https 3 – https://armenpress.am/rus/news/839331/armeniya-greciya-istoricheski-zakreplenniye-druzhestvenniye.html 4. https4–https://az.wikipedia.org/wiki/Birinci_%C3%87e%C3%A7en-Rus_M%C3%BCharib%C9%99si 5. https5-https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0kinci_%C3%A7e%C3%A7en_m%C3%BCharib%C9%99si#sitat_qeyd-endwar-1 6. https 6 – https://cyberleninka.ru/article/v/poyavlenie-grekov-na-territorii-severnogo-kavkaza 7. https 7 – www.geopolitics.ru/2014/03/spornye-territorii-imiya-ili-kardak/ 8. Emmanuel K. (Manos). Energy and Security in the Caucasus. RoutledgeCurzon (Publishers). Taylor&Francis Group. 2002, 223 p. 9. Qasımlı M.C. Azərbaycan Respublikasının diplomatiya tarixi / Azərbaycan Respublikasının xarici siyasəti (1991-2003): 2 hissədə. II hissə. Bakı: Mütərcim, 2015, 664 səh. 10. Лейст О.Э. История политических и правовых учений. Учебник для вузов. М.: Издательство "Зерцало", 2006, 568 с. (Серия "Классический университетский учебник"). 11. https 11 – https://www.mfa.gr/en/blog/greece-bilateral-relations/armenia/ 12. https 12 – https://www.mfa.gr/en/blog/greece-bilateral-relations/georgia/ 13. https 13 – https://www.mfa.gr/en/blog/greece-bilateral-relations/russia/ 14. Нартов Николай Александрович. Геополитика (5-ое издание) учебник для студентов вузов, обучающихся по специальностям «Государственное и муниципальное управление», «Международные отношения», «Региноведение» / Н.А.Нартов, В.Н Нартов. – М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2015. 639 с. 15. https 15 – http://papounidis.com/istoriya-pereseleniya-grekov-v-gruziju/ 16. https16–http://www.president.am/ru/interviews-and-press-conferences/item/2014/09/30/Statement-of-SerzhSargsyan-press-conference-with-President-of-Greece/#prettyPhoto 17. Робакидзе А.И. К вопросу о некоторых пережитках культа рыбы (По материалам Триалетской этнографической экспедиции) // Советская этнография / под редакцией профессора С. П. Толстова. - Москва: Издательство Академии Наук СССР, №3 - 1948. 217 с. 18. https 18 – http://ru.1in.am/1219020.html 19. https 19 – https://ru.wikipedia.org/wiki/Эгейский_вопрос 20. https 20 – https://ru.wikipedia.org/wiki/Греки 21. https-21 – https://ru.wikipedia.org/wiki/Список_государств_и_зависимых_территорий_по_площади 22. https 22 – https://ru.wikipedia.org/wiki/Понтийцы 23. https 23 – https://ru.wikipedia.org/wiki/Список_стран_по_населению 24. https24 – https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%B0%D0%B4%D1%80%D0%B8%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B4 25. https – https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0 26 27 https 24 – Трансадриатический газопровод. Нартов Н.А. Геополитика. с. 181-182 241 Xülasə Bu tezis Qafqazda geosiyasi proseslər və Yunanıstanın maraqları adlanır. Məruzədə Yunanıstan Respublikasının xarici siyasətində Qafqazda olan maraqlarının əsas məqamları təhlil edilir. Osmanlı imperiyasını tərk edərək Qafqazda sığınacaq tapan yunanların tarixinə qısa nəzər salınır. Cənubi Qafqaz ölkələri ilə Yunanıstanın ikitərəfli münasibətlərində mühüm aspektlər xüsusi vurğulanır. Резюме Этот тезис называется геополитические процессы на Кавказе и интересы Греции. В докладе анализируются основные моменты во внешней политики Греческой Республики и ее интересы на Кавказе. Приводится краткий анализ истории греков, которые покинули Османскую империю, и нашли убежище на Кавказе. Подчеркиваются некоторые важные аспекты двусторонних отношений между странами Южного Кавказа и Грецией. Summary This thesis is called the geopolitical processes in the Caucasus and the interests of Greece. The report analyzes the main points in the foreign policy of the Hellenic Republic and its interests in the Caucasus. A brief analysis is given of the history of the Greeks who left the Ottoman Empire and found refuge in the Caucasus. Some important aspects of bilateral relations between the countries of the South Caucasus and Greece are underlined. Kərimova Nərmin Bakı Dövlət Universiteti, Qafqaz xalqları tarixi kafedrasının dissertantı nermin0304@gmail.com CƏNUBİ QAFQAZ DÖVLƏTLƏRİNİN GEOSİYASİ MÖVQEYİ VƏ TƏHLÜKƏSİZLİK PROBLEMLƏRİ: REGİONAL TƏHLÜKƏSİZLİK SİYASƏTİ Açar sözlər: Cənubi Qafqaz, Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, təhlükəsizlik siyasəti, əməkdaşlıq, münaqişələr. Ключевые слова: Южный Кавказ, Азербайджан, Армения, Грузия, политика безопасность, сотрудничество, конфликты. Keywords: South Caucasus, Azerbaijan, Georgia, Armenia, security policy, the cooperation, conflicts. Qafqaz Avrasiyanın və bütövlükdə qlobal dünyanın mühüm geosiyasi, geoiqtisadi və geo-strateji əhəmiyyət kəsb edən bir bölgəsində yerləşir. Bu gün Qafqaz müxtəlif hərbi, siyasi və təhlükəsizlik maraqlarını və güc mərkəzlərini özünə cəlb edən strateji məkana çevrilib. Qafqazın təhlükəsizlik məsələlərinə müxtəlif yanaşmalar, qlobal, regional və milli maraqlar, onlar arasındakı üst-üstə düşən və kəsişən məqamlar geniş müzakirə olunan mövzulardandır. Qafqaz subregionunda təhlükəsizlik mühitinin təşkil olunmasını müxtəlif məzmunlu və istiqamətli faktorlar müəyyənləşdirir1. SSRİ dağıldıqdan sonra tərəfindən əkilmiş düşmənçilik toxumları cücərmiş və silahlı münaqişələrə çevrilmişdir. Çoxetnoslu tərkibi ilə seçilən Qafqaz regionu Rusiyanın eksperimentlərinin qurbanına çevrilmiş, istər Şimali, istərsə də Cənubi Qafqaza SSRİ dağıldıqdan sonra bir neçə münaqişə miras qalmışdır. Qanlı münaqişələrin yaranması və etnik problemlərin davamlı şəkildə qızışdırılması bəzi qüvvələrin məsuliyyətsiz hərəkətləri ilə birlikdə regionu yeni çətinliklərə və mübahisələrə qərq etdi. Region dövlətləri arasında səngiməyən gərginlik digər amillərlə yanaşı, iqtisadi inkişaf fəaliyyətinə mənfi təsir göstərərək regionda müsbət əlaqələrin yaranmasının qarşısını aldı2. Çeçenistanda mövcud olan uzunmüddətli münaqişə digər Şimali Qafqaz ölkələrində terrorizm və ekstremizmin yayılmasına təsir göstərmiş, bu da öz növbəsində Rusiyanın yeni müstəqillik qazanmış Cənubi Qafqaz dövlətləri və müəyyən mənada qeyri-region dövlətləri, eləcə də beynəlxalq təşkilatlarla münasibətlərinə təsirsiz ötüşməmişdir. Çeçenistanda ikinci əməliyyat zamanı seperatçıların məğlubiyyətindən sonra bu faktor əsasən gündəmdən çıxarıldı. Lakin mütəmadi olaraq İnquşetiya, Dağıstan və digər Şimali Qafqaz res1 Aslanova K. Cənubi Qafqaz regionu dövlətlərinin demokratik inkişafı qarşısında duran əsas problemlər. Bakı: Bakı Slavyan Universiteti nəşri, 2001, 4 s., s. 3. 2 Həsənov Ə. Azərbaycan Respublikasının Milli İnkişaf və Təhlükəsizlik Siyasəti. Bakı: Letter Press, 2011, 433 s., s. 145 242 publikalarında radikal və terrorçu silahlı qruplaşmaların fəaliyyəti göstərir ki, bu, Qafqaz subregionunun təhlükəsizliyi baxımından aktual problemdir. Bütün bunlar Azərbaycan və Gürcüstan ərazisində mövcud olan həll olunmamış münaqişələr və seperatçı qüvvələrə diqqəti cəlb edir. Abxaziya, Cənubi Osetiya və Dağlıq Qarabağ münaqişələri Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın təhlükəsizlik siyasətinə, onların Rusiya, başqa qonşu dövlətlər və qeyri-region dövlətlərilə münasibətlərinə təsir edir3. Qafqaz öz coğrafi vəziyyətinə görə əzəldən önəmli strateji region sayılırdı. Sovet İttifaqının süqutundan sonra onun əhəmiyyəti daha da artmışdır. Regionun hazırda çox mühüm vəziyyəti, onun strateji önəmi və çəkisi bir sıra amillərdən asılıdır: 1. Strateji ehtiyatlar - Xəzər hövzəsinin zəngin neft və qaz sərvətləri bir çoxlarını cəlb edir, Qafqaz isə bu ehtiyatların enerjiyə ehtiyacı olan (xüsusilə Avropada yerləşən) bazarlara çatdırılması üçün ən qənaətbəxş və etibarlı dəhlizdir; 2. Regional qeyri-sabitlik - regionda silahlı münaqişələr və qeyri-sabitlik baş alıb gedir, bunların daha da artması və genişlənməsi ehtimalı vardır; Mütəşəkkil cinayətkarlıq - geniş yayılmış yoxsulluq və yenicə müstəqil olmuş respublikaların institusional zəifliyi regionun müxtəlif cinayətkar ticarət fəaliyyətləri üçün tranzit dəhlizinə çevrilməsinə təkan vermişdir4. Sadalanan amillər Qafqaz regionunu böyük dövlətlər, xüsusən Rusiya və ABŞ arasında rəqiblik zonasına döndərmişdir. Bu dövlətlərin hər biri öz regional siyasətini yürüdür, onların maraqları fərqli, hətta birbirinə ziddir. Bu cür rəqiblik geosiyasi liderliyi əldə etmək məqsədilə Rusiyanın cənub cinahı boyunca yerləşən “böhran qövsü”ndə aparılan “yeni böyük oyun” kimi qələmə verilir5. Soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra Qafqazda təhlükəsizliyə təsir göstərən amillər aşağıdakılardır: 1. Beynəlxalq konsepsiyaların və diskursların əhəmiyyətli şəkildə dəyişməsi, xüsusilə Qərbdə təhlükəsizlik və təhdid anlamlarının yenidən təyin edilməsi; 2. Rusiyada hələ də davam edən daxili siyasi və iqtisadi yetişmə prosesi, onun ölkənin beynəlxalq statusuna və dünyadakı, xüsusilə Qafqazdakı xarici siyasətinə təsiri; 3. Qərb dövlətlərinin region ölkələrində, xüsusilə də Azərbaycanda və Gürcüstanda daxili siyasi hadisələrə təsir etmək üçün müdaxilələri; 4. Qafqaz daxilində və ümumiyyətlə, dünya iqtisadiyyatı üçün enerji ehtiyatlarının artan əhəmiyyəti. Sovet İttifaqının süqutu, Qafqazda və Mərkəzi Asiyada yeni müstəqil dövlətlərin yaranması regionda bir sıra geosiyasi təlatümlərə gətirib çıxartdı. Bu təlatümlər, habelə sovet üsuli-idarəsindən miras qalmış institutlar, həll metodları, davranışlar və mentalitetlər vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşdirmişdi. Bunlardan savayı və daha önəmlisi daxili zəiflik və təhlükə ilə səciyyələnən vəziyyətin davam etməsi nəticəsində regionda və hətta ondan kənarda qeyri-sabitliyin yayılması riski ilə bağlı idi6. Qafqazın geosiyasi vəziyyəti, tarixi, milli və etnik tərkibi, həmçinin sovet mirası və digər səbəblər üzündən ona çox önəmli bir region kimi baxılır. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra isə bu region böhran şəraitində yaşayır. Təhlükəsizlik regiona qonşu ölkələrin və böyük dövlətlərin əsas qayğısı olub və olmaqda davam edir. Buna nəzərən regionun təhlükəsizliyində maraqlı olan tərəflər bir sıra təhlükəsizlik modellərini irəli sürüblər:  Qafqaz modeli: Cənubi Qafqazın üç ölkəsi arasında təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq;  Bir tərəfdən üç Cənubi Qafqaz ölkəsi, digər tərəfdən isə Türkiyə və Rusiya arasında regional əməkdaşlıq çərçivəsi kimi Türkiyənin təklif etdiyi “3+2 sxemi”;  Azərbaycanın təklifi olan “3+3+2 planı”: üç Cənubi Qafqaz ölkəsi, qonşu dövlətlər (Rusiya, İran və Türkiyə), Avropa və ABŞ arasında əməkdaşlıq;  Rəsmi Moskva Cənubi Qafqazdakı prosesləri tarixi rəqibləri olan İran və Türkiyə, həmçinin yeni rəqibləri olan ABŞ və Aİ-nin iştirakı olmadan həll etmək iddiasında olduğundan regional problemləri “3+1” (3 Cənubi Qafqaz ölkəsi + Rusiya) formulu əsasında həll etməyə çalışır. “Qafqaz dördlüyü” adlandırılan bu format daxilində indiyədək prezidentlər, təhlükəsizlik şurası sədrləri, dini liderlər səviyyəsində müxtəlif görüşlər keçirilmişdir. Bu birlik hələ ki, yalnız məsləhətləşmələr formasında davam edir.  Rəsmi Tehran region ölkələrinə “3+2” formulunu (3 Cənubi Qafqaz respublikası+Rusiya və İran) təklif edib. Bu sistem təhlükəsizlik və xarici siyasət sahəsində adıçəkilən ölkələrin səylərini birləşdirməsini, birgə əməkdaşlığını nəzərdə tuturdu. “3+2” formulunu təklif etməklə Türkiyəni bu sistemdən kənarda qoymağı düşünən İran yalnız öz tarixi rəqibini deyil, həm də Ankaranın üzvü olduğu NATO-nu və müttəfiqi ol3 Popov E. Rusiya-Azərbaycan: əməkdaşlığın vəziyyəti və perspektivləri //Azerbaijan Focus jurnalı, № 3, oktyabrdekabr 2010, 13-27 s., s. 17. 4 Tanrısevər O. Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığı və strateji əməkdaşlıq mexanizmləri //Analitik Baxış jurnalı, № 5, noyabr-dekabr 2010, 28-33 s., s. 46 5 Həsənov Ə. Azərbaycan Respublikasının Milli İnkişaf və Təhlükəsizlik Siyasəti. Bakı: LetterPress, 2011, 433s., s.. 145, s. 156 6 http://old.yap.org.az/print_preview.php?lang=az&id=30456 243 duğu ABŞ-ı proseslərə təsir göstərmək imkanından məhrum etmək niyyətini gizlətmirdi. Lakin Tehranın bu təklifi region ölkələri tərəfindən birmənalı qarşılanmadı. Bundan sonra İran rəhbərliyi regional təhlükəsizlik sisteminə yeni formul “3+3” sxemini irəli sürdü. Burada artıq söhbət 3 Cənubi Qafqaz Respublikası+Rusiya, İran, Türkiyə formulundan gedirdi. ABŞ-ın regiona gəlişini əngəlləmək üçün İran hətta Vaşinqtonun ən güclü müttəfiqi və Tehranın əsrlər boyu regiondakı rəqibi olan Türkiyə ilə də əməkdaşlığa hazır olduğunu nümayiş etdirdi. Lakin bu təşəbbüs də region dövlətlərinin dəstəyini qazanmadı.  Üç Cənubi Qafqaz ölkəsi, Rusiya və İran arasında əməkdaşlığa dair Ermənistanın təklif etdiyi “3+2” fikri. Rəsmi İrəvan ABŞ və Avropa İttifaqının regiondakı proseslərdə iştirakını məqbul saysa da, bu güc mərkəzlərinə regional dövlətlərlə eyni statusun verilməsinin əleyhinədir7. Yuxarıda göstərilənlərdən başqa iki əlavə model Qərb dövlətləri tərəfindən təklif olunub. Qərbdə təhlükəsizliyə qlobal anlam kimi baxırlar və hesab edirlər ki, hər hansı bir regionun təhlükəsizliyi digər regionların təhlükəsiz olmasından asılıdır:  Qərb dövlətlərinin planı: NATO fəaliyyətinin Şərqə doğru genişləndirilməsi;  MDB planı: MDB kollektiv təhlükəsizlik sazişi. Müxtəlif nüfuzlu tərəflərin Qafqazda təhlükəsizlik əməkdaşlığına dair təklif etdiyi fikirlər və planlar müəyyən xüsusi maraqlar əsasında işlənib hazırlanıb və ehtimal edilir ki, bunlar digər ölkələrin milli maraqlarına və ya ərazidə yaşayan etnik qrupların maraqlarına zidd ola bilər. Aşağıdakı amillər ayrılıqda və ya birlikdə sözü gedən təkliflərin və planların səmərəli icrasında çətinlik yaradır: xarici dövlətlərin ziddiyyətli maraqları; ABŞın hegemonçu siyasəti; Avropanın öz niyyətlərini həyata keçirməkdə zəifliyi; Rusiyanın Qafqaza xüsusi həssaslığı; bəzi Qafqaz ölkələri və onların qonşuları arasında fikir müxtəlifliyi; region ölkələri arasında mövqe və təsir uğrunda rəqabət və nəhayət, regionda qaynayan etnik, siyasi münaqişələr və mübahisələr8 Yekun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Qafqazda bütün tərəfləri birləşdirən kollektiv, birgə təhlükəsizlik anlaşmasının yaradılması mahiyyətinə görə ləng, tədrici bir prosesdir. Bunun üçün addımbaaddım yanaşma, eləcə də region daxilində, onun qonşuluğunda və kənarında yerləşən bütün tərəflərin konkret müsbət, fəal siyasətləri və fəaliyyətləri tələb olunur. Regiondakı ümumi siyasi və psixoloji əhval-ruhiyyənin hərbi vasitələrdən siyasi, diplomatik vasitələrə və yollara, qarşıdurmadan əməkdaşlığa dəyişməsi hələ ilkin mərhələdədir və bütün maraqlı tərəflər onu siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik sahələrində dəstəkləməlidirlər9. Ermanistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və onun regional təhlükəsizliyə təsiri;XX əsrin sonunda SSRİ və sosializm sisteminin süqutu ilə dünyada bir sıra dəyişikliklər baş verdi. Soyuq müharibənin başa çatması ilə beynəlxalq münasibətlərin əsas güc mərkəzləri yeni geosiyasi reallıqlardan çıxış edərək öz fəaliyyətlərini mövcud şəraitə uyğunlaşdırmağı qərara aldılar. Köhnə beynəlxalq münasibətlər sisteminin süqutu ilə yanaşı, yeni dünya düzəninin əsası qoyulmağa başladı. Bütün bu transmilli proseslər digər postsovet respublikalarında olduğu kimi, Azərbaycan dövləti qarşısında da öz milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasətinin formalaşdırılması, ümumi strategiyasının yaradılması və həyata keçirilməsi vəzifəsini irəli sürdü10. Azərbaycan Respublikası 1991-ci il oktyabrın 18-də dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra milli dövlətçilik prinsiplərinə uyğun olaraq yeni xarici siyasət kursunun formalaşdırılması və həyata keçirilməsi ən vacib məsələ kimi qarşıda dururdu. Ermənistanın Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddiaları ilə başlayan hərbi təcavüzün genişlənməsi ölkəmizi ciddi siyasi və iqtisadi problemlərlə üz-üzə qoymaqla yanaşı, dövlətimizin xarici siyasət fəaliyyətində də mühüm vəzifələrin yerinə yetirilməsini ön plana çəkdi. Ermənistanın ölkəmizə qarşı hərbi təcavüzünün qarşısını almaq, onun ağır nəticələrini aradan qaldırmaq, dövlətimizin ərazi bütövlüyünü və təhlükəsizliyini təmin etmək, dünyaya siyasi və iqtisadi inteqrasiya zərurəti düşünülmüş, ardıcıl və fəal xarici siyasət tələb edirdi. Postsovet məkanında ATƏT-in yaxından məşğul olduğu ilk hərbi münaqişə olan Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Sovet dövründə başlanmasına və 1994-cü ilin mayında tərəflər arasında atəşkəs əldə edilməsinə baxmayaraq, hələ də öz həllini tapmamışdır11. 1993-cü ilin ikinci yarısından, yəni Ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışından sonra Azərbaycanın xarici siyasət kursunda mövcud reallıqları nəzərə alan və ölkəmizin milli mənafelərinin qorunmasına yönəlmiş əməli dəyişikliklər edildi. Bu dövrdən başlayaraq həyata keçirilən xarici siyasət məhz Ümummilli liderin adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə özündə müstəqil dövlət maraqlarını və beynəlxalq dəyərləri, ümumi təhlükəsizlik normalarını əks etdirən-şəxsiyyətin, cə7 Həsənov Ə. Azərbaycan Respublikasının Milli İnkişaf və Təhlükəsizlik Siyasəti. Bakı: Letter Press, 2011, 433s., s. 135-136. Tanrısevər O. Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığı və strateji əməkdaşlıq mexanizmləri //Analitik Baxış jurnalı, № 5, noyabr-dekabr 2010, 28-33 s. 9 Babaoğlu H. Dünya Siyasəti və Beynəlxaq Münasibətlər, Bakı: Çinar-Çap, 2010, 562 s., s..155 10 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi Prezident Kitabxanası, Ermənistan- Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi. 187 s., s. 97 11 Azərbaycan tarixi. Ali məktəblər üçün mühazirələr kursu. II hissə (XIX-XXI əsrin əvvəli). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı, 2010, 545 s., s. 135. 8 244 miyyətin, dövlətin təhlükəsizliyinin əsas vəzifələrini, istiqamətlərini və prioritetlərini ehtiva edən yeni milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasəti formalaşdırıldı, sonrakı dövrdə müxtəlif inkişaf mərhələlərindən keçərək təkmilləşdirildi və həyata keçirilməyə başlandı12. Azərbaycanın milli təhlükəsizliyinə olan aktual regional təhdidlər sırasında Cənubi Qafqaz və Xəzər regionunda üstünlük uğrunda ABŞ-Rusiya mübarizəsinin kəskinləşməsini, NATO-Rusiya (KTMT) xətti ilə kəskin qarşıdurmanı, Ermənistan-Azərbaycan və Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin tənzimlənməməsini, Gürcüstan böhranından sonra strateji boru kəmərlərinə və nəqliyyat kommunikasiyalarına artan təhlükəsizlik risklərini, həmçinin ABŞ-ın, İrana qarşı permanent hərbi müdaxilə təhlükəsini göstərmək olar13. Ölkənin milli təhlükəsizliyi üçün başlıca lokal xarici təhlükə Ermənistanın Azərbaycana hərbi-siyasi təcavüzüdür. Bu planlaşdırılmış hərbi təcavüz nəticəsində Azərbaycan ərazisinin 20%-i işğal olunub və bir milyona yaxın vətəndaş öz ölkəsində qaçqına və məcburi köçkünə çevrilib. Ermənistanla münaqişənin həll edilməməsi, işğalın davam etməsi və Dağlıq Qarabağ probleminin tənzimlənməməsi, hərbi əməliyyatların yenidən başlanması riskinin saxlanması istər Azərbaycan, istərsə də, bütöv region üçün davamlı universal təhdid olaraq qalmaqdadır. Regionda mövcud olan dinamik vəziyyətin inkişafından asılı olaraq bu potensial təhlükələr nə vaxtsa Azərbaycanın təməl milli maraqları-suverenliyi, ərazi bütövlüyü, konstitusion quruluşu, siyasi sabitliyi, dayanıqlı iqtisadi inkişafı, vətəndaşların həyatı, hüquq və azadlığı üçün real təhlükəyə çevrilə bilər. Bununla yanaşı, regionda vəziyyətin hansı istiqamətdə inkişaf edəcəyi və Azərbaycanın milli maraqları üçün hansı dərəcədə təhdid yaradacağı təkcə xarici qüvvələrin hərəkətlərindən yox, həm də rəsmi Bakının xarici siyasi səylərinin xarakter və səmərəliliyindən asılı olacaq14. Regionda üstünlük uğrunda geosiyasi mübarizənin kəskinləşdiyi, siyasi, enerji və hərbi maraqların toqquşduğu bir şəraitdə hər bir məsələ üzrə mövqe seçmək Azərbaycan üçün müəyyən risklərlə bağlıdır və bu durum istər yaxın, istərsə də orta perspektivdə pozitiv və neqativ nəticələrin hesaba alınmasını tələb edir. Həmçinin onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın xarici (qlobal, regional və ya lokal) təhdidlərə qarşı səmərəli durmağa hazır və qadir olması xeyli dərəcədə ölkənin daxili vəziyyətindən-daha doğrusu, bir sıra daxili təhdidlərin vaxtında və ustalıqla aradan qaldırılmasından, eyni zamanda dövlət, ictimai və şəxsi maraqların həyata keçirilməsində harmonik balansın təmin edilməsindən asılıdır15. 2008-ci ilin avqustunda baş vermiş Rusiya-Gürcüstan qarşıdurması Cənubi Qafqazda tamamilə yeni bir geosiyasi vəziyyət yaratdı və bunun üzvi nəticəsi kimi qlobal və regional aktorların Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizama salınmasına yönələn səylərini birləşdirdi. Bir sıra təşəbbüslər arasında xüsusi olaraq Rusiya prezidenti D.Medvedyevin Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri ilə birgə 2 noyabr 2008-ci ildə imzaladığı üçtərəfli Moskva deklarasiyasını qeyd etmək olar. Məhz bu deklarasiya nəticəsində 2009-2010-cu illərdə Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin görüşləri daha müntəzəm xarakter daşımış, Rusiya Federasiyasının xarici işlər naziri S.Lavrovun qeyd etdiyi kimi, bu müddət ərzində “hər halda mübahisəli məsələlərin sayı xeyli azalmış” və “baza prinsipləri deyilən prinsiplər üzərində indi də davam edən iş hazırkı mərhələdə tərəflərin razılığını təsbit etməyə imkan yarada biləcək ifadələr tapmaq baxımından müəyyən nəticələr vermişdir”16. Eləcə də nə qədər paradoksal görünsə də, baş tutmayan Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşması təşəbbüsü Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ətrafında gedən danışıqlar prosesinin fəallaşmasına dolayısı da olsa təsir göstərmişdir. Aparılan beynəlxalq müzakirələr bir daha nümayiş etdirmişdir ki, Türkiyənin və Azərbaycanın yekdil rəyi olmadan bu iki sülhməramlı prosesi ayırmaq və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsində irəliləyiş olmadan 1993-cü ildə Kəlbəcərin işğalına cavab olaraq bağlanan ErmənistanTürkiyə sərhədini açmaq mümkün deyil17. Bundan əlavə, 2009-2010-cu illərdə Rusiya, ABŞ və Fransa prezidentlərinin Akvildə (İtaliya) və Muskokada (Kanada) “Böyük səkkizlik” (G-8) ölkələrinin sammitlərində Dağlıq Qarabağ ilə əlaqədar verdikləri iki bəyanat aparıcı aktorların münaqişənin həlli prinsipləri və onların reallaşması ardıcıllığı barədə yekdil yanaşmaya malik olmasının bariz nümunəsidir18. 12 Hüseynova İ. Heydər Əliyev və Qafqazda Sülh Prosesi. Bakı: Çaşıoğlu, 2008, 672 s. Rayner Fraytaq-Virminqhaus. Azərbaycanın xarici və təhlükəsizlik siyasəti //Azerbaijan Focus jurnalı, № 1, 2009, 107 s., s. 128. 14 Akşam qəzeti. Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı'nın kapasitesi 30 milyar metreküpe çıkıyor, 21 yanvar 2012. 15 http://newtimes.az/az/politics/344/ 16 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi Prezident Kitabxanası, Ermənistan- Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi. 187 s., s. 140. 17 Rayner Fraytaq-Virminqhaus. Azərbaycanın xarici və təhlükəsizlik siyasəti //Azerbaijan Focus jurnalı, № 1, 2009, 107 s., s.134 18 Musabəyov R. Azərbaycan və Rusiyanın ikitərəfli münasibətlərində iqtisadiyyat siyasəti üstələyir //Azerbaijan Focus jurnalı, № 3, oktyabr-dekabr 2010, 141-148 s. 13 245 Lakin əfsuslar olsun ki, Azərbaycanın Madrid prinsiplərinin yeniləşdirilmiş variantını qəbul etməsinə baxmayaraq, Ermənistan tərəfi bu məsələ ilə bağlı hələ də heç bir münasibət bildirməmişdir. Təəssüf doğuran cəhətlərdən biri də Minsk qrupuna həmsədrlik edən ölkələrin beynəlxalq təzyiq formalarına üstünlük verməməsidir. Məsələn, Rusiya hesab edir ki, münaqişənin tənzimlənməsində əsas məsuliyyəti Ermənistan və Azərbaycan daşımalı, münaqişə tərəfləri qərarların qəbul edilməsinə məcbur edilməməlidirlər. Tərəflər razılığa gəldikləri halda, Rusiya kompromis qərarı dəstəkləməyə, əldə edilmiş razılığın zamini kimi çıxış etməyə hazırdır və münaqişədən sonrakı dövrdə regionda tarixən formalaşmış geosiyasi qüvvələr balansının saxlanılmasında, regionun isə beynəlxalq siyasi və hərbi rəqabət arenasına çevrilməməsində maraqlıdır19. Belə bir analoji yanaşmanı ABŞ da nümayiş etdirir. H.Klinton Azərbaycana etdiyi rəsmi səfərə həsr olunmuş yekun mətbuat konfransında bəyan etmişdir ki, ABŞ Dağlıq Qarabağ münaqişəsini birbaşa həll edə bilməz, lakin münaqişənin nizamlanmasına dəstək verməyə hazırdır20. Bəzən vasitəçilərin münaqişə tərəflərinə təzyiq göstərməkdən boyun qaçırmaları onunla əlaqələndirilir ki, həll edilməmiş münaqişələrin mövcudluğu aparıcı aktorlar üçün praktiki cəhətdən bitməz-tükənməz resursa çevrilərək, onların regiona geosiyasi təsir göstərməsinə və bu kontekstdə öz milli maraqlarını təmin etməsinə kömək edir21. Azərbaycan kimi kiçik, həmçinin öz inkişafının keçid dövrünü yaşayan dövlətlərin milli təhlükəsizlik strategiyası işlənib hazırlanarkən, çox vaxt məhz xarici impulsların, təhdid və risklərin bir çox daxili təhdidlərin katalizatoru kimi çıxış etdiyini xüsusilə nəzərə almaq son dərəcə vacibdir. Və buna görə də xarici təhdidlərə qarşı effektiv durmaq üçün təkcə səriştəli xarici siyasət yürütmək və ölkənin müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək deyil, həm də milli təhlükəsizliyə olan daxili təhdidləri aradan qaldırmağa və ya minimum həddə endirməyə yönələn səmərəli daxili siyasət, səriştəli dövlət idarəçiliyi tələb olunur. Bu özəllik kiçik ölkələr üçün daxili risk və təhdidlərdən qorunmaq vəzifəsini daha da aktuallaşdırır22. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Aslanova K. Cənubi Qafqaz regionu dövlətlərinin demokratik inkişafı qarşısında duran əsas problemlər. Bakı: Bakı Slavyan Universiteti nəşri, 2001, 4 s. 2. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi Prezident Kitabxanası, Ermənistan- Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi. 187 s. 3. Azərbaycan tarixi. Ali məktəblər üçün mühazirələr kursu. II hissə (XIX-XXI əsrin əvvəli). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı, 2010, 545 s. 4. Babaoğlu H. Dünya Siyasəti və Beynəlxaq Münasibətlər. Bakı: Çinar-Çap, 2010, 562 s. 5. Həsənov Ə. Azərbaycan Respublikasının Milli İnkişaf və Təhlükəsizlik Siyasəti. Bakı: Letter Press, 2011, 433 s. 6. Hüseynova İ. Heydər Əliyev və Qafqazda Sülh Prosesi. Bakı: Çaşıoğlu, 2008, 672 s. 7. Musabəyov R. Azərbaycan və Rusiyanın ikitərəfli münasibətlərində iqtisadiyyat siyasəti üstələyir, //Azerbaijan Focus jurnalı, № 3, oktyabr-dekabr 2010, 141-148 s. 8. Popov E. Rusiya-Azərbaycan: əməkdaşlığın vəziyyəti və perspektivləri //Azerbaijan Focus jurnalı, № 3, oktyabr-dekabr 2010, 13-27 s. 9. Rayner Fraytaq-Virminqhaus. Azərbaycanın xarici və təhlükəsizlik siyasəti //Azerbaijan Focus jurnalı, № 1, 2009, 107 s. 10. Tanrısevər O. Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığı və strateji əməkdaşlıq mexanizmləri //Analitik Baxış jurnalı, № 5, noyabr-dekabr 2010, 28-33 s. 11. Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı'nın kapasitesi 30 milyar metreküpe çıkıyor. Akşam qəzeti, 21 yanvar 2012. 12. http://newtimes.az/az/politics/344/ 13. http://old.yap.org.az/print_preview.php?lang=az&id=30456 14. http://sia.az/az/news/politics/360091-avropa-birliyi-ve-azerbaycantanap-ve-tap-layiheler 19 http://newtimes.az/az/politics/344/ http://old.yap.org.az/print_preview.php?lang=az&id=30456 21 http://sia.az/az/news/politics/360091-avropa-birliyi-ve-azerbaycantanap-ve-tap-layiheleri 22 Musabəyov R. Azərbaycan və Rusiyanın ikitərəfli münasibətlərində iqtisadiyyat siyasəti üstələyir //Azerbaijan Focus jurnalı, № 3, oktyabr-dekabr 2010, 141-148 s. 20 246 Cənubi Qafqaz dövlətlərinin geosiyasi mövqeyi və təhlükəsizlik problemləri: regional təhlükəsizlik siyasəti Xülasə Regionda üstünlük uğrunda geosiyasi mübarizənin kəskinləşdiyi, siyasi, enerji və hərbi maraqların toqquşduğu bir şəraitdə hər bir məsələ üzrə mövqe seçmək Azərbaycan üçün müəyyən risklərlə bağlıdır və bu durum istər yaxın, istərsə də orta perspektivdə pozitiv və neqativ nəticələrin hesaba alınmasını tələb edir. Геополитическое положение и проблемы безопасность стран Южного Кавказа: политика региональной безопасности Резюме Выбирая позицию по каждому вопросу в среду, где преобладает геополитическая борьба за преобладание, а политические и военные интересы рухнули, связаны с определенными рисками для Азербайджана, и для этого требуется достижение положительных результатов как в ближайшем, так и в среднесрочном плане. Geopolitical situation and problems of security in the South Caucasus: regional security policy Summary By choosing a position on each issue in an environment dominated by geopolitical struggle for dominance and whose political, energy and military interests have collapsed, Azerbaijan faces certain risks which require positive and negative results both in the near and medium term. Гапуров Шахрудин Президент Академии Наук Чеченской Республики, доктор ист. наук gapurov2011@ mail.ru. Магамадов Супьян Директор Института гуманитарных исследований Академии Наук Чеченской Республики, кандидат исторических наук, directigi@yandex.ru ПОЛИТИКА РОССИИ В ДАГЕСТАНЕ В НАЧАЛЕ 20-Х ГОДОВ ХIХ ВЕКА Ключевые слова: Россия, Дагестан, Ермолов, Шамхал Тарковский, дагестанские ханы, горцы. Açar sözlər: Rusiya, Dağıstan, Yermolov, Shamkhal Tarkovsky, Dağıstan xanları, dağlılar. Keywords: Russia, Dagestan, Ermolov, Shamkhal Tarkovsky, Dagestan khans, mountaineers. «Год 1820 был для Дагестана годом перелома. Испытав на себе поочередно силу русского оружия и в то же время отчасти поняв мирные цели северных пришельцев, народы его затихли, и весь остальной период управления Ермолова Кавказом, до самого конца 1826 года, может считаться периодом сравнительного мира и добрых отношений между русскими властями и Дагестаном»1. Картина дагестано-российских отношений первой половины 1820-х годов, конечно, была далеко не столь идиллической, как ее описывал В.А. Потто. Именно в этот период на политическую арену Дагестана в качестве самостоятельной политической силы начинают выходить народные массы, начинается складывание основ религиозно-политического учения мюридизма. Считая задачу покорения Дагестана решенной к концу 1820 года, царская администрация приступила здесь к дальнейшему укреплению российского господства. Это должно было выразиться прежде всего в завершении ермоловского плана создания сплошной военной линии от Сунжи до Каспийского моря, выдвинутого им еще в 1818 г. Уезжая в Петербург в конце 1820 г., наместник поручил А. Вельяминову построить крепость на берегу Каспийского моря, на территории шамхальства. Тем самым создавался бы плацдарм для полного покорения Горного Дагестана и удержания в покорности равнинных его частей, т.е. для подавления антиколониальных выступлений. С. Эсадзе цель 1 Потто В.А. Кавказская война. В 5 т. Т. 5. Ставрополь, 1994, с. 273. 247 построения новой крепости (Бурной) сформулировал так: "Чтобы удержать в повиновении и спокойствии Дагестан"2. В Чечне эту роль выполняла Сунженская линия. Царские власти, учитывая важное стратегическое положение шамхальства Тарковского, еще с конца ХVIII в. неоднократно пытались построить здесь военное укрепление, но всякий раз получали твердый отказ шамхалов, понимавших, что с этим закончится их политическая самостоятельность. С наступлением "ермоловской эпохи" ситуация изменилась. Шамхал очутился между многих огней. С одной стороны, его твердыми пророссийскими позициями были недовольны многие дагестанские ханы, считавшие его предателем и марионеткой: ведь с 1818 г. Тарки были превращены в плацдарм, откуда всякий раз начиналось наступление российских войск на Дагестан, а сам шамхал вместе с ними участвовал в боях с непокорными дагестанцами. Специально раздувая эту вражду, кавказское командование передавало шамхалу часть земель, отнимаемых у его непокорных соседей-ханов. В результате шамхал постоянно подвергался нападениям восставших дагестанских феодалов и неоднократно бежал под защиту российских войск. Шамхала ненавидели его подвластные, так как он, находясь под защитой российских штыков, резко увеличил подати и повинности, издевался над ними, часто подвергал их различным наказаниям (вплоть до пыток и предания смерти), не считаясь "ни с адатом, ни с шариатом". Шамхал понимал, что в этих условиях он не сможет управлять своими подданными и защищать свои владения без опоры на российские войска. Наконец, шамхалу, несмотря на его последовательно пророссийские позиции, не доверял и А.П. Ермолов, для которого он был, в любом случае, один из презираемых им кавказских владельцев. "Проконсул" считал, что российское господство в шамхальстве будет надежным и прочным только тогда, когда шамхал будет под контролем российской крепости. Ермолов, привыкший к постоянным нарушениям кавказскими феодалами своих клятв и присяг, не склонен был верить и в верность шамхала. Он не собирался оставлять политическую власть и определенную политическую самостоятельность ни одному горскому феодалу, даже самому преданному. Как строитель российской империи, он вполне обоснованно считал, что государственные административные единицы в конечном итоге должны быть организованы по одному образцу. С построением близ Тарков крепости под контроль царских властей переходили и расположенные рядом соляные озера, которые должны были стать одним из источников поступлений в казну. Под воздействием всех этих факторов Мехди-шамхал в 1820 г. вынужден был согласиться на строительство российской крепости близ Тарков. Правда, Ермолов построил бы ее и без согласия шамхала, что тот, видимо, и понимал. "Основанием Бурной (так будет названа новая крепость – авт.) достигались две цели. Ею заканчивалась, во-первых, предположенная Ермоловым передовая укрепленная линия, начатая на берегах Сунжи, прорезавшая Кумыкскую плоскость, и теперь переброшенная через Сулак к берегам Каспийского моря; во-вторых, завершалось прочное подчинение нам шамхальства и в то же время обеспечивалось сообщение с Астраханью морем"3. При строительстве военных укреплений на Северном Кавказе российское командование широко использовало местных жителей: их обязывали заготавливать и доставлять строительный лес, их принудительный труд использовался и при самом строительстве. А.П. Ермолов, говоря о строительстве военных укреплений в 1818–1819 гг., отмечал, что "все сие сделано малыми весьма средствами и с помощью вновь покоренных народов за ничтожную цену, не требуя на сие ни гроша от казны денег…"4. Укрепления в Чечне в 1818 г. строились еще в условиях непокоренной территории, а крепость Внезапная в 1819 г. – в восставшей Северной Кумыкии и кавказское командование вынуждено было, считаясь с этим, как-то регламентировать повинности и принудительный труд горцев. При строительстве же крепости Бурной, считая Дагестан (тем более – шамхальство), полностью покоренным, военные власти перестали вообще считаться с положением и интересами местного населения. Практически все мужское население шамхальства, включая и присоединенные земли Мехтулинского ханства, было насильно мобилизовано на строительные работы (и соответственно, оторвано от полевых работ). По приказу А. Вельяминова шамхал еще зимой 1821 г. начал заготовку строительного леса для будущей крепости. В апреле того же года в Тарки под командованием начальника штаба прибыл почти пятитысячный отряд русских войск при 14 орудиях и началось строительство крепости. Она, по словам ее первого коменданта Н.Н. Муравьева-Карского, "строилась весьма малыми средствами от казны, почти за счет обывателей, которых все прошлое лето (т.е. 1821 г. Г.Ш.) Вельяминов без пощады принуждал в возке материалов…"5. П. Зубов также отмечал, что крепость Бурная строилась "только собственными средствами" шамхальской провинции6. 2 Эсадзе С. Штурм Гуниба и пленение Шамиля. Тифлис, 1909, с. 33. Утверждение русского владычества на Кавказе (УРВК). В 8 т. Т.3. Ч. 1. Тифлис, 1904, с. 497. 4 Ермолов А.П. Письма. Махачкала, 1926, с. 45. 5 Записки Н.Н. Муравьева-Карского (май 1822 – декабрь 1823 г.) // Русский архив. 1888. №7, с. 313. 6 Зубов П. Картина Кавказского края, принадлежащего России и сопредельных оному земель, в историческом, статистическом, этнографическом, финансовом и торговом отношениях. СПб., 1835, с. 87. 3 248 Тяжкий принудительный труд на строительстве крепости вызвал возмущение среди жителей шамхальства, которые все чаще стали отказываться от исполнения своих повинностей – "давать рабочих и арбы"7. Военные власти и шамхал, отныне уже полностью зависимый от них и потерявший свою "вековую историческую роль"8, отвечали на это ужесточением наказаний. "Одна строгость, считало военное командование, – могла их (шамхальцев – авт.) сдержать в порядке при таких трудах и повинностях"9. Однако "строгости" только увеличивали недовольство населения. Начавшееся строительство Бурной встревожило и соседних с шамхальством горцев и "глухой ропот пошел по горам"10. Всем этим решил воспользоваться Аварский Султан-Ахмед-хан. Он обратился к дагестанцам и чеченцам с призывом подняться на вооруженную борьбу против России. В антироссийской пропагандистской работе ему активно помогал мулла Сеид-Кази-Эффендий, "человек, обладавший необычайным даром слова"11. Однако, время антироссийских выступлений, подобных "ханскому движению", уже проходило. Как ни тяжел был колониальный гнет, народные массы не хотели бороться с ним под руководством феодалов, которые потеряли уже свой авторитет в качестве военно-политических руководителей. Акуша, Каракайтаг, Табасарань, Казыкумух и большая часть мехтулинцев отказались поддержать Аварского хана12. С большим трудом ему удалось "собрать с разных племен Чечни и Дагестана" около 1 тыс. человек, с которыми он явился в свое бывшее мехтулинское владение, намереваясь нападениями отсюда остановить строительство крепости Бурная13. Аварскому хану и араканскому мулле "удалось произвести только некоторые волнения в мехтулинских селениях и отчасти в самих Тарках, где жители отказались давать арбы и выходить на крепостные работы"14. Однако вооруженного восстания в шамхальстве не произошло. Из Тарков против Аварского хана был направлен российский отряд в 600 штыков при 6 орудиях, к которому присоединилась и конница Аслан-хана Кюринского. Восставшие отошли к горному селению Аймеки, где и произошел решающий бой, исход которого, как всегда, решила артиллерия, на руках поднятая на гору солдатами. Поставленная на прямую наводку, она "обращала дома в развалины, уничтожала каменные сакли и башни и зараз выводила из строя несколько человек"15, тем не менее "неприятель…, защищаясь упорно, осыпал пулями пехоту"16. Об ожесточенности боя говорит тот факт, что российские войска потеряли под Аймеки убитыми 13 нижних чинов и 3 обер-офицера, 49 солдат было ранено17. Восставшие были разгромлены, Аварский хан был ранен, но сумел снова уйти в горы. Как всегда в таких случаях, "селение Аймеки было разорено до основания"18. К осени 1821 г. крепость Бурная в основном была построена, хотя вспомогательные работы здесь продолжались вплоть до конца 1821 г. Первоначально гарнизон его составляли 2 батальона пехоты, рота саперов и 4 орудия, т.е. свыше двух тысяч солдат и офицеров. В 1822–1823 гг. погибли или умерли три наиболее непримиримых противника России в Дагестане – Ших-Али-хан Дербентский, уцмий Каракайтагский Адиль-хан и Аварский Султан-Ахмед-хан. С их смертью заканчивается "феодальный" этап в антироссийском движении в Дагестане. "…Организованные военные выступления дагестанских феодалов за сохранение самостоятельности страны потерпели поражение…"19. Остальные дагестанские феодалы с 1821 г. прекратили, в основном (имеется в виду Аммалат-Бек) вооруженное сопротивление российским властям, примирились с потерей политической самостоятельности и власти, стали превращаться в союзников, в опору царизма, в часть российского аппарата управления Дагестаном. Все европейские державы в своих колониях нуждались в поддержке местных социальных верхов, с помощью которых легче было управлять зависимым населением. Сами же восточные феодалы, удостоверившись в невозможности сохранить прежнюю политическую самостоятельность, шли в услужение колониальным властям, чтобы сохранить свои экономические интересы и, прежде всего, экономическую зависимость подвластного населения. Получался взаимовыгодный союз. На Северном Кавказе происходил тот же процесс. 7 Дубровин Н.Ф. История войны и владычества русских на Кавказе. В 6 т. Т. 4. СПб., 1884, с. 475. УРВК., с. 497. 9 Русский архив. 1888. № 7. с. 327. 10 УРВК., с. 498. 11 Там же. 12 Потто В.А. Указ. соч., с. 278. 13 Дубровин Н.Ф. Указ. соч., с. 475. 14 УРВК., с. 498. 15 Дубровин Н.Ф. Указ. соч., с. 475. 16 Зубов П. Указ. соч., с. 88. 17 Там же., с. 89. 18 Там же. 19 Магомедов Р.М. У истоков имамата // Газимухаммед и начальный этап антифеодальной и антиколониальной борьбы народов Дагестана и Чечни. Махачкала, 1997, с. 22. 8 249 К 1822–1823 гг. все дагестанские правители, выступавшие против российского господства, были либо отстранены от власти, либо уничтожены. Управление в их владениях было передано либо приставам (прямое российское управление), либо преданным России феодалам (косвенное управление). Подобная дифференциация управления широко практиковалась в английских и французских колониях, причем косвенное управление оказывалось зачастую более эффективным. Лишая дагестанских ханов их политической власти, жестоко наказывая их за непокорность, Ермолов "в то же время … обдуманно и систематически подчинял себе владельцев, действуя на них мерами то строгости, то щедрости" 20. В бывших ханствах, кроме отдельных приставов или воинских командиров, не было других представителей русской администрации и повседневная деятельность дагестанских феодалов, их власть над подданными не подвергались мелочной регламентации. Покорность и лояльность их щедро вознаграждалась царизмом: они получали хорошее жалованье, единовременное пособие, воинские звания и т.п.21 После мехтулинских событий 1823 г. (об этом речь будет ниже) А.П. Ермолов приходит к выводу, что в некоторых случаях целесообразнее, с точки зрения эффективности управления и удержания населения в повиновении и покорности, вернуть к управлению изъявляющих преданность России представителей бывших ханских фамилий. Считая, что "восстановление на прочных основаниях русского управления в Мехтуле после бывшего бунта представляло много затруднений"22, Ермолов восстановил Мехтулинское ханство (за исключением земель, отданных ранее шамхалу) и передал управление им представителю бывшей ханской семьи Ахмет-хану Дженгутайскому, который выразил полную преданность России и принес соответствующую присягу23. Первые шаги были предприняты и для примирения с семьей уцмия Каракайтагского – ей было возвращено в 1823 г. селение Янгикент. Таким образом, Ермолов в отношении дагестанских владельцев первой половине 1820-х годов стал проявлять определенную, не присущую ему прежде, гибкость и дипломатичность. Опасности для российской власти они уже не представляли, но могли быть полезными в управлении краем, так как их власть была более привычной для населения, казалась менее тягостной, чем власть приставов. Как считал теперь Ермолов, ханская форма управления "могла дать народу спокойствие по привязанности жителей к нему"24. На смягчение позиций Ермолова по отношению к дагестанским ханам повлияло и обострение отношений с Ираном и Турцией, которое могло привести к новой войне их с Россией. Как правило, эти восточные державы всегда пытались использовать в своих интересах недовольных Россией горских феодалов. Ермолов, проявив политическую дальновидность, решил лишить их этой возможности, и, пойдя на некоторые уступки, поставить большинство дагестанских владельцев на службу России. "И это было не случайно, – отмечает Г.Ш. Гамзаев, – так как в середине 20-х гг. ХIХ в. военному командованию потребовались надежные союзники на территории Дагестана"25. Подобная политика Ермолова полностью оправдалась позже. Тифлисский военный комендант Н.М. Сипягин в апреле 1828 г. доносил в Петербург, что после начала русско-иранской войны 1826 г. Тегеран заслал в Дагестан множество агентов, пытавшихся поднять горцев против России. "Для удержания надлежащего порядка предприняты были все меры, и к тому много способствовали дагестанские владельцы"26. Изменение политики Ермолова в отношении дагестанской знати было продиктовано и тем, что к этому времени "старое поколение" дагестанских правителей (за исключением шамхала), сформировавшихся и правивших определенное время в качестве самостоятельных, независимых владельцев, "вкусивших" от "пирога" абсолютной власти и не желавших ее терять, уже сошла с политической арены Дагестана и Россия имела дело уже со "вторым поколением", готовым служить ей на предлагаемых условиях. Для этих феодалов образцом уже был Аслан-хан Кюринский, а не Ших-Али-хан Дербентский. Они уже прекрасно сознавали, что их власть и выгода полностью зависят от преданности России. В отношении кабардинских владельцев в первой половине 20-х годов ХIХ в. политика наместника была значительно более жесткой: здесь он действовал ультимативными методами. Кавказская администрация меняла одних дагестанских правителей (точнее, управляющих) на других, но они уже были не более чем высокопоставленными российскими чиновниками (правда, на особых правах), чья деятельность, единственно, не была регламентирована, как у чиновников в центральных губерниях империи. Н.И. Покровский считал, что после 1820-го года Дагестан "составлен был из ханств – вассалов России", а к концу первой четверти ХIХ в. царизм закрепляет в Дагестане со20 Потто В.А. Указ. соч., с. 291. Гаджиев В.Г. Начальный этап в истории народно-освободительной борьбы Дагестана и Чечни как исследовательская проблема // Газимухаммед и начальный этап антифеодальной и антиколониальной борьбы народов Дагестана и Чечни. – Махачкала, 1997, с. 13. 22 Потто В.А. Указ. соч., с. 292. 23 РГВИА. Ф. ВУА. Д. 6550. Л. 2. 24 Потто В.А. Указ. соч., с. 292. 25 Гамзаев Г.Ш. Политика русского царизма в Дагестане в 20-х годах ХIХ в. // Газимухаммед и начальный этап…, с.. 68. 26 Материалы по истории Дагестана и Чечни. Сб. док. Т. 3. Ч.1. 1801–1839 гг. Махачкала, 1940, с. 184. 21 250 юз с феодалами на основе превращения последних в послушных вассалов императора всероссийского, но с поддержкой, которую царизм оказывает им против всякого рода выступлений "подвластных" крестьян, с утверждением закрепощения горской крестьянской массы27. Высшая же власть в Дагестане по-прежнему была в руках военного командования. В 1822 году в Дагестане Ермолов вводит должность военно-окружного начальника, которым назначается командующий здесь войсками. "Проконсул" продолжает следовать выдвинутому им еще в 1816 г. принципу: управление гражданскими и военными делами должно быть сосредоточено в одних руках – в руках военных. В 1822 г. командующим войсками в Дагестане (а соответственно, военно-окружным начальником) был назначен генерал-майор Краббе. Табасаран и Каракайтаг были выделены в отдельное управление, которое было возложено на командира Куринского полка Верховского, штаб которого был расположен в Дербенте28. 1823 год вошел в историю Дагестана не только тем, что в это время начались первые проповеди Магомеда Ярагского, позже составившие основу идеологии мюридизма. В этом году в некоторых районах Дагестана (прежде всего – в шамхальстве) волнения, в которых народные массы (зависимые крестьяне, уздени, свободные общинники) впервые самостоятельно выступили против своих владельцев и российских властей. Н.И. Покровский назвал их "первыми признаками", "первым словом" того массового народного движения, которое развернется в Дагестане в 30–50-е годы ХIХ в.29 В 1823 г. часть шамхальцев и мехтулинцев, доведенных до крайности ростом феодального гнета, произволом российских властей ("нелюбовь к русским разжигалась неосторожными действиями местных начальников")30 и введенными с 1821 г. принудительными работами работами на строительстве военных укреплений, подняли восстание. Оно было направлено "против шамхала и русских"31. Н.А. Волконский также отмечает, что "целью мехтулинцев было попробовать, не удастся ли им освободиться от русского пристава и вообще выбиться из-под русской власти" и гнета шамхала 32. Восставшие в июле 1823 г. убили пристава Батырова (офицера Кизлярского казачьего войска), весьма грубо и жестоко обращавшегося с горцами, отказались повиноваться шамхалу, российским властям и выходить на крепостные работы. Волнения начались также в Каракайтаге и Табасарани. "В 1823 г., – писал П. Зубов, – … жители Мехтулинского округа, … сделав договор с большею частью подвластных … шамхала Тарковского, с аварцами и другими горскими народами, убили поставленного над ними приставом … офицера и подняли оружие" 33. Для подавления восстания по приказу А.П. Ермолова был сформирован особый отряд под командованием Краббе. 29 июля российские войска разбили один из отрядов повстанцев под селением Каранай. На следующий день, 30 июля, у селения Эрпели произошел новый жестокий бой с закрепившимися там повстанцами, длившийся свыше 8 часов. На стороне шамхальцев в нем участвовали и их соседи – горцы из вольного общества Койсубу, которые "постоянно помогали всем возмутителям в Дагестане и без всякого сомнения, являлись самыми беспокойными и опасными в оном обществе"34. Л.А. Богуславский отмечал, что под Эрпели произошла "кровопролитная схватка" и горцы "отчаянно наступали"35. На этот раз российским войскам не помогла и артиллерия и они вынуждены были отступить. Ермолов писал, что "неприятель в этом бою" "дрался довольно упорно"36. При этом он особо отметил участие в нем койсубулинцев: "При сем случае койсубулинцы приходили во множестве на помощь взбунтовавшимся и дрались с довольной упорностью"37. Наместник вынужден был признать, что российские войска "отошли на другой день"38. В.А. Потто высказывался более определенно: "…Сражение при Эрпели было не совсем удачно"39. Сопротивление повстанцев под Эрпели было настолько сильным, что российские войска, не возобновляя наступление, отступили к селению Кяфыр-Кумык. События 30 июля 1823 г. привели к дальнейшему разрастанию восстания: "по дорогам повсюду стали появляться вооруженные толпы аварцев, койсубулинцев, приезжих чеченцев и даже хищников из южных татарских областей"40. Восставшие горцы собрались у Кяфыр-Кумыка, где 15 августа и прои27 Покровский Н.И. Кавказские войны и имамат Шамиля. М., 2000, с. 134, 137–138. АКАК. Т. IV. Ч. 2., с. 74. 29 Покровский Н.И. Указ. соч., с. 134–135. 30 Лобанов-Ростовский М.Б. Начало мюридизма на Кавказе // Русский архив. 1865. № , с. 1157. 31 УРВК. Т. 3. Ч. 2, с. 511. 32 Волконский Н.А. Война на Восточном Кавказе с 1824-го по 1834 год в связи с мюридизмом //Кавказский сборник. Т. 10. Тифлис, 1886, с. 22, 24. 33 Зубов П. Указ. соч., с. 142. 34 РГВИА. Ф. ВУА. Д. 6528. Л. 129. 35 Богуславский Л.А. История Апшеронского полка. В 2 т. Т. 1. Махачкала, 1993, с. 374. 36 Записки А.П. Ермолова. 1798–1826. М., 1991, с. 389. 37 АКАК. Т. VI. Ч. 2. с. 17. 38 Записки А.П. Ермолова. с. 389. 39 Потто В.А. Указ. соч., с. 288. 40 Там же. 28 251 зошло решающее сражение. Начавшись днем, оно продолжалось всю ночь, "до восьми часов утра… с равным с обеих сторон ожесточением. У неприятеля в бою приняли участие все старики; многим из горцев не доставало огнестрельного оружия и они дрались короткими дротиками"41. Дагестанские повстанцы потерпели поражение. По данным В.А. Потто, Н.А. Волконского и А.П. Ермолова, в бою под Кяфыр-Кумыком участвовало 6 тыс. горцев42. П. Зубов писал, что их было 10 тыс., а Л.А. Богуславский – 15 тыс.43 Видимо, ошибается все-таки Л.А. Богуславский, поскольку география восстания была неширока: оно охватило лишь меньшую часть шамхальства и отошедшие к нему мехтулинские селения. Правда, на помощь им прибыли крупный отряд койсубулинцев и небольшие группы других дагестанцев и чеченцев. Большая часть дагестанцев в восстании не участвовала. В целом, в Дагестане еще не созрела окончательно почва, и, прежде всего, идеологическая, для широкого, массового народного движения. Кроме этой общей причины, были еще и две частные, объясняющие, почему восстание в шамхальстве в 1823 г. не было поддержано соседними дагестанскими народами (за исключением койсубулинцев). Во-первых, в дагестанском обществе не было единства относительно вооруженной борьбы против России. В первой половине 20-х годов ХIХ в. в равнинном Дагестане, как и в Чечне, сложились группы людей, чьи экономические интересы и выгода напрямую зависели от мира с Россией. Прежде всего, это были торговцы и ремесленники. Они были заинтересованы в экономической и политической интеграции Дагестана в состав российского государства, развитии российско-дагестанских торгово-экономических отношений. Вопросы борьбы за независимость Дагестана их не волновали, более того, они были против этой борьбы. В.А. Потто подчеркивал, что "бедный бездомный и буйный люд" в шамхальстве выступал за вооруженную борьбу с Россией, "но сильная партия степенных и зажиточных желала спокойствия". У соседей шамхальцев и мехтулинцев также "появлялись партии, склонявшиеся к миру"44. Эти люди имели значительный вес в равнинном и Нагорном Дагестане и сумели в 1823 г. удержать население от участия в вооруженном восстании. Второй фактор связан с акушинцами. Союз сельских обществ Акуша-Дарго всегда играл видную роль в военно-политической истории Дагестана. От позиций акуша-даргинцев зачастую зависел исход военных событий в этой стране. Понимая эту ведущую роль Акуша-Дарго, А.П. Ермолов после покорения ее в декабре 1919 г. решил поставить ее в особое положение в Дагестане, чтобы не давать ее жителям почвы для антироссийских выступлений. "Проконсул" сменил здесь правителя (им был назначен "весьма почтенный и всеми уважаемый" Зухум-кадий), но в остальном даргинцы оставались "совершенно свободными", им было сохранено прежнее управление и они "не несли никакой казенной повинности" и "положение их общества было предметом зависти прочих дагестанских народов"45. Летом-осенью 1823 г. судьба восстания в Дагестане во многом зависела от позиций акушинцев. Если бы они поддержали восставших, остальные дагестанцы – табасаранцы, каракайтагцы и др. – готовы были принять более активное участие в антироссийской, освободительной борьбе. Однако Акуша-Дарго сохранила спокойствие. "Если мятеж не принял более широких размеров, – отмечается в "УРВК", – то этим мы обязаны только акушинцам, сохранившим, среди начавшихся смут, непоколебимую верность. Благодаря их твердости, волнения, начавшиеся было одновременно в Каракайтаге и Табасарани, легко были прекращены даже без помощи войск, одной милицией казикумухского хана"46. Поведение акушинцев в 1823 г. еще раз свидетельствует о том, что антироссийское движение на Северном Кавказе в Х1Х в. было порождением колониальной политики царизма. Там, где колониальный гнет становился невыносимым, незамедлительно вспыхивали народные волнения. Если бы царские власти на присоединяемых к России территориях не производили бы массовых конфискаций земель, не устанавливали бы тяжелые повинности и подати, не вмешивались бы грубо в местные обычаи и традиции, не отвечали бы жестокими карательными экспедициями на малейшее проявление неповиновения горцев – не было бы и Кавказской войны. Но все перечисленное – закономерное проявление колониальной политики любой великой державы, это – ее природа, суть. Несмотря на все особенности российской политики на Северном Кавказе, она в ХIХ в. в целом, в основных своих проявлениях, развивалась в русле колониальных отношений. Несмотря на малую масштабность и кратковременность восстания 1823 г. в Дагестане, при ее подавлении российские войска понесли значительные потери – было убито, ранено и пропало без вести 15 офицеров и 120 нижних чинов47. Это восстание во многом было показательным. Впервые в Дагестане в 41 Богуславский Л.А. Указ. соч., с. 376. Потто В.А. Указ. соч., с. 288; Волконский Н.А. Указ. соч., с. 24; Записки А.П. Ермолова. 1798-1826, с. 390. 43 Зубов П. Указ. соч., с. 143; Богуславский Л.А. Указ. соч., с. 375. 44 Потто В.А. Указ. соч., с. 290. 45 Алиев Б.Г., Умаханов М.С. К вопросу об участии даргинцев в начальный период борьбы горцев Дагестана и Чечни // Газимухаммед… с. 129. 46 УРВК., с. 515. 47 Там же. 42 252 нем ведущую роль играет крестьянство. Феодалы – Султан-Ахмед-хан Аварский (он погиб еще до Эрпелинского сражения), Аммалат-Бек и другие лишь примкнули к восстанию и затем попытались его возглавить. Это первое крупное народное выступление, в котором соединились антифеодальные и антиколониальные мотивы. Мусульманское духовенство, религиозные лозунги не играли в нем почти никакой роли. "В 1823 г. мы ничего не знаем еще о религиозной оболочке движения"48. В нем нет четко оформившихся идейно-организационных начал, хотя в Чечне уже с 1822 г. духовенство и религиозные мотивы начинают играть определенную роль. Н.И. Покровский высоко оценивал значение восстания 1823 года в Дагестане, которое показало, "что к двадцатым годам в дагестанских ханствах скопилось много горючего материала". Он видел в нем "грозные симптомы надвигающихся событий: выступление шамхальского крестьянства, поддержанное выступлением крестьянства "вольных обществ"49. События в Дагестане в 1823 г. чрезвычайно встревожили А.П. Ермолова. Поэтому, несмотря на разгром повстанцев под Кяфыр-Кумыком, опасаясь новой вспышки и разрастания восстания, он решил с дополнительными военными силами лично прибыть в Дагестан. "Получив о сих происшествиях известия, – пишет он, - почел я нужным быть сам в Дагестане. Малое число войск, там находящихся, могло ободрить горские народы к новым предприятиям… Сверх того, нельзя было совершенно положиться на акушинцев, которых присоединение к мятежникам могло быть опасным…"50. В октябре 1823 г. с отрядом из 2 батальонов пехоты (один из них был отозван из Кабарды), сотни линейных казаков при 8 орудиях главнокомандующий прибыл в Дагестан51. К этому времени волнения в Дагестане в основном улеглись, но, тем не менее, А.П. Ермолов решил предпринять карательную экспедицию против койсубулинцев. Однако она была прекращена вскоре после ее начала из-за рано наступившей зимы. Под угрозой захвата всего скота, перегоняемого койсубулинцами на зиму на равнинные пастбища, они были вынуждены выдать аманатов. Не желая обострять еще больше политическую ситуацию в Дагестане (в условиях, когда рядом бурлила Чечня, неспокойно было в Кабарде), "проконсул" не стал наказывать Табасаран, Каракайтаг, шамхальцев и мехтулинцев, приняв изъявления их покорности. На мехтулинцев (за убийство пристава Батырева) был наложен штраф в виде поставок хлеба и вина для войск, "а сверх того взыскал и небольшое количество денег, …дабы наказание было чувствительнейшим"52. А.П. Ермолов провел в Дагестане, в Казанищах (Мехтулинское ханство) всю зиму 1823–1824 гг. В 1820-е годы, когда антироссийские выступления регулярно происходили в Чечне, Кабарде и Дагестане, наместнику постоянно не хватало наличных войск. Поэтому ему приходилось часто перебрасывать их с одной части региона в другую, в зависимости от меняющейся ситуации. Дореволюционный источник отмечал, что на Северном Кавказе "русская власть водворялась и поддерживалась только силою оружия; приходилось бросаться то в ту, то в другую сторону для усмирения горцев"53. Именно из-за нехватки войск Ермолов вынужден был отказаться от предложения Краббе построить летом 1823 г. военное укрепление в Темир-Хан-Шуре, "для удержания в страхе койсубулинцев и других племен Дагестана"54. Недокомплект в войсках Кавказского корпуса к 1823 г. составлял 16 тыс. человек и Ермолов настоятельно просил Петербург прислать на Кавказ дополнительные силы, особенно учитывая волнения среди горцев и угрозу нападения Ирана на Закавказье. "Просьбу главнокомандующего уважили", но вместо просимых 16 тыс. штыков прислали только 9 тыс., и то это были "самые худшие люди из полков, неспособные к фронту, штрафованные и т.п., так что не успели эти роты явиться на Кавказ, как в них начались многочисленные побеги"55. Прекращение волнений в Дагестане осенью 1823 г. без обычных в таких случаях массовых карательных экспедиций А.П. Ермолов в докладе в Петербург приписал своей умеренной военно-административной деятельности. "…Не употребляя силы оружия и совершенно без выстрела понудил я их (непокорных дагестанцев. – Г.Ш.) дать аманатов и вольные общества лезгин, живущие в горах по обоим сторонам реки Койсу, известные под общим названием койсубулинцев, мне оных доставили. Кротким обращением и терпением превозмог я упорство сих народов, не подвергая войска потере…"56. Петербург остался весьма довольным. В рескрипте от 15 февраля 1824 г. Александр I писал Ермолову: "Алексей Петрович! С истинным удовольствием читал я донесение ваше из Дагестана от 25 января. Мне весьма приятно было видеть из оного счастливое во всех отношениях окончание 48 Покровский Н.И. Указ. соч., с. 137. Там же, с. 137-138. 50 Записки А.П. Ермолова. 1798-1826, с. 390-391. 51 Там же, с. 391. 52 УРВК, с. 517. 53 Граф Николай Иванович Евдокимов. 1804-1873 // Русская старина. 1888. №4, с. 151. 54 Козубский Е. Очерки истории города Темир-Хан-Шуры // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Вып. ХIХ. Тифлис, 1894, с. 6; АКАК – Т. VI. Ч. 2, с. 18. 55 Богуславский Л.А. Указ. соч., с. 378. 56 Материалы по истории Дагестана и Чечни. Т. 3, с. 176. 49 253 предприятия вашего к восстановлению спокойствия, нарушенного в том краю мятежествующими горскими народами, но особенную мою благодарность заслуживают меры кротости, принятые вами ля достижения сей цели. Они совершенно соответствуют намерениям моим; почитая жителей Дагестана вместе и обитателями части Российской империи (подобное заявление Александром I было сделано только в отношении дагестанцев. – Г.Ш.), я всегда с крайним сожалением принимал известия о употреблении силы оружия к обузданию их своеволия; тем более остаюсь довольным настоящим укрощением их, без всякого кровопролития в действие приведенным…"57. В этом рескрипте важен еще один момент. В 1820 г. император выразил благодарность Ермолову за "окончательное покорение" Дагестана. Выходит, он знал, что при этом была "употреблена сила оружия" против "обитателей части Российской империи". Следовательно, Александр I выражал Ермолову признательность за сам факт покорения горцев: методы достижения этого не всегда были важны. Таким образом, за исключением самых вопиющих действий главнокомандующего и его подчиненных, его деятельность на Северном Кавказе в целом одобрялась Александром I, который "высоко ценил могучий ум Ермолова, его прежние заслуги и его решительные действия в Чечне и Дагестане"58. Список литературы 1. Акты, собранные Кавказскою Археографическою Комиссиею: Т. 1-12. / Т. VI. Ч. II. Тифлис: тип. Гл. упр. Наместника Кавк., 1875, 954 с. 2. Алиев Б.Г., Умаханов М.С. К вопросу об участии даргинцев в начальный период борьбы горцев Дагестана и Чечни // Газимухаммед и начальный этап антифеодальной и антиколониальной борьбы народов Дагестана и Чечни. Материалы международной научной конференции (13-14 октября 1993 г., г. Махачкала). Махачкала, 1997, 238 с. 3. Богуславский Л.А. История Апшеронского полка. В 2 т. Т. 1. Махачкала, 1993, 552 c. 4. Волконский Н.А. Война на Восточном Кавказе с 1824-го по 1834 год в связи с мюридизмом // Кавказский сборник. Т. 10. Тифлис, 1886, 200 с. 5. Гаджиев В.Г. Начальный этап в истории народно-освободительной борьбы Дагестана и Чечни как исследовательская проблема // Газимухаммед и начальный этап антифеодальной и антиколониальной борьбы народов Дагестана и Чечни. Махачкала, 1997, 238 с. 6. Гамзаев Г.Ш. Политика русского царизма в Дагестане в 20-х годах Х1Х в. // Газимухаммед и начальный этап… 238 с. 7. Граф Николай Иванович Евдокимов. 1804–1873 // Русская старина. 1888. №4-6, 784 с. 8. Дубровин Н.Ф. История войны и владычества русских на Кавказе. В 6 т. Т. 4. СПб., 1884, 536 с. 9. Ермолов А.П. Письма. Махачкала, 1926, 56 с. 10. Записки А.П. Ермолова. 1798–1826. М., 1991, 464 c. 11. Записки Н.Н. Муравьева (май 1822 – декабрь 1823 г) // Русский архив. 1888, №7, 196 с. 12. Записки Алексея Петровича Ермолова с приложениями. В 2 ч. Ч. 2. Приложение. М., 1869, 434 c. 13. Зубов П. Картина Кавказского края, принадлежащего России и сопредельных оному земель, в историческом, статистическом, этнографическом, финансовом и торговом отношениях. СПб., 1835, 234 с. 14. Козубский Е. Очерки истории города Темир-Хан-Шуры // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Вып. ХIХ. Тифлис, 1894, 325 с.; АКАК.Т. VI. Ч. 2. 15. Лобанов-Ростовский М.Б. Начало мюридизма на Кавказе // Русский архив. 1865. №3, 71 с. 16. Магомедов Р.М. У истоков имамата // Газимухаммед и начальный этап антифеодальной и антиколониальной борьбы народов Дагестана и Чечни. Махачкала, 1997, 238 с. 17. Материалы по истории Дагестана и Чечни. Сб. док. Т. 3. Ч.1. 1801–1839 гг. Махачкала, 1940, 471 c. 18. Покровский Н.И. Кавказские войны и имамат Шамиля. М., 2000, 511 с. 19. Потто В.А. Кавказская война. В 5 т. Т. 5. Ставрополь, 1994, с. 273, 406 с. 20. Утверждение русского владычества на Кавказе (УРВК). В 8 т. Т.3. Ч. 1. Тифлис, 1904, 590 c. 21. Щербатов А.П. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич. Его жизнь и деятельность. В 5 т. Т. 2. СПб., 1890, 331 c. 22. Эсадзе С. Штурм Гуниба и пленение Шамиля. Тифлис, 1909, 208 c. XIX əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində Rusiyanın Dağıstanda siyasət Xülasə Məqalədə XIX əsrin 20-ci illərinin birinci yarısında Rusiya-Dağıstan əlaqələrindən bəhs edilir. Rusiya hakimiyyət orqanları 1818-1819-cu illərdə Dağıstanda anti-Rusiya çıxışları yatırıldı. Qeyd edilir ki, regionda güc istifadə edərək nizam qurmaq çətin başa gəldi. Ona görə də bu Dağıstanda kütlələrin narazılığına səbəb oldu və müridizm və muridizm hərəkətı başlandı. 57 58 Записки Алексея Петровича Ермолова с приложениями. В 2 ч. Ч. 2. Приложение. М., 1869, c. 171-172. Щербатов А.П. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич. Его жизнь и деятельность. В 5 т. Т. 2.- СПб., 1890, c. 33. 254 Политика России в Дагестане в начале 20-х годов ХIХ века Резюме В работе рассматриваются российско-дагестанские отношения в первой половине 20-х годов ХIХ века. Отмечается, что российские власти, подавив антироссийские выступления в Дагестане в 1818–1819 гг., начали жесткими, силовыми методами устанавливать в регионе колониальные порядки. Это породило новое недовольство народных масс в Дагестане, на основе которого и возникли мюридизм и мюридистское движение. Russia's policy in Dagestan at the beginning of the 20th anniversary of the XIXth century Summary The work deals with Russian-Dagestan relations in the first half of the 20-ies of the nineteenth century. It is noted that the Russian authorities, suppressing anti-Russian statements in Dagestan in 1818-1819, began by using tough, forceful methods to establish colonial orders in the region. This gave rise to a new discontent among the masses in Dagestan, on the basis of which Muridism and the Muridist movement arose. Магарамов Шарафетдин Старший научный сотрудник ФГБУН Института Истории, археологии и этнографии Дагестанского научного центра РАН, кандидат исторических наук sharafеtdin80@mail.ru ПОПЫТКИ АНГЛИЧАН МОНОПОЛИЗИРОВАТЬ ТОРГОВЛЮ НА КАСПИЙСКОМ МОРЕ Ключевые слова: Каспийское море, каспийское торговое мореплавание, английские купцы, Московская торговая компания, международная торговля, торговые привилегии. Keywords: Caspian Sea, Caspian trade navigation, English merchants, Moscow trading company, international trade, trade privileges. Волжско-Каспийский торговый путь с периода раннего средневековья являлся одной из наиболее значимых торговых артерий между Западом и Востоком. Вплоть до середины XVI в. появление русских купцов на Каспии носило эпизодический характер. С выходом Московского государства на севере к Каспийскому морю началось усиленное развитие торгового мореходства на Каспии. Выход России к Каспию заинтересовал и английских торговых агентов и купцов. Появление последних на Каспии стало важным этапом в развитии каспийской морской торговли. В середине XVI в. английские купцы начинают активный поиск новых рынков для расширения своей торговли. В 1551 г. в Лондоне была создана торговая компания «Тайна и компания купцов-путешественников для открытия неведомых земель, стран, островов и мест» (переименованная 1555 году в «Московскую компанию»). Основателем ее стал знаменитый итальянский мореплаватель и картограф Себастьян Кабот 1 (ок. 1476-1557), прослуживший много лет главным штурманом флота Священной Римской империи, затем поступивший на службу к английскому королю Эдуарду IV. Компания намеревалась найти северо-восточный путь в Китай, и разрушить торговую монополию Испании и Португалии. На поиски путей через неизвестные северные моря были снаряжены три корабля. Два корабля со всеми экипажами погибли на мурманском побережье и только один из них «Эдвард Бонавентура» под командованием капитана Ричарда Ченслера обогнул Кольский полуостров и 24 августа 1553 г. бросил якорь у Николо-Корельского монастыря в устье Северной Двины, близь современного города Северодвинска. Ченслор отправился в Холмогоры, где представился к воеводе, тот отправил его в Москву на аудиенцию к царю. Ченслор предложил установить регулярные торговые отношения между двумя государствами, в ответ московский царь разрешил торговать англичанам в России. Вернувшись в Англию, Ченслор рассказал королеве Елизавете I о приеме его царем 1 Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. / Отв. ред. Н.Л. Рубинштейн; перев. Ю.В. Готье. М., 1938, 315 с. 255 Иваном IV, раскрыв перспективы торговли англо-российской торговли. Торговая компания была переименована в «Московскую компанию» 2. В 1555 г. Ченслер снова прибыл в Москву, на этот раз как королевский посол, и заключил с русским правительством торговый договор. Ежегодно из Англии начали прибывать караваны кораблей. В 1557 г. один из членов английской компании Энтони Дженкинсон предложил царю открыть торговый путь в Китай через Каспийское море. Английским торговым агентам было известно, что в Китай регулярно ходят караваны из Бухары, до которой можно добраться через Каспийское море. Царь разрешил проезд до Астрахани. Англичанин в 1558 г. добрался вниз по Волге до Астрахани. Из Астрахани на построенном по указу царя каспийской бусе вдоль восточного побережья Каспия он добрался до Бухары 3. Здесь выяснилось, что сведения о действующих караванных путях в Китай устарели, однако организация торговли с Персией по Каспийскому морю показалась Дженкинсону более перспективной, сулившей огромные прибыли от торговли шелком-сырцом, самым выгодным товаром восточной коммерции. Вывозить его Волго-Каспийским путем оказалось дешевле и удобнее. В 1561 году английская королева Елизавета I через Дженкинсона направляет к царю Ивану IV грамоту от 25 апреля того же года, в которой выражает благодарность за «дружество вашего величества к нам и нашим подданным» и с просьбой разрешить Дженкинсону проехать через Астрахань и Каспий в Персию4. Англичанину было разрешено отправиться в плавание по Волжско-Каспийскому маршруту в Персию. Его путь, начавшийся в Москве, пролегал по маршруту Москва-река – Ока, затем по Волге через Нижний Новгород, Казань, Астрахань, оттуда по Каспийскому морю вдоль западного берега в крепость Тарки, далее в Дербент и Шабран, и наконец, по сухопутной дороге Шемаха – Ардебиль – в столицу державы Сефевидов Казвин5. Дженкинсон доставил сефевидскому шаху Тахмаспу I (1524–1576) грамоту от английской королевы, в которой выражается надежда на «установление торговли товарами с вашими подданными и с иностранцами, торгующими в ваших владениях». В этой же грамоте королева просит шаха разрешить английскому торговому агенту «беспрепятственно путешествовать, передвигаться, разъезжать и останавливаться сколько ему будет угодно, со своими спутниками, слугами, повозками, товаром… по всяким вашим царствам владениям, господствам и областям и возвратиться оттуда, когда он или они сочтут это нужным»6. Из содержания грамоты видно, что цель поездки англичан в Персию носил разведывательный характер, важно было выяснить перспективы организации доставки персидских товаров в Европу через Россию. Вопреки ожиданиям англичан, планы о транзите персидских товаров в Европу посредством Волжско-Каспийскому пути не состоялись, поскольку шах уже имел договоренность с турецким султаном о транзите персидских товаров в европейские страны через Турцию по Средиземному и Черному морям. Однако предприимчивые англичане решили создать русско-индийскую компанию для торговли между Англией и Индией через Россию и Персию. И в этом случае торговые пути пролегали водным путем по Волге и Каспию, далее через Персию по суше в Индию. В установлении торговых контактов с Персией и Индией была заинтересована и Московское государство, поэтому Иван IV не только разрешил английским торговым агентам во главе с Дженкинсоном поехать через Астрахань в Персию, но и повелел оказать всяческое содействие в приобретении судна, организации и охране плавания.7 После успешных переговоров с царем англичане получают право торговать в России, в 1567 г. английская Московская компания получает право беспошлинной торговли в крупных российских торговых центрах, в том числе в Астрахани. Англичане, объединенные в могущественную торговую компанию, находились в наиболее выгодном положении по сравнению с голландцами, они первыми из иностранцев получили допуск торговле с Персией. Упомянутый английский торговый агент Дженкинсон и в последующем неоднократно побывал в России, и добился права для английских купцов и посланников путешествовать по Волжско-Каспийскому торговому пути и совершать торговые поездки в Персию. Агенты английского правительства, среди которых активную роль играли члены компании, разрабатывали планы захвата русского Севера и волжского пути в Каспийское море и установления английского протектората над этими территориями.8Это подтверждает и британский историк Уильям Скотт, сообщая, что Московская торговая компания владела не только монополией экспорта русских товаров в Англию и 2 Кучирь А. Г. Каспийское мореходство – дело государево. История борьбы за Каспий. СПб., 2015, 192 с. Путешественники об Азербайджане. Т. 1. Баку, 1961, 500 с. 4 Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. / Отв. ред. Н.Л. Рубинштейн; перев. Ю.В. Готье. М., 1938, 315 с. 5 Там же, 315 с. 6 Там же, 315 с. 7 Кучирь А. Г. Каспийское мореходство – дело государево. История борьбы за Каспий. СПб., 2015, 192 с. 8 Очерки истории СССР. Конец XV – начало XVI в. М., 1955, 754 с. 3 256 импорта английских продуктов в Россию, но «благодаря её концессиям в России, она имела исключительное право вывоза воска из страны. Она владела этой монополией не только в снабжении Англии этим товаром, но и всей Европы, и в определённой мере лесными материалами также»9. В царском дворе опасались, что «персидский торг» будет захвачен англичанами, если движение их торговых караванов по русским рекам, строительство на берегах торговых факторий станут обычными явлениями. Опасения были вполне обоснованными, поскольку агенты Московской компании далеко не всегда добросовестно выполняли договоренности, «совершая многие беззаконья над русскими купцами, продавая свои товары по столь дорогой цене, какой они не стоят». После смерти Ивана IV англичане предпринимали попытки монополизировать торговлю шелком через Россию. Поэтому в 1586 г. царь Федор Иванович значительно ограничил торговые привилегии англичан, в 1649 г. был издан царский указ «О высылке английских купцов из России, и о приезде их токмо к Архангельску, за многие несправедливые и вредные их для торговли российской поступки, особенно же за учиненное в Англии убийство Короля Карла I»10.В указе прямым текстом были названы причины запрета англичанам торговать в Московском государстве и на Каспии в частности: предоставленные московскими властями привилегии англичане использовали не для взаимного интереса, а для личного обогащения – «пожитки себе нажили большие», они вывозили шелк, при этом вывозную пошлину не платили, при этом государству российскому «прибытку не было», также занимались контрабандой – «привозили в Московское государство тайно табак и иные заповедные товары, а из Московского государства, также покупая у иноземцев шелк-сырец, и иные заповедные товары вывозили к себе за море тайным же обычаем…» 11 Всего торговыми агентами Московской компании в течение двадцати лет, с 1561 по 1581 год было осуществлено через Астрахань в Персию шесть торговых экспедиций. В 1579 г. началась шестая экспедиция англичан, описанная Христофором Бэрроу. Английская королева Елизавета I направила шаху Персии грамоту с членами шестого плавания, в которой благодарит шаха за предоставленное членам английской Московской компании «свободное право въезжать в его земли и страны во всякое время, когда они хотят и могут, и заниматься там торговлей товарами и точно также, после обмена или продажи привезенных ими товаров, вывозить оттуда с его подобного же милостивого разрешения и при его благорасположении такие предметы, которыми его владения изобилуют и которыми наши владения скудны» и надеется, что привилегии английских купцов будут сохранены и в последующем .12 Как видно, планы английских купцов в России и на Каспийском регионе были далеко идущими. Об этом можно судить по тому, как Дженкинсон безуспешно пытался получить разрешение царя Ивана IV на устройство в Астрахани английской фактории, хотя первоначально он, до поездки в Бухары и Персию, искушенный в коммерческих делах, сообщая о «ничтожных» размерах астраханской торговли 13(который одни считают неискренним, а другие объясняют разочарованием от сравнения с объемами межазиатской торговли в бассейне Индийского океана)14, сомневался в возможностях здешней торговли. Значительные трудности для развития международной торговли через Каспий представляло отсутствие опыта строительства более совершенных и безопасных судов, а также непригодность имеющихся гаваней в силу многочисленных мелей для причаливания торговых судов. Здесь трудно не согласиться с отзывом торгового агента Дженкинсона, который указывал на «малое количество судов на Каспийском море, недостаток рынков и гаваней, бедность жителей и замерзание моря», которые в конечном итоге «сводят тамошнюю торговлю на нет» 15 В XVI и XVII вв. в Каспийском море ходили преимущественно на бусах и стругах русской постройки. Кроме Астрахани, бусы строились в Гиляне и Ширване. Независимо от места постройки бусы отличались низкими мореходными качествами и становились непригодными из-за частых штормов на Каспии. Поэтому купцы Московской компании стали строить собственные суда по английскому образцу для плавания по Волге и Каспийскому морю. «Здешние суда очень опасны для плавания по Каспийскому морю», писал член третьего путешествия в Персию в 1565 г. Артур Эдуардс. В пись9 О чем Иван Грозный договаривался с англичанами // http://russian7.ru/post/angliya-i-ivan-groznyy-taynyy-soyuz/ (Дата обращения: 14.04.2017 г.) 10 Полное собрание законов Российской империи. Т. I, с 1649 по 1675. СПб, 1830, 743 с. 11 Там же. 12 Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. / Отв. ред. Н.Л. Рубинштейн; перев. Ю.В. Готье. М., 1938, 315 с. 13 Там же. 14 Гусарова Е. В. Астраханские находки: История, архитектура, градостроительство Астрахани XVI—XVIII вв. по документам из собраний Петербурга. СПб., 2009, 492 с. 15 Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. / Отв. ред. Н.Л. Рубинштейн; перев. Ю.В. Готье. М., 1938, 315 с. 257 ме от 15 мая 1565 г. секретарю Московской компании Томасу Никольсу А. Эдуардс отмечал, что «здесь имеются плотники, которые могут работать достаточно хорошо, если кто-нибудь будет руководить ими». И для этого он просил его прислать «сюда корабельного мастера, достаточно искусного, чтоб построить судно вместимостью в 60 тонн или больше» 16. Каспийские бусы были непрочными, на них можно было совершить не более двух рейсов по морю, после чего их ремонтировали или строили новый бус.17 Критически отозвался о каспийском торговом судоходстве голландский путешественник Я. Стрейс, писавший, что на каспийских «судах весьма трудно переплыть море, они должны все время идти по ветру, а ставить паруса при боковом ветре они не могут, не подвергая себя опасности перевернуться» 18. Невысокого мнения о них был и Ф.И. Соймонов, посланный Петром I изучать перспективы мореходства по Каспию. В период Каспийского похода «… не взято ни одного из прежде употребляемых в Астрахани бусов, потому что оных неспособность и опасность была известна. И подлинно от сихбусов ничего добраго надеяться было можно. Сложение их не дозволяло ни на парусах ходить против ветру, ниже лавировать, ниже дрейфовать, ниже на якорь стоять. Когда они имели ветер с кормы, то большой парус нарочито им способствовал. Но если ветер переменился, и стал противен, то поднимали они другой маленький парус, гуляй называемой, и возвращались назад. Такова то состояние были сии бусы»19, – отмечал он. Такое положение в корабельном деле на Каспийском море оставалось вплоть до петровской эпохи. С появлением представителей английской Московской компании на Каспийском море значительное развитие получило морское судостроение в Астрахани, Казани, Гиляне. Английские купцы приобретали бусы местной постройки для перевозки собственных товаров. Так, в 1580 г., представители компании, получив известие, что судно, доставившее их товары в Шемаху, находится в непригодном состоянии из-за шторма, приобретают бусу грузоподъемностью в 35 тонн у купца Якова20. Есть свидетельства о бусах значительно большей грузоподъемностью. В 1589 г. Дженкинсон и другие английские купцы переправили из Бухары в Астрахань товарный груз в бусе, для которого потребовался караван из 600 верблюдов21, т.е. более 180 тонн. В конструктивном отношении бусы отличались округлым дном и высокими отвесными бортами. На носу и корме судна крупного тоннажа сооружались надстройки, в которых располагались купцы и члены экипажа. Корпус бусы делился перегородками на отсеки, которые арендовались купцами. Выпуклость средней части корпуса при небольшом соотношении длины и ширины еще одна характерная конструктивная особенность бус. Выпуклость позволяло, во-первых, повысить остойчивость судна, во-вторых – разместить в трюме как можно больше бочек, ящиков, тюков и прочей тары, в которую упаковывался в те времена груз. Отправным пунктом на Каспии служила Астрахань, куда купцы прибывали на своих стругах. Из Астрахани на приготовленных для плавания в Дагестан, Ширван и Персию судах они отправлялись вдоль западного побережья Каспия. Собственные товары англичане продавали в Дербенте, Баку, Шемахе, Гиляне, Тебризе, а закупленный шелк-сырец грузили на бусы и отправляли обратно в Астрахань. Проделав со своим товаром обратный путь, англичане прибывали в Лондон. Возникшие и бурно развивающиеся в европейских странах шелковые мануфактуры требовали все большего количества сырья. Спрос на него не могли удовлетворить пока еще редкие караваны морских судов Ост-Индской компании, идущие в Англию от берегов Персидского залива, а доставку товара по суше к берегам Черного моря затрудняли ирано-турецкие войны. К тому же караванная торговля изжила свой век, бурно развивались морские сообщения, которые способствовали вывозу шелка по Каспийскому морю22. Англичане выбрали Волжско-Каспийский путь вывоза шелка из Персии, хотя этот путь не был менее опасным, потому что торговля сулила им огромные доходы. Проезд от Гиляна до Ормуза в Персидском заливе занимал 86-90 дней, каждый верблюд мог нести не более двух тюков и обходился в среднем в 2 рубля 63 копейки, а путь из Гиляна до Астрахани по Каспийскому морю занимал гораздо меньше времени, и тот же груз обходился в 1 рубль 50 копеек. Кроме того, в то время как за ввозимый в Россию шелк, начиная с Астрахани, налагались пошлина с продажи, не превышающая 15% его 16 Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. / Отв. ред. Н.Л. Рубинштейн; перев. Ю.В. Готье. М., 1938, 315 с. 17 Тушин Ю. П. Русское мореплавание на Каспийском, Азовском и Черном морях (XIX в.). М., 1978, 183 с. 18 Стрейс Я. Я. Три путешествия. М., 1935, 415 с. 19 Соймонов Ф. И. Описание Каспийского моря и чиненных на оном российских завоеваний, яко часть истории государя императора Петра Великого. СПб., 1763, 380 с. 20 Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. / Отв. ред. Н.Л. Рубинштейн; перев. Ю.В. Готье. М., 1938, 315 с. 21 Там же. 22 Путешественники об Азербайджане. Т. 1. Баку, 1961, 500 с. 258 стоимости, и пошлина за провоз, то турки взимали с караванов, идущих к портам Средиземного и Черного моря, суммы в размере 100% стоимости товара. К тому же опасность быть ограбленными разбойниками на горных дорогах Турции была ничуть не меньше, чем в прикаспийских областях23. Как известно, основным товаром, который заманивал англичан в Персию, служил шелк-сырец. Энтони Дженкинсон, будучи в Ширване в 1562 – 1563 гг. отмечал, что здесь «можно достать различные доброкачественные и необходимые товары – орехи крупные и мелкие, хлопок-сырец, квасцы, шелксырец, естественно производимый в этой стране, почти все виды пряностей и москательных товаров и кое-какие другие товары, привозимые сюда из восточной Индии… Однако главный здешний товар – это шелк-сырец всяких сортов, которого здесь большое изобилие»24. О количестве экспортируемого из Шемахи шелка можно судить по письму англичанина Артура Эдуардса, написанному им 8 августа 1566 г. «Уверяю вас, − писал он представителям Московской торговой компании, − что здесь при лошадином грузе в 50–60 батманов можно нагрузить 3000 или 4000 коней не считая грузинского шелка»25. По подсчетам, это равно в среднем 200 тыс. батманов или 8 тыс. тюков, считая в одном тюке 25 батманов, что составляет около 100 тыс. пудов. Тот же А. Эдуардс, будучи в Казвине, был наслышан, что в Гиляне «шелка очень много, и он дешевле и лучше по качеству, чем здешний», куда он намеревался поехать за торговыми привилегиями от гилянского правителя26. Провинция Гилянь, по замыслам англичан, должна была стать складочным местом для английских товаров. Удобное расположение Гиляна, откуда «всего [лишь] четыре дня пути до Казвина», где «живут главные и лучшие купцы» и вокруг которого расположены «главные другие города, как например, Тавриз, Ардебиль, Кашан» делает возможным «легче и скорее распродать товары во всех городах». Кроме того, в Гиляне имеется в огромном количестве шелка-сырца, необходимого для товарного запаса торговой компании27. Выгоды Волжско-Каспийского торгового пути в Персию был настолько велики, что, невзирая на частые разбои и многообразие прочих морских опасностей, англичане настойчиво добивались права торговли с восточными странами через Астрахань от русского царя, также добивались предоставления торговых привилегий и от персидского шаха. Торговый агент Артур Эдуардс сумел убедить шаха в том, что намного выгоднее и быстрее, если в Персию будут доставлены европейские сукна и другие товары через Волжско-Каспийский путь, чем через Турцию, как это делаю венецианцы. После этого, шах даровал представителям Московской компании «новые торговые привилегии для торговли товарами в Персии»28. Из путевых записок и писем английских купцов, проводивших торговые операции на берегах Каспийского моря во второй половине XVI в., узнаем также об активной роли русских купцов на Каспии в это время. По сведениям Дженкинсона в апреле 1559 г. при возвращении из Бухары он приобрел у русских и татарских торговцев, прибывших из Астрахани на судне якорь, поскольку на их судне, оставленном на зимовку в одном из морских заливов восточного побережья Каспия, не оказалось «ни якоря, ни канатов, ни шлюпки, ни парусов»29, т.е. судно было разграблено. Так, в первой половине 60-х годов англичане встречаются в Шемахе с многочисленными русскими купцами, которые доставляли туда товары морем30. В это же время русские суда благополучно достигали персидского берега, в 1566 г. англичане встречают русских купцов в Казвине31. Итак, деятельность английских торговых агентов и купцов на Каспийском море способствовал значительному оживлению каспийского торгового мореплавания и судостроению. Выгоды от торговли с прикаспийскими областями были настолько велики, что англичан даже не останавливали угрозы нападения на торговые суда каспийских пиратов и частые морские штормы, во время которых разбивались их суда и гибли товары. Вывоз через Каспий ширванского и персидского шелка-сырца было более выгодным делом, от которого представители Московской компании получали огромные доходы. Тем не менее, попытки англичан установить свою монополию на торговлю по Каспию не удались. 23 Кучирь А. Г. Каспийское мореходство – дело государево. История борьбы за Каспий. СПб., 2015, 192 с. Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. / Отв. ред. Н.Л. Рубинштейн; перев. Ю.В. Готье. М., 1938, 315 с. 25 Там же. 26 Там же. 27 Там же. 28 Там же. 29 Там же. 30 Там же. 31 Там же. 24 259 Список литературы 1. Соймонов Ф. И. Описание Каспийского моря и чиненных на оном российских завоеваний, яко часть истории государя императора Петра Великого. СПб., 1763, 380 с. 2. Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. / Отв. ред. Н.Л. Рубинштейн; перев. Ю.В. Готье. М., 1938, 315 с. 3. Тушин Ю. П. Русское мореплавание на Каспийском, Азовском и Черном морях (XIX в.). М., 1978, 183 с. 4. Кучирь А. Г. «Каспийское мореходство – дело государево». История борьбы за Каспий. СПб., 2015. 192 с. 5. Путешественники об Азербайджане. Т. 1. Баку, 1961, 500 с. 6. Очерки истории СССР. Конец XV – начало XVI в. М., 1955, 754 с. 7. О чем Иван Грозный договаривался с англичанами // http://russian7.ru/post/angliya-i-ivan-groznyytaynyy-soyuz/ (Дата обращения: 14.04.2017 г.) 8. Полное собрание законов Российской империи. Т. I, с 1649 по 1675. СПб, 1830, 743 с. 9. Гусарова Е. В. Астраханские находки: История, архитектура, градостроительство Астрахани XVI— XVIII вв. по документам из собраний Петербурга. СПб., 2009, 492 с. 10. Стрейс Я. Я. Три путешествия. М., 1935, 415 с. Pезюме В статье рассматривается деятельность английских купцов и торговых агентов по освоению ВолжскоКаспийского торгового пути в восточные страны в 60–80-е годы XVI в. Показано положительное влияние деятельности англичан на развитие каспийского судостроения и торгового мореходства, увеличение объемов международной торговли в бассейне Каспийского моря. В результате деятельности представителей английской Московской компании торговые обороты западно-прикаспийских торговых центров увеличились, они оказались вовлечены в международный товарооборот. Выгоды Каспийского торгового пути в Персию были очевидными, этим и объясняется настойчивость представителей английской Московской компании получить право беспошлинной торговли с Востоком через Астрахань и Каспий, а также торговых привилегий от московского царя и персидского шаха. Основным вывозным товаром в Англию из прикаспийских областей являлся шелксырец, приносивший англичанам огромную прибыль. С освоением англичанами западно-каспийского морского торгового пути возрос интерес к региону и у других иностранцев. Summary In article activities of the English merchants and sales agents for development of the Volga and Caspian trade way to east countries in the 60-80th years of the 16th century are considered. Positive influence of activity of British on development of the Caspian shipbuilding and trade navigation, increase in volumes of international trade in the basin of the Caspian Sea is shown. As a result of activity of representatives of the English Moscow company trade turnovers of West Caspian shopping centers have increased, they have been involved in the international commodity turnover. Benefits of the Caspian trade way to Persia were obvious, and persistence of representatives of the English Moscow company is explained by it to acquire the right of duty-free trade with the East through Astrakhan and the Caspian Sea, and also trade privileges from the Moscow tsar and the Persian shah. The main export goods to England from Caspian areas was the raw silk making for British huge profit. With development by British of the West Caspian sea trade way interest in the region and at other foreigners has increased. Məhərrəmov Samir Sumqayıt Dövlət Universiteti, müəllim meherremovsamir88@gmail.com XX ƏSRİN 20-ci İLLƏRİNDƏ RUSİYANIN CƏNUBİ QAFQAZ SİYASƏTİNDƏ AZƏRBAYCAN AMİLİ Açar sözlər: ipək, kanal, kəndli, pambıq, istehsal, yeni iqtisadi siyasət. Ключевые слова: шелк, канал, крестьянский, хлопок, производство, новая экономическая политика. Keywords: silk, channel, peasant, cotton, production, new economic policy. Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin III sessiyasında gətirilən məlumata əsasən, əksər qəzalarda aclıq və səfalət davam etməkdə idi. Bu səbəbdən də II Şuralar qurultayı yeni iqtisadi siyasət çərçivəsində kəndlini həvəsləndirmək məqsədilə bəzi tədbirlər müəyyən etmişdi. Əvvəla, fəaliyyət göstərən hər bir təsərrüfat həyəti üçün müddətsiz və fasiləsiz torpaq istifadəsi daxil edilirdi. İkincisi, əhaliyə torpaq istifadəsi formalarını sərbəst seçmə haqqı verilirdi. Üçüncüsü, müvəqqəti zəifləmiş təsərrüfatlara 3-6 il müddətinə torpaq icarəyə götürmək və muzdlu işçi almaq icazə verilirdi. Həmçinin kənd təsərrüfatının yüksəlişini stimullaşdırmaq üçün qurultay meliorasiya işinə xüsusi diqqət ayırmağı, əkinə yararlı torpaqları genişləndirməyi, dövlət toxum fondu və kəndlərdə aqronom məntəqələri şəbəkəsi yaratmağı, kənd təsərrüfatına verilən krediti artırmağı, kooperasiyanı inkişaf etdirməyi zəruri sayırdı. Buna uyğun olaraq Azərbaycan kəndliləri 1921-ci ildə respublika toxum fon260 dundan 96648 pud, 1922-ci ildə 258684 pud, 1923-cü ildə isə 321961 pud toxum almışdılar1. Əhalinin xüsusilə ehtiyac duyduğu kənd-təsərrüfatı alətlərinə olan tələbatının ödənilməsi məqsədilə kənd təsərrüfatı alətlərinin sifarişi üçün xüsusi fond yaradılmaqla Azərbaycan Torpaq Komissarlığı 1922-ci ildə 100 min qızıl rubl pul buraxmışdı2. 1922-ci ildə dövlət tərəfindən xırda suvarma sistemlərinin bərpa edilməsi məqsədilə xüsusi fond yaradılır. Yeni iqtisadi siyasət çərçivəsində atılan addımlar kəndliyə öz təsərrüfatını inkişaf etdirməyə stimul yaradırdı ki, bu da artıq 1922-ci ilin əvvəllərindən etibarən Azərbaycanın kənd təsərrüfatında ilk bəhrələrini verməyə başladı. Hər şeydən öncə, əkin sahələrində azalma dayandırılmış, müəyyən artıma nail olunmuşdu: Xalq Torpaq Komissarı D.Bünyadzadənin qeyd etdiyinə görə Azərbaycanda becərilən əkin sahələri 1914-cü ildə 730000 desyatin, 1917-ci ildə 661000 desyatin təşkil edirdisə, 1921-ci ildə bu göstərici 480000 desyatin, 1922ci ildə 670000 desyatin, 1923-cü ildə isə 787000 desyatin, 1924-cü ildə 899.000 desyatin 1925-ci ildə isə 960.000 desyatin təşkil etmişdi3. Azərbaycan ipəkçiliyinin bərpası məqsədilə Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Şurasının nəzdində xüsusi İpək Sənayesi İdarəsi yaradıldı. Təsərrüfat hesabı ilə fəaliyyət göstərən bu idarənin köməyi ilə 1922-ci ildə 30 min qutu barama toxumu kəndlilərə paylanmışdı. Bu sahədə mövcud irəliləyiş əyani şəkildə özünü göstərirdi. Xaricdən gətirilən toxum Tiflis ipək stansiyasında yoxlanıldıqdan sonra kümdarlara paylanılırdı. Bu işi daha da asanlaşdırmaq, eləcə də Azərbaycanın digər bölgələrində də baramaçılığın inkişaf etdirilməsi məqsədilə Gəncədə ipək stansiyası qurulur. Yeni iqtisadi siyasətə keçid Azərbaycanda maldarlığın dirçəlməsi və inkişafı üçün qismən əlverişli şərait yaratdı. Bu istiqamətdə bir sıra güzəştli tədbirlərin həyata keçirilməsi də maldarlığın inkişafına xüsusi stimul yaradırdı. Azərbaycanda xırdabuynuzlu heyvanlar və ev quşları üçün verginin alınmamasını belə tədbirlərdən biri kimi qeyd etmək olar. Belə ki, kəndlilər beş başa kimi iribuynuzlu, on başa kimi isə xırdabuynuzlu mala görə alınan vergidən azad edilmişdiər. Bəhs olunan dövrdə maldarlığın inkişaf etdirilməsi məqsədilə həyata keçirilmiş tədbirlərdən Azərbaycan Dövlət Kənd Təsərrüfatı Bankı vasitəsilə kiçik kəndli təsərrüfatlarına maliyyə yardımının edilməsini qeyd etmək olar. Yeni iqtisadi siyasətə keçid kapital qoyuluşu tələb olunan və fəaliyyət göstərməyən müəssisələrin icarə və ya konsessiyaya verilməsi məsələsini aktuallaşdırır. Neft sənayesi, toxuculuq və balıq sənayesi müəssisələri belələrinin sırasında idi. 1921-ci ilin aprelin 2-də A.Serebrovskiyə məktubunda Lenin yazırdı: “Son dərəcə arzu olunur ki, Bakının 1/4-i (bəlkə hətta 2/4-i) konsessiyaçılara verilsin”. Mərkəzin bu diqtəsi ilə razılaşmaq məcburiyyətində qalan N.Nərimanov 1922-ci ildə yanvarın 2-də Ali İqtisadi Şurada bu barədə bildirdi ki, konsessiyaların verilməsi ancaq mərkəzi hakimiyyət orqanlarının razılığına əsasən həyata keçirilməlidir. Azərbaycanın sənaye sahələrində yeni iqtisadi siyasətin əməli həyata keçirilməsi metodları 1922-ci ilin 2-7 fevral tarixində olmuş Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının IV qurultayında müzakirə edilmişdi. Ali partiya forumu bəyan edirdi ki, “sənayenin bərpası zamanı partiya iqtisadi vəziyyətlə hesablaşmağa borcludur. Müharibə dövründə bizim işlətdiyimiz metodları indiki şəraitdə də tətbiq etmək çox böyük səhv olardı. Dövlət hər şeydən əvvəl müntəzəm, ciddi düşünülmüş və bazar prosesinin dəqiq uçotu üzərində qurulmuş iqtisadi tədbirlər yolu ilə bazarın və pul dövriyyəsinin tənzim edilməsini öz əlinə almalıdır”4.Yeni iqtisadi siyasət çərçivəsində Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Şurası (AXTŞ) aparatı yenidən quruldu. Onun tabeliyindəki 60-a qədər dəri emalı, kimya, poliqrafiya, metal məmulatı, toxuculuq, tikiş, ipəkçilik, dağ-mədən sənayesi müəssisələri icarəyə verildi. Yeni iqtisadi siyasət tez bir zamanda öz əməli nəticəsini verdi. Müəssisələrin təsərrüfat hesabına keçməsi və müstəqillik əldə etməsi, təkbaşına idarəçiliyin daxil edilməsi, bürokratik xırda qəyyumçuluğun zəiflədilməsi, məhsulun satışının bazar mexanizmlərinin tətbiqi, əmək haqlarının bərabərçilik prinsipi ilə deyil, sərf olunan zəhmətin yekun nəticəsinə görə ödənilməsi, habelə əmək məhsuldarlığının artırılmasına yönəlmiş digər tədbirlərin alınması – bütün bunlar sənayedə tənəzzülün dayandırılmasına, böhranın dəf edilməsinə və tədricən bərpa yoluna qədəm basmasına şərait yaradırdı. Hökumətin yeni iqtisadi siyasət çərçivəsində tədbirləri obyektiv olaraq kənddə feodal münasibətlərinin qəti ləğvinə və kəndin burjuacasına yenidən qurulmasına yol açırdı. Fəqət proseslərin bu istiqamətdə inkişafı bolşevik rəhbərliyində siyasi və ideoloji baxımdan əndişə doğururdu, zira potensial olaraq quruluş üçün təhlükə daşıyırdı: kəndlilər arasında sosial təbəqələşmə davam etdikcə möhkəmlənməkdə olan kənd burjuaziyasının – qolçomaqların, habelə ortababların siyasi ambisiyaları arta bilərdi. Onlar rejimin kəndlə bağlı gələcək planlarına qarşı da daha fəal surətdə çıxa bilərdilər. Ona görə də hökumət varlı kəndliləri daim təzyiq altında saxlayırdı. Bəhs olunan dövrdə qolçomaqlara qarşı mübarizə -əsasən iqtisadi müstəvidə baş verməkdə idi. Beləliklə, bolşevik rejiminin kəndliyə münasibətdə siyasətinin 1 Дилбазов А.К. Роль союза рабочего класса и крестьянства в восстановлении народного хозяйства Аз. ССР в первые годы Советской власти (1920-1923 гг.). АКД, Баку, 1959, с. 21 2 “Экономический вестник Азербайджана”. Баку, 1923, №13, с. 15 3 Məmmədov N.Z. Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin kollektivləşmə siyasətinə müasir baxış. Bakı Universitetinin “Xəbərlər”i. Numanitar elmlər seriyası, №1, 2012, s. 101 4 Azərbaycan Kommunist Partiyasının qurultayları, konfransları və MK plenumlarının qətnamə və qərarları. Dörd cilddə. I c. (1920-1937). Bakı: Azərnəşr, 1987, s. 99 261 təzadlılığı ondan ibarət idi ki, bir tərəfdən kənddə əmtəə münasibətləri inkişaf etdirilirdi, muzdlu əməyin istifadəsinə rəvac verilirdisə, digər tərəfdən isə sözügedən kurs nəticəsində dirçələn kəndlilərin ən təşəbbüskar qismi hələlik iqtisadi tədbirlərin köməyi ilə daim təzyiqlərlə üzləşirdi. Bir tərəfdən hökumət Buxarinin dili ilə kəndli kütlələrinə “varlan” şüarını atır və bunun üçün də müəyyən işlər görürdüsə, digər tərəfdən kəndlinin varlanmasını, daha doğrusu, kənd zənginlərinin qol-budaq atmasını əngəlləməyə çalışırdı. 1920-ci illərin ilk yarısında yeni iqtisadi siyasət çərçivəsində həyata keçirilən tədbirlər kənd təsərrüfatında da canlanmaya səbəb olmuşdu. 1922-ci ilin fevralında olmuş Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının IV qurultayı kənd təsərrüfatı ilə bağlı məsələlərə xüsusi diqqət ayırdı. Qurultay respublikanın kənd təsərrüfatının müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdırılmasını əsas vəzifə kimi irəli sürdü. Bu məqsədlə əhali üçün kənd təsərrüfatı avadanlığının, mal-qaranın alınması, tədricən traktorla şumlamaya keçilməsi, toxumla təchiz etmə yolu ilə əkin sahələrinin artırılması, məhsuldarlığın inkişafı və s. nəzərdə tutulmuşdu5. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, 1922-ci ilin aprelin sonlarında olmuş Sovetlərin II qurultayı da kənd təsərrüfatında vəziyyətin yaxşılaşdırılması istiqamətində tədbirlər müəyyən etdi. Bu tədbirlər sırasında meliorasiya işlərinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Bununla əlaqədar qeyd etməliyik ki, 1917-ci ilə qədər sabiq çar hökuməti Muğanda hər şeydən öncə rus köçkünləri üçün 170 min desyatin sahəni əhatə edən suvarma sistemini – Qolisın, Aşağı, Orta və Yuxarı Muğan kanallarını inşa etmişdi. Lakin təqribən 230 min desyatin ərazi suvarılmamış qalırdı6. Ümumilikdə isə Oktyabr çevrilişinə qədər Azərbaycanda 500 min desyatin ərazi 1000 kəhriz, 127 subasan qurğu və 1200-ə kimi müxtəlif su anbarı vasitəsilə suvarılırdı7. Vətəndaş müharibəsi, anarxiya və İrandan quldur dəstələrinin basqınları Muğandan rus köçkünlərinin çıxıb getməsinə və kanalların dağılmasına gətirib çıxarmışdı. 1921-ci ilin baharında 170 min desyatin əvəzinə sistemlərin durumu yalnız 8 min desyatini suvarmağa imkan verirdi. Ona görə də Muğanda irriqasiyanı bərpa etmək üçün 1921-ci ilin oktyabrında xüsusi “Muğmelinşaat” idarəsi təşkil edildi. Bu idarə 1922-1923-cü illərdə geniş miqyaslı bərpa işləri həyata keçirdi. Ölkədə suvarma siteminin qaydaya salınması istiqamətində görülmüş işlərin nəticəsi olaraq artıq 1923-cü ildə 600 min desyatin sahə suvarılırdı8. Suvarmanın mürəkkəb üsullarından biri istil üsulu idi. Bu üsul Lənkəran rayonunda çəltik sahələrini suvarmaq üçün tətbiq edilirdi. Belə istil (anbar) bütün il ərzində dağ çaylarından 300000 kubmetrədək su yığır və sonra suvarma dövründə ehtiyacına görə bir dəfəyə bir neçə kənd bu sudan istifadə edirdi. Müvafiq olaraq əkin sahələrində də artım baş verir. 1924-cü ildə kəndli təsərrüfatlarının kənd-təsərrüfatı maşınları və alətləri ilə təchizatı çox aşağı vəziyyətdə idi. Belə ki, həmin ildə respublikada 81819 xış, 30072 dəmir kotan, 5927 mala, 6370 müxtəlif kənd-təsərrüfatı maşını var idi. Ümumilikdə respublika üzrə kəndli təsərrüfatlarının 73,47 faizi xışla, 26,6 faizi dəmir kotanla təchiz olunmuşdu. Onlardan 13860 kotan, 7490 mala və 3908 müxtəlif kənd-təsərrüfatı maşını istifadə üçün yararsız halda idi. Qəzalar üzrə kəndli təsərrüfatlarının bu alətlərlə təminatı müxtəlif olmaqla bu məsələdə ən acınacaqlı durum Bakı qəzasında idi. Bu qəzada 46,95 kəndli təsərrüfatına 1 kotan, 3,04 təsərrüfata 1 xış düşürdü. Kəndli təsərrüfatlarının kənd təsərrüfatı alətləri ilə təminatının səviyyəsini göstərən aşağıdakı cədvəldən də bu irəliləyiş özünü əyani şəkildə göstərir (1924-cü il). (1-ci cədvəl)9. Cədvəl 1 Kənd təs. aləti olmayan xışı olan Dəmir kotanı olan malası olan arabası olan Cəmi Yoxsul birlikləri Təsərrüf. Faizlə Sayı 441 84,8 50 5 2 55 520 Adi birliklər Təsərrüf. Faizlə Sayı 28 19,3 9,6 0,9 0,4 1,06 100 100 9 5 88 145 Orta birliklər Təsərrüf. Faizlə Sayı 469 70,5 68,9 6,3 3,4 60,4 100 150 14 7 143 665 22,5 2,1 1,1 81,5 100 Azərbaycan Xalq Komissarları Soveti 1924-cü il sentyabrın 3-də 1925-ci il payız əkin kompaniyası üçün 500 min pud borc toxum verilməsini qərara alır. Ayrılmış borcun 20 min pudu Zaqatala qəzası, 20 min pud Ağdaş, 20 min pud Şəmkir, 100 min pud Şamaxı, 25 min pud Cəbrayıl, 20 min pud Quba, 10 min pud Lənkəran, 40 min pud Bakı, 20 min pud Göyçay, 20 min pud Səlyan, 15 min pud Gəncə, 20 min pud Ağdaş, 5 Azərbaycan Kommunist Partiyasının qurulta... Dörd cilddə. I c. (1920-1937). B., 1987, s. 96 Отчет к III Всеазербайджанскому съезду Советов 1922-1923 гг. Баку, 1923; Ч. II., s. 93 7 TİEA, iş 7502, s. 7 8 Магеррамов Е.А. Газета «Коммунист» (на азерб. языке) и вопросы..., s. 129 9 TİEA, iş 53, s. 1 6 262 15 min pud Kürdüstan, 50 min pud Nuxa, 50 min pud Qazax qəzası, 15 min pud Dağlıq Qarabağ, 40 min pud Naxçıvan üçün nəzərdə tutulmuşdu10. Görülən tədbirlər öz müsbət nəticələrini verirdi. Bunu 1924-cü ildə taxıl məhsullarının əkilməsini göstərən aşağıdakı cədvəldən də əyani şəkildə görmək olar (2-ci cədvəl)11. Cədvəl 2 məhsulun adı əkildiyi sahə (desyatinlə) payızlıq buğda payızlıq arpa yazlıq buğda yazlıq arpa pəric (buğda növü) Çovdar Yulaf Darı paxla, lobya Kartof kətan günəbaxan Qarğıdalı Tütün Küncüt Bostan Pambıq Çelık 484765 219269 7098 4921 321 2524 1161 24259 967 3179 1819 670 6095 170 427 3123 85592 42648 Cəmi 899008 ümumi əkin sahələrinin neçə faizini təşkil edirdi (1924 və 1923-cü illərdə) 58,80-58,00 24,70-27,00 ------------5,00-6,16 ------------------0,10-0,10 0,30-0,30 0,20-0,40 0,07-0,07 0,66-1,00 0,01-0,01 0,04-0,04 0,33-0,33 9,55-1,65 4,70-4,70 Tütünün Cənubi Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda əkilməsi canişin Voronsovun adı ilə bağlı olmaqla XIX əsrin ortalarına təsadüf edir. Həmin vaxtı Voronsovun təşəbbüsü ilə Osmanlı Türkiyəsindən müxtəlif yüksək növlü tütün toxumu gətirilməklə yerli tütün istehsalı mütəxəssisləri də dəvət olunmuşdu. Keçən müddət ərzində Yelisavetpol quberniyası və Zaqatala dairəsi Cənubi Qafqazda tütün istehsalı mərkəzləri olmuşlar. Bağçılıq və üzümçülük sahələrinin azalmasına baxmayaraq, xalq təsərrüfatının bərpası illərində bu sahədə də irəliləyiş əldə edildi. Azərbaycanda Quba və Zaqatala qəzaları başlıca bağçılıq mərkəzləri olmaqla 1922-ci il üçün respublikada bağ sahələri 68 min desyatin təşkil edirdi. Həmin ildə Zaqatala qəzasından təkcə Gürcüstana 19450 pud fındıq ixrac olunmuşdu. Düzdür bu rəqəm müharibəyə qədərki göstəricidən (300 min pud) xeyli aşağı olsa da 1921-ci illə müqayisədə bu sahədə müəyyən qədər irəliləyişə nail olunmuş və 1923-cü il üçün fındıq ixracatını 100 min puda çatdırmaq nəzərdə tutulmuşdu12. Maldarlığın inkişafı da ürəkaçan deyildi. Aşağıdakı cədvəldə 1922-ci ildə maldalığın inkişaf tempi bu sahənin 1914-cü il səviyyəsi ilə müqayisəli şəkildə verilmişdir (maldarlığın faizlə inkişaf göstəricisi) (3-cü cədvəl)13. Cədvəl 3 İllər Atlar Iribuynuzlu mal Camış Qoyun Keçi Digər növ mal-qara 1914-cü il 100 100 100 100 100 100 1922-ci il 75,8 57,0 70,6 49,7 80,0 72,0 Azərbaycan SSR-də mərkəzi hakimiyyətin xammal mənbəyi kimi xüsusi diqqət yetirməyə başladığı sahələrdən biri də pambıqçılıq idi. 1921-ci ildə pambıq sahələri 5,5 min desyatin təşkil etməklə bu sahələrdən 40-45 min pud pambıq toplanmışdısa, artıq 1921-1922-ci təsərrüfat ilində Azərbaycanda 20-25 min desyatin sahədə 10 TİEA, iş 3813, s. 13-14 TİEA, iş 5102, s. 72 12 TİEA, iş 6045, s. 351 13 TİEA, iş 7502, s. 14 11 263 pambıq əkilmişdi14. Pambıq əkin sahələri 1920/21-ci illə müqayisədə 1923-cü ildə 1000 desyatindən 21 min desyatinə çatmışdı. Pambıqçılığın inkişaf etdirilməsi məqsədilə 1924-cü ilin fevralında Ümumazərbaycan İqtisadi Şurası tərəfindən Bakıda kənd-təsərrüfatı kooperasiyaları, pambıq istehsalçıları nümayəndələrinin iştirakı ilə I Azərbaycan pambıqçılıq müşavirəsi çağırılır. Müşavirənin hazırladığı layihəyə görə həmin ildə Azərbaycan SSRdə 47500 desyatin sahədə pambıq əkilməsi qərara alınmışdı (burada Muğan meliorasaiya ittifaqı tərəfindən əkiləcək pambıq sahələri nəzərdə tutulmayıb). 1924-1925-ci təsərrüfat ilində pambıq əkən təsərrüfatların sayı 39768 idi. Həmin təsərrüfatlardan 29,2 faizinin sahəsi 1 desyatinə, 32,4 faizi 2 desyatinə, 17,7 faizi 3 desyatinə, 11,8 faizi 5 desyatinə kimi, 2,6 faizi isə 5 desyatindən artıq idi. 1924-cü ildə Azərbaycanda pambıq istehsalından kəndlilər 23 milyon gəlir götürmüşdülər15. Aşağıdakı cədvəldə 1922-1925-ci illərdə Azərbaycan SSR-də pambıqçılığın inkişafı 1914-cü illə müqayisədə göstərilib (4-cü cədvəl)16. Cədvəl 4 illər 1914 1922 1924 1925 əkildiyi sahə ( min desyatin) 105 0,9 83,2 87,0 Yeni iqtisadi siyasət kəndin sosial quruluşunda da mühüm dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bolşevik rejimi 20-ci illərdə kənddə məhdud şəkildə olsa da, əmtəə-pul münasibətlərini daxil etməklə, habelə kəndliləri toxum, kənd təsərrüfatı alət və maşınları, müəyyən mənada kreditlə mütəmadi təminatını yoluna qoymaqla, kooperasiyanı inkişaf etdirməklə kəndlinin maddi durumunun yaxşılaşmasına şərait yaradırdı. Azərbaycan hökuməti də kəndlilər arasında yoxsulluğun azaldılması uğrunda yeni iqtisadi siyasət strategiyasına uyğun tədbirlər görürdü. 1924-cü ildə torpaqların icarəyə verilmə müddəti 3 ildən 9 ilə uzaldılmış, muzdla işə götürülmə şərtləri asanlaşdırılmışdı. Yeni iqtisadi siyasətə keçid sovet hakimiyyət orqanlarını dövlət təsərrüfatını bazarın qanunlarına uyğunlaşdırmaq məcburiyyətində qoyurdu. Bu zaman artıq istehsal və satış üzərində təsərrüfat hesabına keçilməyi zəruri edirdi ki, bu da kənddə əmtəə mübadiləsinin genişlənməsinə gətirib çıxarmalı idi. Kəndli təsərrüfatı əvvəlki hərbi kommunizm zamanından fərqli olaraq artıq indi öz əməyində maraqlı idi. O, yeni şəraitdə təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı xərcləri və gəlirlərini hesablayaraq bir növ fəaliyyətini bazarın tələbinə uyğunlaşdırmağa, işlərin kommersiya sistemi ilə aparılmasına keçməyə məcbur idi. Bu da öz növbəsində daxili ticarətin inkişafına təkan verir. Tədqiq olunan dövrdə ticarətin inkişafından bəhs edərkən qeyd etmək lazımdır ki, bu problemin görkəmli tədqiqatçılarından olan Q.H.Bünyadov Azərbaycan daxili ticarətini 1921-1923 və 1924-1925- ci illəri əhatə etməklə iki inkişaf mərhələsinə bölür. Onun fikrincə birinci mərhələdə xüsusi ticarət, xırda satış ticarəti yüksələn xətlə inkişaf etmiş və bunun səbəbi yeni iqtisadi siyasətlə bağlı idi. İkinci mərhələdə isə dövlət və kooperativ tədricən öz mövqelərini gücləndirməyə başlamışdı17. Azərbaycanda yeni iqtisadi siyasətin tətbiqinin ilk dönəmindən ticarətdə canlanma müşahidə olunur. Məhz bunun nəticəsi idi ki, təkcə 1921-ci il ərzində respublikada 602 xüsusi ticarət müəssisəsi yaradılmış və onlar bütün ticarət müəssisələrinin 90 faizindən çoxunu təşkil edirdi. Respublikada olan 849 ticarət müəssisəsində 1376 işçi çalışırdı. 1922-ci ilin ilk üç ayında təkcə Bakıda 3496 xüsusi ticarət müəssisəsi açılmışdı18. 1924-cü ildə paylara əsaslanan və 500 min manat sərmayəsi olan Azərbaycan Ticarət Şirkəti (Azdövtic) təsis edildi19. Təsisçisi respublika hökuməti, əsas iştirakçılar isə səhmlərin çoxunu öz əllərində cəmləşdirmiş Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Şurası, Xalq Torpaq Komissarlığı, Xalq Ərzaq Komissarlığı, Azərbaycan Xarici Ticarət Şirkəti idi. Ticarət dövriyyəsini tənzimləmək üçün Bakı ticarət birjası yaradılmışdı. Ölkədə təsərrüfat dövriyyəsinin genişlənməsi və möhkəmlənməsi baş verirdi. Bu, sənaye və kənd təsərrüfatının bərpa edilib möhkəmləndirilməsi nəticəsində ərzağın artması, sənaye mallarının qiymətinin aşağı düşməsi, kənd təsərrüfatı istehsalında əmtəə mallarının çoxalması və kəndlilərin alıcılıq qabiliyyətinin yüksəlməsi ilə bağlı idi. Ticarətlə yanaşı sənaye müəssisələrində də xüsusi kapitalın müəyyən qədər mövqeyi qorunub saxlanılırdı. 1923-cü ildən etibarən tədricən xüsusi bölmənin sıxışdırılmasına başlanılır. 1923-cü ildə sosialist sənaye müəssisələrində 47,5 min, xüsusi müəssisələrdə 6 min fəhlə çalışırdı. Həmin vaxtı xüsusi bölmənin payına düşən müəssisələr dövlət bölməsi ilə müqayisədə dəfələrlə kiçik idi. Beləki, bir dövlət neft müəssisəsinə orta hesabla 429, dövlət və kooperativ sənaye sahələrində 80,3 fəhlə düşürdüsə, xüsusi müəssisələrdə bu rəqəm 1,7 idi. 1922-ci ildə respubli14 TİEA, iş 1281, s. 16 TİEA, iş 1281, s. 16 16 TİEA, iş 1829, s. 462 17 Bunyadov Q.H. Bərpa dovrundə Azərbaycanda Sovet ticarətinin yaranması və inkişafı. B., 1971, s. 55 18 Экономический вестник Азербайджана , 1922, № 16, с тр. 16-18; TİEA, iş 6045, s. 147 19 Халилов. А.И.Трудящиеся Азербайджана в борьбе за осуществление кооперативного плана В.И.Ленина . Баку, 1970, с. 122 15 264 kada sənaye istehsalının 92,3 faizi sosialist ukladının 7,7 faizi isə xüsusi bölmənin payına düşürdü. 1923-cü ildə Azərbaycan sənaye məhsullarının 80,9 faizi dövlət müəssisələrinin, 4,6 faizi kooperativlərin, 14,4 faizi xüsusi müəssisələrin payına düşürdü. 1923-cü ilin oktyabrın 1-ə olan məlumata görə xüsusi müəssisələrdə Azərbaycan SSR-dəki fəhlələrin 5,6 faizi (6,1 min nəfər), 1924-cü il oktyabrın 1-ə olan məlumata görə isə 5,7 faizi (6,6 min nəfər) düşürdü. Xüsusi kapital istehlak kooperasiyasının hələ də zəif olmasından istifadə edirdi. 1923/24-cü ildə kooperasiya Azərbaycan kənd əhalisinin 16,5 faizini, 1924/25-ci ildə isə 25 faizini təchiz etmişdi; bunun çox hissəsi xüsusi alverçilərin payına düşürdü. Baxmayaraq ki, 1923-cü ilin sonlarına doğru respublika kəndlilərinin 72,9 faizi istehlak kooperasiyalarında cəmləşməklə, belə müəssisələrin sayı 218-i kənd kooperasiyası olmaqla ümumilikdə 228-ə çatdırılmışdı. Qeyd olunur ki, bu müəssisələr hələ xüsusi kapitalla rəqabətdən çoxçox uzaq idi20. Azərbaycanda kooperasiya və dövlət ticarət orqanları bazarı ələ keçirmək üçün xüsusi kapitalla mübarizə apararaq, 1925/26-cı illərdə istehlakçı təşkilatların ehtiyaclarını təmin etməklə, kəndli kütlələrini öz nüfuz dairəsinə cəlb etmək işində ciddi nailiyyət qazandılar. Hökumət 1923-cü il böhranını qiymət əmələgəlmə prosesinə fəal müdaxilə ilə səngidə bildi. Partiyanın direktivlərinə uyğun olaraq, 1924-cü ilin yanvarın 19-da Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Şurası ən zəruri malların qiymətlərini ucuzlaşdırmaq barədə qərar qəbul etdi. Eyni zamanda Azərbaycan Ali İqtisadi Şurası nəzdində “Daxili ticarəti tənzimləyən komissiya” (Azdaxtickom) yaradıldı. Qəzalara parça, qənd, duz, ağ neft kimi sənaye malları göndərmək üçün tədbirlər görüldü, onlara sabit qiymətlər qoyuldu. Məhz həyata keçirilən tədbirlərin nəticəsi idi ki, qısa müddətdə daxili ticarətdə müəyyən nəticələr əldə olunur. Belə ki, əgər 1922-ci ildə Azərbaycanda 146 istehlak kooperasiyası var idisə, 1925-ci ildə onların sayı xeyli artaraq 253 kooperasiya, 919 ticarət müəssisəsinə çatmışdı. Azərbaycanda daxili ticarətin tənzimlənməsi üçün 1923cü ilin fevralında Azərbaycan SSR Xalq komissarlarının tərkibində Daxili ticarət Komitəsi yaradıldı. Komitə qiymətlərin tənzimlənməsi, əmtəə dövriyyəsinin mənfəətliliyi, birja və yarmarkaların fəaliyyətinin tənzimlənməsi ilə məşğul olmalı idi. 1924-cü ildə Azərbaycanda Daxili Ticarət Komitəsi əvəzinə Zaqafqaziya Daxili Ticarət Komissarlığının Nümayəndəliyi yaradıldı. 1924-cu ildə isə Moskva, Leninqrad, Tbilisi şəhərləri də daxil olmaqla bütün ölkədə geniş ticarət şəbəkəsi olan “Azərticarət” yaradıldı21. Xarici ticarətlə bağlı olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı sovet respublikalarının bu sahə ilə məşğul olmaq səlahiyyəti formal şəkildə saxlanılsa da, faktiki olaraq bu sahə mərkəzin nəzarətində idi. 1920-ci ilin iyulunda Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının Xarici Ticarət Komissarlığı yaradılması Azərbaycanda da belə orqanın yaradılmasını zəruri edirdi22. Nəticədə Sovet hakimiyyətinin ilk günlərində Azərbaycan İnqilab Komitəsinin nəzdində yaradılmış Xarici Ticarət Şöbəsi Azərbaycanda 1921-ci ilin dekabr ayına qədər fəaliyyət göstərdi və qısa müddətdən sonra fəaliyyətsizlikdə ittiham edilərək ləğv edildi. Bu arada isə Azneft 1921-ci ildə “Sdandart oyl” amerikan firması ilə müqavilə bağlamışdı. Müqavilənin şərtlərinə görə neft məhsullarının yerinə ABŞ-dan Azərbaycana texniki avadanlıq və ərzaq malları gəlirdi. İngilis firması “Gikker Limited” ilə bağlanmış müqaviləyə görə isə Azərbaycan texniki avadanlığın istehsalı üçün lisenziya alırdı. Azneftin Nyu-york, Paris, London, Berlin və digər iri şəhərlərdə nümayəndəlikləri açılmışdı23. Kooperativlər vasitəsilə qonşu respublikalarla, xüsusilə Şimali Qafqaz respublikaları və Ukrayna ilə əmtəə mübadiləsi inkişaf edirdi. 1921-ci ilin yayında Bakıdan göndərilmiş 11 min pud balıq 31,2 min pud Ukrayna qəndinə dəyişdirilmişdi. 1921-1922-ciillərdə Moskva, Kiyev, Rostov, Krasnodar və Türküstanda ticarət və əmtəə mübadiləsi əməliyyatları həyata keçirirdi. Ümumtürküstan istehlakçıları cəmiyyətləri ittifaqı ilə Azərittifaq arasında müqavilə bağlanmışdı. Ənzəlidə Azərittifaqın açdığı kontoru qısa müddətdə 98,5 min pud düyü, 10 min puddan artıq səbzə, düyü unu və s. satın alaraq Bakıya göndərdi. 1921-ci ilin avqustunda Azərittifaq xarici bazarla bilavasitə əlaqə yaratmaq üçün Batumda öz şöbəsini açmışdı. Azərbaycan şəraitində kooperasiyanın ən sabit növü istehlak kooperasiyası olmuşdu. Azərbaycan istehlak kooperasiyası 1921-1922-ci illərdə, yeni iqtisadi siyasət şəraitində öz işlərini yenidən quraraq, xeyli müvəffəqiyyətlərə nail olmuşdu. Azərneftdə Zaqafqaziya, Orta Asiya, Türkiyə və İranın timsalında Yaxın Şərq ölkələrində neft məhsulları ticarətini təşkil edən ticarət idarəsi yaradıldı. Azərneftə xarici ticarət, neftin və ağ neftin xaricdə müxtəlif avadanlığa mübadilə edilməsi məsələlərində müəyyən müstəqillik verilmişdi. Xalq təsərrüfatının bərpasının sonlarına yaxın əmtəə mübadiləsi sahəsində sosialist və kapitalist elementləri arasında mübarizə kəskinləşdi. Ümumi mal dövriyyəsində istehlak kooperasiyasının xüsusi çəkisi artaraq 1923/24-cü ildəki 12,1 faizdən 1925/26-cı ildə 25,l faizə çatdı. Lakin xüsusi kapital ticarətdə güclü tərəf olaraq qalırdı. 1925-ci ildə əhali əmtəələrin ümumi dəyərinin təqribən yarısını xüsusi alverçilərdən alırdı. Ticarət sahəsində bütün əmtəə mübadiləsinin təqribən yarısı, Azərbaycan kəndində isə 75 faizə qədəri onların 20 Дилбазов А.К. Роль союза рабочего класса и крестьянства в восстановлении народного хозяйства Аз. ССР в первые годы Советской власти (1920-1923 гг.). АКД, Баку, 1959, s. 27 21 Бунятов Г.А. Создания и развитие Советской торговли в Азербайджане в период 1921-1925 гг. АКД, Баку: 1967, s. 6-8 22 Bunyadov Q.H. Bərpa dövrundə Azərbaycanda Sovet ticarətinin yaranması və inkişafı. Bakı: Elm, 1971, s. 87-91 23 Исмаилов Э.Р. Очерки по истории Азербайджана. М., 2010, s. 211-212 265 əlində cəmləşmişdi. 1928-ci ildə xüsusi kapital pərakəndə əmtəə mübadiləsinin 45 faizinə sahib idi. Çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycanın əmtəə mübadiləsində sosialist bölməsi tədricən üstün mövqe tuturdu. 1925/26-cı ildə onun sayı ümumi ticarət dövriyyəsində 63,3 faiz təşkil edirdi24. Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiq edilən illərdə xüsusən də xarici ticarət sferası, respublikanın maddi resursları və sərvətlərinin ixracının Moskva tərəfindən birbaşa inhisara alınmasına yönəldilmişdi. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Azərbaycan Kommunist Partiyasının qurultayları, konfransları və MK plenumlarının qətnamə və qərarları. Dörd cilddə. I c. (1920-1937). Bakı: Azərnəşr, 1987, 712 s. 2. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild (aprel 1920 – iyun 1941). Bakı: Elm, 2008, 568 s. 3. Bünyadov Q.H. Bərpa dovrundə Azərbaycanda Sovet ticarətinin yaranması və inkişafı. Bakı: Elm, 1971, 130 s. Məmmədov N.Z. Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin kollektivləşmə siyasətinə müasir baxış. Bakı Universitetinin “Xəbərlər”i. Numanitar elmlər seriyası, №1, 2012, s. 99-105 4. TİEA, iş 1281, s. 16 5. TİEA, iş 1829, s. 462 6. TİEA, iş 3813, s. 13-14 7. TİEA, iş 5102, s. 72 8. TİEA, iş 53, s. 1 9. TİEA, iş 6045, s. 147 10. TİEA, iş 6045, s. 351 11. TİEA, iş 7502, s. 14 12. TİEA, iş 7502, s. 7 13. Бунятов Г.А. Создания и развитие Советской торговли в Азербайджане в период 1921-1925 гг. (АКД), Баку: 1967, 26 c. 14. Дилбазов А.К. Роль союза рабочего класса и крестьянства в восстановлении народного хозяйства Аз. ССР в первые годы Советской власти (1920-1923 гг.). АКД, Баку, 1959, 31 с. 15. Исмаилов Э.Р. Очерки по истории Азербайджана. М., Флинта, 2010, 424 с. 16. Магеррамов Е.А. Газета «Коммунист» (на азерб. языке) и вопросы восстановления сельского хозяйства Азербайджанской ССР (1921-1928 гг.). Баку: Нурлан, 2004, 344 с. 17. Отчет к III Всеазербайджанскому съезду Советов 1922-1923 гг. Баку: Издание Совнаркома, 1923, Ч. I., 53 с.; Ч. II. 328 c. 18. Халилов. А.И.Трудящиеся Азербайджана в борьбе за осуществление кооперативного плана В.И.Ленина . Баку, 1970, 304 c. 19. Экономический вестник Азербайджана (орган Высшего Экономического Совета и Государственной Плановой Комисcии Азербайджанской ССР). Xülasə Yeni iqtisadi siyasət ümumilikdə kənd təsərrüfatında müəyyən dəyişikliklərə səbəb oldu. Hər şeydən öncə taxıl bitkilərinin əkin sahələri artır, pambıqçılıq demək olar ki, bərpa edilir. Yeni iqtisadi siyasətin başlıca nəticəsi şəhərlə kənd arasında iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi olur. Yeni iqtisadi siyasət çərçivəsində atılan addımlar kəndliyə öz təsərrüfatını inkişaf etdirməyə stimul yaradırdı. Bu da artıq 1922-ci ilin əvvəllərindən etibarən Azərbaycanın kənd təsərrüfatında ilk bəhrələrini verməyə başladı. Резюме Новая экономическая политика вызванный к некоторым изменениям в сельском хозяйстве. Прежде всего, урожай зерновых Посевные площади растут, хлопок почти восстанавливается. Основным результатом новой экономической политики является расширение экономических отношений между городом и деревней. Шаги, предпринятые в рамках новой экономической политики, стимулировали сельских жителей к развитию собственной экономики. Он уже начал давать первые плоды в сельскохозяйственном секторе Азербайджанас начала 1922 года. Summary The new economic policy in generally caused to some changes in agriculture. First of all, the crops of grain crops was growing, cotton is almost is restored. The main outcome of the new economic policy is the expansion is happening economic relations between the city and the village. The steps taken within the new economic policy stimulated the villagers to develop their own economy. It has already begun to give its their first fruits in the agricultural sector of Azerbaijan since the beginning of 1922. 24 Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild (aprel 1920 – iyun 1941). Bakı: Elm, 2008, s. 118-119 266 Məmmədov Fərhad Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru QAFQAZDA GEOSTRATEJİ TRANSFORMASİYALAR, İNKİŞAF VEKTORLARI VƏ AZƏRBAYCAN: BİR ƏSRLİK TARİXƏ EPOXAL BAXIŞ Açar sözlər: Qafqaz, XX əsr, geosiyasət, transformasiyalar,Cənubi Qafqaz, geostrategiya, inkişaf vektorları, regional trendlər, qlobal aktorlar Ключевые слова: Кавказ, XX век, геополитика, трансформация, Южный Кавказ, геостратегия, векторы развития, региональные тенденции, глобальные акторы Keywords: Caucasian, XX century, geopolitics, transformation, South Caucasus, geo-strategics, development vectors, regional trends, global actors Giriş Son bir əsrlik zaman kəsiyində Qafqazda baş verən proseslərin dərk edilməsi, yaxın və uzaq perspektivlərdə regionun əsas inkişaf meyillərinin anlaşılmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan Qafqazda dövlətlərarası münasibətlərin sözü gedən dövrdə təhlil edilməsi böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir. Qafqaz regionu üçün tipik olan geostrateji status və onun dünya sistemində geoiqtisadi əhəmiyyəti tarixən özünü təsdiq etmiş reallıqdır. Region tarixən həmişə geosiyasi parçalanma xəttinin üzərində yerləşmişdir. Region dövlətlərinin vaxtaşırı olaraq, müxtəlif güc mərkəzlərinin maraqlar mübarizəsi və rəqabət məkanına çevrilməsi təhdidləri daim gündəmdə olmuşdur. Qafqazı xarakterizə edən ifadəli terminlərdən biri də "Dünyanın yolayrıcı" –anlayışıdır. Qafqaz regionu – Qərb və Şərqin,Şimal və Cənubun, maraqlarının üz-üzə gəldiyi yolayrıcı, sivilizasiyaların kəsişmə nöqtəsidir. Bu da, müəyyən mənada bölgənin yüzillərlə dünya və Avropa siyasətinin episentrində nə üçün özünəməxsus yer tutmasına aydınlıq gətirir. Son yüz il çərçivəsində nəzərdən keçirəcəyimiz geosiyasi dövr-tsikllər, xronoloji əhatə baxımından: XX əsrin əvvəlləri, sovet dövrü, əsrin sonlarında milli dövlətlərin yaranması ilə nəticələnən proseslər və hazırda bölgədə baş verən inkişaf meyilləri olacaqdır. Qafqazın geostrateji mövqeyinin təkamül tarixinə qısa nəzər Qafqaz regionu ölkələrində son yüz ildə baş verənlərə məhz geosiyasi aspektdən nəzər salınması, bütövlükdə bu bölgənin beynəlxalq siyasətdə rolu, qlobal liderlik, resurslar və strateji əhəmiyyətə malik ərazilər uğrunda mübarizənin kontekstində baxılmasını və dəyərləndirilməsini şərtləndirmişdir. Strateji enerji təhlükəsizliyi ellipsinin zirvəsində olaraq, Qafqaz dünya geoiqtisadiyyatında həlledici rol oynayır. Belə ki, Qafqazla qonşu olan dövlətlərin və geosiyasi qüvvələrin regionla bağlı xarici siyasət prioritetləri dəyişdikcə, Qafqazın həmin planlarda yeri və rolu da buna uyğun olaraq yeniləşmişdir. Bütün bunlar paralel olaraq, qonşu regionlardakı proseslərin dinamikasına da öz təsirini göstərmişdir. Böyük Qafqazda geosiyasi vəziyyətin transformasiyası və dinamikası regionun inkişaf vektorlarının, identiklik fenomenlərin təzahürünə əhəmiyyətli təsir göstərmiş və yeni çağırışları formalaşdırmışdır. Xüsusilə də xarici güc mərkəzləri arasındakı geosiyasi rəqabəti şəraitində təhdidlər getdikcə artmaqdadır. Məlum olduğu kimi, “geostrategiya”-geosiyasətlə şərtlənən və onun xüsusiyyətlərindən irəli gələn nəzəri və təcrübi sahədir. Geostrategiya , başqa sözlə, “geosiyasi strategiya” mənasını verir. “Geostrategiya – geosiyasi maraqların reallaşdırması üsulu olub, onun vasitəsi, funksiyası rolunu daşıyır. Geostrategiya-geosiyasi kodla müəyyən edilən geosiyasi vektordan irəli gəlir, onunla şərtlənir. Geosiyasi kod isə məlum olduğu kimi - dövlətin xarici aləmlə siyasi münasibətlərinin formalaşmış sistemidir. Buraya dövlət maraqları, xarici təhlükələrin və təhdidlərin müəyyənləşdirməsi, onların aradan qaldırması və ya neytrallaşdırılması texnologiyaları aiddir. Geosiyasi kod- tarixən formalaşmış matrisa kimi,dövlətin maraqlarına təsir edən, keçmişdən indiyədək davam edən ənənəvi və çoxsaylı yeni amillərdə əksini tapır.” 1 Göründüyü kimi, geosiyasi vektor – dövlətin geosiyasi kodu ilə şərtləndirilmişdir. Buna görə də, həmişə xarici siyasətdə müəyyən edilmiş hədəflərə əsaslanaraq, dövlətin əhatə edən dünyaya-hərbi-siyasi, iqtisadi, mədəni və s.-təsirinin bu və ya digər növünü nəzərdə tutur.Geosiyasi strategiya kompleks fenomendir və özündə : siyasi, hərbi, iqtisadi, dini, mədəni, demoqrafik və s. istiqamətləri ehtiva edir. Regionu uğrunda tarixin müxtəlif dövrlərində çoxsaylı müharibələr aparılmışdır və regionun tarixi həm də böyük dövlətlərin geosiyasi maraqlarının toqquşma tarix olmuşdur. Bu torpaqlarda Roma legionları1 Gardner H. Geopolitics and Geostrategy// http://oxfordbibliographiesonline.com/view/document/obo-9780199 743292/obo-9780199743292-0056.xml?rskey=HFkZME&result=12&q= 267 nın, Ərəb xilafətinin, Səlcuq və Monqol, Parfiya və Sasani, Bizans,Osmanlı və Rusiya imperiyalarının qoşunları addımlamışdır. Dünya tarixinin müxtəlif dövrlərində Qafqaz xalqları gah böyük dövlətlərə qarşı mübarizə aparmış, gah da, region bütünlüklə onların tərkibində mövcudluğunu davam etdirmişdir. Bununla belə həmin dövrlərdə də, istər Böyül İpək yolunun, istərsə də, müxtəlif imperiyaların tərkibində belə Qafqaz xalqlarının hər biri “özünəməxsus, bənzərsiz yolu” ilə təkamül etmiş, mühüm yerə və rola malik olmuşdur. "Qafqaz dünya sivilizasiyasının hansı hissəsinə aiddir"-bu sual artıq uzun vaxt müzakirə məsələsidir. Tədqiqatçilara görə, XX əsrdə “geosiyasət” elminin yaranmasından, həmçinin, və onun inkişafı etdiyi XX əsrdən başlayaraq bu suala bir neçə rakursdan baxılmışdır. Ortaq mövqe kimi tədqiqatçı- alimlər,geosiyasət elminin banilərinin sxemlərindən istifadə edərək, Qafqaza "Hartləndin" bir hissəsi kimi ( əsas resursları özündə cəmləyən həyati vacib ərazi; bu ərazinin üzərində hökmranlıq, dünyanın üzərində üstünlüyə malik olmağa imkan verir) və yaxud, Rimləndin ( Hartləndin ətrafında yerləşən dənizlərə giriş imkanına malik əraziləri ifadə edən anlayış) bir hissəsi kimi baxmaq qənaətinə gəlmişlər. Beləliklə, Cənubi Qafqaz iki strateji ərazinin - Hartlənd və Rimləndin kəsişmə xəttinin üzərində mövqe tutur ki, bu da dünya dövlətləri üçün bu regionun strateji əhəmiyyətini müəyyən edir” 2 Tarixən bu region qədim və orta əsr imperiyalarının mübarizəsinin obyekti olmuşdur. Xarici aktorlar Zaqafqaziya regionunda əsasən XVI əsrin ortalarında meydana çıxır və həmin vaxtdan burada- Rusiya, Türkiyə və İran- geosiyasi üçbucağı formalaşmağa başlamış, Qafqaz onlar arasında qarşıdurma və nifaq amilinə çevrilmişdir. 3 Ötən əsrdə Qafqazda baş verən geosiyasi sarsıntılar XX əsr dünya tarixində siyasi sarsintılar və nəhəng tarixi transformasiyalar dövrü kimi qaldı. Bu da öz növbəsində bütün zamanların strateji regionu olan Qafqazda kardinal geosiyasi dəyişikliklərə gətirib çıxardı. Qafqazda gedən geostrateji və sivilizasion proseslərdə ümumi tarixi keçmişin rolu həlledici olmuşdur. Bu baxımdan geosiyasi və tarixi nəzəriyyələrdə mövcud olan “path dependence”-“tarixi keçmişdən asılılıq” sindromunun regionu təhlil etmək üçün tətbiq edilməsi məqbul və anlaşılandır. Son üç əsr ərzində regionun taleyində həlledici rol oynayan çar Rusiyasının, imperiyanın dağılması, I Dünya müharibəsinin nəticələri və dünya siyasi xəritəsində baş verən proseslər ötən əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqaz dövlətlərində də öz əks-sədasını verdi. Qısa müddətdə çarizm idarəçiliyindən azad olan respublikalar “nəfəsini dərməmiş”, tezliklə yeni bolşevik siyasi rejiminin təsiri altına düşdü. XIX-XX əsrlərdən etibarən Rusiya imperiyasına daxil olan ərazilər SSRİ-nin tərkibində mövcudluqlarını davam etdirdilər. “Sovet dövrünü, SSRİ-nin tərkibində olduqları tarixi dövrü Qafqaz respublikaları üçün birmənalı dəyərləndirmək çətindir. Şübhəsiz ki, bu dövrdə millətlərarası və şəxsiyyətlər arası münasibətlərdə müəyyən pozitiv hesab edilən izlər, ənənə qoymuşdur. Üstəlik bu dövrdə elm və təhsilin inkişafı sahəsində formalaşan inteqrasiya və qarşılıqlı əlaqələr səmərəli olmuşdur. SSRİ dağıldıqdan sonra Qafqaz xalqları suverenlik əldə etdi. Rusiya son üç yüz ildə əldəetdiyi strateji üstünlükləri və təsir rıçaqlarını regionda itirdi. SSRİ dağılması Qafqaz respublikalarının geosiyasi vəziyyətinin kəskin şəkildə dəyişməsinin və on illər boyu yaranmış inteqrasiya əlaqələrinin parçalanmasına səbəb oldu. Bu gün Qafqaz dünyanın ən problemli və qeyri-sabit bölgələrindən biri hesab edilir.” 4 İkiqütblü dünyanın çökməsi ilə, sovet quruluşunun dağılması, milli azadlıq hərəkatının baş qaldırması, suverenliyin əldə edilməsi,bazar iqtisadiyyatı və sosial münasibətlərin formalaşması,həmçinin bölgə dövlətlərinin siyasi- ideoloji əsaslarının yenidən qurulması bağlı proseslər başlanğıcını götürdü. Keçmiş “Sovet Zaqafqaziyası” adlanan geosiyasi məkanın yerində Cənubi Qafqaın yaranması ilə xarici aktorlar Rusiyada yan keçərək Xəzərin resurslarına giriş əldə edə, eləcə də, Rusiyanın və İranın sərhədlərində rahat mübarizə və qarşıdurma meydanını yarada bildilər. Ərazisinə (186,1 min kv. km) və əhalisinə görə o qədər də böyük olmayan (təxminən 15 milyon nəfər) bu region dünya və regional siyasətdə əhəmiyyətli yerə və rola malik olduğunu bir daha sübut etdi.” 5 İkiqütblü dünyanın çökməsindən sonra, Qafqaz regionunun da öz arasında rəqabət aparan iki bir-birinə əks olan “qütbə-oxa” bölünməsi daha çox sezilməyə başlayır. Bunlar: "Şimal-Cənub" (Rusiya - Ermənistanİran) və "Qərb-Şərq" (Türkiyə-Gürcüstan - Azərbaycan) qütbləri kimi formalaşdı. 70 illik bir tarixi dövr ərzində mövcud olan, əvvəllər vahid olan bir regionun, XX əsin sonlarında cəmi iki onillik post-sovet tarixi ərzində özünün dağılma proseslərinin sürəti və miqyasları ilə heyrət doğurdu. 2 Окропиридзе Н. Кавказ в геополитических схемах//http://www.bilgesam.org/ru/incele/1585/-ru/#. Wvf8h aSFPDc http://www.geopolitics.ru/2012/12/mesto-kavkaza-v-geopolitike-ssha/ 4 Прокопенко Е. Кавказ в современном геополитическом измерении // Кавказ и глобализация: Журнал социально-политических и экономических исследований. Т. 4. Вып. 3 – 4. Швеция: Изд-во CA&CC Press® AB, 2010, с. 28 – 33. 5 Закавказье // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017. 3 268 İlk illər əsas məqsəd- milli dövlətlərin yaradılmasından və sovet keçmişindən maksimal uzaqlaşmaqdan ibarət idi. Eyni zamanda artıq SSRİ-nin dağılmasından sonrakı illərdə dövlətlərarası əməkdaşlığı qaydaya salmaq, xüsusi halda, vahid komandanlığın altında ümumi silahlı qüvvələri saxlamaq ( Ukrayna bu təklifi əngəlləmişdir) təklifləri irəli sürülmüşdü. Dəfələrlə dövlətlərarası iqtisadi inteqrasiya təsisatları yaratmağa cəhd edilmişdi. Lakin hər şeydən əvvəl mövcud maliyyə-iqtisadi problemlər buna mane olmuşdur. Hazırda regionun sabitliyinə olan başlıca risklər və təhdidlər münaqişələrlə bağlıdır.6 Sovetlərin çökməsi ilə, postsovet məkanında çoxsaylı inteqrasiya layihələri sınaqdan çıxarıldı. Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) özü də- “sivil ayrılma mexanizmi” kimi təsis edildi. Lakin bugün də daxili ziddiyyətlər MDB formatına, müxtəlif dövlətlərin arasında olan problemlərin həllinə real təsir göstərə biləcək işlək və səmərəli ” təşkilata çevrilə biməmişdir. Regonun Sovet dövründə mövcud olan, onilliklər boyu formalaşan real iqtisadi, siyasi mədəni və s. inteqrativ vəhdəti dağıldı. Onillər boyu latent-gizli qalan milli etnik faktorlar vulkan kimi püskürdü. Bu proseslər təbii ki, dünyada baş verən, yarım əsrdən çox davam edən “soyuq müharibə” dövrünün beynəlxalq münasibətlər sistemində sona çatmasından ayrılıqda deyil, ümumi kontekstdə götürülməlidir. Cənubi Qafqaz dövlətləri üçün bir-biri ilə rəqabət aparan Avropa və Avrasiya inteqrasiya modellərinin layihələrinin arasında seçim probleminin çətinliyi ilə üz-üzə qalmışdır. Bu onunla şərtlənmişdir ki, həmin modellərin hər birinin öz üstünlükləri, mənfi və müsbət tərəfləri vardır. Lakin onların müvəffəqiyyəti heç də tarixən qabaqcadan müəyyən edilməmişdr. Bu və ya digər seçim konkret dövlətin inkişafının perspektivlərini müəyyən edərək, siyasi elitalar üzərinə xüsusi tarixi məsuliyyət qoymuşdur. Regionun üç dövləti müstəqillik dövründə hərbi-siyasi bloklara, iqtisadi və gömrük ittifaqlarına inteqrasiya yolları seçimində və ya bu birliklərə qoşulmamaqda, tərəfdaşlıq formalarının müəyyən olunmasında fərqli siyasi trendlər nümayiş etdirmişlər. Nəticə olaraq, bölgənin üç dövləti fərqi inkişaf yolu seçmişlər. Gürcüstan Avro-Atlantika hərbi-siyasi və iqtisadi məkanına, Ermənistan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına, Avrasiya İqtisadi İttifaqına və Gömrük İttifaqına inteqrasiya olunur, Azərbaycan isə ikitərəfli əməkdaşlıq formatını əsas götürərək heç bir hərbi-siyasi və gömrük birliklərinə daxil olmadan qonşuları, dünyanın geosiyasi mərkəzləri ilə bərabərhüquqlu və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın qurulmasının tərəfdarı kimi çıxış edir. Qonşu dövlətləri – Rusiya, İran və Türkiyə Cənubi Qafqaz ölkələri ilə münasibətlərin formalaşdırılmasına nail olmuşlar. Hər üç ölkə zəngin imperiya keçmişinə malikdirlər və Cənubi Qafqaz müxtəlif tarixi mərhələlərdə bu imperiyaların tərkibində olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, hazırda bu amildən region üzərindəki rəqabətdə manipulyasiya edilməkdədir. Nəticədə, regionun qonşuları arasında qarşılıqlı münasibətlər istisnasız olaraq tarixi rəqabət və keçmiş müharibələr kontekstində aparılır. Belə qeyri-konstruktiv mövqe isə Cənubi Qafqazın üzləşdiyi problemlərin həllinə və regiona dair siyasətin səmərəsinə mənfi təsir göstərməkdədir. Digər tərəfdən, regiona yalnız tarixi kontekstdən yanaşılması müasir gerçəklikləri, milli maraqları heç də həmişə güclü qonşularının mənafeləri ilə uzlaşmayan müstəqil dövlətlərin mövcudluğunu nəzərə almır. Qafqazda geosiyasi dəyişikliklərin ən ağır mirası- həll olunmamış münaqişələr Qafqaz regionunda baş qaldıran münaqişələr,sovet sülh siyasətinin- Pax sovietica-qeyri-reallığa əsaslanmasının, milli siyasətin zəifliyinin simvolu və onun dağılmasının başlıca səbəbi olmuşdur. Uzun müddət ərzində “vahid sovet xalqı” siyasəti Qafqazda ziddiyyətlərin həllinə deyil, konservasiya edilməsinə hesablanmışdı. SSRİ-in dağılması nəticəsində Cənubi Qafqaz dövlətlərində və Rusiya Federasiyasının Şimali Qafqaz subyektlərində milli və dövlət identiklikləri arasında münaqişələr kəskinləşdi. Qafqaz regionunda münaqişələrin həllinə mane olmaq və stabilliyi pozmaq cəhdləri bu ərazilərdən öz nüfuz dairəsi kimi istifadə etməyə çalışan dünya güclərinin planlarına daxil edildi. Post-sovet dövrü üçün Cənubi Qafqaz regionunun tarixi üçün dövri olaraq, hərbi münaqişələrin vaxtaşırı kəskinləşməsi və onun nisbi sülh dövrləri ilə növbələşməsi tipikdir. "Birinci post-sovet müharibələri" adlanan dövrdə Azərbaycanın və Gürcüstanda hərbu münaqişələr baş verdi. Müəyyən müddətdə münaqişələr ara versə də, “dondurulmuş münaqişələr" dövrünün sonu 2008-ci ilin avqustunda oldu.” 7 Regionda status kvonun saxlanması bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə,Qafqazın "balkanizasiyası" prosesinə rəvac verə bilər. Buna misal kimi, Saakiaşvilinin 2008-ci ildəki fəaliyyəti göstərilir. Regionu tədqiq edən fransız aliminin fikrincə, “2008-ci ildə baş verən Beşgünlük müharibədən sonra rəsmi Moskva Şimali Qafqazı birdəfəlik olaraq öz nüfuz dairəsi kimi möhkəmləndirdi. Bununla yanaşı, eyni zamanda Rusiya və Cənubi Qafqaz arasında əhəmiyyətli dərəcədə hiss olunan uçurum formalaşmağa başladı. Hazırda regionda Qafqazın enerji təhlükəsizliyi baxımından cəlbedici statusa malik olması ilə əlaqədar olaraq, Avropanın bölgədə getdikcə artan roluna baxmayaraq, mövcud olan və mürəkkəbləşən "Qafqaz düyünü6 Доклады международного круглого стола «Кавказ в современном мировом и региональном контексте», Москва, ИМЭМО РАН, 1 ноября 2017 г. 7 https://www.imemo.ru/files/File/magazines/rossia_i_novay/2014_04/Evraz_integration_Krylov.pdf 269 nü" açmaq baxımından həlledici rol yenə də-tarixən qədim olan regional oyunçulara- Rusiya, Türkiyə və İrana – məxsusdur”.8 Region dövlətlərindən olan– Ermənistan özünün təcavüzkar fəaliyyəti, Azərbaycana qarşı yürütdüyü işğalçılıq siyasəti və onun beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazilərinin 20 faizini zəbt etməsi üzündən inteqrasiya prosesindən kənarda qalmışdır. Bu gün regionda humanitar fəlakət davam etməkdədir. Ermənistanın apardığı etnik təmizləmə siyasətindən sonra bir milyondan çox Azərbaycan vətəndaşı hələ də qaçqın və məcburi köçkün statuslarını daşımaqdadır. Azərbaycan Respublikası ardıcıl olaraq, uzunmüddətli sülh və təhlükəsizlik naminə beynəlxalq hüququn bərqərar olunması, təcavüzkar dövlətin – Ermənistanın təcrid edilməsi üçün davamlı siyasət yürüdür. İkiqütblü dünyanın çökməsi ilə bölgədə yaranan ziddiyyətli münaqişələrin hazırda ən ağır miras kimi qalması və həll edilməməsi, yaxın gələcəkdə vəziyyətin sabitləşməsinə böyük maneə olaraq qalır. Buna görə də həll olunmamış münaqişələr Qafqazda destruktiv xarici güclərin müdaxiləsi üçün əlverişli şərait yaradır və qonşu dövlətlərin, bütün dunya birliyinin təhlükəsizliyinə təhdiddir. Azərbaycan dövləti birmənalı olaraq öz mövqeyini bəyan etmiş, kənar güclər tərəfindən ərazisinin qlobal savaş meydanına çevrilməsinə heç vaxt yol verməyəcəyini qətiyyətlə ortaya qoymuşdur. Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlərdə problemlərin həlli üçün qarşılıqlı anlaşma və dialoq meydanı kimi missiyaya isə hər zaman hazır olması gerçəklikdir. Son dövrdə ABŞ və Rusiyanın ali hərbi rəhbərliyinin Bakıda keçirilən dialoq görüşləri buna misal ola bilər. Prezident İlham Əliyev Münhen Təhlükəsizlik Konfransı çərçivəsində Avrasiyada əməkdaşlıq və problemlər məsələlərinə həsr olunan panel-müzakirədə bununla bağlı sualı cavablandırarkən qeyd edib: “Bakını seçmək qərarı bizim tərəfimizdən qəbul edilməmişdi, biz bu görüşə təşəbbüs etməmişik. Niyə Azərbaycanı seçdilər? Mən özüm-özümə bu sualı verdim, amma Avrasiyanın xəritəsinə baxanda anladım ki, ola bilər, bizim ölkəmiz onlar üçün yeganə variant idi. Biz NATO-nun və KTMT-nın üzvü deyilik, bizim dünyada çox yaxşı nüfuzumuz var, bizim ölkəmizin ABŞ-la, Avropa ilə, qonşularımızla, Rusiya ilə qaydaya salınmış münasibətlərimiz var və onlardan hər biri bizə hörmət edir.Sabitliyin amili kimi Azərbaycanın rolu yalnız bizim regionumuzda deyil, həm də bütün dünyada qəbul edilir, bu, regional sabitliyə bizim töhfəmizdir.”9 Göründüyü kimi, birmənalı olaraq,Qafqazda geosiyasi koordinatlar sisteminin dəyişikliyi, onun destabilizasiyası, nə regionun,nə də dünya birliyinin maraqlarına cavab vermir. "Qafqaz kanatı", öz tərəfinə dartmağa çalışan regiondan xarici güclər düşünməlidir ki, o "qırıla" və "yeni Suriyaya" çevrilə bilər. Region üçün təhdid yaradan Azərbaycanın hərbi büdcəsi deyil,işğalçının Qarabağ ərazisindən çıxarılması yönündə beynəlxalq səylərin gücləndirilməsidir. Cənubi Qafqazın geosiyasi koordinatlar sistemində enerji-resurs parametri XX əsrin sonları- XXI əsrin əvvəllərində qloballaşma yeni dünya nizamının formalaşması şəraitində dünya güc mərkəzlərinin nüfuz dairələrinin yenidən bölməsi uğrunda geosiyasi qarşıdurması şəraitində, dünya resursları və strateji əhəmiyyətli ərazilər üzərində nəzarəti əldə etmək yönündə – Cənubi Qafqazın əhəmiyyəti fövqəladə dərəcədə yenidən artdı.Cənubi Qafqaz özünün enerji- resurs potensialı ilə də diqqət mərkəzinə gəldi. Bu mövcud olan karbohidrat və qaz ehtiyatlarının əsaslanır. Dünya Bankının energetikaları məsələləri üzrə sabiq hüquqşünas-məsləhətçisi, neft-qaz sektoru sahəsində beynəlxalq ekspert, Andre Pertusio Qafqazda tarixən bəş verən proseslərdə "neft amilinin" həlledici rol oynamasını vurğulayır.Onun fikrinə görə, “Rusiya və Avropa arasında gedən əsas neft-enerji müharibələri Qafqazdan keçir ( South Stream vs Nabucco ) və Azərbaycan bu qarşıdurmada xüsusi rolu oynayır. Unutmaq olmaz ki, dıgər bir iddialı layihə- Hörmüz boğazından yan keçərək Suriya vasitəsilə Araılq dənizinə Fars körfəzindən neft kəmərinin çəkilməsi kimi iddialı layihə Suriya böhranının səbəblərindən biri olmuşdur”.10 Qafqazda sabitlik Xəzər neftinin fasiləsiz olaraq nəql edilməsinin həyati vacib şərtidir Xəzər dənizi regionu (Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya) regionu dünya neft ehtiyatının 3-4 faizinə və dünya qaz ehtiyatlarının 4- 6 faizinə malikdir. Bu qədər böyük rəqəm olmasa da, enerji resurlarının şaxələndirilməsi siyastində həlledici strateji məsələ kimi diqqət mərkəzində durur. “Bu- hər şeydən əvvəl, enerji resurslarlarının Qərb və Şərqi, Şimal və Cənubu bir-brinə bağlayan tranzit məkanı kimi əhəmiyyətli rolunda əksini tapır. XXI əsrin birinci onilliyi, Qərb aktorlarının “ikinci gəlişi” dövrü kimi adlandırıldı”. 11 8 Международная конференция «Геополитика Кавказа»..... http://sesqazeti.az/news/social/594657.html 10 Международная конференция «Геополитика Кавказа»//http://www.idc-europe.org/ru/%d0%9c%d0% b5%d0% b6%d0%b4%d1%83%d0%bd%d0%b0% d1%80%d0%be%d0%b4%d0%bd%d0%b0%d1%8f 11 Каспийская нефть. Экономика и гео; политика, изд-во «ОЛМА-ПРЕСС», Москва, 2002. 9 270 Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən irəli sürülən və prezident İlham Əliyevin məqsədyönlü fəaliyyəti ilə reallaşdırılan Neft Strategiyası hərtərəfli tərəfdaşlıq əlaqələrini nəzərdə tutan regional inteqrasiya layihələrinin başlanması üçün mühüm təşəbbüs olmuşdur. Neft və qazın dünya bazarlarına çıxarılmasına dair infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi, investisiya axınının gücləndirilməsi son nəticədə regionun iki qonşu dövlətinin- Azərbaycanın və Gürcüstanın müstəqilliyinin daha da möhkəmləndirilməsi üçün böyük imkanlar açmışdır. Bu gün Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, Xəzər dənizinin və Qara dənizin Azərbaycana və Gürcüstana aid olan sahillərində iri gəmi limanlarının inşası layihələri də reallaşmaqdadır. Azərbaycan və Gürcüstan arasında qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın genişlənməsi Cənubi Qafqaz regionunun dünyada geoiqtisadi və geosiyasi əhəmiyyətini də artırmaqdadır. Azərbaycanin regionda geosiyasi statusunun mökəmlənməsinin başlıca səbəblərindən biri kimi müstəsna olaraq, neft amilinin önə çəkilməsi real deyil. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilmiş İlham Əliyev bunula bağlı qeyd edib: “Biz hər şeyi düşünülmüş şəkildə edirik, iqtisadi siyasətimizi elə aparırıq ki, bu siyasət dayanıqlı inkişafa xidmət göstərsin Biz öz gücümüzə arxalanırıq, Azərbaycan xalqının istedadına, zəhmətinə güvənirik. Ona görə Azərbaycan dünya miqyasında hətta böhranlı illərdə uğurla inkişaf etmişdir. Bəziləri xüsusilə əvvəlki illərdə bizim uğurlarımızı neft amili ilə bağlamaq istəyirdilər. Amma hazırda həyat və bizim nəticələr göstərir ki, əgər neft amilinin əvvəllər rolu olubsa, indi bu rol o qədər də böyük deyildir. Dünyada neftlə zəngin ölələr çoxdur. Bu gün onların bəziləri xaosa qərq olub Əsas uğurlarımızın səbəbi düşünülmüş siyasətdədir. Burada xüsusilə müstəqil xarici siyasət öz rolunu oynayır. Cəsarətli siyasətimiz uğurlarımızı şərtləndirə bilib.”12 Siyasi idarəçilik formalarının dəyişikliyə uğraması Son iki-üç ildə region ölkələrinin siyasi idarəçilik formalarında yeni trendlər baş vermişdir. Siyasi idarəçiliyin yeni formalaşan modelləri Cənubi Qafqazda dövlətlərin siyasi inkişafının müxtəlif istiqamətlərə yön almasına şahidlik edir. Azərbaycanda konstitusiya islahatları nəticəsində prezident üsuliidarəsinin daha da möhkəmləndirilməsi təmin edilmişdir. Ermənistan və Gürcüstanda isə əksinə-prezidentlik üsuli-idarəsi parlament formatına yerini vermişdir. “Cari 2018-ci oldə sona çatan bu proseslər yeni trendlərin yaranmasığna səbəb oldu. Gürcüstan və Ermənistan Respublikasının -parlament modeli, Moldova və Ukrayna ilə aşkar bənzərlik təşkil edir.Burada oliqarxlar hakimiyyətə böyük təsir imkanlarına malikdir və pərdə arxasından idarəçiliyə təsir edirlər. Oliqarxların müxtəlif qruplarının arasında münaqişələr dövlət üçün fəlakətli nəticələrlə nəticələnə bilməsi, Ukraynanın nümunəsində çox əyani görünmüşdür. Diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, Ermənistan parlamentində 2017-ci il seçkilərindən sonra ilk dəfə Ermənistanda Rusiya ilə müttəfilik əleyhinə fraksiya yaradılmışdır. Bu müəyyən mənada təhdid presedenti kimi qəbul edildi.”13 Təhlilçilərin fikrinə görə, son seçkilərdən sonra Cənubi Qafqazla bağlı Rusiya siyasətinin hər hansı əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmasından danışmaq real əsasa malik deyil.Bununla belə, regionun beynəlxalq kontekst hazırda ABŞ-da və Avropa Birliyində, Türkiyədə və İranda baş verən proseslərin təsiri altında böyük dəyişikliklərə məruz qala bilər. İraqda və Suriyada hərbi qarşı durmanın nəticələri, həmçinin, ABŞ-ın İranla nüvə sazişindən imtina etmək niyyəti də regiona böyük təsir göstərə bilər. Ən yaxın perspektivdə vəziyyəti mövcud olan münaqişələrin həll edilməməsi ilə yanaşı, getdikcə kəskinləşən regonal və beynəlxalq kontekst Qafqaz dövlətləri üçün daha gözlənilməz xarakteri kəsb edə bilər. Hərbi siyasət sahəsində də fərqi inkişaf yolunun seçimi göz önündədir. Gürcüstan Avro-Atlantik hərbi-siyasi və iqtisadi məkanına, Ermənistan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına, Avrasiya İqtisadi İttifaqına və Gömrük İttifaqına inteqrasiya olunur, Azərbaycan isə ikitərəfli əməkdaşlıq formatını əsas götürərək heç bir hərbi-siyasi və gömrük birliklərinə daxil olmadan qonşuları, dünyanın geosiyasi mərkəzləri ilə bərabərhüquqlu və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın qurulmasının tərəfdarı kimi çıxış edir. Beləliklə, son otuz ilə yaxın dövr ərzində regionda nə daxili, nədə xarici məsələlərdə konsensusa nail olunmamışdır. Yaranmış şərait – region dövlətlərinin və regionla qonşu dövlətlərin xarici siyasət prioritetləri arasında uyğunsuzluğun və kəskin ziddiyyətlərin olması isə perspektivləri haqqında pessimist proqnozlar verməyə zəmin yaradır. Azərbaycan Cənubi Qafqaz regionunda müstəqil daxili və xarici siyasət həyata keçirən tək ölkədir. XX əsr boyu baş verən transformasiyalarda Azərbaycanın geosiyasi statusu və rolu davamlı olaraq artmaqda davam etmişdir. Azərbaycanın öz müstəqilliyini bərpa etməsi və Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə formalaşan milli quruculuq və geosiyasi identiklik seçimi, təkcə regionla qonşu olan dövlətlərlə deyil, geosiyasi güc mərkəzləri ilə də əməkdaşlıq etmək üçün əlverişli strateji üstünlük və manevr etmək imkanları yaratmışdır. Azərbaycan Respublikası beynəlxalq münasibətlər sistemində mövcud olan mürəkkəb vəziyyətə və cəlb dildiyi işğalçı müharibəyə baxmayaraq, müstəqlliik dövründə yaratdığı güclü iqtisadiyyatı, siyasi sabitli12 https://az.president.az/articles/9667 Особенности современного этапа развития Южного Кавказа// http://www.kavkazoved. info/news /2017/11/02/osobennosti-sovremennogo-etapa-razvitija-juzhnogo-kavkaza.html 13 271 yi və hərbi potensialına, eləcə də, sivilizasiyalararası unikal geostrateji statusuna uyğun olaraq öz vacib və əvəzsiz rolunu müəyyən etmişdir. Azərbaycanın unikal geosiyasi statusu, sivilizasiyalar arası qovşaqda yerləşməsi, onu yaranmaqda olan yeni qlobal və regional geosiyasi münaqişə ocaqlarının sabitləşdirici faktoru qismində çıxış etməsinə böyük əsas verir. Ulu Öndərin müəyyən etdiyi geosiyasi identikliyin strateji hesab ediləcək prinsipləri bu cür səciyyələndirilə bilər: Azərbaycan sivilizasiyalar arası qovşaqda yerləşən dövlət kimi çoğrafi aspektdə Avropa məkanına yaxındır; Azərbaycan siyasi-tarixi təkamül və inkişaf baxımından son 200 ildə MDB məkanı hesab edilən ölkələrlə ümumi keçmişə və bənzər siyasi ənənələrə malik olmuşdur; Ölkəmiz dini identiklik aspektində islam sivilizasiyasının bir parçası, İslam Konfransı Təşkilatının fəal və qabaqcıl üzvüdür;Azərbaycan mədəniyyəti, tarixi və dili baxımından qədim və zəngin irsə malik türk xalqları ailəsinə, türkdilli dövlətlər qrupuna daxil olub, ümumi tarixi taleyə malikdir. Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi, energetika, mədəni və idman layihələri regional sabitliyə böyük örrnək və həm də töhfədir. Bu tədbir və layihələr Qafqaza tarixən xas olan sivilizasiyalararası körpü missiyasının möhkəmləndirilməsinə xidmət edir. Beləliklə, Qafqazda geostrateji transformasiyaların və inkişaf vektorlarının bir əsrlik tarixinə epoxal baxış göstərir ki, Azərbaycan Respublikasının XXI əsrdə formalaşan yeni geosiyasi fazada öz yeni beynəlxalq mövqeyi və geosiyasi statusuna uyğun olaraq, müasir beynəlxalq vəziyyətin dinamizmlə, proseslərin çoxşaxəliyi ilə səciyyələnən durumunun, həmçinin bir sıra əsas beynəlxalq institutların təkamülə uğraması zərurətini düzgün qiymətləndirməklə dövlətimizin milli inkişaf strategiyasını həyata keçirmək yönündə prioritetləri uğurla müəyyən edir. Qarşıdakı hədəf- daha da güclü dövlət qurmaqdır. Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyevin Davosda, Dünya İqtisadi Forumunun “İpək Yolunun səmərəsi” adlı tədbirində çıxışı zamanı qeyd etmisdir: “ Bizim niyyətimiz həmişə regionda proqnozlaşdırıla bilən, ölkələrə, insanlara fayda verəcək,sabitliyi artıran və regionumuzda yaşayan bütün insanlar üçün bərabər imkanlar yaradan layihələri reallaşdırmaq və onlarda iştirak etmək olmuşdur.14 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Flint, Colin. Introduction to Geopolitics. London and New York: Routledge, 2006. 2. Gardner H. Geopolitics and Geostrategy// http://oxfordbibliograp hiesonline. com/view/ document/obo9780199 743292/obo-9780199743292-0056.xml?rskey=HFkZME&result=12&q= 3. Военно-политические угрозы, риски и вызовы стоящие перед государством Грузии//http://globalresearch.ge/ru/research/imnaishvili-ugro zi-riski.html 4. Доклады международного круглого стола «Кавказ в современном мировом и региональном контексте», Москва, ИМЭМО РАН, 1 ноября 2017 г. 5. Закавказье // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017. 6. Каспийская нефть. Экономика и гео; политика, Изд-во «ОЛМА-ПРЕСС», Москва, 2002, 384 c. 7. Международная конференция «Геополитика Кавказа»//http://www.idc-europe.org/ru/%d0%9c%d0% b5%d0% 8. Мировая политика, региональные трансформации и энергетическая безопасность. / Под общей ред. Воскресенского А.Д., М.: МГИМО-Университет, 2010, 156 c. 9. Окропиридзе Н. Кавказ в геополитических схемах//http://www. bilgesam.org/ru/incele/1585/-ru/#. Wvf8h aSFPDc 10. Особенности современного этапа развития Южного Кавказа// http://www.kavkazoved. info/news /2017/11/02/osobennosti-sovremennogo-etapa-razvitija-juzhnogo-kavkaza.html 11. Прокопенко Е. Кавказ в современном геополитическом измерении // Кавказ и глобализация: Журнал социально-политических и экономических исследований. Т. 4. Вып. 3 – 4. Швеция: Изд-во CA&CC Press® AB, 2010, с. 28 – 33. 12. Рондели А. Южный Кавказ и Россия // Вестник Европы, 2002, № 7—8. 13. http://www.geopolitics.ru/2012/12/mesto-kavkaza-v-geopolitike-ssha/ 14. http://www.president.az/articles/22512 15. https://az.president.az/articles/9667 16. https://www.imemo.ru/files/File/magazines/rossia_i_novay/2014_04/Evraz_integration_Krylov.pdf 14 http://www.president.az/articles/22512 272 Геостратегические трансформации и векторы развития на Кавказе и Азербайджан: эпохальный взгляд на вековую историю Резюме Статья представляет собой эпохальный взгляд, на геополитические трансформации и векторы развития стран региона Южного Кавказа 100 лет назад и в современную эпоху, в условиях новых угроз и вызовов. В работе также анализируется поиск государствами региона геополитической идентичности, выбор форм и механизмов интеграционных моделей в различных политических режимах. Автор исходит из того, что геополитическая эволюция стран и социумов региона шла параллельно как в процессе обретения национальной самобытности в общих рамках мирового политического и социокультурного пространства, в направлении формирования различных векторов развития, так и общекавказской системы ценностей. В статье так же подчеркивается, что в течение столетия в результате геополитической эволюции и развития Азербайджанской Республики, произошло последовательное укрепление геополитического статуса и международной позиции, благодаря продолжению и реализации политики, характеризующейся взаимовыгодным сотрудничеством, динамизмом и многовекторностью, основанным общенациональным лидером Гейдаром Алиевым и продолжающимся президентом Ильхамом Алиевым. Geostrategic Transformations and Vectors of Development in the Caucasus and Azerbaijan: an Epochal View of the Age-Old History Summary The article is an epochal view, on the geopolitical transformations and development vectors of the countries of the South Caucasus region 100 years ago and in the modern era, in the face of new threats and challenges. It also analyzes the search and selection of geopolitical identities by the states of the region, forms and mechanisms of integration models in various political regimes. The author proceeds from the fact that the geopolitical evolution of the countries and societies of the region went parallel both in the process of gaining national identity in the general framework of the world political and socio-cultural space, in the direction of the formation of various development vectors, and the common Caucasian value system. The article also emphasizes that over the course of a century, as a result of the geopolitical evolution and development of the Republic of Azerbaijan, the geopolitical status and international position have been consistently strengthened, thanks to the continuation and implementation of a policy characterized by mutually beneficial cooperation, dynamism and multi-vector policy founded by the national leader Haydar Aliyev and continuing by the president Ilham Aliyev. Məmmədova Rəsmiyyə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Beynəlxalq münasibətlər kafedrasının dosenti resmiyye.memmedova18@mail.ru SSRİ-nin DAĞILMASINDAN SONRA RUSİYANIN ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN MÜNAQİŞƏSİNDƏKİ VASİTƏÇİLİYİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZDA HEGEMONLUQ SİYASƏTİ Açar sözlər: Cənubi Qafqaz, etnik münaqişə, təhlükəsizlik, Rusiyanın xarici siyasəti və hegemoniya Ключевые слова: Южный Кавказ, этнический конфликт, безопасность, внешняя политика и гегемония России Keywords: South Caucasus, ethnic conflict, security, Russian foreign policy and hegemoniya Rusiya hələ imperiyanın yeni yarandığı dövrdən, XVIII əsrdən başlayaraq Cənubi Qafqaza sahib olmaq uğrunda aktiv siyasət həyata keçirir. Rusiya üçün bu regionun geosiyasi əhəmiyyəti Cənubi Qafqazın Rusiyanın cənub yarımkürəsinə çıxaran bir körpü, həmçinin əsası I Pyotrun dövründən qoyulan “isti dənizlərə çıxmaq” strategiyasının həyata keçirilməsi üçün bir zəmanət olmasıdır. Həmçinin burada enerji amili də nəzərə alınmalıdır. Türkiyə Cənubi Qafqazda mövqeyini möhkəmləndirərək öz milli təhlükəsizliyini və dövlət maraqlarmı Rusiya təcavüzündən qorumağa çalışır. İran Rusiyanın əsas tarixi strateji müttəfiqi olaraq Cənubi Qafqazda daima öz təsirini saxlamağa çalışmış və bu gün də bunu etməkdədir. Bugünkü vəziyyətdə Cənubi Qafqazda Qərbin mövqeyinin güclənməsi İranın geosiyasi maraqlarını təhdid etməklə yanaşı, onun milli təhlükəsizliyini də təhlükə altına alır.1 1 Həsənov Ə. Xəzər – Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın geoiqtisadiyyatı: Azərbaycanın enerji siyasəti. Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2016, s. 230. 273 1905-1907-ci illərdə Rusiya imperiyasını bürüyən inqilabi mübarizə dalğaları millətpərəst qüvvələrin fəallaşmasını və milli azadlıq hərəkatının genişlənməsini şərtləndirirdi. Zaqafqaziya regionu xüsusilə mürəkkəb bir ərazi idi. Çünki burada sosial-siyasi ziddiyyətlərlə yanaşı, milli ədavət ocaqları da mövcud idi. Çar hökumətinin birinci rus inqilabı dövründə Zaqafqaziyada yeritdiyi siyasəti “şəraitə görə hərəkət” prinsipi kimi dəyərləndirmək daha düzgün olardı.2 İnqilabi yüksəliş dövründə güzəştə gedən, gözləmə mövqeyindən çıxış edən hökumət inqilab tənəzzülə doğru getdikcə fəallaşır, daha sərt mövqedən çıxış edirdi. İmperiyanın digər milli ucqarlarında olduğu kimi, Zaqafqaziyada da çarizmin azadlıq hərəkatını yaratmaq vasitələrindən biri milli ədavətin qızışdırılması, xalqların bir-birinin üzərinə qaldırılması, dini ayrı-seçkilik yaradılması idi.3 Çarizmin Zaqafqaziyada yeritdiyi milli-dini ayrı-seçkilik siyasətini qətiyyən inkar etmək olmaz: hökumət ardıcıl, sistemli şəkildə ermənilərlə azərbaycanlılar arasında düşmənçilik siyasəti yeridir və bu çirkin siyasəti ilə imperiya məqsədlərini həyata keçirirdi. Bu siyasət xüsusilə inqilabın yüksəlişi dövründə daha məqsədyönlü xarakter daşıyırdı. Həmin dövrdə çar hökuməti əsasları laxlamaqda olan imperiyanı saxlamaq üçün hər cür eybəcər üsul və vasitələrə əl atmağa hazır idi. Lakin tarixi proseslərin sərf-nəzər edilməsi belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, həmin dövrdə Zaqafqaziyada başlayan qanlı hadisələrin bütün səbəblərini yalnız çar hökumətinin mürtəce siyasətinin rolu əhəmiyyətli dərəcədə olmuşdur. Soyuq müharibənin başa çatmasından sonra müstəqilliyinə qovuşmuş yeni dövlətlər bir çox problemlərlə qarşı-qarşıya qaldılar. Bu problemlər sərhəd, etnik münaqişələr, ərazi bütövlüyü, daxili siyasətdə qarşılıq kimi problemlərdir. Dünyanın inkişaf etmiş dövlətləri keçmiş Sovet coğrafiyasına uyğun siyasət yürütdükləri bir vaxtda Rusiya da yenidən özünün əvvəlki qüdrətini qaytarmaq istəyirdi. Bu dövrdə Rusiyanın əsas məqsədi yeni müstəqillik əldə etmiş dövlətləri yenidən öz təsir dairəsinə qaytarmaq üçün müxtəlif vasitələrlə atırdı. Eyni zamanda Rusiya bu dövlətlərin üzərində öz təsirini gücləndirmək üçün milli münaqişələri qızışdırır, bu münaqişələrdən istifadə edərək Rusiyanın rəhbərliyi altında yaradılmış olan Müstəqil Dövlətlər birliyi (MDB) adlı təşkilata üzv olmağa vadar edirdi. Rusiyanın güc və hegemonluq siyasəti yaxın çevrə bölgələrini asılı vəziyyətə gətirmişdir. Buna misal olaraq, Cənubi Qafqaz dövlətlərini göstərmək olar. Hələ Sovet dövrü zamanından gələcəkdə milli münaqişələr yaratmaq məqsədilə Azərbaycan və Ermənistan arasında yaranan Dağlıq Qarabağ problemi və Gürcüstanda Cənubi Osetiya və Abxaziya kimi muxtar qurumlar təşkil edərək milli münaqişələr mənbəyi yaratmışdır. Rusiya Cənubi Qafqaza müdaxiləsi zamanı müxtəlif strategiyalardan istifadə edərək bu sahədə öz siyasi mənafeyini güdmüşdür. Buna misal olaraq, 2008-ci ildə Gürcüstan özünün torpaq problemlərini həll etməyə çalışmaq istəyərkən, Rusiya Gürcüstana dənizdən, havadan və qurudan açıq hərbi müdaxilə edərək Abxaziya və Cənubi Osetiyaya qoşun yeritmişdir. Nəticədə Abxaziya və Cənubi Osetiyanın qondarma dövlətlərinin müstəqilliyini tanıyaraq Gürcüstan dövlətinin ərazilərinin itirilməsinə səbəb olmuşdur. Rusiya Azərbaycan Respublikasına qarşı siyasətində sözdə dostluq və qonşuluq münasibətlərində olduğunu göstərsə də əslində Ermənistanın hərbi tərəfdaşı kimi çıxış edərək Azərbaycan torpaqlarının Ermənistan tərəfindən işğal edilməsində səbəb olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, ATƏT-in Minsk qrupu ATƏT-in Nazirlər Şurasının 1992-ci ilin 24 martında Helsinkidə keçirilən görüşündə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin məhz, sülh yolu ilə həll edilməsi məqsədi ilə yaradılmışdır. Minsk qrupu təşkilati münaqişənin sülh yolu ilə həll edilməsi üçün danışıqların aparılmasında iştirak edir. Bu qrupun həmsədrləri ABŞ, Fransa və Rusiya ölkələrini təmsil edirlər və onların qarşısında duran əsas vəzifələrə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə aradan qaldırılması məsələsi və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həll edilməsi yolunda alternativ vasitələrlə, danışıqlar yolu ilə, münaqişə zonasında monitorinqlər təşkil etmək və s. daxildir. Bir tərəfdən, Rusiya Dağlıq Qarabağ probleminin həlli məsələsində ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində həmsədr kimi çıxış edir, digər tərəfdən də işğalçı Ermənistanı müasir silahlarla təmin edərək, Ermənistan ordusu ilə birgə hərbi təlimlər keçir. Əslində Rusiyanın Azərbaycan-Ermənistan müharibəsindəki vasitəçiliyi və ya sülh missiyası Cənubi Qafqazda özünün hegemonluq siyasətini qoruyub saxlamaqdan başqa bir şey deyildir. Faktiki olaraq Rusiyanın Minsk qrupundakı “vasitəçilik fəaliyyəti” münaqişənin həll olunmamasına xidmət edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Gənclərinin Birinci Forumunun 20 illiyi münasibətilə ölkə gənclərinin bir qrupu ilə görüşündə bildirib ki, Minsk qrupunun bugünkü fəaliyyəti tamamilə mənasızdır. Hər şeydən əvvəl Ermənistan müstəqil bir dövlət olmadığı üçün qərarlarını da müstəqil qəbul edə bilmir. Cənubi Qafqaz regionunu geosiyasi mövqeyi baxımından onun potensialına, və coğrafi mövqeyinə görə çox vacib əhəmiyyət daşıyır. Başqa sözlə desək, Cənubi Qafqaz regionu “dünyanın dördyolu” rolunu oynayır. Cənubi Qafqazın Şimal ilə Cənub, Şərq ilə Qərb arasında dəhliz rolunda çıxış etməsi bunu söyləməyə 2 3 Həsənov Ə. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti, Bakı, 2005. Heydərova X. ABŞ və İranın Cənubi Qafqazda geosiyasi maraqları və Azərbaycan. Bakı, 2013. 274 əsas verir. Belə ki, Cənubi Qafqaz iki müxtəlif qitəni - Avropa və Asiyanı, iki müxtəlif qütbü birləşdirməklə yanaşı, iki müxtəlif sivilizasiyanı da bir-birinə qovuşduran bir regiondur.4 “Soyuq müharibə” və ya SSRİ-nin dağılmasından sonra müstəqilliyinə qovuşmuş dövlətlər Qərbə daha çox meyillidilər, eyni zamanda Qərbə müstəqilliklərinin qarantı kimi baxırdılar. Müstəqillik qazanmış Cənubi Qafqaz da öz növbəsində həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan və eyni zamanda strateji əhəmiyyət kəsb edən bir region olduğu üçün Rusiya hər vasitə ilə regionda öz hegemonluğunu bərpa etməyə çalışır. Cənubi Qafqaz dövlətləri, xüsusilə Azərbaycan SSRİ dağıldıqdan sonra demokratiya və bazar iqtisadiyyatına gedən yolda bir sıra maneələrlə üzləşdi. Rusiya və İran kimi dövlətlər Cənubi Qafqazda öz mövqelərini yenidən ələ keçirməyə və möhkəmləndirməyə çalışırdılar. Bu vəziyyətdə Cənubi Qafqaz dövlətlərinin həqiqətən müstəqil dövlət kimi qalmaları ucun Qərbin köməyinə ehtiyacı var idi.5 Tədqiqatçılar Cənubi Qafqaz regionu ölkələrində bu dövrdə də Rusiyaya qarşı münasibətlərin kəskinləşdiyini qeyd edirlər. Onlar buna səbəb kimi 90-cı illərdən başlayaraq Qorbaçov hökumətinin, sonra isə Yeltsinin Cənubi Qafqaz siyasətləri ilə bağlı yol verdikləri nöqsanları göstərirlər. Həmçinin, onlar Cənubi Qafqazdakı hazırkı geosiyasi vəziyyətin və Qərbin buradakı siyasətinin nə Rusiya, nə də Cənubi Qafqaz ölkələri üçün əlverişli olduğunu qeyd edirlər. Azərbaycan da daxil olmaqla Cənubi Qafqaz ölkələri müstəqilliyin ilk illərində Rusiya ilə əməkdaşlığa meyilli idilər. Lakin Yeltsin hökumətinin bu dövlətlərə qarşı soyuq rəftarı sözü gedən əməkdaşlığa mane oldu. Belə ki, o dövrdə Ümummilli lider Heydər Əliyev Rusiya ilə iki məsələdə ortaq məxrəcə gəlməyə çalışırdı: 1. Qarabağ probleminin həlli istiqamətində səylərin artırılması; 2. Xəzərin neft və qaz ehtiyatlarının istifadəsində əməkdaşlıq.6 SSRİ dağıldıqdan sonra Cənubi Qafqazda geosiyasi vəziyyətin bir istiqamətini də etnik münaqişələr təşkil edir. SSRİ-nin Cənubi Qafqazda “miras” qoyduğu etnik münaqişələr Abxaziya, Cənubi Osetiya və Qarabağ münaqişəsi idi. Bu münaqişələrdən sonralar SSRİ-nin varisi olan Rusiya Cənubi Qafqazda öz mövqeyini möhkəmləndirmək və region ölkələrinə təsir etmək üçün bir vasitə kimi istifadə etdi və hələ də bunu etməkdədir. Müasir dövrdə Cənubi Qafqazda böyük dövlətlərin daha da fəallaşdığı hiss edilir. Region dövlətləri olan Rusiya, Türkiyə və İran Cənubi Qafqazda geosiyasi mənzərənin yeniləşməsi uğrunda mübarizələrini gücləndiriblər. Cənubi Qafqazda geosiyasi mübarizənin intensivləşdiyini ifadə edən bir sıra əlamətlər xeyli vaxtdır ki, özünü göstərir. Hal hazırda Rusiya daha çox fəallaşıb. Moskvanın Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan istiqamətindəki siyasəti bütövlükdə Rusiyanın siyasi və iqtisadi maraqları çərçivəsində özünü büruzə verir. Moskva regionda özündən başqa geosiyasi gücün mövcud olmasını arzulamır. Rusiyanın Qafqazla bağlı Türkiyə və İranla münasibətlərinin məzmununda bu səbəbdən yeni çalarlar özünü göstərir. Hazırda Moskvanı daha çox qayğılandıran Türkiyənin Cənubi Qafqaz siyasətidir. Kreml Ankaranın Qafqaza nüfuzunu birbaşa Rusiyanın təhlükəsizliyi üçün yarana biləcək təhdidlərlə əlaqələndirir. Çünki bu regionda müsəlmanlar çoxluq təşkil edir. Onların Türkiyədə böyük diasporları var. Belə bir əlaqə Şimali Qafqazda radikal dini qruplaşmaların daha da güclənməsinə gətirib çıxara bilər.7 Cənubi Qafqazın gələcək geosiyasi durumu barədə müxtəlif dövlətlərin maraqlarını özündə əks etdirən fikirlərə nəzər yetirsək görərik ki, ABŞ Qafqazı vahid qərbyönümlü federasiya və ya konfederasiya kimi görmək istəyir. Rusiya Qafqazı özünün ənənəvi təsir dairəsi kimi qəbul etdiyindən digər ölkələrin regional işlərə müdaxiləsinə qarşı çıxır. Həmçinin Rusiya Vahid Qafqazdansa üç müstəqil Cənubi Qafqaz dövlətindən ibarət vahid zonanın yaradılmasında maraqlıdır. Avropa İttifaqı Cənubi Qafqaza Xəzər dənizinin enerji resursları üçün tranzit region kimi baxır. Xəzərin neft və qaz ehtiyatları Avropa üçün Rusiya yanacağına alternativ mənbə qismində nəzərdən keçirilir. Avropa Rusiyanın Cənubi Qafqazda mövqeyinin zəifləməsində maraqlıdır. Perspektivdə Cənubi Qafqaz ölkələri Avropa İttifaqının xammal törəməsinə çevrilə bilər. Regionda güclənən İran isə Cənubi Qafqazda gedən proseslərdə qeyri-regional güclərin iştirakını istisna edir, yəni Cənubi Qafqaz vahid geostrateji regionunda yalnız üç müstəqil ölkə - Türkiyə, Rusiya və İranın təmsil olunmasını nəzərdə tutan “3+3 modeli”ni məqsədəuyğun hesab edir. Bu konsepsiyalar nə qədər cəlbedici görünsələr belə bir çox obyektiv səbəblərdən (burada yerləşən xalqlar arasında mədəniyyət baxımından uyğunluğun olmaması, siyasi prioritet, dövlətçilik konsepsiyaları baxımından bir-birindən fərqlənməsi və s.) həyata keçməsi real deyil.8 Cənubi Qafqaz regionunu nəzərdən keçirərkən və onun beynəlxalq inteqrasiya proseslərində yerini müəyyənləşdirərkən bir fakt ətrafında diqqəti cəmləmək lazımdır ki, Cənubi Qafqaz regionunda suveren döv4 Abbasbəyli A.N. Dünya siyasəti. Bakı: NURLAR Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2011, s. 257-258 Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2015, s. 43 6 Abbasbəyli A.N. Dünya siyasəti. Bakı: NURLAR Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2011, s.260 7 Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2015, s. 215-217 8 Heydərova X. ABŞ və İranın Cənubi Qafqazda geosiyasi maraqları və Azərbaycan. Bakı, 2013. 5 275 lətlərin meydana gəlməsi ilə regionda Rusiya, İran, Türkiyə kimi ənənəvi, başqa sözlə desək, “kohnə” oyunçuların maraqlarının artması ilə yanaşı, regiona yeni aktorların - ABŞ, aparıcı Avropa dövlətləri, Asiya – Sakit okean regionu ölkələri və Yaxın Şərq ölkələrinin maraqları yönəlməyə başladı.9 Toxunulması vacib olan məsələlərdən biri də SSRİ dağıldıqdan sonra NATO-nun regiona inteqrasiyası və Rusiyanın bu prosesə mane olmaq cəhdləridir. Bu məsələdə isə qeyd olunması zəruri olan siyasi hadisələrdən biri 1992-ci il mayın 15-də Daşkənddə “Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi”nin yaradılmasıdır. Rusiyanın regionda mövqeyinin güclü olduğu yeganə ölkə olan Ermənistana hərbi yardım göstərməsi məsələsinə də toxunmaq lazımdır. Belə ki, təkcə 1997-1998-ci illər ərzində Rusiya Ermənistanı S-300 hava hücumundan müdafiə sistemi, habelə hər birinin dəyəri 15-20 milyon ABŞ dolları olan MİQ-29 qırıcı təyyarələri ilə təmin etmişdir. Bu yardımların da əsas məqsədi regionun hərbi balansında Ermənistanın çəkisini artırmaq vasitəsi ilə Cənubi Qafqazda mövqeyini möhkəmləndirməkdən ibarətdir. Bu isə əlbəttə, NATO-nun regiona gəlişinə qarşı gördüyü cavab tədbirlərindən biridir.10 Lakin eyni zamanda Rusiyanın Azərbaycanı əməkdaşlığa cəlb etməyə istiqamətlənmiş aktiv siyasəti də davam edir. Rusiya ilə Azərbaycan arasında yüksək səviyyədə siyasi-iqtisadi və hərbi əməkdaşlıq müşahidə olunur. Müasir dövrdə Cənubi Qafqaz regionunun bugünkü Rusiyanın sosial-mədəni və iqtisadi səviyyəsinə müsbət yönümdə təsirini görməmək mümkün deyil. Hazırda Rusiyanın Cənubi Qafqaz uğrunda mübarizəsinin səbəbi heç də bu bölgəni yenidən ilhaq etməyi qarşısına məqsəd qoymasından ibarət deyil. Rusiyanın bu aktivliyi Cənubi Qafqazdakı mövqeyinin saxlanmasına və möhkəmləndirilməsinə yönəlmişdir. Bu məqsədin reallaşdırılması isə Rusiya hakim dairələrindən Cənubi Qafqaza dair yeni siyasi xətt tələb edir ki, bu da hələ ki müşahidə olunmur.11 Cənubi Qafqaz regionu Rusiya, ABŞ, Avropa İttifaqı dövlətləri, NATO, Türkiyə və İran kimi regional dövlətlərin geosiyasi və geostrateji maraqlarının kəsişdiyi bir nöqtədir. Tədqiqatçıları bu mübarizənin məqsədyönlü əməkdaşlıq münasibətlərini üstələdiyini təəssüflə qeyd edirlər. Gürcüstanda M.Saakaşvilinin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Rusiya-Gürcüstan münasibətləri birdən-birə soyumağa başladı. Bir şeyi də qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya hökuməti hələ də Gürcüstan hakimiyyəti ilə davranışın optimal bir yolunu tapmayıb. 2008-ci il avqust müharibəsi regionda bir çox məsələyə aydınlıq gətirdi. Gürcüstan-Rusiya müharibəsi nəticəsində Cənubi Qafqaz uğrunda geosiyasi mübarizə yeni mərhələyə daxil oldu.12 Rusiya ilə Ermənistan arasındakı münasibətlər strateji müttəfiqlik xarakteri daşıyır. Bu münasibətlər 1997-ci ildə imzalanmış “Dostluq və əməkdaşlıq haqqında müqavilə”nin imzalanması ilə daha da möhkəmləndirilmişdir. Rusiya faktiki olaraq Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində Ermənistanı dəstəkləmişdir. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımasına baxmayaraq, Rusiya Ermənistanın hərbi potensialının artırılmasına yönəlmiş yardımlar edir, hansı ki, Azərbaycan ərazisinin böyük bir hissəsini işğal etmişdir. Rusiya-Ermənistan hərbi əməkdaşlığının bir hissəsini də “Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi” çərçivəsindəki münasibətlər təşkil edir. Belə ki, Rusiyanın təşəbbüsü ilə NATO hərbi blokunun Cənubi Qafqaz regionuna doğru genişlənməsinə qarşı addım atmaq niyyəti ilə yaranmış Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Cənubi Qafqazda hərbi balansı öz xeyrinə saxlamaq üçün Rusiyanın əlində olan əsas vasitədir.13 Rusiya Ermənistanla müttəfiqlik əlaqələrini inkişaf etdirməklə yanaşı, Azərbaycan ilə də münasibətləri qoruyub saxlamağa və inkişaf etdirməyə çalışır. Buna səbəb kimi bir neçə faktoru göstərmək olar: 1. Azərbaycanın regionda ən böyük güc olması və onun iştirakı olmadan heç bir iri həcmli layihənin həyata keçirilməməsi; 2. Azərbaycanın enerji ehtiyatları, xüsusən də, təbii qaz ilə zəngin olması və Avropaya qaz ixracında dominionluğu bir strateji silah kimi əlində saxlamağa çalışan Rusiyanın Azərbaycan qazına olan tələbatı; 3. Azərbaycanın əlverişli geosiyasi və coğrafi mövqeyi, İran ilə Rusiyanı birləşdirən quru yolunun Azərbaycanın ərazisindən keçməsi.14 Türkiyə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın Avropaya çıxışıdır. Lakin burada Ermənistan istisna olunmalıdır. Çünki Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı vilayəti adlandırılan Ermənistanın Türkiyənin əleyhinə yönəlmiş, uydurma soyqırımı təbliğatı və Azərbaycan ərazisinin 20%-ni hələ də işğal altında saxlaması Ermənistanın regional inteqrasiya proseslərindən kənarda qoymuşdur.15 Nəticə Tarixlər boyu Cənubi Qafqaz bölgəsinin Yaxın Şərq, Avropa və Asiya arasında qovuşma nöqtəsində yerləşdiyini, əlverişli geosiyasi mövqeyə malik olduğunu nəzərə alaraq, onu həyati əhəmiyyətə malik olan 9 Abbasbəyli A.N. Dünya siyasəti. Bakı: NURLAR Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2011, s. 263 Yenə orada, s. 267 11 Спорные границы на Кавказе /под ред. Бруно Коппитерса / Весь мир, Москва, 1996, с. 134 12 Yenə orada, с. 157 13 Abbasbəyli A.N. Dünya siyasəti. Bakı: NURLAR Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2011, s. 270 14 Yenə orada, s. 271 15 Kamran İ. Türkiyenin dış politikası. Ankara, 1997, s. 197 10 276 bir region kimi xarakterizə etmək olar. Zaman-zaman aparıcı güclər bu regionu öz nəzarətində saxlamaq üçün öz aralarında uzunmüddətli siyasi və hərbi qarşıdurma vəziyyətində olmuşdur. Cənubi Qafqazın geosiyasi önəmi həmçinin mühüm enerji ehtiyatlarının olması ilə əlaqədardır. Regionun əhəmiyyəti Qərbin yanacaq istehlakçısı olan dövlətlərinin Rusiya və Yaxın Şərqin enerji resurslarından asılılığının azaldılması və aradan qaldırılması niyyətindən sonra daha da artdı. Lokal, regional və qlobal güclər arasında gərginlik və münaqişələr, separatçı regionların mövcudluğu, mütəşəkkil cinayət Cənubi Qafqazda qeyri-sabitliyin mənbəyi və lokal və regional aktorların geosiyasi statusunun formalaşmasına təsir edir. Bakı, 25 iyul, SalamNews "Azərbaycan və Rusiya qonşu dövlətlərdir, onlar arasında mehriban münasibətlərin olması hər iki ölkə və xalq üçün faydalıdır". Bunu Prezident İlham Əliyevin Rusiyaya işgüzar səfərini SalamNews-a şərh edən Milli Məclisin deputatı Musa Qasımlı deyib. “Prezident İlham Əliyevin həmkarı Vladimir Putinlə keçirdiyi görüşlər və müzakirə edilən məsələlər həm ikitərəfli, həm də regional əməkdaşlıq və mövcud problemlərin həlli istiqamətində addımlardan biri kimi qiymətləndirilə bilər. Azərbaycanla Rusiya arasında ticarət-iqtisadi, mədəni-humanitar və digər sahələrdə əməkdaşlıq inkişaf edir. Münasibətlərin hüquq-müqavilə bazası yaradılıb. Dövlət başçıları arasında yaxşı şəxsi münasibətlərin olması da qeyd edilməlidir”, - deyə M.Qasımlı bildirib.16 Ümumiyyətlə, Cənubi Qafqaz coğrafi, hərbi-siyasi, iqtisadi, mədəni-humanitar, nəqliyyat-kommunikasiya və enerji potensialı baxımından region dövlətlərinin maraqları üçün mühüm məntəqədir. Region dövlətləri bu bölgədə öz siyasətini hazırda Azərbaycan və Gürcüstanla strateji tərəfdaşlıq çərçivəsində aparsa da, lakin Ermənistanın bölgədəki qeyri-konstruktiv mövqeyi və işğalçılıq siyasəti regionun münaqişə ocağı olaraq qalmasına səbəb olmaqdadır. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Abbasbəyli A.N. Dünya siyasəti. Bakı: NURLAR Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2011, 584 s. 2. Алиев И. Каспийская нефть Азербайджана. М., 2003, 713 с. 3. Azerbaijan-Iran relations. http://en.wikipedia.org 4. Айзенстат С. Каспийские ресурсы укрепят надежность мирового энергоснабжения/ / “Вышка”, 1998, 17 апреля. Архитектура международной безопасности. Американский ракурс: НАТО расширяется // “Возрождение – XXI век”, 1999, № 16. 5. Cohen A. Azerbaijan: Between Iran and a Hard Place. March 21, 2012. http://nationalinterest.org 6. Heydərova X. ABŞ və İranın Cənubi Qafqazda geosiyasi maraqları və Azərbaycan. 01.11.2013. www.huquq.org.az 7. Həsənov Ə. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti, Bakı, 2005, 631 s. 8. Həsənov Ə. Xəzər – Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın geoiqtisadiyyatı: Azərbaycanın enerji siyasəti. Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2016, 296 s. 9. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2015, 1056 s. 10. Nəcəfov Z. Türkiyənin müasir Cənubi Qafqaz strategiyasının əsas prioritetləri / Strateji Təhlil Jurnalı. N 4, Aprel, 2015. 11. Надеин-Раевский В. Турция, Россия и тюркоязычные народы после распада СССР, МГИМО, 4/94. 12. Kamran İ. Türkiyenin dış politikası. Ankara, 1997, Cilt 1, Sayı 8, s. 52. 13. Twenty Years of Independence in the South Caucasus: achievements and challenges. Sep 15, 2011 http://csis.org 14. “Strateji tərəfdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında müqavilə”də nələr yer alıb?» www. azərbaycanlı.org. 15. Спорные границы на Кавказе /под ред. Бруно Коппитерса / “Весь мир”, Москва, 1996. SSRİ-nin dağılmasından sonra Rusiyanın Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsindəki vasitəçiliyi və Cənubi Qafqazda hegemonluq siyasəti Xülasə Müasir dövrdə Cənubi Qafqaz regionunda bugünkü Rusiyanın sosial-mədəni və iqtisadi səviyyəsinə müsbət yönümdə təsirini görməmək mümkün deyil. Hazırda Rusiyanın Cənubi Qafqaz uğrunda mübarizəsinin səbəbi heç də bu bölgəni yenidən ilhaq etməyi qarşısına məqsəd qoymasından ibarət deyil. Rusiyanın bu aktivliyi Cənubi Qafqazdakı mövqeyinin saxlanmasına və möhkəmləndirilməsinə yönəlmişdir. Bu məqsədin reallaşdırılması isə Rusiya hakim dairələrindən Cənubi Qafqaza dair yeni siyasi xətt tələb edir ki, bu da hələ ki müşahidə olunmur. Məqalədə mötəbər mənbələr və mövcud ədəbiyyat əsasında region dövlətlərinin Cənubi Qafqaz siyasətinin formalaşması müəllif tərəfindən Rusiyanın bu bölgədəki siyasətinin işıqlandırılmasına və qiymətləndirilməsinə cəhd göstərilmişdir. 16 Strateji tərəfdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında müqavilə”də nələr yer alıb? www. azərbaycanlı.org. 277 Посредничество России в Армянском-Азербайджано конфликте после распада ССР и гегемонистской политики на Южном Кавказе Резюме Невозможно увидеть в современном мире позитивного влияния России на социально-культурном и экономическом отношении на Южном Кавказе. В настоящее время борьба России за Южной Кавказ не направлена на повторное оккупацию региона, это деятельность России служит для сохранения и укрепления своих позиций на Южном Кавказе. Для реализации этой цели требуется новая политическая линия от правящих кругов России на Южном Кавказе, которая пока не наблюдается. На основе надежных источников и существующей литературы автор питался показать политику России в этом регионе. Russia’s mediation in the Armenian-Azerbaycan conflict after the collaps of the USSR and hegemonu policy in South Caucasus Summary İt is impossible to see positive influence of Russia on the socio-cultural and economic level in the South Caucasus in modern times. Now Russia’s struggle for the South Caucasus does not mean that it does not intend to occupy this region again. This activity of Russia serves to maintain and strengthen its position in the South Caucasus. To achieve goal the Russia authorities demand a new political line for the South Caucasus, which is not observed yet. The author believes that Russia’s policy in this region has been shaped by the formation of the South Caucasus policy of region states based on reliable sources and existing literature Мирзазаде Лилия Заведующая отделом Северный Кавказ Института Кавказоведения НАН Азербайджана, доктор философии по эконом. наукам, доцент liliya-mirzazade@rambler.ru ГЕОПОЛИТИЧЕСКИЕ КОЛЛИЗИИ НА ЮЖНОМ КАВКАЗЕ Ключевые слова: природные ресурсы, возобновление контроля, армянский этнократизм, этническая чистка, оккупация 20 % азербайджанской территории, нормативно-правовая база, сбалансированная политика Азербайджана. Açar sözlər: təbii ehtiyatlar, nəzarətin yenilənməsi, erməni etnokratiyası, etnik təmizləmə, Azərbaycan ərazisinin 20% -nin işğalı, tənzimləyici və hüquqi çərçivə, Azərbaycanın balanslaşdırılmış siyasəti. Keywords: natural resources, renewal of control, armenian ethnocracy, ethnic cleansing, the occupation of 20% of Azerbaijani territory, regulatory and legal framework, balanced policy of Azerbaijan. Азербайджан всегда находился в геополитическом поле зрения России, как и в целом, Каспийский регион. Истоки российского интереса имеют вековые корни длиною в сотни лет. Однако в истории взаимоотношений случились особые периоды обострения: развал СССР, особое противоборство России с США, которая переконструировала мир по собственному видению и порядку. Новый мир под названием «глобализация» был внедрен США в целях собственного утверждения в роли мирового лидера. В подчинении США должна была оказаться вся база природных ресурсов, включая ресурсы Южного Кавказа, естественно с приоритетом нефтяной и газовой кладези в Азербайджане, который к тому времени восстановил статус независимого государства. Такой расклад предвиделся в Кремле и к нему заблаговременно готовились, были подготовлены проекты удержания Южно-Кавказских республик, одним из которых был план по Нагорному Карабаху.1 Желание возобновления полного контроля над Каспийской нефтью, подтолкнуло Россию на реализацию этого плана. Посредством внедрения НагорноКарабахского сценария развернулся жесткий конфликт, обернувшейся войной Арменией против Азербайджана. Конфликт с применением военной агрессии Армении вошел в историю ХХ столетия как один из самых трагических, отразившийся в судьбах миллионов людей. Спровоцированный в 1988 году, он до сих пор сохраняет свой градус вражды, поскольку армянская сторона полагает, что этот конфликт является антагонистическим и действует по правилу «все или ничего». Открытой, прецедентной фазе конфликта предшествовали скрытые от глаз события, неизвестные широкой общественности. Эта скрытая, латентная фаза конфликта развертывалась в Советском Союзе в многолетней деятельности определенной части армянской общественности и армянской диаспоры за ру1 Султанов Ч.А. Нашествие. Второе изд. Книга 1-я, Б.: Нафта-Пресс, 2004, 596 с. 278 бежом. Армянская сторона годами наращивающая конфликтную ситуацию, осознавала этнократичность своего замысла. Этнократизм предусматривал достижение целей армян за счет других народов. Он преследовал ирредентистскую цель, - присоединение Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджанской ССР, образованной в 1923 году, к Армянской ССР. Заражение рядового человека ирредентизмом (арм. «миацум» - «единение»), длившееся годами, было выплеснуто на поверхность осенью 1987 года на митингах в Ереване, где были зафиксированы публичные требования передачи НКАО Армянской ССР. Так конфликт начал переходить в стадию инцидента. Процесс имел внутреннюю динамику, он характеризовался учащением событий, логично ведущих к кровопролитию, к трагедии масс людей, не разделявших идею территориальной экспансии. Деятельность армянских этнократов была поддержана советником генерального секретаря ЦК КПСС М.С.Горбачева по вопросам экономики - академиком А.Аганбегяном. Его позиция по данному вопросу была опубликована во французской газете «Юманите»: «Я был бы рад, если бы Нагорный Карабах вернули Армении. Как экономист, я считаю, что у Карабаха куда более тесные связи с Арменией, нежели с Азербайджаном. Я уже внес подобное предложение, и надеюсь, что эти идеи будут воплощены в жизнь в духе перестройки и демократии».2 Данное интервью свидельствовало о том, что часть советской элиты армянского происхождения открыто игнорировало официальные нормы сожительства народов в СССР. В ноябре 1987 года конфликт вышел на уровень массовости: в Кафанском районе Армянской ССР началась кампания по выдавливанию азербайджанцев. Впервые на Южном Кавказе после 1920 года были ввергнуты в пучину страданий люди повинные в ином этническом происхождении. В 1988 году сепаратистские террористические группировки Нагорно-Карабахской Автономной Области вместе с вооруженными банд-формированиями Армении начали проводить военные действия с целью присвоения Нагорного Карабаха. К ним присоединились части вооруженных сил СССР, расположенные в Армении и Нагорно-Карабахской Автономной области. В начале происходил захват мест проживания азербайджанцев в Карабахе. 19 января 1992 года был захвачен Керкиджахан, 10 февраля – села Малыбейли, Гушчулар. Мирное безоружное население было подвергнуто насильственному выселению. Кольцо блокады Ходжалы и Шуши сужалось. В середине февраля армянские и советские военные соединения захватили деревню Гарадаглы. В ночь с 25 на 26 февраля армянские военные формирования, совместно с солдатами 366 мотострелкового полка России учинили страшную резню мирного азербайджанского населения в городе Ходжалы. В марте 1992 года, в то время, как народное движение все более крепло, руководивший Республикой А.Муталлибов подал в отставку. Создавшаяся пустота в управлении еще более ослабила оборонную способность Азербайджанской Республики. В результате, в мае 1992 года армянские и советские военные соединения захватили Шушу. Тем самым была практически полностью захвачена вся территория Нагорного Карабаха. Следующим шагом был захват Лачинского района, разделяющего Армению с Нагорным Карабахом. Продолжавшиеся распри нового правительства в период правления Народного Фронта Азербайджана нанесли тяжелый удар по обороноспособности Республики. В апреле 1993 года был захвачен Кельбаджар. К концу января 1988 года в Кафанском районе не осталось ни одного азербайджанца. В ноябре – декабре 1988 года такой же участи подверглись азербайджанцы, живущие в других районах Армении. Так началась полоса перемещений в 1988-1990 годах огромных масс людей с четким вектором – азербайджанцев в Азербайджан, армян в Армению, – стремительно исчезала этническая чересполосица, позволявшая говорить о взаимовлиянии образов жизни и культур на низовом уровне.3 13 февраля 1988 г. состоялась первая демонстрация по вопросу о Карабахе в областном центре НКАО. С 16 феврали по 2 марта 1988 года в НКАО прошли митинги. 19 февраля – демонстрация в Баку. Идея борьбы имела широкое распространение в азербайджанском и армянском обществах. Она создавала среду для активизации лиц «фронтистского типа». Эта связка: политически неопытные массы и митинговые вожаки, – определяет перипетии политики рубежа 80-90-х годов ХХ века. Именно в начале 1988 года наблюдался резкий рост оппонирования, поскольку армянским этнократам удалось подменить социальное недовольство национальным и ввергнуть массовое сознание в состояние нетерпимости. 20 февраля 1988 года Областной Совет народных депутатов НКАО проголосовал за присоединение к Армении. 2 марта появилась публичная спец. структура, направленная на разрушение государственной целостности союзной республики – «Комитет за воссоединение НКАО с Армянской ССР». 5 марта она была зарегистрирована под названием «Крунк». Ирредентистская природа конфликта отразилась в учреждении в Ереване комитета «Карабах». 2 3 The Caucasian Knot. Цит. из армянской газеты «Haratch» от 19 ноября 1987 г. p.148 Garabagh war /rufat-garabaghwar.blogspot.com/2011/03 279 ЦК Коммунистической партии Советского Союза рассматривал события в Нагорном Карабахе как акцию, спровоцированной националистическими элементами. 24 марта 1988 года в Москве вышло Постановление «О мерах по ускорению социально-экономического развития Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджанской ССР в 1988-1995 годах». В Потановлении подчеркивалось, что НКАО есть неотъемлемая часть Азербайджанской ССР. 14 июня 1988 г. Верховный Совет Армении дал «согласие на включение» НКАО в состав Армянской ССР. 17 июня 1988 года Верховный Совет Азербайджана принял контр решение: НКАО остается в составе Республики. 18 июля 1988 года Президиум Верховного Совета СССР принял решение о невозможности изменения национально-территориального деления Азербайджанской ССР и Армянской ССР. Верховный Совет СССР исходил из положения Конституции СССР (ст. 78)4, в соответствии с которой «территория союзной республики не может быть изменена без ее согласия». Следует отметить, что НКАО по основным показателям социального развития превышала средне республиканские уровни Азербайджанской и Армянской ССР.5 В навязанном Арменией конфликте за Нагорный Карабах справедливость – на азербайджанской стороне, потому что он защищает статус-кво, – административно-территориальное деление, которое не препятствовало всестороннему развитию проживающим там армянам. Азербайджанская политическая элита выступила с охранительных, государственнических позиций, однако ее личностный потенциал был не с состоянии справиться с военной агрессией Армении. Отсутствие Гейдара Алиева, – государственного деятеля, обладавшего опытом руководства многонациональным обществом, сказалось самым непосредственным образом на развитии конфликта и его промежуточных итогах. По мере общего ослабления государственного организма СССР сводились на нет все меры по замирению азербайджанской и армянской общин в НКАО. В данном контексте неудачей завершилась деятельность Комитета особого управления (КОУ) (12 января – 28 ноября 1989 года). Ситуация осложнялась холодной войной между СССР и США. 19 июля 1989 года Сенат США принял резолюцию «О содействии США в мирном урегулировании спора вокруг Нагорного Карабаха согласно желанию народа Советской Армении». 19 ноября 1989 года Сенат США заявил о желании «содействовать в ходе двусторонних дискуссий с Советским Союзом справедливому урегулированию конфликта вокруг Нагорного Карабаха, которое, действительно, отражало бы взгляды народа этой области». Зарождающееся в СССР правозащитное движение, в частности «Мемориал» однозначно защищал армянских сепаратистов, полагая, что этот выбор значит много больше, чем заурядное покровительство. 1 декабря 1989 года Верховный Совет Армянской ССР принял беспрецедентное решение «О воссоединении Армянской ССР и Нагорного Карабаха». 9 января 1990 года сессия Верховного Совета Армении включила план социально-экономического развития НКАО в план республики на 1990 год. 20 мая 1990 года в НКАО состоялись выборы депутатов Верховного Совета Армянской ССР от НКАО. Приведенный событийный ряд больше не оставлял сомнений в ирредентизме Армении, который впоследствии был всего лишь затушеван. В мае 1990 года армянское общенациональное движение одержало победу на парламентских выборах в Армении. Приход к власти сепаратистов мог означать только одно, - агрессивную войну под лозунгами «воссоединения» и «права нации на самоопределение». По сути, в Армении к власти пришла милитократическая этнократия, исповедующая силовые приемы решения проблем.6 Решение 1 декабря 1989 года «О воссоединении Армянской ССР и Нагорного Карабаха» имело самые тяжелые последствия в отношениях между народами, вызвав крутую эскалацию холодной войны Азербайджана с Арменией, и, соответственно, появление массовой ненависти к агрессорам. Фактически, это означало качественное расширение зоны конфликта, его генерализацию. Обличительная речь Гейдара Алиева в Москве 21 января явила обществу концентрат интеллектуальных смыслов, работающих на преодоление кризиса азербайджанской государственности. Январские события в Баку знаменовали переход азербайджанской элиты на новую политико-мировоззренческую позицию, – так обостряющийся конфликт катализировал формирование новых программных целей. Крах прежнего руководства Азербайджанской ССР в январе 1990 года символизировал неадекватность политики, построенной на классовом интернационализме в большом имперском 4 Конституция (Основной Закон) СССР/внеочередной седьмой сессии Верховного Совета СССР 9-го созыва. 7 октября 1977 г. 5 Начало кровавого карабахского сепаратизма в новейшей истории/http://www.sultanov.azeriland.com/books impery/pages/page_02.html/ 6 Официальный сайт Президента Азербайджанской Республики. Карабах/ http://ru.president.az/pages/9/print 280 пространстве. Новая идеологическая парадигма была призвана обеспечить переход Азербайджана в состояние нации-государства. Однако новые руководители Азербайджана медлили с переходом к новой политике, совершали ошибки в измерении событий.7 Созданный постановлением Верховного Совета СССР Республиканский оргкомитет по НКАО был обречен на неудачу, потому что был завязан на слабеющих возможностях общесоюзной системы, объективно заинтересованной в самосохранении. Тем не менее, Оргкомитет, начиная с 25 января 1990 года, постепенно отвоевывал политико-правовое и психологическое пространство НКАО, освобождая население от дурмана этнической нетерпимости. Его деятельность тихо сошла на нет после событий, произошедших в августе 1991 года, окончательно надломивших общесоюзную государственность. 2 сентября 1991 года была провозглашена «Нагорно-Карабахская Республика» (НКР) в границах НКАО и Шаумяновского района Азербайджанской ССР. В качестве ответной меры 23 ноября 1991 года Азербайджан аннулировал автономный статус Нагорного Карабаха. Однако 27 ноября 1991 года, посредством Горбачева «Госсовет СССР» объявил решение Азербайджана антиконституционным. 10 декабря 1991 года в НКР был проведен запрограммированный референдум о независимости для армянской общины. 6 января 1992 года была объявлена декларация независимости моноэтничной «Нагорно-Карабахской Республики». Эти решения армянских сепаратистов спровоцировали переход холодной войны в горячую стадию, сопряженную с массовой гибелью ни в чем не повинных азербайджанцев и армян, ставших заложниками агрессивных вожделений Еревана. В результате военных действий 1992 и 1993 годов Армения оккупировала 20 процентов азербайджанской территории. «В итоге более миллиона человек подверглись этнической чистке со стороны Армении».8 С возвращением во власть Гейдара Алиева 15 июня 1993 года проблема Нагорного Карааха стала рассматриваться исключительно в рамках установки, что в вопросе территориальной целостности Азербайджана никаких компромиссов не будет. 5 мая 1994 года был подписан Бишкекский протокол о перемирии. В результате агрессии Армении в 1993-1994 годах было захвачено семь районов - Кельбаджарский, Лачинский, Кубатлинский, Джабраильский, Зангиланский, Агдамский и Физулинский. Около 1 миллиона человек стали беженцами и вынужденными переселенцами.9 В результате эскалации вооруженного конфликта в 1993 году Советом Безопасности ООН были приняты четыре резолюции: 30 апреля, 29 июля, 14 октября и 12 ноября 1993 года. В них была подтверждена территориальная целостность Азербайджанской Республики и принята формулировка «Нагорно-Карабахский регион Азербайджанской Республики», которая регулярно вносится в ежегодно принимаемые Генеральной Ассамблеей ООН резолюции «Сотрудничество между Организацией Объединенных Наций и Организацией по безопасности и сотрудничеству в Европе». 10 Нормативно-правовую базу и механизм переговорного процесса на основе резолюций Совета Безопасности ООН составляют решения в рамках ОБСЕ. На саммите СБСЕ в Будапеште в 1994 году, была подтверждена приверженность соответствующим резолюциям Совета Безопасности ООН и принято решение об активизации действий СБСЕ в связи с Нагорно-Карабахским конфликтом. В 1995 году при принятии Меморандума о поддержании мира и стабильности в Содружестве Независимых Государств главами СНГ, Армения отказалась признать 7-й и 8-й пункты документа, в которых говорилось, что «Государства-участники... на своих территориях... будут предпринимать меры для пресечения любых проявлений сепаратизма, национализма, шовинизма и фашизма, а также «обязуются не поддерживать на территории других государств-участников сепаратистские движения, а также сепаратистские режимы... не оказывать им экономической, финансовой, военной и другой помощи».11 2-3 декабря 1996 года на Лиссабонском саммите ОБСЕ Армения заблокировала заключительную декларацию, подтверждающую территориальную целостность Азербайджана. 20-24 сентября 1997 года посредники Минской группы ОБСЕ представили новый план по мирному урегулированию, согласно которому «Нагорный Карабах является государственным и территориальным образованием в составе Азербайджана». В ноябре 1998 года Минская группа ОБСЕ предложила идею так называемого «общего государства», отвергнутую Азербайджаном. В ноябре 1999 года на Стамбульском самми7 Там же Президент Азербайджана Ильхам Алиев. Азербайжан – Карабах/ http://ru.president.az/azerbaijan/karabakh/ Дата обращения: 30 сентября 2017 9 Официальный сайт Президента Азербайджанской Республики. Карабах/ http://ru.president.az/pages/9/print 10 Там же 11 Там же 8 281 те ОБСЕ в итоговых документах прямая ссылка на принцип территориальной целостности Азербайджанской Республики в связи с урегулированием Карабахского конфликта отсутствовала. Армяно-азербайджанский конфликт рассматривался также в Совете Европы. 22 апреля 1997 года на XI сессии Парламентской ассамблеи Совета Европы была принята резолюция №1119 «О конфликтах в Закавказье». В рекомендательной ее части были перечислены принципы, на которых должно базироваться политическое урегулирование нагорно-карабахского и абхазского конфликтов. Это «неприкосновенность границ, гарантии безопасности для всего населения в зонах конфликта, статус широкой автономии для Абхазии и Нагорного Карабаха, право беженцев и перемещенных лиц на возвращение и их реинтеграция при соблюдении прав человека».12 25 апреля 1999 года президенты Азербайджана - Гейдар Алиев и Армении – Роберт Кочарян провели первую двустороннюю встречу в Вашингтоне. В 2001 году они встретились 26 января и 4-5 марта в Париже, затем 3-7 апреля в Ки-Уэсте. В 2006 году Минская группа ОБСЕ предложила провести в будущем референдум для определения статуса Нагорного Карабаха, увязав согласие на него с выводом армянских войск с оккупированных азербайджанских земель в настоящем времени. Критерий оценки всех дипломатических усилий включительно по 2018 год укоренен в практике, в неоспоримых достижениях Азербайджанского государства. Наш самый большой компромисс, - говорит Президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев, - это приверженность мирным переговорам…Самый последний вариант – война, к которой нам следует быть готовыми. Каждой стране надо быть готовой к войне, тем более, стране, находящейся в состоянии, оккупированной территории».13 Приход к власти Владимира Путина в России обозначил последовательные действия Кремля к возвращению утраченных позиций и укреплению влияния. Если в период правления в России Б.Ельцина, это было лишь спорадически и выражалось эпизодическими всплесками, то при Путине превратилось в систему. Владимир Путин всерьез занимается постсоветским пространством, и, в первую очередь, Кавказом. Если в начале 90-х годов Баку стоял перед выбором: Анкара или Москва, то при Гейдаре Алиеве появился баланс и более устойчивая, многовекторная политика, наметилась возможность новой общей турецко-российской кавказской стратегии, где Азербайджану отводилась центральная роль. Появлялась возможность нового альянса трех качественно евразийских стран – Азербайджана, России и Турции.14 Три страны оказались в сходном положении: процесс вестернизации и модернизации для них был необходимостью. Однако специфика «традиционного общества», преобладающая в этих странах, ставила на этом пути серьезные ограничения, требовала глубокой коррекции политических и экономических процессов, обнажала значительный «восточный» аспект в структуре этих стран, который мог быть расценен и как преимущество и неотъемлемое свойство исторической национальной и политической идентичности. Таким образом, евразийская ось «Москва-Анкара» придала Азербайджану особое стратегическое и геополитическое значение, в котором Баку являлся важнейшей составляющей всей конструкции в тройственной модели Баку-Москва-Анкара. Правда, в этой ситуации Россия еще более пытается продвинуть свое влияние на Азербайджан, к тому же она традиционно выступает на постсоветском пространстве как антиреволюционная сила. С позиций Москвы: Российская Федерация решительно ориентирована на сохранение в Азербайджане статус-кво. Для президентов Российской Федерации является важным, чтобы президент Азербайджана – Ильхам Алиев не допускал размещения в Республике военных баз Соединенных Штатов Америки, которые могут мотивировать этот процесс необходимостью охранять нефтепровод Баку-ТбилисиДжейхан или силового давления на соседний Иран. Учитывая все это, Азербайджан принял сбалансированную политику, с одной стороны, между Российской Федерацией и Соединенными штатами Америки, с другой – между Ираном и Соединенными штатами Америки. В отличие от атлантического проекта, евразийский проект до сих пор находится в состоянии созревания и постоянно наталкивается на различные препятствия. Однако Азербайджан ни при каком раскладе не собирается сдавать свои позиции. 12 Резолюция Парламентской Ассамблеи Совета Европы 1119 (1997) 1 по конфликтам в Закавказье/ XI сессия ПАСЕ, 22 апреля 1997 г. 13 Официальный сайт Президента Азербайджанской Республики. Карабах/ http://ru.president.az/pages/9/print 14 Баба-заде М.В. Особенности международно-правового регулирования сотрудничества Азербайджанской Республики с Российской Федерацией. Б.: Адылоглу, 2007, 720 с. 282 Список литературы 1. Баба-заде М.В. Особенности международно-правового регулирования сотрудничества Азербайджанской Республики с Российской Федерацией. Б.: Адылоглу, 2007, 720 с. 2. Конституция (Основной Закон) СССР/внеочередной седьмой сессии Верховного Совета СССР 9-го созыва. 7 октября 1977 г. 3. Начало кровавого карабахского сепаратизма в новейшей истории/http:// www.sultanov.azeriland.com/books impery/pages/page_02.html/ 4. Официальный сайт Президента Азербайджанской Республики. Карабах/ http://ru. president.az/pages/9/ print 5. Президент Азербайджана Ильхам Алиев. Азербайжан – Карабах/ http://ru.president.az/azerbaijan/karabakh/ Дата обращения: 30 сентября 2017 6. Резолюция Парламентской Ассамблеи Совета Европы 1119 (1997) 1 по конфликтам в Закавказье/ XI сессия ПАСЕ, 22 апреля 1997 г. 7. Султанов Ч.А. Нашествие. Второе изд. Книга 1-я, Б.: Нафта-Пресс, 2004, 596 с. 8. Garabagh war /rufat-garabaghwar.blogspot.com/2011/03/Дата обращения: 26 мая 2012 9. The Caucasian Knot, p. 148/цит. из армянской газеты «Haratch» от 19 ноября 1987 г. Геополитические коллизии на Южном Кавказе Резюме В результате борьбы между Западом и Россией, а также армянскими амбициями и этнократизма, Азербайджан оказался вовлеченным в войну с Арменией. Для России и Ирана, Карабахская проблема создавала эффект политической и экономической неуправляемости как Азербайджана, так и Армении, должна была поставить их в зависимость от северного и южного соседей. Тогда Запад оказывался перед закрытой дверью в Каспийский регион, тогда как роль России там должна была возрастать. Внешняя политика крупных игроков создала Азербайджану сложнейшие социальные проблемы и, таким образом, должна была сломать внутреннюю политику, связанную с потерей независимости. Cənubi Qafqazda geosiyasi əlaqələr Xülasə Qərblə Rusiyanın, eləcə də erməni ambisiyaları və etnokratiyasının mübarizəsi nəticəsində Azərbaycan Ermənistanla müharibədə iştirak etdi. Rusiya və İran üçün Qarabağ problemi həm Azərbaycan, həm də Ermənistanın siyasi və iqtisadi idarəedilməsinin təsirini yaradıb, onların şimal və cənub qonşularından asılı olması lazım idi. Bundan sonra Qərb Xəzər regionuna qapalı bir qapının qarşısında durdu, Rusiyanın rolu artırdı. Əsas oyunçuların xarici siyasəti Azərbaycan üçün olduqca mürəkkəb sosial problemlər yaradıb və müstəqilliyin itirilməsi ilə bağlı daxili siyasəti pozdu. Geopolitical collisions in the South Caucasus Summary As a result of the struggle between the West and Russia, as well as Armenian ambitions and ethnocracy, Azerbaijan was involved in the war with Armenia. For Russia and Iran, the Karabakh problem created the effect of political and economic unmanageability of both Azerbaijan and Armenia, should have made them dependent on their northern and southern neighbors. Then the West was facing a closed door to the Caspian region, while Russia's role there had to increase. The foreign policy of the major players created extremely complex social problems for Azerbaijan and, thus, had to break down the internal policy connected with the loss of independence. 283 Nağıyeva Nərgiz Bakı Slavyan Universiteti dosent, müəllim, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru nargiz_nagiyeva@mail.ru MÜASİR MƏRHƏLƏDƏ QƏRBİ AVROPA DÖVLƏTLƏRİNİN CƏNUBİ QAFQAZ SİYASƏTİ Açar sözlər: Cənubi Qafqaz, Avropa İttifaqı, Avropa mərkəzçiliyi, Qərbi Avropa, Rusiya, İran. Ключевые слова: Южный Кавказ, Европейский Союз, евроцентризм, Западная Европа, Россия, Иран Keywords: South Caucasus, Europe Union, Centralization of Europe, Western Europe, Russia, Iran. Asiya ilə Avropanın, Qərblə Şərqin kəsişdiyi yerdə yerləşən Cənubi Qafqaz regionu dünyanın böyük dövlətləri üçün xüsusi geosiyasi və geoiqtisadi əhəmiyyət daşıyır və elə buna görə də böyük Qərb dövlətləri ilk növbədə enerjidaşıyıcılarının təminatı və daşınması sahəsində təhlükəsizliyi baxımından öz şəxsi maraqlarını təmin etmək üçün bu ərazidə siyasi sabitliyin qorunmasında maraqlıdır. Onu da nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, strateji əhəmiyyət daşıyan bu region üzərində elə həmin Qərbin böyük dövlətləri, demək olar ki, "ölüm-dirim" mübarizəsi aparmaqdadırlar. Bir tərəfdən şərqə doğru genişlənməkdə olan Avropa İttifaqı və NATO, eləcə də dünyada vahid hökmranlıq iddiasında olan ABŞ, digər tərəfdən də son zamanlar dünya siyasi xəritəsində əvvəlki siyasi nüfuzu nisbətən zəifləyən, lakin çox böyük hərbi və iqtisadi potensiala malik olduğundan hələ də öz imperiya iddialarından əl çəkmək istəməyən Rusiya Cənubi Qafqaz kimi əhəmiyyətli strateji mövqeyi əldən buraxmaq istəmir. Nəzərə alaq ki, Sovetlər Birliyinin çöküşündən sonra müstəqilliyini qazanmış yeni dövlətlər içində baş verən etnik çalxantılar, separatizmə meyllilik Cənubi Qafqazı qeyri-sabit region olaraq xarakterizə edirdi. Aİnin bu dövrlər ərzində Cənubi Qafqaza bir növ “qarışmama” siyasəti yeridirdi. Regionda baş verən proseslərə qarışmamaq siyasəti yürütməsinə baxmayaraq Şərqə doğru genişlənmə və yayılma Avropa İttifaqının strategiyasının ana xəttini təşkil etmişdir. Birliyin strategiyasının ana xəttini təşkil edən genişlənmə siyasətində Cənubi Qafqaz məsələsinə xüsusi əhəmiyyət verilmisdir. Cənubi Qafqaz, Qara Dənizin simal – şərqində yerləşən Taman yarımadasından Xəzər dənizinin qərbindəki Abşeron yarmadasına qədər olan bir ərazini əhatə edir. Cənubi Qafqaza beynəlxalq aləmdə önəm qazandıran ən əsas amil onun coğrafi mövqeyidir. Avropa Birliyinin SSRİ-dən ayrılan dövlətlərlə, dolayısı ilə Cənubi Qafqaz dövlətləri ilə (Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan) əlaqələri ilk illərdə Aİ ilə SSRİ-nin 1989-da imzaladığı Ticarət və Əməkdalıq Anlaşması əsasında qurulmuşdur. 31 Yanvar 1992-ci ildə AB-nin Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanın mustəqilliyini tanıması ilə əlaqələr yeni şəkil almışdır. Aİ-nın Cənubi Qafqaz dövlətlərinə dair “keçid ölkəsi” anlayışı çərçivəsində region dövlətlərinə sosialist sistemdən demokratik və bazar iqtisadiyyatına keçidinin gerçəkləşdirmələri üçün texniki və malliyə yardımları göstərilmişdir. Bu yardımların göstərilməsi üçün xüsusi proqramlar hazırlanmışdır ki, bu proqramlardan görəcəyi işlərin və büdcəsinin genişliyinə görə 1990-ci ildə Roma Zirvəsində yaradılması qərara alınmış TACIS (Technical Assistance to the Commonwalth of Independent States – Müstəqil Dövlətlər Birliyinə texniki yardım proqramı) Proqramıdır. TACIS Proqramı çərçivəsində AB-nin Cənubi Qafqaz ölkələrinin strateji maraqlarının xeyrinə iki daha dinamik və əhəmiyyətli proqramlar vardır. Bunlar TRACECA (Transport Corridor Europe –Caucasus-Asia) və INOGATE (Interstate Oil and Gas Transport to Europe) Proqramlarıdır. TRACECA Proqramı həm Cənubi Qafqaz, həm Orta Asiya, həm də Avropa Birliyi ölkələri üçün olduqca əhəmiyyətli bir proqramdır. Bu proqram haqqında ilkin fikir hələ 1993-cü ildə Brüsseldə Avropa Komissiyasının təklifi ilə ortaya cıxmışdır. Bu proqram çox böyük tarixə malik qədim İpək Yolunun yenidən canlandırılması kimi qəbul olunur. TRACECA Avropadan Asiyanın içərilərinə qədər uzanıb Qara dənizi, Qafqazı və Orta Asiyanı da əhatə edən uzun bir dəhlizin yaradılmasını nəzərdə tutur. TRACECA Proqramının nəzərdə tutduğu bu dəhliz Qara dəniz, Orta Asiya və Cənubi Qafqaz dövlətlərinə öz mallarını – xüsusilə də neft, qaz resurslarını dünyaya və xüsusilə də Avropaya ixrac etməsini daha da asanlaşdıracaqdır. Bu dəhliz eyni zamanda Avropa üçün də böyük əhəmiyyət daşımaqdadır. Çünki Avropa Birliyi rus qazının istehlakından bir nov asılı vəziyyətdədir. Bu dəhliz vasitəsi ilə Orta Asiya (Qazaxıstan nefti və Türkmənistan qazı) Xəzər neft və qazının Avropaya ötürülməsi daha asanlaşacaq və bu, Avropanın Rusiyadan asılılığını əhəmiyyətli şəkildə azaldacaqdır. Bütün bunlarla bərabər dəhliz vasitəsi ilə Avropanın uzaq Şərq bazarlarına cıxış əldə etməsi üçün Rusiyadan asılılığı ortadan qalxacaq və həmçinin Rusiyanın region üzərindəki təsir imkanları da əsaslı şekildə azalacaqdır. Bu gün Cənubi Qafqazda qalmaqda olan milli münaqişələrin tənzimlənməsi, şübhəsiz ki, xüsusi geostrateji əhəmiyyət daşıyan bu regionda sabitliyin qorunub saxlanılması üçün çox vacibdir. ABŞ-ın və Avropa İttifaqının xüsusi fəaliyyəti nəticəsində Cənubi Qafqaz regionu günbəgün Qərb dünyasına inteqrasiya edir ki, 284 bu da təbii olaraq öz geosiyasi və geostrateji dayaqlarını itirməkdə olan Rusiya və İran kimi qonşu dövlətləri narahat etməyə bilməz və bu dövlətlər Cənubi Qafqazda sabitliyin bərqərar olunmasında heç də maraqlı deyillər. Bu dövlətlərin rəsmiləri həmin faktı açıq-aşkar etiraf etməsələr də, onların (xüsusilə Rusiyanın) siyasi dairələrində ara-sıra bu fikri ifadə edən bəyanatlar səslənir. Avropa İttifaqının və NATO-nun Şərqə doğru sürətlə genişlənməsi, növbəti mərhələdə Ukrayna ilə Gürcüstanın da bu hərbi bloka daxil ediləcəyi perspektivi rus və İran siyasi dairələrini ciddi şəkildə narahat edir. Rusiya və bir sıra başqa maraqlı dövlətlər Azərbaycanı və Gürcüstanı özlərindən asılı vəziyyətdə saxlamaq üçün xüsusi təsir vasitəsi kimi məhz bu ərazilərdə milli münaqişə ocaqları yaradır və onlardan istifadə edirlər. Belə milli münaqişələrdən biri də böyük tarixi olan Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsidir. Əslində isə bu, milli münaqişədən daha çox geosiyasi səciyyə daşıyan, Ermənistanın qonşu dövlətlərə ərazi iddiaları ilə bağlı münaqişədir. Hal-hazırda dünya siyasətində ən aktual problemlərdən biri separatizm problemidir. Bildiyimiz kimi beynəlxalq hüququn iki əsas prinsipi mövcuddur: 1. Ərazi bütövlüyü; 2. Xalqların özünümüəyyənetmə. Bu prinsiplərdən bəzi böyük dövlətlər məsələn Rusiya öz mənafeləri üçün istifadə edir. Bunu Ukraynada Luqansk, Donetsk məsələsində, Moldovada Dnestryanı məsələsində, Gürcüstanda Abxaziya və Cənubi Osetiya məsələsində eləcə də Azərbaycanda Dağlıq Qarabağ məsələsində açıq-aydın görmək olar. Xüsusilə son dövrdə separatizm özünü İspaniyanın Kataloniya ərazisində özünü göstərdi. Zaman-zaman basklar, şotlandlar, irlandlar bu iddiada olublar. Hal-hazırda dünya siyasətindəki Avropa qurumları Avropada baş verən separatçılıq hərəkatlarına göz yumur, daha çox postsovet məkanındakı respublikaların daxilində gedən separatçılıq hadisələrinə diqqət yönəldir. Hal-hazırda Avropa İttifaqı Şurası Ukraynanın ərazi bütövlüyünün pozulması və Krım və Sevastopolun sahiblənməsini qanunsuz və beynəlxalq hüquq prinsiplərinə zidd olduğunu bəyan edərək Rusiyaya qarşı sanksiya tətbiq etmişdir. Rusiya-Gürcüstan qarşıdurmasının başlanğıcı isə hələ 1990-cı illərin ortalarına təsadüf edir. 2000-ci illərin əvvəllərində Moskva postsovet məkanına münasibətini üç amilə əsasən müəyyənləşdirirdi: NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi, enerji təchizatının alternativ yollarının inkişafı, “rəngli” inqilablar. NATO-nun şərqə doğru genişlənməsinə gəlincə, Alyansın 2008-ci ilin aprelində Buxarestdə keçirilən sammiti ərəfəsində RF rəhbərliyi dəfələrlə Ukrayna və Gürcüstanın Şimali Atlantika blokuna daxil olmasının Rusiyanın milli təhlükəsizliyinə birbaşa təhdid olduğunu və buna yol verməmək üçün bütün addımların atılacağını bildirmişdi. Bu tezis RF-nın 2008-ci ilin iyulunda açıqlanan Xarici siyasət konsepsiyasında da təsbitini tapmışdı. 2008-ci ilin fevralında Kosovonun müstəqilliyinin bəyan edilməsi Gürcüstanın və Moldovanın regionlarında müstəqillik hərəkatlarının fəallaşmasına rəvac verdi. Cənibi Qafqaz regionunda da “dondurulmuş” münaqişələrin nizamlanması üçün “Kosovo presedenti” ideyasından fəal istifadə olunurdu. Rusiya Kosovonun müstəqilliyinin tanınmasına qəti etiraz edirdi. Lakin 2008-ci ilin sentyabrında Moskva Abxaziya və Cənubi Osetiyanın müstəqilliyini tanıdı. Cənubi Qafqazın separatçı bölgələri “Kosovo presedenti”ndən ruhlanaraq, onların müstəqilliyinin tanınmasında təkid edirdilər. Gürcüstan böhranından sonra faktiki olaraq sülhpərvər dövlət imicini itirmiş RF bölgənin digər “dondurulmuş” münaqişə zonalarında, o cümlədən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı fəallığını artırdı. Bununla Rusiya əyani surətdə nümayiş etdirdi ki, postsovet məkanında münaqişələrin nizamlanmasında mövqelərini qoruyub saxlamaq niyyətindədir. Heç bir real nəticə əldə olunmasa da, Rusiya bu prosesdə təkbaşına liderliyə can atır və digər iştirakçıları (ATƏT, Minsk qrupu və s.) danışıqlardan kənarda saxlamağa çalışır. Rusiya-Gürcüstan münaqişəsi konteksində Aİ-nin mövqeyi maraq kəsb edir. Faktiki olaraq, Brüssel ilk dəfə məhz burada vasitəçi qismində çıxış edərək, münaqişənin nizamlanması prosesinə açıq surətdə qoşuldu. Aİ sədri kimi Fransanın fəal vasitəçilik səyləri göstərdi ki, AB ilk dəfə regiona münasibətdə vahid mövqe formalaşdırmağa nail olmuşdur. Lakin eyni zamanda, Aİ Rusiyaya ciddi güzəştlərə getdi. Brüssel Moskvaya münasibətdə ehtiyatlı mövqe tutmağa üstünlük verir. Təsadüfi deyil ki, RF sülh sazişinin şərtlərini faktiki olaraq yerinə yetirməsə də, ona qarşı ciddi sanksiya tətbiq olunmadı (Rusiya hidrokarbonat faktoru). Gürcüstan böhranı Cənubi Osetiya və Abxaziyada münaqişə tərəfləri qismində əslində Gürcüstan və Rusiyanın çıxış etdiyini əməli surətdə nümayiş etdirdi. AB-nin bütün danışıqları məhz Moskva ilə aparması buna əyani sübutdur. Bundan başqa, heç bir beynəlxalq sənəd olmadan bölgəyə nizami ordusunu yeritmiş Rusiya vasitəçi deyil, münaqişə iştirakçısı olduğunu etiraf etdi. Avropa İttifaqı Ukraynadakı separatçılıq hadisələrindən heç də geri qalmayan Azərbaycan və Gürcüstan ərazisindəki separatçılıq hadisələrinə heç də diqqət yetirmir, ikili siyasət yeridir. Yəni, məlum olduğu kimi Azərbaycanın 20 faiz torpaqları Ermənistan ordusu tərəfindən zəbt edilib (Rusiyanın yardımı ilə) və 26 ilə yaxındır ki, bir milyon azərbaycanlı qaçqın-məcburi köçğün vəziyyətinə düşüb. probleminin həllini yubadır, danışıqları uzadır. Məlum olduğu kimi, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi məsələsi 285 ATƏT-in Minsk qrupuna həvalə edilmişdir. Minsk qrupunun həmsdrləri isə ABŞ, Rusiya, Fransadır. Göründüyü kimi bu hər üç dövlət xristian ölkəsidir və bu ölkələrin hər 3-ündə də erməni lobbisi güclüdür. Ermənistan Rusiyanın Cənubi Qafaqzda yeganə umid bəslədiyi dayaq nöqtəsi, iqamətgahı və hərbi platsdarmıdır. Belə ki, Rusiyanın bu ölkədə ən böyük hərbi bazası (Ğümrü) yerləşir və təbii ki, bu baxımdan Rusiyanın bu münaqişədə kimin mövqeyini müdafiə edəcəyi bəllidir. Fransa Avropa İttifaqının ən güclü dövlətlərindən biri sayılır. Avropa İttifaqı isə deyildiyi kimi xristian dərnəyidir, yəni Avropa mərkəzçiliyinin postmodernist paytaxtıdır və Ermənistan da xristian (katolisizmin qriqoryan məzhəbi) olduğuna görə Aİ yenə də Ermənistanın mövqeyini müdafiə edəcəkdir. ABŞ da bu qəbildən olan (xristian) bir dövlətdir və məlum olduğu kimi, LosAncelesdə məskunlaşan güclü erməni diasporu və lobbisi ABŞ-ın ən yüksək siyasi dairələrinə nüfuz edə bilmiş və orada müəyyən təsir gücünə malikdir. Avropalılıq məfhumunun yaranmasında, Avropa şəxsiyyətinin meydana gəlməsində din faktoru, heç şübhəsiz, əhəmiyyətli rol oynamışdır. Hətta uzun müddət Qərb dünyası ilə bağlı Avropa kəlməsindən çox xristianlıq sözünü işlətmişlər. Roma imperatorluğunun xristian inancını qəbul etməsindən sonra bu din dövlətin rəsmi dini olmuş və Avropa şəxsiyyəti yeni bir şəkil almışdır. Bundan sonra Avropa, haradasa, xristianlıqla eyniləşmişdir. Artıq Avropa şəxsiyyətinin ən səciyyəvi elementi xristianlıqdır. Osmanlı türklərinin Anadoluya gəlməsi (1071) və xüsusilə də İstanbulun fəthi (1453) xristian dünyasının birləşməsinə təkan verdi. Bu dövrdə Avropa vətəndaşı (avropalılıq) anlayışı hələ yaranmamışdı və yalnız XVI əsrdə Avropa sırf coğrafi məna ifadə etməklə kifayətlənmir, həm də siyasi məna kəsb etməyə başlayır. Bu, əsas etibarı ilə xristian dininin Orta əsrlərdə mövcud olan real rolunun əvvəlki gücünün İntibah dövründə də Avropa cəmiyyəti arasında nisbətən zəifləməsi və tədricən milli dövlətin yaranması ilə əlaqədar olmuşdur. Tədqiqatçıların fikrincə, Avropa şəxsiyyətinin formalaşmasının əsas səbəblərindən biri də müxtəlif millətlərdən ibarət olan Avropa cəmiyyətinin müəyyən siyasi, iqtisadi və mədəni məsələlərlə əlaqədar bir mərkəz ətrafında birləşməyə can atması ilə də bağlı olmuşdur. Nəhayət, Avropanın daxili çəkişmələri ilə yanaşı xaricdən gələn, xüsusilə də günü-gündən güclənməkdə olan və yavaş-yavaş onun mərkəzlərinə doğru irəliləyən müsəlman-türk təhlükəsinə qarşı birləşməsi də bu prosesdə əhəmiyyətli rol oynamışdır.1 Amma bununla belə, Avropa cəmiyyətinin ictimai-sosial əlaqələrinin formalaşmasında və ortaq maraqlar əsasında bir mərkəz ətrafında birləşmə prosesində, şübhəsiz ki, dini faktor daha böyük rol oynamışdır və son dövlərdə Avropada (ümumiyyətlə, Qərb dünyasında) baş verən proseslər bir daha göstərir ki, bu faktor bu gün də Avropa cəmiyyətinin inteqrasiyasında heç də az rol oynamır. İntibah dövründə mərkəzi Avropanın müxtəlif ərazilərində, o cümlədən İtaliyada, Fransada, İspaniyada, Almaniyada və İngiltərədə milli dövlət quruculuğu prosesi gücləndi, elm, mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat, sənaye, dövlətçilk və qanunçuluq ənənələri inkişaf etdi. Bu dövr Qərb mədəniyyətinin və sivilizasiyasının (avropalı özünüdərkinin) formalaşmasında xüsusi rol oynamışdır. Təsadüfi deyil ki, Avropa sivilizasiyasının, xüsusilə də avropalılıq ideoloji tendensiyasının yaranmasında böyük rolu olan A.Dante, C.Bokkaçço, L.Mediçi, M.Servantes, F.Rable, R.Erazm, M.Lüter, T.Mor, F.Bekon, U.Şekspir və N.Makiyavelli kimi görkəmli mütəfəkkirlər məhz bu dövrün nümayəndələri olmuşlar. Osmanlı imperiyasınin «XVII əsrə qədər Şərqi Avropanı, Orta Şərqi və Qafqazı avropalıların üzünə bağlamasına» baxmayaraq, avropalılar dənizdə hökmranlığı əllərində saxlamış, Afrika, Hindistan, Çin kimi Şərq ölkələrini ələ keçirərək, uzun müddət bu əraziləri öz nüfuz dairəsində saxlamış və müstəmləkəçilik siyasətini həyata keçirmişlər. Əlbəttə, bütün bunlar Avropanın və avropalıların siyasi və iqtisadi cəhətdən getdikcə güclənməsinə səbəb olmuşdur. Avropa, bir siyasi vahid kimi, XVIII əsrin sonlarından etibarən, xüsusilə Böyük Fransa Burjua İnqilabından sonra dünyanın siyasi xəritəsində daha qabarıq şəkildə görünməyə başladı. Demək olar ki, avropalılıq (Avropa vətəndaşı, hətta dünya vətəndaşı) anlayışları məhz bu dövrdən sonra xüsusi forma almağa başladı. XIX əsrdə Avropa bir sıra parametrlərinə görə dünyanın ən qabaqcıl regionuna çevrilir. Getdikcə siyasi, hərbi və iqtisadi cəhətdən güclənən Avropa bu əsrdə dünyanın digər ərazilərinin böyük bir qismində hökmranlıq etməyə başlayır. «Dünya hakimi olan Avropa siyasət, idarəçilik və iqtisadiyyatda özünəməxsus bir sistem formalaşdırmışdır. Bu sistemin adı Qərb sistemidir. Başqa sözlə desək, Avropa sistemidir».2 Bu sözlərin müəllifi professor Heydər Çakmakın fikrincə, Avropa sisteminin əsasını dünyəvilik, respublikaçılıq, azad bazar iqtisadiyyatı kimi anlayışlar təşkil edir və o, Qərb mədəniyyətinin, qərbçiliyin, avropalılığın təməlinin məhz bu prinsiplər üzərində qurulduğunu göstərmişdir. O, eyni zamanda, avropalıların dünya siyasətində və iqtisadiyyatında aparıcı rol oynamalarını vurğulayaraq, məhz bu zəmində Avropa mərkəzçiliyi meyilinin bu dövrdə yaranmağa və formalaşmağa başladığını qeyd etmişdir. Onun fikrincə, Avropanın üstünlüyü, ilk növbədə bu regionda son dövrlərdə baş verən mədəni və elmi inqilabların olması, buxar maşınının, teleqrafın, 1 2 Haydar Ç. Prof. Dr. Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri. 2 Baskı, Ankara: Rlatin, 2007, s. 8-9 Yenə orada, s. 11. 286 dəniz ticarətinin genişlənməsi və bütün bunların nəticəsində sənayenin sürətlə inkişaf etməsi, Avropa ilə dünyanın digər əraziləri arasında kəskin fərqlər yaratmışdır. Bu barədə o yazır: «Avropalılar həm gücləri ilə, həm də yenicə formalaşan həyat tərzləri ilə digərlərindən öndə idilər. Buna Avropa mədəniyyəti, Avropa üstünlüyü (imtiyazı) deyilir. Bu fərqlilik Avropa şəxsiyyətinin formalaşmasını təmin etmişdir. XIX əsrdə Avropa mədəniyyətinin tərkibində humanizm, rasionalizm, elm, maarifçilik, dünyəvilik, demokratiya, islahat və sənayenin gətirdiyi yeni həyat tərzi, yeni bir anlayış yaratdı ki, bu da Avropadır, başqa sözlə avropalılardır» 3 Nəhayət ki, bu gün superdövlət olan ABŞ-da Avropa mərkəzçiliyi ideologiyasında Aİ-nı dəstəkləyən ölkələrdən biridir. Eyni zamanda məlum olduğu kimi dünyada ən böyük erməni lobbisi Fransada Parisdə, Yunanıstanda Afinada və ABŞ-da Los-Ancelesdadır (Californida). Həmin bu diasporalar faktiki olaraq öz maliyyə gücünə və siyasi funksiyalarına görə həmin ölkələrin siyasi fəaliyyətinə təsir göstərmək gücünə malikdirlər. Beləliklə, ABŞ da bu siyasi prosesin (Avropa mərkəzçiliyi) aktorlarından biridir. Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandığı vaxtdan bu günə qədər qərbyönlü siyasət yeridir, Rusiyanın bu ərazidə olan böyük təsirindən xilas olmağa çalışır. Azərbaycan bu qərbyönlü siyasətinin tərkib hissəsi olaraq həm də ABŞ-la demək olar ki, bütün sahələrdə tərəfdaşlıq, əməkdaşlıq edir, hazırda MDB üzvü olmasına baxmayaraq, perspektivdə NATO-ya və hətta Avropa İttifaqına daxil olmaq istəyir. Ermənistan isə, əksinə, öz ərazisini başdan-başa Rusiyanın hərbi bazalarına çevirib, Avropa təşkilatları ilə elə də yaxınlıq etmir (sadəcə olaraq Avropaya inteqrasiya initasiyasl edir). Bununla belə, Ermənistan bir xristian dövləti olduğu üçün həm ABŞ-ın, həm də Avropa İttifaqı üzv dövlətlərinin bu regionda geosiyasi maraqları üzündən onlardan hərtərəfli dəstək alır. Hal-hazırda Dağlıq Qarabağ probleminin bu 3-lük tərəfindən tənzimlənməsinə ümid yox dərəcəsindədir. Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyev əlindən gələni etməsinə baxmayaraq, Rusiya, Avropa və Amerikanın (ABŞ) siyasi dairələrinin mövqeyində dəyişiklik yaratmaq mümkün olmur. Belə ki, bildiyimiz kimi Azərbaycanda demokratiyanın inkişafına rəvac verilir, böyük idman yarışları və mədəni tədbirlər həyata keçirilir. Bütün hallarda, münaqişənin belə həll olunmamış vəziyyətdə qalması və ya dondurulmuş şəkildə saxlanılması nə BMT, nə ATƏT, nə Avropa İttifaqı kimi nüfuzlu beynəlxalq təşkilatları, nə də Azərbaycanı təmin edir. Bu, bəlkə də, müəyyən mənadə Rusiyanın, İranın və xüsusilə də Ermənistanın geosiyasi maraqlarına uyğun gələ bilər. Bu, təbiidir: Ermənistan müvəqqəti də olsa qalib tərəfdir, Dağlıq Qarabağı və ətraf yeddi Azərbaycan bölgəsini öz nəzarəti altında saxlayır, bu bölgələrdə olan maddi nemətləri maksimum dərəcədə talayır, daşıyıb aparır. Rusiya Azərbaycanı özündən asılı vəziyyətdə saxlamaq üçün bu amildən daha çox yararlanmağa çalışır. İran da təbii ki, bu məsələdə Rusiya ilə bir mövqedə dayanaraq Ermənistana hərtərəfli yardım göstərməklə öz lokal siyasi məqsədlərini həyata keçirir. Şübhəsiz ki, istər Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin aktorlarının, istərsə də bu münaqişə ilə bağlı olan digər iştirakçı tərəflərin – dövlətlərin və beynəlxalq təşkilatların bu problemlə əlaqədar əvvəlcədən müəyyən edilmiş siyasi kursu, məqsəd və konsepsiyaları mövcuddur. Bu gün sirr deyil ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin iştirakçıları olan Ermənistan və Azərbaycanla yanaşı, bu problem ABŞ, Rusiya, Türkiyə, İran, Gürcüstan kimi dövlətlərlərlə yanaşı, həm də BMT, ATƏT, Avropa İttifaqı, NATO, GUAM və İslam Konfransı Təşkilatı kimi nüfuzlu siyasi qurumların maraq dairəsinə daxildir. Bu gün demək olar ki, bütün beynəlxalq siyasi qurumlar dünyada mövcud olan münaqişələrin həllində sülh yoluna preroqativlik verirlər və bu siyasi kurs Dağlıq Qarabağ probleminə münasibətdə də əsas şərtlərdən birini təşkil edir. Eyni zamanda, dünyanın bütün nüfuzlu beynəlxalq siyasi və iqtisadi təşkilatları bu problemə xüsusi diqqət ayırırlar ki, bunun da bir sıra əsaslı səbəbləri var. Bu, ilk öncə Dağlıq Qarabağın Qərb və ABŞ üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən geostrateji regionda yerləşməsi, ABŞ və Avropa İttifaqına üzv dövlətlərin bu regionda əsaslı geoiqtisadi maraqları olması, Avropa dövlətlərinin bu əraziyə külli miqdarda sərmayə qoyduqlarına görə burada siyasi sabitliyin təmin olunması ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, uzun əsrlər boyu Rusiya (keçmiş SSRİ) ilə ABŞ-ın mövqeləri daim toqquşmuşdur. Geosiyasətdə dualizm adlanan bu Avroasiya və atlantizm mövqelərinin toqquşması Cənubi Qafqaz siyasətində də özünü açıq-aydın büruzə verir. Geosiyasi mövqedən çıxış edərək həm atlantizmin, həm də Avrasiyanın Qafqaz regionundakı məqsədlərini aydın formulə etmək olar. Avrasiyanın məqsədi bu regionu Moskvanın nəzarəti altına salmaq, Rusiyanın mövqeyini burada möhkəmləndirməkdən və onun strateji iştirakını qoruyub saxlamaqdan ibarətdir. Atlantistlər isə bunun tam əksində maraqlıdırlar. Yəni ABŞ-ın geosiyasi məqsədi, bütün bu əraziləri Moskvanın təsir dairəsindən çıxarmaq və Qafqazda Qərbin ondan maksimum istifadəsi üçün yararlanmasına şərait yaratmaqdan ibarətdir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın yaxud da Ermənistanın xeyrinə tənzimlənməsi və yaxud da, ümumiyyətlə, tənzimlənməməmiş olaraq qalması vəziyyətindən dünya dövlətləri öz maraqları üçün istifadə etməyə çalışır. Qonşu və digər maraqlı dövlətlərin mövqeyinə nəzər salarkən görərik ki, qonşu Türkiyə 3 Yenə orada, s. 3 287 bu münaqişədə bir strateji tərəfdaş kimi Azərbaycanın maraqlarını müdafiə edir, hətta Ermənistan ilə bütün diplomatik əlaqələrini kəsmiş və sərhədini bağlamışdır. Türkiyə ilə Ermənistan arasındakı münasibətlərdəki əsas problemlərdən biri də 1915-ci il qondarma erməni soyqırımı problemi və Ermənistanın Türkiyəyə qarşı ərazi iddiasıdır. Türkiyənin Aİ-na qəbul olunması yolunda duran əsas maneələrdən biri də məhz elə bu problemdir. Ümumiyyətlə, Türkiyənin Aİ-na qəbul olunub-olunmaması məsələsi dünya dövlətləri tərəfindən müxtəlif cür qarşılanır, yəni onların bəziləri (Məs. Fransa) birmənalı şəkildə bunun əlehinə, bəziləri isə ya bitərəf, ya da lehinədir. “Erməni məsələsinə” gəldikdə isə, dünya dövlətləri ehtiyat edir ki, Azərbaycanın strateji tərəfdaşı olan Türkiyə Aİ qarşısına erməni soyqırımını tanıması əvəzində "Qarabağ məsələsində" Ermənistana təzyiq olunması şərtini qoya bilər. Digər bir faktı da inkar etmək olmaz ki, rəsmi Ankara uydurma erməni soyqırımını tanıması əvəzində azərbaycanlıların soyqırımının tanıması şərtini irəli sürə bilər. Ermənistanın isə bunu qəbul etməyəcəyi təqdirdə (bu isə şübhəsizdir) Türkiyə Avropanın hədəfini ermənilərə tərəf çevirəcəkdir. Cənubi Qafqaz ətrafında gedən siyasi oyunun əsas aktorlarından biri də İran İslam Respublikasıdır. Türkiyənin ənənəvi rəqibi olan İran dövləti hələ XVI-XVIII əsrlərdən Cənubi Qafqaz regionunda dominantlıq uğrunda mübarizə aparmışdır. Lakin İranın Cənubi Qafqaz regionundan sıxışdırılıb çıxarılması osmanlıların deyil, Rusiya imperiyasının müstəmləkəçilik siyasəti nəticəsində baş verdi. Əvvəlki təsirini itirməsinə baxmayaraq, İran hələ də Cənubi Qafqaz siyasi proseslərinin əsas iştirakçısı olaraq qalır. Azərbaycan və Ermənistanla həmsərhəd olan İranın, bu gün dünya üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən, zəngin karbohidrogen ehtiyatları var və o, eyni zamanda da Yaxın Şərq regionunda çox mühüm geosiyasi mövqe tutur. Cənubda Fars körfəzinə, şimalda isə Xəzər dənizinin vacib akvatoriyasına sahib olan İran, bu ərazilərə nəzarət etmək istəyən ABŞ-ın əsas geosiyasi düşmənidir. Anti-Amerikan (anti-qərb) mövqe tutan İran İslam Respublikasının siyasi rəhbərliyi üçün ABŞ "böyük şeytandır". Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bu regionda olan İran İslam Respublikasının da xarici siyasətinin tərkib hissəsini təşkil edir. Belə ki, bu ölkəni Ermənistanla bağlı bütün siyasi addımları göstərir ki, bu müsəlman dövləti bütün varlığı ilə «xristian» Ermənistanı dəstəkləyir və bu yolla müstəqil Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişafına əngəl olmağa çalışır. İranın Rusiya və Ermənistanla münasibətləri daha uğurla inkişaf edir. İranın mövqeyi bəllidir. Belə ki, o, məlum səbəblər üzündən sərhədində güclənmiş müstəqil Azərbaycan dövlətini görmək istəmir. İslam dövləti olmasına baxmayaraq erməni (xristian) mövqeyini dəstəkləyən İran isə nə vaxtsa beynəlxalq səviyyədə Cənubi Azərbaycan məsələsinin gündəmə gələcəyindən ehtiyat edir. Lakin eyni zamanda İran öz sərhədində münaqişə ocağının olmasını və yaxud da bu regionda Rusiya kimi nəhəng qüvvənin yerləşməsini də arzu etmir. Ümumilikdə isə bu gün müsəlman ölkələrinə qarşı yönəlmiş islamafobiya deyilən bədnam siyasət ortalığa atılıb ki, bu da özünü çox açıq şəkildə İraqda, Yəməndə, Suriya və hətta Misirdə özünü göstərməkdədir. Qlobal miqyasda islami həyat tərzi təhlükə mənbəyi kimi göstərilməyə çalışılır. Lakin araşdırmalar göstərir ki, islamafobiya meyllərinin arxasında dini düşmənçilikdən çox siyasi səbəblər dayanır. Son günlərdə ön aktual məsələlərdən biri ABŞ prezidenti Donald Trampın dekabrın 6-da Qüds şəhərini İsrailin paytaxtı elan etməsi olmuşdur ki, bu da həm Qərb dövlətlərində həm də müsəlman dövlətlərində sərt reaksiyalara səbəb olmuşdur. Qeyd edək ki, dünyanın ən qədim şəhərlərindən biri olan Qüdsün (Yerusəlim) Şərq hissəsi Fələstinin hüquqi paytaxtıdır, Qərb hissəsi isə İsrail dövlətinin nəzarətindədir. Qüdsdə həm yəhudilər, həm xristianlar, həm də müsəlmanlar yaşayır. Qüds üç böyük din arasındakı ortaq nöqtə kimi bəşəriyyət tarixində özəl bir əhəmiyyət daşıyır. Qüdsdə olan Əl-Əqsa məscidi müsəlmanların ilk qibləsidir. Qüds müsəlmanlar üçün Məkkə və Mədinədən sonra üçüncü müqəddəs şəhərdir. ABŞ-ın Qüdsü İsrailin paytaxtı kimi görmək istəməsi, əksər böyük dövlət başçılarının da etiraf etdikləri kimi “böyük siyasi səhvdir” və onun dərin fəsadları olacaq. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Бжезинский Зб. Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы, М.: Международные отношения, 1999, 256 с. 2. Александр Д. Основы геополитики. Геополитическое будущее России. Мыслить пространством. Изд. 3-е, дополн., М.: АРКТОГЕЯ – центр, 1999, 928 с. 3. Крылов А. Россия, ЕС и США на новом витке борбы за стратегический регион. Газета СНГ, HYPERLINK "http://www.gazetasng.ru/"http://www.gazetasng.ru 4. Haydar Ç. Prof. Dr. Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri. 2 Baskı, Ankara: Rlatin, 2007, 212 s. 288 Müasir mərhələdə Qərbi Avropa dövlətlərinin Cənubi Qafqaz siyasəti Xülasə Asiya ilə Avropanın, Qərblə Şərqin kəsişdiyi yerdə yerləşən Cənubi Qafqaz regionu dünyanın böyük dövlətləri üçün xüsusi geosiyasi və geoiqtisadi əhəmiyyət daşıyır və elə buna görə də böyük Qərb dövlətləri ilk növbədə enerji daşıyıcılarının təminatı və daşınması sahəsində təhlükəsizliyi baxımından öz şəxsi maraqlarını təmin etmək üçün bu ərazidə siyasi sabitliyin qorunmasında maraqlıdır. Bu gün Cənubi Qafqazda qalmaqda olan milli münaqişələrin tənzimlənməsi, şübhəsiz ki, xüsusi geostrateji əhəmiyyət daşıyan bu regionda sabitliyin qorunub saxlanılması üçün çox vacibdir. Южно-Кавказская политика Западной Европы на современном этапе Резюме Расположенный на стыке Востока и Запада, Азии и Европы регион Южного Кавказа имеет особое геополитическое и геоэкономическое значение для крупных государства мира и именно поэтому, в сфере обеспечения безопасности и транспортировки энергоносителей в первую очередь страны Запада с точки зрения собственных интересов, заинтересованы обеспечить в сохранении политической стабильности на этой территории. Урегулировании конфликтов на Южном Кавказе, очень важно для сохранения стабильности в этом регионе. The South Caucasus policy of Western European states at the present stage Summary The South Caucasus region, located at the intersection of Asia and Europe, between the West and the East, has special geopolitical and geo-economic importance for the great powers of the world, and therefore the great Western states are primarily responsible for maintaining their political interests in order to ensure their personal interests in the field of security and transportation of energy carriers interesting. Today, the settlement of national conflicts in the South Caucasus is undoubtedly crucial to maintaining stability in the region, which is of special geostrategic significance. Oktay Hasan Doç. Dr. TÜRKİYE’NİN KAFKASYA’YA YÖNELİK POLİTİKALARINI ŞEKİLLENDİREN ETMENLER VE DIŞ POLİTİKA ÖNERİLERİ Giriş Biri 20. yüzyılın sonunda, diğeri 21. yüzyılın başında meydana gelen iki olay uluslararası sistemi bir yüzyıldan alıp diğer bir yüzyıla taşımıştır. Bu iki olay 1991 yılında SSCB’nin dağılması ve 11 Eylül 2001 terör saldırılarıdır. 1991-2001 yılları arasında geçen on yıllık süreç ise bir geçiş dönemi olma özelliği taşımıştır. Bu geçiş dönemine yerel savaşlar ve çatışmalar hâkim olmuştur. 1991 yılında SSCB’nin dağılması ile birlikte Soğuk Savaş dönemi sona ermiştir. SSCB’nin ardılı olan Rusya Federasyonu; Doğu Avrupa, Balkanlar, Karadeniz, Kafkasya, Hazar Denizi ve Orta Asya’da jeopolitik kayıplara uğramıştır. Bu coğrafyalarda ise güç boşluğundan kaynaklanan jeopolitik boşluk alanları oluşmuştur. 1991-2001 yılları arasındaki geçiş döneminde bu jeopolitik boşluk alanlarında bir güç mücadelesinin yaşandığına hep birlikte şahit olduk. Aslında bu güç mücadelesi hâlen devam etmektedir. Soğuk Savaş döneminde ABD ve SSCB’nin Orta Doğu’daki güç mücadelesi de düşünülürse, 1991 sonrası dönemde Orta Doğu’nun daha da istikrarsızlaşması kaçınılmaz olmuştur. 1991-2001 yılları arasındaki geçiş sürecinde Balkanlar ve Doğu Avrupa’daki jeopolitik boşluklar ABD’nin kontrolünde AB tarafından doldurulmuştur. Orta Doğu hâlen istikrarsızlığını devam ettirse de bu bölgede “dominant güç” ABD’dir. 11 Eylül sonrası yapılan Afganistan Harekâtı ile Orta Asya’daki ABD kazanımları düşünülürse, ABD’nin Orta Asya’da Rusya Federasyonu ve Çin’e karşı avantaj sağladığı söylenebilir. Fakat Orta Asya’da en etkili gücün Moskova olduğunu göz ardı etmemek gerekir. Gelecek dönemde Orta Asya’da Rusya Federasyonu, ABD, Çin, Hindistan ve bir ölçüde de Japonya’nın etkili olabileceğini söyleyebiliriz ve tam anlamıyla Orta Asya 21. yüzyılın ikinci çeyreğinde jeopolitik bir rekabet alanı olmaya adaydır. Kafkasya’ya baktığımız zaman ise bölgede ağırlıklı olarak Moskova’nın ve Washington’un etkili olduğunu görmekteyiz. Kuzey Kafkasya hâlen Rusya Federasyonu’nun egemenliği altında bulunmaktadır. Moskova Kuzey Kafkasya’daki ayrılıkçı hareketlerle yoğun bir şekilde uğraşmak zorundadır. Çeçenistan, Dağıstan, Kuzey Osetya, İguşetya, Kabardino-Balkarya, Karaçay-Çerkez ve Adige bölgeleri istikrarsızlık 289 alanlarıdır. Güney Kafkasya ise jeopolitik rekabetin yaşandığı ve yaşanacağı esas bölgedir. Bu jeopolitik rekabetin temel aktörleri ise Rusya Federasyonu, ABD, AB, Türkiye ve İran’dır. 2008 yılında yaşanan RFGürcistan savaşından sonra RF’nin diğer aktörler karşısında bölgede üstünlük sağladığı görülmektedir. 21. yüzyılın ilk yılları yaşanırken kürsel jeopolitik durumun radikal bir şekilde değişmiş olduğunu söyleyebiliriz. Yeni küresel jeopolitik durumun temel belirleyicileri ise yeni güç merkezleri ve yeni jeopolitik boşluk alanlarıdır. Siyasî, askerî, sosyo-kültürel, ekonomik, bilimsel-teknolojik ve coğrafî güç parametreleri dikkate alındığında yeni güç merkezlerinin ABD, AB, Rusya Federasyonu, Çin ve Hindistan olduğunu söyleyebiliriz. Soğuk Savaşın iki kutupluluğu ve Soğuk Savaş sonrası tek kutuplu dünya söylemlerinin aksine, dünya ABD liderliğinde çok kutuplu bir sisteme doğru yol almaktadır. Jeopolitik boşluk alanları ise bu güç merkezleri arasında tampon bölgeleri oluşturmakta ve küresel rekabet bu coğrafyalarda sürmektedir. Bu çalışmada Kafkasya’daki jeopolitik değişimlerin neler olduğunu inceledik ve bu jeopolitik değişimlerin Türkiye’nin Kafkasya’ya yönelik politikalarını nasıl etkilediğini ve şekillendirdiğini ortaya koyduk. Bu kapsamda Türkiye’nin Kafkasya’ya yönelik takip etmesi gerektiğini düşündüğümüz dış politika önerilerimizi açıkladık. 1. Kafkasya’nın Değişen Jeopolitik Durumu Jeopolitik kısaca; “coğrafyanın politika üzerine etkilerini araştıran bir disiplindir” şeklinde tanımlanabilir. Jeopolitiğin temel unsurları coğrafya ve politika olmasına rağmen zaman içerisinde gelişen bir disiplin olarak jeopolitik, coğrafya ve politikanın yanında sosyo-kültürel, ekonomik, askerî, bilimsel ve teknolojik içerik de kazanmıştır. Nitekim günümüzde jeopolitiğin bir alt disiplini olarak jeo-kültür ve jeo-ekonomi sık sık gündeme gelmektedir. Jeopolitik durum ise yukarıda isimlerini sıraladığımız unsurlar çerçevesinde bir coğrafyanın analizidir. Fakat bu durum dinamik bir yapı arz eder ve parametreler değiştiği için durum da zaman içerisinde farklılaşır. Bu sonuç bizi yeni bir jeopolitik durum değerlendirmesine götürür ve bu süreç bu şekilde devam eder. Jeopolitiğin amacı ise politika yapıcıları için bilgi sunmaktır ve bu açıdan bakıldığında jeopolitik durum değerlendirmesi bir etüt olma özelliği de taşımaktadır. 1991 yılında SSCB’nin dağılması, 1991-2001 yılları arasındaki dinamik dönem, 11 Eylül 2001 terör saldırıları ve sonrasında yaşanan gelişmeler ve 2008 RF-Gürcistan savaşı Kafkasya’da yeni bir jeopolitik durum değerlendirmesini gerekli kılmıştır. Biz çalışmamızda tarihsel perspektifi de göz önüne alarak bu durum değerlendirmesini yaptık ve oluşan yeni durumun Türkiye’nin güvenlik algılamasına etkilerini tartıştık. Yaptığımız çalışma ile şu sonuçlara ulaştık: 1991 yılında SSCB’nin dağılması ile birlikte Güney Kafkasya’da üç bağımsız devlet (Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan) ortaya çıkmıştır. Azerbaycan içinde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ve Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi, Gürcistan içinde ise Acaristan ve Abhazya Özerk Cumhuriyetleri ile Güney Osetya Özerk Bölgesi bulunmaktadır. Ermenistan içinde özerk bölge ya da özerk cumhuriyet statüsünde bulunan bir bölge mevcut değildir. Bölge devletleri bağımsızlığın ardından, bu özerk bölge ve cumhuriyetlerden kaynaklanan sorunlarla karşı karşıya kalmışlardır. Kuzey Kafkasya ise RF’nin bir parçası durumundadır. Coğrafî açıdan Kafkasya; Asya ile Avrupa’yı eklemleyen en önemli kara havzalarından birisini oluşturmaktadır. Avrupa ile Asya’yı birbirine bağlayan kara, demir, deniz ve hava yolları Güney Kafkasya’da düğümlenmektedir. Ayrıca Güney Kafkasya kuzey-güney istikametindeki en önemli jeostratejik eksenlerden birisidir. Nitekim bir step gücü olan Rusya Federasyonu’nun güneye sıcak denizlere ulaşmasına imkân sağlamaktadır. Bu tarihî emelin Rus jeopolitik anlayışındaki yeri hepimizce bilinmektedir. Kafkasya’yı jeostratejik açıdan değerli kılan bir diğer özellik ise; dünya enerji rezervlerinin yaklaşık %17’sini barındıran Hazar Havzasına komşu olmasıdır. Güney Kafkasya’da Azerbaycan enerji potansiyeli açısından ön plana çıkan bir ülkedir. Bunun yanında Azerbaycan-Gürcistan ekseni enerji kaynakları aktarım hatları açısından önem kazanmaktadır. Kafkasya tarih içinde olduğu gibi bugün de çeşitli güç merkezleri arasında tampon bir bölge olma özelliği taşımaktadır. Bu nedenle Kafkasya bir mücadele alanı olmuştur. Bu mücadelenin bugünkü aktörleri ise ABD, Rusya Federasyonu, AB, Türkiye ve İran’dır. 1921-1991 yılları arasındaki SSCB dönemi hariç, tarih içinde Kafkasya bir güç mücadelesine (jeopoltik rekabet) sahne olmuş ve hiçbir güç tam anlamıyla bu bölgeye hâkim olamamıştır. Güney Kafkasya etnik, dinî ve linguistik açıdan çeşitlilik arz eden bir bölgedir. Azerbaycan içinde Azerîler çoğunluğu oluşturmakla birlikte, Lezgiler, Tatlar, Talişler, Avarlar ve Ruslar bulunmaktadır. Gürcistan içinde ise Gürcülerin dışında Abhazlar, Osetler, Ruslar ve Ermeniler bulunmaktadır. Ermenistan’ın etnik yapısı, Azerbaycan ve Gürcistan’a nazaran yeknesak bir görünüm arz etmektedir. İnanç sistemleri açısından bakıldığında Güney Kafkasya’da İslâmiyet’in ve Hıristiyanlığın hâkim olduğunu görmekteyiz. İslâmiyet daha çok Azerîler arasında yaygındır. Azerîler’in üçte ikisi Şiî ve geri kalan kısmı ise Sun’î’dir. Gürcistan’ın Acaristan Özerk Cumhuriyeti’nde Gürcü kökenli Sun’î Müslüman halk yaşamaktadır. Acaristan, “özerk cumhuriyet” statüsünü bu özelliğinden almaktadır. Yine Gürcistan içindeki 290 Abhazya Özerk Cumhuriyeti’nde de Abhazlar arasında Sun’î Müslümanlar bulunmaktadır. İslâmiyet’ten sonra en yaygın inanç sistemi ise Hıristiyanlıktır. Ermeniler ve Gürcüler Hıristiyan toplumlardır. Fakat hem Gürcülerin hem de Ermenilerin kendilerine ait kiliseleri bulunmaktadır ve bu kiliseler diğer kiliselerin etkisi altına girmeyi istememektedir. Bunun dışında bölgede küçük gruplar halinde Yahudilerin ve diğer çeşitli inanç sistemlerine bağlı toplumların yaşadığı bilinmektedir. Linguistik açıdan bakıldığında bölgede 50-70 civarında diyalekte sahip dilin konuşulduğu görülmektedir. Bölge halkları kendi aralarında Rusça ile anlaşırken, kendi dillerine de sıkı sıkıya bağlı kalmışlar ve dillerini yaşatmışlardır. Kültürel açıdan ise bölge Türk, Rus ve Fars etkisinde bulunmaktadır. Kafkasya halklarının dillerine ve etnik yapılarına bağlı oldukları ve mücadeleci bir özellik taşıdıkları görülmektedir. Böyle bir yapının ortaya çıkmasında, üzerinde yaşanılan coğrafyanın etkili olduğu düşünülmektedir. Kafkasya dağlarla kaplı ve derin vadilerle birbirinden ayrılan bölgelerden oluşmaktadır. Coğrafyanın bu özelliği bu bölgede yaşayan halkalara benliklerini koruma ve birbirleri ile karışmama imkânı vermiştir. Bu durum halklar arasında etkileşim olmadığı anlamını taşımamaktadır. Kafkasya’da etnik bilinç yaşanan gelişmelerde belirleyici bir yere sahiptir. Kafkasya’nın etnik ve dinî yapısı çok iyi bilinmeli ve okunmalıdır. İnanç faktörü ise belirleyici bir konuma sahip olmamasına rağmen dikkatle takip edilmesi gereken bir konudur. Bölgede misyonerlik faaliyetleri yapılmaktadır. Özellikle bölgedeki çatışmalardan ve istikrarsızlıklardan etkilenen, ekonomik durumu iyi olmayan insanlar üzerinde misyonerlik faaliyetleri yürütülmektedir. Azerbaycan’daki kaçkınlar ile Abhazya ve Güney Osetya’dan Gürcistan’a gelen Gürcü mülteciler üzerindeki misyonerlik faaliyetleri dikkatle takip edilmelidir. 2. Bölge İçi Stratejik Dengeler a. Azerbaycan Ekonomik, coğrafî ve askerî açıdan Azerbaycan bölgenin en büyük devletidir. Azerbaycan zengin petrol ve doğal gaz kaynaklarına sahiptir. Hazar Denizi kıyısında stratejik coğrafî konuma sahip olan Azerbaycan ekonomik olarak ortalama %5’lik bir büyüme performansına sahiptir. Bu olumlu gelişmeye rağmen geçiş döneminin ekonomik sıkıntılarını da yaşamaktadır. Serbest piyasa koşullarının tam olarak işleyebilmesi için yeterli alt yapı henüz oluşturulamamıştır. Bu nedenle ülke doğrudan dış yatırımları çekme konusunda başarısızdır. Özelleştirme faaliyetleri stratejik bir öngörü ile yönlendirilememekte ve bazı stratejik nitelikli sektörlerin özelleştirilmesinde tekelleşme oluşmaktadır. Bu özelleştirmelerde Ruslar etkili olmakta ve liberal düşünce içinde Moskova’nın bölgeye tekrar girdiği görülmektedir. Azerbaycan’da petrole bağımlı bir ekonomik yapı gelişmekte ve bu durum üretimin çeşitlendirilememesi sorununu ortaya çıkarmaktadır. Petrolden elde edilen zenginliğin de halka tam olarak yansıdığını söylemek doğru değildir. Bütün bu olumsuzluklara rağmen ekonomik açıdan Azerbaycan potansiyel bir pazar niteliği taşımaktadır. Enerji sektörü bunların başında gelmekte, inşaat, telekomünikasyon, elektrik-elektronik ve otomotiv sektörleri açısından da dikkat çekmektedir. Ülkenin ihracat ve ithalatında Rusya Federasyonu hâlâ birinci sırada yer almaktadır. Azerbaycan’ın karşı karşıya kaldığı en önemli sorun, ülke topraklarının %20’sinin Ermenistan tarafından işgal edilmiş olmasıdır. Dağlık Karabağ konusundaki anlaşmazlık Güney Kafkasya’daki en önemli güvenlik problemini oluşturmaktadır. 1994 yılında ateşkes sağlanmasına rağmen zaman zaman sınırlarda çatışmalar çıkmaktadır. Dağlık Karabağ sorununu çözecek bir barış antlaşması henüz imzalanamamıştır. Dağlık Karabağ ile ilgili olarak AGİT’in Minsk Grubu çerçevesinde görüşmeler sürmektedir. Fakat olumlu bir sonuç alınamamıştır. Minsk Grubu’nun eş başkanları ABD, Rusya Federasyonu ve Fransa arabuluculuk girişimlerini sürdürmektedir. Özellikle 2008 RF-Gürcistan savaşından sonra Moskova’nın arabuluculuk faaliyetlerinde ön plan çıktığı görülmektedir. 2003 yılının sonlarında Azerbaycan’da iktidar değişimi olmuş ve İlham Aliyev Cumhurbaşkan seçilmiştir. Haydar Aliyev gibi İlham Aliyev de politik geleceğinin Washington ile Moskova arasında denge politikasına bağlı olduğunu bilmektedir. Dağlık Karabağ dışında Azerbaycan’ın güvenliğini tehdit eden birkaç konu daha bulunmaktadır. Öncelikle enerji kaynaklarının işletilmesi, çıkarılması ve pazarlanması konularıyla da ilgili olarak Hazar’ın statüsünün belirlenmemiş olması bölgede istikrarsızlık yaratmaktadır. Hazar Havzası’nın dibindeki kaynakların işletilmesi konusunda özellikle Azerbaycan ile İran, Türkmenistan ve Rusya Federasyonu arasında fikir birliği sağlanabilmiş değildir. Azerbaycan Hazar’ın bir deniz olarak kabul edilmesi ve sektörlere ayrılması tezini savunurken, özellikle İran ve Rusya Federasyonu Hazar’ın bir göl olduğu ve bu nedenle ortak kullanım ilkesinin benimsenmesi gerektiği tezini savunmaktadır. Hazar’ın statüsü konusunda 25 yıldır devam eden görüşmeler 2017 yılı sonunda belli bir aşamaya gelmiştir. Kıyıdaş devletler Hazar’ın kendine has (sui generis) durumunu göz önüne alarak bir taslak antlaşma hazırlamışlardır. Bu antlaşmanın 2018 yılında devlet başkanları tarafından onaylanması öngörülmüştür. b. Gürcistan Gürcistan Güney Kafkasya’nın açık denizlerle bağlantısı bulunan tek devletidir. Gürcistan hem Güney Kafkasya ülkelerini hem de Hazar Havzası vasıtasıyla Orta Asya Türk cumhuriyetlerini açık denizlere bağla- 291 maktadır. Gürcistan’ın bağımsızlığı ve istikrarı bu açıdan önem kazanmaktadır. Hazar Havzası enerji kaynaklarının gelişmiş Batı pazarlarına ulaştırılmasında da Gürcistan stratejik bir öneme sahiptir. Gürcistan açısından ön plana çıkan üç konu bulunmaktadır. Bunlardan ilki ülke içindeki ayrılıkçı hareketlerdir. Gürcistan bağımsızlığını kazandığı günden buyana ülke içindeki ayrılıkçı hareketlerle uğraşmaktadır. Abhazya ve Güney Osetya ayrılıkçı hareketi bunların başında gelmektedir. Gürcistan karmaşık bir etnik yapıyı içinde barındırmaktadır ve bu durum da Gürcistan’ın siyasi bütünlüğü açısından hassasiyet yaratmaktadır. Özellikle ülke içindeki Müslümanların yaşadığı Acaristan Özerk Cumhuriyeti hassas bir bölgedir. Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı Samtskhe-Javakheti bölgesinde de Tiflis yönetimi tam kontrol sağlayamamaktadır. İkinci sorun 2008 RF-Gürcistan savaşından sonra Abhazya ve Güney Oseya’nın bağımsızlığının ilan edilmesidir. Bu iki bölgenin bağımsızlığı RF tarafından tanınmış olmasına rağmen ABD, AB, Türkiye ve İran gibi Kafkasya coğrafyasında etkin aktör olan ülkelerce tanınmamıştır. Abhazya ve Güney Osetya’da özellikle 2008 savaşından sonra Rus askerî varlığı arttırılmıştır. Abhazya’da kara, deniz ve hava, Güney Osetya’da kara ve hava üsleri bulunan Moskova Abhazya’ya S-400 hava savunma sistemlerini de yerleştirmiştir. Gürcistan açısından ön plana çıkan üçüncü konu ise yaşanan “Kadife Devrimle” ocak 2004’te Batı yanlısı M. Saakashvili’nin iktidara gelmesidir. Bu gelişme aslında Kafkasları da aşan ve bütün BDT coğrafyasına yayılan etkiler yaratmıştır. Başta ABD olmak üzere Batı Dünyası’nın desteklediği bu devrime benzer devrim Ukrayna’da yaşanmış ve Avrasya’daki jeopolitik durumu etkileyecek sonuçlar doğurmuştur. 2005 yılı içinde seçim sürecine giren Orta Asya devletlerinde de bunun etkileri görülmüştür. Saakashvili Batı yanlısı politikaları ile Güney Kafkasya’da gerçek anlamda bir değişim rüzgârı yaratmıştır. Saakashvili ülkenin toprak bütünlüğünü sağlamak için önce zayıf olandan başlamak üzere ayrılıkçı bölgeleri merkeze bağlayacak bir strateji geliştirmiştir. İktidara gelir gelmez Acaristan lideri Aslan Abaşidze üzerine gitmiş ve Acaristan’ı merkeze bağlamıştır. Daha sonra Güney Osetya üzerine gitmiş fakat başarılı olamamıştır. Saaakashvili yönetimi ABD ve AB’nin bütün desteğini alarak Gürcistan’ı 2013 yılına kadar yönetmiştir. Saakashivili yönetiminden rahatsız olan Moskova 2008 savaşı ile birlikte Tiflis üzerinde ciddi bir baskı oluşturmuş ve Saakashvili’nin Gürcistan’dan uzaklaştırılmasını sağlamıştır. Abhazya geçen 27 yıllık dönem içinde “de facto” bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkmıştır. Abhazya tam bağımsız bir devlet olma isteğindedir ve bunu da 2008 RF-Gürcistan Savaşından sonra ilân etmiştir. Hâlihazırda Abhazya-Gürcistan sınırında Rusya Federasyonu liderliğindeki BDT Barış Gücü bulunmaktadır. Abhazya kendi içinde de çelişkiler yaşayan bir bölgedir. Ülke içinde Abhazlar, Ermeniler, Ruslar ve Gürcüler birlikte yaşamakta ve hiçbir etnik grup çoğunluğu sağlayamamaktadır. Ülke içinde Ruslar ve Abhazlar birlikte hareket ederken, Ermenilerle de Gürcüler birlikte hareket etmektedir. Yapılan devlet başkanlığı seçimlerinde bu ayrımı net bir şekilde görmekteyiz. Bütün bunlara rağmen Abhazya’da hangi lider iktidara gelirse gelsin değişmeyen tek şey Abhazya’nın bağımsızlığı konusu olacaktır. Çünkü hiçbir siyasetçi Abhazya’da bağımsızlık dışında bir söylem kullanmamaktadır. Abhazya’da son yapılan seçimler de göstermiştir ki, Moskova bölgede hâlâ en ekili olan aktördür. Güney Osetya da Gürcistan içinde “de facto” bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkmıştır. 1992 yılında yapılan Dagomis Antlaşması Güney Osetya’da hukuksal bir zemin yaratmış ve Gürcistan-Güney Osetya sınırına Rusya Federasyonu liderliğindeki Rus - Gürcü - Güney Oset ve Kuzey Oset askerlerinden oluşan BDT Barış Gücü yerleştirilmiştir. Güney Osetya Moskova’nın Güney Kafkasya’daki en güçlü kalesidir. Aslında Güney Osetya, Kuzey Osetya ile birleşip Rusya Federasyonuna bağlanmak istemektedir. Fakat Moskova Kafkasya’daki çıkarları açısından bunu uygun bulmamaktadır. Çünkü Kuzey Kafkasya’da birleşik ve güçlü Osetya Rusya’yı karşısına alabilir. Bu durum da diğer Kuzey Kafkasya halklarına örnek oluşturabilir ve Moskova’nın dağılması kaçınılmaz olur. Bu nedenle Rusya Federasyonu gerek Abhazya’da ve gerekse de Güney Osetya’da mevcut durumun devamından yanadır. Kremlin, Gürcistan içinde önemli mevziler kazanarak Gürcistan’ı ve dolayısı ile Güney Kafkasya’yı kontrol edebilme şansını yakalamıştır. Saakashvili yönetiminin Güney Osetya’yı merkeze bağlama girişimlerine Moskova çok sert cevap vermiş ve 2008 savaşı patlak vermiştir. Bu savaşta Gürcistan ağır bir yenilgi almış, Batı destekli Saakashvili gözden düşmüş ve Moskova’nın bölgedeki etkinliği daha da artmıştır. c. Ermenistan Ermenistan’a bakıldığı zaman Erivan’ın bölgede tecrit edilmiş konumu hemen göze çarpmaktadır. Dağlık Karabağ sorunu nedeni ile Azerbaycan ve Türkiye ile ilişki geliştirememekte ve dış dünya ile bağlantısını Gürcistan ve İran üzerinden sağlayabilmektedir. Stratejik nitelikli enerji kaynakları aktarım hatları projelerinin gündeme gelmesi ile Gürcistan’ın Azerbaycan-Türkiye eksenine yaklaşması Ermenistan’ın durumunu daha da zorlaştırmıştır. Bunun üzerine Ermenistan İran ve Rusya Federasyonu ile olan bağlarını daha da sıkılaştırmıştır. Genel olarak bakıldığında Güney Kafkasya’da stratejik dengeler; bir tarafta Batı’nın destek verdiği AzerbaycanGürcistan-Türkiye ekseni, diğer tarafta da Rusya Federasyonu-Ermenistan-İran ekseni ile sağlanmaktadır. 292 Ermenistan’ın mevcut tecrit edilmiş durumu, Türkiye ve Azerbaycan’la ekonomik ilişkilerinin bulunmayışı Erivan yönetimini ekonomik açıdan zor bir duruma sokmaktadır. Mevcut durum gereği Ermenistan ekonomisi ağır ulaştırma maliyetlerini karşılamak durumundadır. Bu durum zaten sıkıntılı olan Ermenistan ekonomisini gittikçe bataklığa sürüklemektedir. Ermenistan ekonomisi makro ekonomik göstergelerin aksine ağır bir bunalım içindedir. Ülke içinde Dağlık Karabağın işğalı nedeni ile savunma harcamaları yüksek tutulmakta ve gerçekte bu değer bütçenin önemli bir kısmını işgal etmektedir. Ermeni ekonomisi ile ilgili olarak önemli bir konu da ülke içinde yapılan özelleştirme çalışmalarıdır. Ermenistan Moskova’dan aldığı borçları ödeyemeyince bazı stratejik nitelikli sektörleri Rus şirketlere devretmiştir. Bu durum hem Ermenistan açısından hem de Güney Kafkasya açısından önem taşımaktadır. Moskova artık bölgede siyasi ve askerî olduğu kadar ekonomik olarak da bulunmaktadır. Özellikle nükleer çalışmalar, telekomünikasyon, enerji ve elektrik üretiminde Rus şirketlerinin bölgedeki ağırlığı bilinen bir gerçektir. Ermenistan ordusu Moskova tarafından eğitilmekte ve teçhiz edilmektedir. Ermeni hava sahası Rus savaş uçakları tarafından kontrol edilmekte ve Ermenistan’a S-300 füzeleri yerleştirilmektedir. Ülkede merkezi Gümrü’de bulunan 102. Rus Askerî Üssü bulunmaktadır ve Ermeni sınırları da bu askerler tarafından korunmaktadır. Kısacası Ermenistan, Rusya Federasyonu’nun Güney Kafkasya’daki stratejik müttefikidir. Moskova’nın da desteği ile Ermenistan; Yunanistan, İran, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi ve Suriye ile askerî alanda işbirliği de yapmaktadır. Genel olarak baktığımızda, Güney Kafkasya’daki üç bağımsız devletin siyasi, askerî, ekonomik ve sosyo-kültürel açıdan zayıf olduğunu görmekteyiz. Bölge ülkeleri sosyalist sistemden serbest piyasa ekonomisine geçmenin sıkıntılarını hâlâ yaşamaktadırlar. Sovyet sisteminden kalan rüşvet, mafya, vb. kötü alışkanlıkları insanların içinden çabucak silmek kolay görünmemektedir. Bölge ülkeleri bağımsızlıklarını kazandıkları günden buyana şu veya bu şekilde bir savaşın ve çatışmanın içinde bulunmuşlar ve bu durum da hem ekonomik hem de sosyo-kültürel yapıyı zayıflatmıştır. Bu durumun oluşmasında küresel/bölgesel aktörlerin de büyük payı bulunmaktadır. Bu aktörler ulusal menfaatleri için bölgeye doğrudan veya dolaylı müdahalelerde bulunmuşlar ve bu politikalar da bölgenin istikrarsızlaşmasına yol açmıştır. 3. Küresel ve Bölgesel Aktörlerin Kafkasya Politikası a. ABD’nin Kafkasya Politikası Küresel önceliğini devam ettirmek isteyen ABD, Avrasya’daki stratejik çıkarları açısından Güney Kafkasya’ya büyük önem vermiş ve bu bölgede yaşanan gelişmeleri yönlendirmiştir. Washington’un bölgeye yönelik politikasını kısaca şöyle özetleyebiliriz: Rusya Federasyonu ve İran’ı bölgeden uzak tutmak, Gürcistan’ı kontrol altında bulundurmak, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki ilişkilerin düzelmesini sağlamak, Türkiye üzerinde Ermenistan’la olan ilişkilerini düzeltmesi için dengeli bir baskı oluşturmak ve Türkiye’yi bölgede açılım yapmak için ortak olarak yanına almak. ABD’nin bölgeye bakışını şekillendiren iki unsur bulunmaktadır. ABD bölgeye öncelikle küresel stratejik dengeler açısından bakmaktadır. ABD Güney Kafkasya’yı Soğuk Savaş sonrası oluşan jeopolitik boşluk alanı olarak görmekte ve bu boşluğu da kontrol altına almak istemektedir. ABD bu bölgeyi elde bulundurarak Rusya Federasyonu ve İran’ı kontrol altına almak için büyük bir fırsat yakalamış olacaktır. Muhtemel bir MoskovaTahran ittifakının eklem yeri genel olarak Güney Kafkasya, özel olarak da Erivan’dır. Bu nedenle Erivan’daki Rus etkisinin silinmesi pek kolay olmasa da ABD açısından önem taşımaktadır. Bunun için de Dağlık Karabağ sorununun çözümü öncelikli bir konudur. Beyaz Saray’a göre; Dağlık Karabağ sorunu çözülünce, Ermenistan’ın tecrit edilmiş durumu ortadan kalkacak ve Erivan Rusya Federasyonu ve İran etkisinden kurtulacaktır. Rusya Federasyonu Güney Kafkasya’daki güvenlik sorunlarının çözümsüzlüğünden yana bir politika takip ederken, ABD ise bölgedeki sorunların ülkelerin toprak bütünlüğü anlayışı ve barış yoluyla çözülmesini talep etmektedir. Bu çerçevede ABD, BM ve AGİT’in çabalarını desteklemekte ve kendisi de bu süreçlerde aktif olarak yer almaktadır. Nitekim Dağlık Karabağ sorununun çözümü için AGİT çerçevesinde oluşturulan Minsk Grubu’nda eş başkanlık yapmakta, Abhazya sorununun çözümü için oluşturulan BM Genel Sekreteri’nin Dostları Grubu’nun da üyesi olarak çalışmaktadır. Beyaz Saray yönetimi özellikle Dağlık Karabağ sorunun çözümü ve sözde Ermeni soykırım iddiaları gibi nedenlerle de ülke içinde etkin faaliyet yürüten Ermeni lobisinin etkisinde kalmaktadır. Fakat ABD’li politika yapıcıları realist ve pragmatik bir yapıya sahiptirler ve ulusal çıkarları neyi gerektiriyorsa o yönde hareket ederler. Ermeni diasporasının Kongre ve Başkan üzerinde etkili olduğu bir gerçektir ama bu gerçeğin ABD çıkarlarının önüne geçemeyeceği de başka bir gerçektir. ABD’nin bölgeye bakışını etkileyen diğer bir unsur ise enerji konusudur. Hazar Havzası’nın sahip olduğu enerji potansiyeli bütün dünyanın olduğu gibi ABD’nin de dikkatini çekmektedir. ABD bölgeye enerji konusunda en çok yatırım yapan ülkedir. ABD’nin Hazar Havzası’ndaki ekonomik çıkarları ulus-aşırı şirketler tarafından sağlanmaktadır. ABD hükümeti de bu şirketlerin istikrarlı bir şekilde çalışması için bölgeyi siyasi ve askerî açıdan şekillendirmektedir. Nitekim ABD bölge ülkelerini NATO’nun BİO projesine dâhil etmiştir. Gürcistan silahlı kuvvetlerini yeniden yapılandırmak için 200 kişilik ADB’li askerî danışma heyeti 293 Tiflis’te bulunmaktadır. ABD’nin 2004 Ağustos ayında Azerbaycan’dan askerî üs talebi tekrar gündeme gelmiştir. ABD Gürcistan’da yaşanan “Kadife Devrim”i yönlendirmiş ve desteklemiştir. Ayrıntı gibi gözüken bu gelişmeler aslında ABD’nin bölgede ne kadar etkili olduğunu göstermektedir. ABD; ekonomik, siyasi, askerî, bilimsel-teknolojik ve sosyo-kültürel açıdan dünyanın en önde gelen gücüdür ve buna bağlı olarak da dünyada en fazla enerji tüketen ülkedir. Bu nedenle enerji ABD için herkesten daha fazla önem taşımaktadır. Enerji temininde alternatifler yaratma, alternatif enerji aktarım hatları oluşturma ve bunların güvenliğini ve istikrarını sağlama ABD açısından büyük önem taşımaktadır. Orta Doğu’nun mevcut istikrarsız yapısı düşünüldüğünde ABD için Hazar Havzası’nın önemi net bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Hazar Havzası’nın güvenliği ve istikrarı için ABD’nin Güney Kafkasya’da ve Orta Asya’da da bir dizi siyasi ve askerî kazanımlar sağladığı da bilinmektedir. Enerji açısından önem kazanan diğer bir konu da Hazar Havzası enerji kaynaklarının hangi güzergâh kullanılarak, nasıl taşınacağı sorunudur. Mevcut durum karşısında, ABD çıkarları açısından en uygun güzergâh Bakü-Tiflis-Ceyhan hattı gözükmektedir. Nitekim ABD de bu projeye siyasi ve ekonomik destek vermiştir ve bu hat 2006 yılından buyana çalışmaktadır. Bu hattın güvenliğini ve yine bu hattın çıkış noktası olan Doğu Akdeniz’in güvenliğini ABD’li politika yapıcıları önemsemektedirler. b. AB’nin Kafkasya Politikası AB’nin enerji konusundaki politikaları ABD ile uyumlu görünmektedir. Kaynak çeşitliliği ve alternatif güzergâhlar yaratma düşüncesinde olan Avrupa ülkeleri için de Hazar Havzası enerji kaynakları ve bu kaynakları Avrupa pazarlarına ulaştıracak güzergâhlar önem taşımaktadır. Azerbaycan ve Kazakistan petrollerinin çıkarılması, işletilmesi ve taşınması için oluşturulan konsorsiyumlarda ABD’nin dışında en çok paya sahip olan devletler AB üyesi devletlerdir. AB’nin Güney Kafkasya politikasını değerlendirirken hem birliğin politikasını hem de tek tek devletlerin politikalarını göz önünde bulundurmak gerekmektedir. AB başlangıçta bu sorunlu bölgeden uzak durmayı yeğlemiş ve bölge ile ilgili ortak bir politika oluşturmamıştır. Birlik kendi içerisinde ortak bir dış ve güvenlik politikası oluşturmada yol aldıkça ve bir güç merkezi olarak ortaya çıkma fikri taşımaya başladıkça bölge ile yakından ilgilenmeye başlamıştır. Avrupa bölgeye öncelikle ekonomik açıdan girmiştir. Bölgeye yönelik bir dizi projeler geliştirilmiştir. Bu projelerle Avrupa ve Asya’yı entegre eden kara, demir, deniz ve hava yolları ile enerji hatlarının yapılması ön görülmüştür. Bu projeler kapsamında başlatılan çalışmalar başarılı bir şekilde devam etmektedir. Güney Kafkasya bu projeler içinde önemli bir yere sahiptir ve bir geçiş bölgesi olarak değerlendirilmiştir. Bu projeler kapsamında AB bölge ülkelerine yatırımlar yapmaktadır. Bu yatırımlarla ilgili olarak hem birliğin tek başına hem de AB üyesi devletlerin tek tek yaptığı yatırımlarla ilgili rakamlar yaptığımız çalışmanın içinde verilmiştir. Bölge ülkelerinin 1999 yılı itibarî ile Avrupa Konseyine üye olması ve “Genişletilmiş Avrupa” ile “Avrupa Birliği Yakın Komşuları” içine Güney Kafkasya’nın dâhil edilmesi, AB’nin bölgeye olan ilgisinin daha da arttırmış olduğunu göstermektedir. AB demokrasi, insan hakları ve temel özgürlükler gibi değerlerin bölgede yerleşmesine çalışmaktadır. Bölge ülkelerinde serbest piyasa koşullarının bir an önce oluşmasını istemektedir. AB bölgeyi potansiyel bir pazar olarak nitelemekte ve özellikle enerji, telekomünikasyon ve alt yapı çalışmaları için bölgeyi ekonomik olarak değerlendirmek istemektedir. AB Doğu Avrupa ve Kafkasya ülkelerini Avrupalılaştırmak maksadıyla “Doğu Ortaklığı” adında bir politika geliştirmiştir. Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan AB’nin “Doğu Ortaklığı” projesinin bir parçasıdır. AB üyesi devletlerin yaklaşımlarını analiz ettiğimizde; İngiltere’nin Azerbaycan’da, Almanya’nın Gürcistan’da ve Fransa’nın da Ermenistan’da etkili olduğu görülmektedir. Yunanistan’ın Ermenistan’la başta askerî olmak üzere çeşitli alanlarda işbirliği mevcuttur. Bölgedeki sorunların çözümünde özellikle İngiltere, Fransa ve Almanya önemli roller üslenmektedirler. AB’nin Dağlık Karabağ, Abhazya ve Güney Osetya sorunlarının çözümü için aktif rol üslendiği de görülmektedir. AB özellikle bu çabayı İngiltere, Fransa ve Almanya vasıtası ile yürütmektedir. Bilindiği üzere AGİT de bu çözüm süreçlerinde önemli roller üslenmektedir. Minsk Grubu’nun eş başkanlarından birisi de Fransa’dır ve İngiltere de bu grup içinde yer almaktadır. BM Genel Sekreteri’nin Dostları Grubu’nda ise ABD ile birlikte İngiltere, Fransa ve Almanya yer almaktadırlar. c. Rusya Federasyonu’nun Kafkasya Politikası Moskova Güney Kafkasya’yı en iyi tanıyan ve bölge içi dinamikleri en iyi okuyabilen bir aktördür. Güney Kafkasya’da gelecek dönemde asıl rekabet ABD ile Rusya Federasyonu arasında yaşanacaktır. Rusya Federasyonu bölgedeki ağırlığını hâlâ korumaktadır ve 2008 savaşından sonra daha da arttırmıştır. Gürcistan’da (Abhazya ve Güney Osetya) iki ve Ermenistan’da bir olmak üzere bölgede üç adet askerî üssü bulunmaktadır. Moskova Azerbaycan-Ermenistan arasındaki Dağlık Karabağ sorununun çözümünde belirleyici konumunu korumaktadır ve Minsk Grubu’nun eş başkanlık görevini yürütmektedir. Ermenistan’la bölgede stratejik bir ortaklık kurmuştur. Abhazya ve Güney Osetya’da da en etkili güç şüphesiz ki Moskova’dır. BM Genel Sekreteri’nin Dostları Grubu’nda Rusya Federasyonu “facilator” görevini yürütmektedir. 1992 Dago294 mis Antlaşması ile Güney Osetya’da ve Gürcistan’la 1994’te yaptığı antlaşma ile de Abhazya’da hukuksal haklar kazanmıştır. Moskova bu hukuksal haklarını korumaktadır ve bu nedenle Acaristan’dan farklı olarak, Abhazya ve Güney Osetya’dan vazgeçmesi zor görünmektedir. Enerji konusunda Moskova’nın Batı ile bölgedeki çıkarları çatışmaktadır. Moskova enerji kaynakları aktarım hatlarının kendi üzerinden geçmesini istemektedir. Batı ise Rusya’ya olan bağımlılığı azaltmak için bu teze karşı çıkmaktadır. Moskova bu düşünce ile bölge ülkelerine baskı yapmakta ve bölgede istikrarsızlıklar yaratmaktadır. Bakü-Tiflis-Ceyhan hattının geçtiği güzergâhta özellikle Gürcistan’daki Javakheti sorunu Moskova tarafından kullanılma özelliği taşımaktadır. Yine Moskova, proje gündeme geldiği günden buyana hattın geçeceği güzergâhta bir dizi güvenlik sorunları yaratmıştır. PKK terör örgütüne destek vermiş, S-300 füze krizini çıkarmış, su sorununu gündeme taşımış ve Suriye’nin Türkiye karşıtı politikalarını desteklemiştir. Rusya Federasyonu’nun Güney Kafkasya’ya bakışını Kuzey Kafkasya ile bir bütün olarak görmek gerekmektedir. Çünkü Moskova’nın bir bütün olarak Kafkasya politikası kendi içinde çelişkiler barındırmaktadır. Rusya Federasyonu sınırları içinde bulunan Kuzey Kafkasya’daki özerk bölge ve cumhuriyetlerin statü yükseltme çabaları Moskova tarafından engellenirken, Güney Kafkasya’daki özerk bölge ve cumhuriyetlerin bağımsızlık mücadeleleri Moskova tarafından destek görmektedir. d. İran’ın Kafkasya Politikası Güney Kafkasya’da etkinlik sağlayan ve sağlayabilecek araçlara sahip diğer bir aktör de İran’dır. İran, 1979 İslâm Devrimi ile uluslararası sistemden uzaklaşmış ve kendine has bir yapı ortaya çıkarmıştır. Tahran kendi sistemini de çevresine yayma stratejisi geliştirmiştir. Fakat İran-Irak savaşı, Humeyni’nin ölümü, Soğuk Savaşın sona ermesi ile İran daha pragmatik politikalar izlemeye başlamıştır. Haşimî Rafsancani, Muhammed Hatemî, Ahmedi Nejad ve Hasan Ruhani Kafkasya konusunda realist ve pragmatik politikalar takip ederek Tahran’ın içinde bulunduğu izole edilmiş durumu değiştirmeye çalışmışlardır. Soğuk Savaşın sona ermesi ile İran kuzeyinde Güney Kafkasya ve Orta Asya gibi yeni bölgelerle komşu olmuştur. İran bölgesel bir güç olma hevesi ile bu bölgeleri jeopolitik açılım yapılabilecek alanlar olarak görmüştür ve bölge ülkeleri ile yakın temasa geçmiştir. İran kendi sisteminin de bir gereği olarak Güney Kafkasya ile ilişkilerinde Şiî unsurunu kullanmak istemiştir. Özellikle Tahran yönetimi Azerbaycan’da yaşayan Şiî nüfus üzerinde etkili olmayı düşünmüştür. Fakat bunda başarı sağlayamamıştır. Daha önce de belirttiğimiz gibi Güney Kafkasya’da etnik bilinç inanç sisteminin her zaman önünde yer almıştır ve gelişmeleri daha belirgin bir şekilde etkilemiştir. İran bölgede Ermenistan’la stratejik ortaklıklar kursa da en çok dikkat ettiği ve önem verdiği ülke Azerbaycan olmuştur. Bilindiği üzere İran’ın batısında Güney Azerbaycan olarak adlandırılan bölgede 25-30 milyon civarında Azerbaycan Türkü yaşamaktadır. İran’ın nüfusunun yaklaşık olarak 80 milyon civarında olduğu düşünülürse, İran içindeki Türk nüfusunun önemi daha da iyi anlaşılabilir. Bu nedenle Azerbaycan’da yaşanan bir gelişme İran’ı ve İran’da yaşanan bir gelişme de Azerbaycan’ı etkileme potansiyeline sahiptir. Gerek Tahran yönetimi ve gerekse de Bakü yönetimi bu hassasiyeti göz önüne alarak politikalar üretmektedirler. İran-Azerbaycan ilişkilerini etkileyen en önemli faktör ABD’dir. İran’ın Azerbaycan’la özellikle enerji konusunda işbirliği yapabileceği bir ortam mevcuttur. Fakat bu fırsat ABD nedeniyle değerlendirilememektedir. Bilindiği üzere ABD yasaları Washington yönetiminin İran ile herhangi bir alanda işbirliği yapmasını yasaklamaktadır. ABD, Azerbaycan petrollerinin işletilmesine yönelik inisiyatifi 1994’ten buyana elinde bulundurmaktadır ve dolayısıyla İran’ın Azerbaycan’la enerji konusundaki işbirliğini sınırlandırmaktadır. İran’ın bölgede en yakın olduğu ülke şüphesiz Ermenistan’dır. İran, Ermenistan’ın dünyaya güvenle açılabileceği bir kapıdır. İki ülke arasında ekonomik ilişkiler ileri düzeydedir. Özellikle enerji, nükleer çalışmalar ve askerî alanda yakın ilişkiler mevcuttur. Ermenistan ihtiyacı olan enerji gereksiniminin bir kısmını İran’dan almaktadır. Gürcistan ve Azerbaycan’ın Batı eksenine daha yakın görünmesi nedeni ile Güney Kafkasya’da İran Rusya Federasyonu - Ermenistan arasında stratejik bir ortaklık oluşmuştur. Bu ortaklığın bölgedeki siyasi ve askerî gelişmelerin yanında, enerji ile de yakından ilgili olduğunu vurgulamamız gerekmektedir. Bilindiği üzere Batı’nın destek verdiği enerji nakil hatları Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye üzerinden geçmekte ve bu projelerden İran-Rusya Federasyonu-Ermenistan dışlanmaktadır. Yine AB’nin finanse ettiği TACIS, INOGATE, TRECECA gibi projeler de İran-Rusya Federasyonu-Ermenistan ittifakını dışarıda bırakmaktadır. Fakat bölgede bu şekilde sağlanan stratejik dengeler uzun ömürlü ve sağlıklı görünmemektedir. Bu durum bölgede bir güvensizlik ortamı yaratmakta ve bölgesel sorunların çözümü önündeki en önemli engeli oluşturmaktadır. e. İsrail’in Kafkasya Politikası İsrail’in Soğuk Savaş sonrası dönemde Kafkasya’ya olan ilgisi özellikle enerji ve güvenlik bağlamında artmıştır. İsrail Kuzey Kafkasya’yı ve bu bölgedeki sorunları RF’nin bir iç işi olarak görmektedir. Özellikle Kuzey Kafkasya’da radikal İslâmi hareketlerin engellenmesi noktasında RF ile sıkı bir işbirliği içerisindedir. İsrail Güney Kafkasya’ya ise SSCB’nin dağılması ile bağımsızlığını ilan eden üç Güney Kafkasya ülkesinin bağımsızlıklarının korunması, toprak bütünlüklerinin sağlanması ve ikili ilişkilerin geliştirilmesi bağlamında bakmaktadır. 295 İsrail’in Kafkasya’ya olan stratejik ilgisi enerji temini ve güvenliği odaklı bir yaklaşımın ürünüdür. İsrail mevcut petrol ihtiyacının ¼’ünü Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı üzerinden sağlamaktadır. Bu nedenle Azerbaycan ile olan ilişkileri ileri seviyededir ve İsrail’in bölge ülkleri arasında işbirliği yaptığı ve geliştirdiği öncelikli ülke Azerbaycan’dır. Azerbaycan’la İsrail arasındaki ilişkiler enerji başta olmak üzere savunma sanayi, su tasarrufu, tarım ve sağlık sektörlerinde gelişme göstermektedir ve özellikle bu iki ülke arasındaki ilişkilerin 2000 yılı sonrası daha da arttığı gözlemlenmektedir. İsrail Azerbaycan’ın Ermenistan’la yaşadığı Dağlık Karabağ sorununda Azerbaycan’a destek vermiş bir ülkedir. İsrail Dağlık Karabağ sorununun diyalog yoluyla ve Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünün korunması çerçevesinde çözülmesini istemektedir. İsrail’in bu tutumu Bakü yönetiminde büyük bir memnuniyetle karşılanmıştır. Azerbaycan Dağlık Karabağ konusunda ABD ve Arupa’da yaşayan Yahudi lobilerinin de desteğini almakta ve onlarla yakın işbirliği geliştirmektedir. Ermeni lobilerine karşı Yahudi lobilerinin desteği Bakü yönetimi için çok değerli bulunmaktadır. Azerbaycan-İsrail ilişkilerinin gelişmesinde önemli bir diğer faktör ise İran’dır. İsrail-İran arasındaki gerginlik bölge poltikalarını da doğrudan etkilemektedir. Yukarıda İran’ın Kafkasya poltikasını açıkladığımız bölümde de ifade ettiğimiz üzere İran-Azerbaycan ilişkileri Dağlık Karabağ, İran-Ermenistan ilişkileri ve Güney Azerbaycan nedeni ile hassasiyetini korumakta ve kırılgan bir noktada bulunmaktadır. Azerbaycan yönetimi, İran’ın Ermenistan’a olan desteğine karşılık İsrail ile stratejik nitelikli ilişkiler geliştirerek bölgede kendi aleyhine bozulan durumu dengelemek istemektedir. Bu nedenle Azerbaycan-İsrail ilişkileri her iki taraf için de önemini korurken hem İran hem de Ermenistan tarafından tepki görmektedir. İsrail’in Ermenistan ve Gürcistan’la olan ilişkileri Azerbaycan’la olduğu kadar gelişmemiş olsa da mevcut bulunmaktadır. İsrail her şeyden önce Gürcistan’ın ve Ermenistan’ın bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü tanımaktadır. Enerji güvenliği açısından Gürcistan’ın bağımsızlığı ve istikrarı İsrail açısından önemlidir. Gürcistan ayrıca İsrail savunma sanayi açısından önemli bir ülke konumunda bulunmaktadır. 2008 yılında yaşanan RFGürcistan savaşında İsrail-RF ilişkileri İsrail’in Gürcistan’a insansız hava aracı ve ağır silah sattığı gerekçesi ile kısa süreli bozulmuştur. Bu nedenle bölgesel dengelerin her dönem hassas bir durumda olduğunu görmekteyiz. İsrail-Ermenistan ilişkilerinin, Türkiye-İsrail ilişkilerinin 2009 yılından itibaren bozulmaya başlaması ile daha da geliştiği görülmektedir. İsrail özellikle bölgede Türkiye’ye karşı Rum, Kürt ve Ermeni unsurları destekleyerek Türkiye’yi rahatsız etmeye devam etmektedir. Ermenistan’ın ve Ermeni lobilerin sözde Ermeni soykırımı iddiaları ile Yahudi soykırımını benzeştirme girişimleri ve bu kapsamda 1915 olaylarının 100. yıl dönümü olan 2015 yılında İsrail ve Yahudi lobisi ile birlikte hareket etme girişimleri beklenen sonucu vermemiştir. Ermeni soykırım iddiaları İsrail parlamentosu Knesette tartışılsa da İsrail devleti tarafından henüz kabul edilmemiştir. 2017 yılının aralık ayında Trump’ın Kudüs’ü İsrail’in başkenti olarak tanıma kararı ve buna Türkiye tarafından sert tepki gösterilmesi üzerine sözde Ermeni soykırım iddialarının kabul edilmesi konusu yine İsrail ve Yahudi lobisi gündemine gelmiştir. Fakat İsrail ve Yahudi lobisi ulusal çıkarları gereği Yahudi soykırımının sözde Ermeni soykırımı iddialarına benzemediği bu konuda tartışmalı olan birçok konunun olduğunu vurgulamışlar ve sözde Ermeni soykırımı iddilarını kabul etmemişlerdir. Ayrıca İsrail, sözde Ermeni soykırımı iddiaları gibi bir konuyu gündeme alarak Hocalı nedeni ile soykırım konusunda hassas olan ve Türk kimliği taşıyan Azerbaycan ile ilişkilerini bozmak istememiştir. İsrail için Azerbaycan stratejik bir ortaktır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi enerji temini ve güvenliği ile İran’ın kuzeyden kuşatılması açısından İsrail-Azerbaycan ilişkilerinin devamı İsrail’in ve Yahudi lobisinin ulusal çıkarları açısından önem taşımaktadır. f. Çin’in Kafkasya Politikası SSCB’nin dağılmasının ardından Çin Avrasya’nın önemli bir aktörü olarak ön plana çıkmış bulunmaktadır. Son 20 yılda Çin’in ekonomik açıdan katettiği mesafe onu dünyanın ABD’den sonra ikinci büyük ekonomisi yapmıştır. Çin 2009 yılında Almanya’yı geride bırakarak dünyanın en çok ihracat yapan ülkesi konumuna ulaşmıştır. 1,5 milyar nüfusa sahip dev bir pazar özelliği taşıyan Çin dünyanın en çok petrol ve doğalgaz ithal eden ülkesi konumunda da bulunmaktadır. Askerî açıdan Çin, ABD ve RF’nin ardından üçüncü büyük ülkedir ve nükleer silahlara sahip bulunmaktadır. Çin’in askerî gücü Doğu Asya’da rakipsizdir. Küresel yönetişim sistemi G20’nin üyesi olan Çin Şangay İşbirliği Örgütü vasıtasıyla Orta Asya devletleri (Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan) ve Avrasya’nın diğer aktörleri olan RF, Hindistan ve Pakistan ile yakın işbirliği halindedir. Çin’in İran ile olan ilişkileri de çok yönlü olarak devam etmektedir. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi daimi üyesi olan Çin veto hakkını kullanarak küresel sorunların çözümünde inisiyatif alabilecek bir enstrümana sahiptir. 21. yüzyıl uluslararası sisteminde Çin dikkatle takip edilmesi gereken jeostratejik bir oyuncudur. Bu genel değerlendirmeyi yaptıktan sonra Çin’in Kafkasya’ya yönelik politikalarını değerlendirebiliriz. Çin Kuzey Kafkasya’yı RF’nin bir parçası olarak görmekte ve Kuzey Kafkasya’daki sorunları RF’nin iç sorunu olarak değerlendirmektedir. Kuzey Kafkasya’da ortaya çıkan radikal İslâmi hareketlerin etkisiz hâle getirilmesi Çin açısından önemlidir ve bu konuda Çin’in RF ile işbirliği yaptığı görülmektedir. Çin’in radikal İslâmi 296 hareketlere yönelik bu politikasının nedeni Çin’in doğusunda yaşayan 30 milyonluk Müslüman-Türk Uygur halkıdır. Söz konusu bölgede meydana gelecek ayrılıkçı hareketin radikal İslâm temelinde şekilleneceğini değerlendiren Çin, Orta Asya’da bu konuda RF ile işbirliği yapmaktadır. Dolayısıyla ayrılıkçı hareketler bağlamında Çin ve RF’nin işbirliği yaptığı görülmekte ve bu işbirliğini de Şangay İşbirliği Örgütü çerçevesinde geliştirmektedirler. Çin Soğuk Savaş’ın hemen ardından Orta Asya coğrafyasında etkili olmaya başlamış ve bu bölgede nüfuzunu arttırmıştır. Çin’in Orta Asya’daki siyasi, ekonomik, güvenlik ve enerji bağlamındaki çıkarları Pekin yönetiminin politikalarını şekillendirmiştir. Çin Orta Asya üzerinden Hazar Havzasına oradan da Kafkasya’ya uzanan bir strateji geliştirmiştir. Hazar Havzası enerji kaynaklarına güvenli bir şekilde erişim bu stratejinin ana omurgasını oluşturmuştur. Çin Kazak petrolü, Türkmen doğalgazı ile Azerbaycan petrol ve doğal gazına ilgi duymakta ve bu ülkelerde enerji konusunda yatırımlar yapmaktadır. Çin’in Kafkasya’ya yönelik politika ve stratejilerini şekillendiren birinci saik enerji kaynaklarına erişim ve ernerji güvenliğidir. Çin’in Kafkasya’ya yönelik politika ve stratejilerini şekillendiren ikinci saik ise 2017 yılında açıkladığı “Bir Kuşak Bir Yol” (One Belt One Road) projesidir. Tarihi İpekyolu ya da 21. Yüzyıl İpekyolu olarak adlandırılan bu proje ile Çin Avrasya ve Afrika pazarlarına kara ve deniz yollarını kullanarak ulaşmak istemektedir. Bu projenin bir ayağını da Kafkasya oluşturmaktadır. Çin bu kapsamda kara, deniz, hava ve demiryolu konusunda bölgede yatırımlar yapmaktadır. Bu proje ulaşımın yanında enerji nakil hatlarının tesisi ve enerjinin güvenli bir şekilde Çin ve diğer pazarlara aktarılmasını da öngörmektedir. Bu kapsamda Hazar Havzası enerji kaynakları ön plana çıkmaktadır. Çin için Kafkasya’nın önemi bu stratejik çıkarlardan kaynaklanmaktadır. Çin genel olarak Güney Kafkasya ülkelerinin bağımsızlığı ve toprak bütünlüğünden yanadır. Bölgedeki çatışmaların diyalog yoluyla hukuk içerisinde çözülmesini savunmaktadır. Çin’in Güney Kafkasya’da en çok ilgi gösterdiği ülke Ermenistan’dır. Bunun temel sebebi ise Çin’de etkili bir Ermeni diasporasının varlığıdır. Bununla birlikte Çin’in ulaşım ve enerji nakli gibi konularda stratejik öneme sahip konumu bulunan Gürcistan’la ve enerji konusunda ön plana çıkan Azerbaycan’la da 2000’li yıllardan sonra giderek artan bir ilişki geliştirdiği görülmektedir. Bir Kuşak Bir Yol Projesi kapsamında bu ilginin önümüzdeki dönemde daha da artarak devam edeceğini değerlendiriyoruz. Azerbaycan’ın bağımsızlığını 1992 yılında tanıyan Çin Bakü’deki büyükelçiliğini 1994 yılında açmıştır. 1993 yılında Azerbaycan da Pekin’de büyükelçilik açmış ve iki ülke arasındaki ilişkiler bu şekilde başlamış ve yıllar içerisinde gelişerek devam etmiştir. Hem Haydar Aliyev hem de İlham Aliyev Çin’e ziyaretlerde bulunmuşlardır. Çin ile Azerbaycan arasındaki ticaret hacmi yaklaşık 2 milyar dolar civarındadır. Çin ayrıca Azerbaycan’ın Güneşli Çırağ, Garaçuhur ve Şahdenzi yatağında toplam 1 milyar dolarlık yatırımı bulunmaktadır. Çin Azerbaycan’ın ithalat yaptığı ülkeler arasında 5. sırada bulunmaktadır. Çin’in Ermenistan ile olan ilişkileri yukarıda da ifade ettiğimiz üzere ileri seviyededir. Ermenistan’ın bağımısızlığının ardından Çin Ermenistan’ın bağımsızlığını hemen kabul etmiş ve karşılıklı büyükelçiler açılmıştır. Ermenistan devlet başkanı Sarkisyan Çin’e iki defa resmî ziyarette bulunmuştur. Ermenistan’ın RF ve İran ile iyi ilişkilere sahip olması Çin ile ilişkilerini geliştirmesinde önemli bir diğer unsurdur. Çin Ermenistan’da enerji nakil hatlarının inşası, demiryolu ve kara yolu yapımı, elektrik ve hidroelektrik santralerinin yenilenmesi konularında önemli yatırımlar yapmaktadır. Bu yatırımların hacmi 500 milyon dolara yaklaşmış bulunmaktadır. Ermenistan İran ile Rusya’yı birbirine bağlayan kuzey-güney ulaşım koridoru üzerinde bulunan bir coğrafî konuma sahiptir ve bu özelliği ile Ermenistan da “Bir Kuşak Bir Yol” projesinin kapsamı içerisinde yer almaktadır. Bu noktada Çin’in yatırımları önemlidir ve bu yatırımların artarak devam etmesi beklenmektedir. Çin ile Ermenistan arasındaki ticaret hacmi yaklaşık 400 milyon civarındadır. Gürcistan da Çin’in “Bir Kuşak Bir Yol” projesinin parçasıdır. Ulaşım, enerji nakli ve ticaret bu kapsamda iki ülke arasındaki ilişkilerde ön plana çıkmaktadır. Çin 1992 yılında Gürcistan’ın bağımsızlığını tanımış ve iki ülke arasında karşılıklı büyükelçilikler açılarak diplomatik ilişkiler tesis edilmiştir. Çin Gürcistan’ın toprak bütünlüğünü savunmakta, Abhazya ve Güney Osetya’nın bağımsızlık ilanları Pekin yönetimi tarafından tanınmamaktadır. Çin’in RF-Gürcistan arasında 2008 yılında yaşanan savaşta tarafsız kaldığı görülmüştür. Bu noktada şunu da vurgulamak istiyoruz.; Çin’in ulusal çıkarlarına doğrudan müdahale olmadığı sürece çatışmalardan uzak bir politika takip ettiği, uluslararası sistemdeki çıkarlarını ekonomi ve ticaret üzerinden okuduğu görülmektedir. Çin’in küresel yayılması ve hakimiyeti ekonomi ve ticaret üzerinden şekillenmektedir. Son olarak Çin ile Gürcistan arasındaki ticaret hacminin yaklaşık 600 milyar dolar olduğunu ve bunun da giderek artacağı değerlendirmekteyiz. Küresel ve bölgesel aktörlerin Kafkasya politikasını bu şekilde değerlendirdikten sonra şimdi Kafkasya’daki jeopolitik problemleri analiz edebiliriz. Dağlık Karabağ, Abhazya, Güney Osetya, Acaristan, Çeçenistan, Hazar’ın statüsü sorunları ile birlikte enerji güvenliği bu kapsamda ele alacağımız konuları oluşturmaktadır. 4. Türkiye’nin Kafkasya Politikasını Şekillendiren Etmenler Güney Kafkasya’da etkili olabilen ve etkili olabilecek araçlara sahip olan bir ülke de Türkiye’dir ve Türkiye’nin avantajı diğer aktörler tarafından da önemsenmektedir. Türkiye’nin gerek dış politikası ve ge297 rekse de güvenlik algılaması açısından Güney Kafkasya stratejik öneme sahip olan bir bölgedir. Bu önemin nedenlerini ise şu şekilde sıralayabiliriz: 1. Güney Kafkasya Türkiye’nin yakın kara havzasını oluşturmaktadır. Türkiye ile bölge arasında tarihî, etnik ve kültürel bağlar bulunmaktadır. 2. Güney Kafkasya 1991 sonrası dönemde jeopolitik bir alt bölge olarak ortaya çıkmıştır. Bölge Avrasya üzerinde önem taşıyan coğrafî bir konuma sahip bulunmaktadır. 3. Güney Kafkasya, Türkiye ile Türk Dünyasını bağlayan bir özelliğe sahiptir. Başka bir deyişle Türkiye’yi stratejik öneme sahip Merkezî Avrasya ile eklemlemektedir. 4. Jeostratejik değerleri açısından bölge tüm dünyanın ilgisini çekmektedir. Türkiye böylesine önemli bir bölge ile komşu olarak ve bu bölge ile yakın bağları olan bir ülke olarak kendi önemini de arttırmakta ve politik bir etkinlik sağlamaktadır. Nitekim ABD ve AB bu önemin farkındadır. 5. 1991 sonrası dönemde yaşanan gelişmelerle bölgede Türkiye’nin ilişki kurabileceği üç yeni devlet ortaya çıkmıştır. Soğuk Savaş döneminde bu bölgede yalnız Türkiye’ye tehdit oluşturan SSCB vardır. 6. Bölge zengin enerji kaynaklarına sahip Hazar Havzası içinde yer almaktadır. Hazar Havzası enerji kaynaklarının Batı pazarlarına ulaştırılmasında Türkiye güzergâhının kullanımı açısından Güney Kafkasya önem taşımaktadır. 7. AB’nin finanse ettiği INOGATE, TRECECA, TACIS, BISTRO gibi projeler Avrupa ile Asya’yı entegre eden kara, deniz, hava ve demir yolları ile enerji hatları yapımını öngörmektedir. Bu projeler Türkiye ile Güney Kafkasya’yı içine almakta ve Türkiye’ye büyük avantajlar sağlayacak potansiyellere sahip bulunmaktadır. Kısacası bu projelerle Türkiye Güney Kafkasya üzerinden Asya’ya ulaşacaktır. Bütün bu projeler “Tarihî İpek Yolu” veya “21. Yüzyıl İpek Yolu” olarak adlandırılmaktadır. 8. NATO’nun BİO Projesinin Güney Kafkasya ülkelerini de kapsayacak şekilde genişletilmiş olması, Türkiye’nin kuzeydoğusunda kısmen güvenli bir bölge oluşturmuştur. 9. Bugün bazı sıkıntılar yaşansa da bölge devletlerinin Avrupa Konseyine girmesi ile bölgenin geleceği genel olarak şekillenmeye başlamıştır. Bu durum Türkiye için olumlu sonuçlar yaratabilecektir. 10. Bölge başta enerji olmak üzere inşaat, telekomünikasyon, otomotiv, elektrik-elektronik vb. alanlarda yatırım yapılabilecek potansiyele sahiptir. Bu potansiyel Türkiye’ye ekonomik etki alanı yaratma şansı vermektedir. 11. Bölge ülkelerinden Azerbaycan ve Gürcistan’ın NATO’ya girme çabaları ve Türkiye’nin bu ülkelere yaptığı ve yapacağı katkılar bölgede askerî bir etki alanı oluşturulmasını sağlayabilir. Türkiye Güney Kafkasya’ya yönelik olarak bir politika ve strateji oluştururken öncelikle bölgeyi iyi tanımalı ve analiz edebilmelidir. Bölge-içi aktörlerin tutumlarını iyi okuyabilmelidir. Bölge-içi aktörler olarak sadece Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan görülmemeli, bunun yanında alt dinamikler de takip edilmelidir. Türkiye’nin bölgeyi sanılanın aksine iyi tanıdığını söylemek doğru olmayacaktır. Bölge etnik ve dinî açıdan karmaşık bir görünüm arz etmektedir. Bu yapı iyi okunmalı ve bilinmelidir. Böylelikle bölgede meydana gelen gelişmeler daha doğru kavranabilecektir. Bu nedenle bölgeye Türkiye’den antropologlar gönderilmeli ve bölgenin etnik yapısı hakkında daha doğru bilgiler alınmalıdır. Yaptığımız bütün çalışmalarda yabancı kaynakları kullanmaktayız ve bu kaynakların objektifliği konusunda şüphe duymaktayız. Güney Kafkasya etnik çatışmaların yoğun olarak yaşandığı bir bölgedir. Özellikle Dağlık Karabağ ve Abhazya sorunları Türkiye’nin iç dinamikleri dolayısıyla ilgi gösterdiği konulardır. Güney Kafkasya’nın istikrarını kendi ulusal çıkarları açısından önemseyen Türkiye Güney Osetya sorununu da yakından takip etmektedir. Türkiye’nin Güney Kafkasya’ya yönelik resmî politikası şudur: Türkiye bölgedeki sorunların; ülkelerin toprak bütünlüğü içinde, BM ve AGİT ilkeleri çerçevesinde barış ve uzlaşma yoluyla çözülmesini desteklemektedir. Bunun için de katkı yapmaya hazır olduğunu dile getirmektedir. Nitekim Minsk Grubu’na üye olan Türkiye, Abhazya sorununun çözümü için de inisiyatif almaktadır. Türkiye Ermenistan’ın işgal ettiği Azerbaycan topraklarını terk edinceye kadar sınırlarını bu ülkeye karşı kapamıştır. Bu nedenle Türkiye ile Ermenistan arasında ilişkiler çok sınırlı kalmaktadır. İki taraf arasındaki görüşmeler özellikle KEİÖ ve AGİT toplantıları esnasında yapılmaktadır. Bu toplantılarda da ağırlıklı olarak Dağlık Karabağ konusu görüşülmektedir. Bunun dışında Ermenistan ile Türkiye arasında siyasi ve ekonomik herhangi bir ilişki mevcut değildir. Türkiye’ye, Ermenistan sınırını açması konusunda AB ve ABD tarafından baskı yapılmaktadır. Özellikle Fransa ve ABD’de bulunan Ermeni lobisi uluslararası platformlarda etkili olmaktadır. 3 Ekim 2005’te AB üyeliği için müzakere sürecini başlatan Türkiye açısından Ermenistan konusu büyük sorunlar yaratabilecek konular arasındadır. Ermenistan-Türkiye ilişkilerini etkileyen diğer bir konu da sözde Ermeni soykırım iddialarıdır. İki taraf arasında bu sorun ilişkilerin gelişmesindeki en önemli engeli oluşturmaktadır. Ermeni diasporası batılı hükümetler üzerinde baskı oluşturarak bu konuyu gündeme taşımakta ve sözde Ermeni soykırım iddialarının kabul edilmesini istemektedirler. Ermeni diasporasının bu çabalarında başarılı olduğu da görülmektedir. Sözde Ermeni soykırım iddiaları bazı batılı parlamentolar tarafından kabul edilmiştir. Bir geçek vardır ki, Türki298 ye ile ilişkilerini ve özellikle ekonomik ilişkilerini bozmak istemeyen batılı hükümetler bu iddiaları dillendirmekten kaçınmaktadırlar. Sözde Ermeni soykırım iddiaları ile ilgili olarak Türkiye ve Ermenistan’dan çeşitli bilim adamlarının katıldığı ve belli periyotlarla toplanan bir çalışma grubu oluşturulmuştu. Bu çalışma grubu karşılıklı iddiaları tartıştılar ve belge değişimi yapılması kararı aldılar. Taraflar arasında 100’er adet belge değişimi yapıldı. Fakat Ermeni tarafı belge değişimi konusunda ve değişimi yapılan belgelerin müzakeresi konusunda isteksiz davrandı ve bu çalışma grubu da çalışmalarına son erdi. Bu konuda Türkiye’nin resmî politikası şudur: Tarihte bir soykırım olmamıştır ve Ermeni iddiaları asılsızdır. Bu iddiaları kanıtlamak için belgeler ortaya çıksın ve tarihçiler karar versin. Türkiye Ermenistan’a karşı bir politika oluştururken özellikle şu konulara dikkat etmelidir. Öncelikle Ermeni devletinin varlık gerekçesi Dağlık Karabağ sorunudur. Diasporanın varlık gerekçesi ise sözde Ermeni soykırım iddialarıdır. Şu anda Erivan yönetimine Serj Sarkisyan yönetimindeki Dağlık Karabağ Ermenileri hâkimdir. Bunun dışında Ermenistan’da ekonomik refah, demokrasi ve siyasi özgürlükler isteyen Ermeniler de mevcuttur. Bu Ermeniler özellikle merkezden uzak yerlerde ve yoğunlukla Gümrü de yaşamaktadırlar. Türkiye sınırlarını kapayarak Ermenistan’a ağır bir ekonomik bunalım yaşatmaktadır. Fakat bunun tersini de düşünmeli Ermenistan’ı ekonomik olarak kendine bağlamalı ve istediği zaman da ekonomik ilişkileri kesmelidir. Bu durumda ekonomik ambargonun etkisi daha da artacak ve Ermeni halkından Erivan yönetimine baskı yoğunlaşacaktır. Ermenistan’la kurulacak ekonomik ilişkiler Kars, Erzurum, Ağrı ve Iğdır gibi illerimizde de ekonomik canlılık yaratacaktır. Sınırlarını Ermenistan’a açan Türkiye uluslararası platformlarda manevra alanı da kazanacaktır. Ermenistan’la ilgili olarak dikkat edilmesi gereken diğer bir konuda Türkiye sınırında bulunan ve çevreye büyük zararlar veren Metsamor Nükleer Santrali’dir. Bu santralin kapatılması için uluslararası platformlarda ve özellikle Avrupa Konseyi’nde Ermenistan üzerinde baskı oluşturulmalıdır. Azerbaycan Türkiye’nin Asya’daki köprübaşıdır. Türkiye’nin Asya derinlikli politika ve stratejileri açısından Azerbaycan büyük önem taşımaktadır. Azerbaycan’ın bağımsızlığının pekiştirilmesi, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin bağımsızlığı açısından da önem taşımaktadır. Türkiye Merkezî Avrasya’ya Azerbaycan üzerinden ulaşmaktadır. Merkezî Avrasya siyasi, askerî, ekonomik ve sosyo-kültürel açıdan Türkiye için önemli bir manevra alanı sağlamaktadır. Bu nedenle Türk Dünyasına yönelik açılımlarda nostaljik söylemlerin ötesine geçilmeli ve pragmatik politikalar üretilmelidir. Azerbaycan ile olan ilişkilerde, Bakü’nün Dağlık Karabağ konusundaki haklı davası desteklenmelidir. Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü açısından Dağlık Karabağ sorununun çözümü için BM ve AGİT çabaları desteklenmeli ve sorunun barış yoluyla çözülmesi sağlanmalıdır. Dağlık Karabağ sorunun çözümü açısından Türkiye birkaç adım ötesini görebilmelidir. Erivan’da iktidarı elinde bulunduran Dağlık Karabağ kökenli Serj Sarkisyan’ın yerini kim alacak? Müteakip dönemlerde Ankara Azerbaycan’da ve Ermenistan’da kimi destekleyecek? Kısa, orta ve uzun vadede bu süreç nasıl yönlendirilecek? Hem bölge-içi hem de bölge-dışı aktörlerle çatışma ve uzlaşma alanları neler olacak? Bu soruların yanıtları önem taşımaktadır. Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinde başta askerî konular olmak üzere ekonomik ve sosyo-kültürel alanlarda ilişkiler artarak devam etmektedir. Azerbaycan ordusunun eğitilmesi ve teçhiz edilmesinde Türkiye ABD ile ortak hareket etmektedir. Azerbaycan’ın NATO ile olan ilişkileri Türkiye tarafından desteklenmektedir. Azerbaycan ordusunun NATO standartlarına ulaştırılması ve bir an önce NATO’ya üyeliği konusunda Ankara kararlı tutumunu devam ettirmektedir. Askerî alandaki olumlu gelişmelere rağmen, ekonomik alandaki veriler beklentilerin çok gerisinde kalmaktadır. Azerbaycan ithalatında Türkiye 5. sırada yer almakta, Türkiye’nin ithalatında ise Azerbaycan AB ülkeleri, Rusya Federasyonu ve Ukrayna’dan sonra gelmektedir. Türkiye özellikle enerji konusundaki yatırımlara imkânları dahilinde katılmaktadır. Azerbaycan petrollerinin işletilmesi için oluşturulan konsorsiyumda Türkiye %6.75’lik bir paya sahip bulunmaktadır. Telekomünikasyon ve inşaat sektörleri açısından Azerbaycan Türk iş adamları için yatırım imkânları sunmaktadır. Azerbaycan’ın ekonomik alt yapısı serbest piyasa koşullarına adapte edildikçe karşılıklı ticaret hacminin daha da artacağını değerlendirmekteyiz. Azerbaycan’ın bağımsızlığının ardından Türk iş adamlarının plansız ve programsız bölgeye açılmaları Azerbaycan’da bir güven sorunu da yaratmıştır. İlerleyen yıllarda daha planlı ve programlı hareket edildikçe bu güven bunalımı aşılmıştır. Bölgeye yönelik ekonomik açılımlarda Türkiye’nin bu hatayı bir daha tekrarlamaması gerekmektedir. Bu nedenle ekonomik politikalarda bu konu göz önüne alınmalıdır. Gürcistan’la olan ilişkilerde de siyasi ve askerî unsurlar ön plana çıkmaktadır. Ekonomik ilişkiler mevcut olmakla birlikte istenilen seviyede değildir. Fakat son 10 yılda iki ülke arasındaki ticaretin ciddi bir şekide arttığı görülmektedir. Türkiye Gürcistan ordusunun eğitilmesi ve teçhiz edilmesinde aktif rol üslenmekte ve ABD ile işbirliği yapmaktadır. Gürcistan’ın ülke güvenliğinin sağlanması, sınırlarının korunması ve ülke bütünlüğünün temin edilmesi açısından yapılan bu askerî yardım önem kazanmaktadır. Türkiye özellikle Gürcistan’ın bağımsızlığından buyana ülke içinde yaşadığı parçalanmış durumunu düzeltmesi için askerî ve siyasi destek vermektedir. Ülke içindeki Abhazya ve Güney Osetya sorunlarının çözümü için BM ve AGİT çabalarını desteklemektedir. 299 Türkiye’nin genel enerji politikası, Bakü-Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hattı projesi nedeniyle başta ABD olmak üzere Batı dünyası ile uyumlu gözükmektedir. Bu nedenle Gürcistan-Azerbaycan ekseninin istikrarı ve güvenliği önem kazanmaktadır. Hazar Denizi’nin statüsü konusunda Türkiye Azerbaycan ve Kazakistan tezini desteklemekte ve Hazar’ın bir deniz olduğu ve millî sektörlere bölünmesi gerektiğini savunmaktadır. Türkiye hem enerji koridorları projeleri ile hem de AB’nin finanse ettiği ulaşım projeleri ile jeostratejik değerini arttırmaktadır. Bu gelişmeler Türkiye’ye politik, ekonomik ve askerî bir güç kazandırmaktadır. Türkiye sahip olduğu bu konumu ile AB açısından da önemini arttırmaktadır. Bir güç merkezi olma düşüncesinde olan Avrupalı liderler jeopolitik gelecekleri açısından Türkiye’yi yanlarında görmek istemektedirler. Ama bunun nasıl olacağı konusu en önemli sorunu oluşturmaktadır. 5. Sonuç: Kafkasya’ya Yönelik Dış Politika Önerileri Sahip olduğu coğrafî konumu ve bu konumun bir sonucu olarak içinde bulunulan jeopolitik durumu iyi değerlendiren Türkiye bölgesinde geniş bir manevra alanı sağlayacak ve bölgesel bir güç olacaktır. Bu kapsamda diğer bölgeler gibi Kafkasya da Türkiye açısından önemlidir ve Türkiye bölgeye yönelik oluşturacağı politika ve stratejilerde şu hususları dikkate almalıdır. 1. Türkiye bölgeyi iyi tanımalıdır. Bölgenin karmaşık etnik yapısı objektif bir şekilde analiz edilmelidir. 2. İnanç sistemleri açısından da bölgenin yapısı iyi bilinmelidir. Hem bölge-içi dinamiklerin kavranması hem de bölge-dışı aktörlerin politikaları açısından bu yapı doğru bir şekilde analiz edilmelidir. 3. Bölge sorunlarının çözümünde BM ve AGİT gibi uluslararası kuruluşların çabalarına katkı sağlamalı, bu süreçler içinde aktif şekilde yer almalı ve kendisi de inisiyatifler oluşturabilmelidir. 4. Bölgede kalıcı etkiler bırakabilmek açısından Türkiye bölgeye askerî ve siyasi yatırımların ötesinde ekonomik ve sosyo-kültürel yatırımlar da yapmalıdır. 5. Balkan İstikrar Paktı benzeri bir yapının Güney Kafkasya’da da kurulması ve Türkiye’nin bu süreçte ön alması Türkiye’nin bölgesel stratejileri açısından büyük önem taşımaktadır. 6. Bölgede aktif şekilde yer alan üç tane bölge-içi ve beş tane de bölge dışı aktör bulunmaktadır. Türkiye bölgede AB ile ortak hareket etmekte, ABD ile de işbirliği yapmaktadır. Türkiye bu durunda bölgede Rusya Federasyonu ve İran’ı karşısına almış gibi görünmektedir. Güney Kafkasya’da kalıcı bir istikrarın sağlanması açısından bu iki aktörle de işbirliği yapılması gerekmektedir. Bu nedenle Türkiye bu iki aktörle bölgede işbirliği yapma yollarını aramalı ve iki taraf arasında birleştirici olmalıdır. Bu çaba Türkiye’nin bölgedeki önemini daha da arttıracaktır. 7. Ekonomik olarak bölgeye açılabilmek açısından özellikle AB’nin finanse ettiği projelere destek verilmelidir. Ulaşım sektörlerini kapsayan bu projeler içinde yer almak Türkiye ekonomisine önemli katkılar sağlayacaktır. Ulaşım sektörleri ile ilgili AB projeleri ile uyumlu yeni yeni projeler geliştirilmeli ve girişimlerde bulunulmalıdır. Nitekim bu projelerin finansmanını AB yapacaktır. 8. Türkiye’nin TRT-INT ve TRT-AVRASYA vasıtasıyla bölgeye yaptığı yayınlar sosyo-kültürel açıdan olumlu sonuçlar vermekle birlikte istenilen seviyede değildir. Bölgeye yapılan yayınların istenilen sonuçları sağlayacak şekilde yeniden gözden geçirilmesi ve bir misyon değişikliğine gidilmesi önem taşımaktadır. Bazı özel kanalların da bölgeye yayın yaptığı bilinmektedir. Bu yayınları yapan özel kuruluşların da hangi misyonu yerine getirdiklerinin bilincinde olması gerekmektedir. 9. Gürcistan’da Türkçe yabancı dil olarak okutulmaktadır. Bu ülkeye özellikle öğretmenlerin yollanması ve Gürcistan’dan da öğrencilerin getirilmesi uzun vadede olumlu sonuçlar doğuracaktır. Yine Azerbaycan’la üniversiteler arası karşılıklı öğretim üyesi değişiminin yapılması ve öğrencilerin getirilmesi yönündeki politikaların devamı önem taşımaktadır. Bu konuda dikkat edilmesi gereken konu ise; gelen öğretmen ve öğrencilerin Türkiye’de farklı amaçlar taşıyan grupların etkisi altında kalmamasıdır. Yine bölgeye gidecek öğretmen ve öğrencilerin üsleneceği misyonu çok iyi kavraması gerekmektedir. 10. Türkiye’nin güvenliği açısından Güney Kafkasya’daki Rus askerî üslerinin bölgeden çekilmesi önem taşımaktadır. Türkiye Moskova ile olan ilişkilerine de dikkat ederek, AGİT çerçevesinde bu üslerin bölgeden çekilmesini sağlayacak girişimlerde bulunabilir veya bu yöndeki çabaları aktif şekilde destekleyebilir. Nitekim geçmişte (1999 İstanbul AGİT Zirvesi) bu yöndeki politikalar kısmen olumlu sonuçlar vermiştir. Türkiye ulusal güvenliğini ancak çevresinde bir barış kuşağı oluşturarak sağlayabilir. Komşuları ile iyi ilişkileri bulunmayan bir Türkiye’nin güvenli bir ülke olduğunu söyleyemeyiz. 21. yüzyılda güvenlik sadece askerî anlamlar taşıyan bir kelime olmaktan çıkmıştır. Güvenlik askerî olmanın dışında ekonomik, siyasi, sosyo-kültürel, bilimsel-teknolojik anlamlar da kazanmıştır. Türkiye kendi ulusal güvenliği için çevresinde güven ve istikrar sağlamak zorundadır. Bunun için de çevresindeki ülkelerin ekonomik olarak refah ve siyasi açıdan da istikrar içinde olmasını önemsemelidir. Türkiye Güney Kafkasya ile olan ilişkilerini bu açıdan görmeli ve değerlendirmelidir. Bu düşünce ile bölgedeki jeopolitik değişimleri yakından takip etmeli ve yönlendirebilmelidir. Bu yolda önemli adımlar atılmış olmakla birlikte yapılacak birçok çalışmanın bulunduğu da gözden uzak tutulmamalıdır. 300 Ruintən Kəmalə Bakı Slavyan Universiteti, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent k.ruintan@rambler.ru CƏNUBİ QAFQAZ REGİONUNDA İRAN-TÜRKİYƏ RƏQABƏTİ (TÜRKİYƏNİN CƏNUBİ QAFQAZ SİYASƏTİNƏ İRANDAN BAXIŞ) Açar sözlər: İran İslam Respublikası, Türkiyə Cümhuriyyəti, Cənubi Qafqaz, xarici siyasət, rəqabət, siyasi maraqlar Ключевые слова: Исламская Республика Иран, Турецкая Республика, Южный Кавказ, внешняя политика, соперничество, политические интересы Keywords: Islamic Republic of Iran, Turkish Republic, Southern Caucasus, foreign affairs, rivalry, political interests Giriş XX əsrin sonlarından Rusiyanın nəzarətindən çıxan Cənubi Qafqaz regionu yenidən böyük dövlətlərin maraq dairəsinə daxil oldu. Türkiyə Cümhuriyyəti və İran İsam Respublikası da regionu özlərinin geosiyasi, geostrateji, geoiqtisadi və geomədəni maraqlar zonası hesab edərək burada öz nüfuzlarını möhkəmlətməyə, onu öz nəzarətində saxlamağa çalışan ölkələr sırasındadırlar. Həmin dövrdə hər iki dövlət Cənubi Qafqazda öz mövqeyini möhkəmlətmək üçün bir sıra fürsətlər əldə etmişdilər. Hər iki ölkənin öz nüfuzunu, xüsusilə, müsəlman Azərbaycan Respublikası ilə münasibətlər və əlaqələr qurmaqla möhkəmlətmək şansları vardı. Bu ölkələrin hər biri özünəxas üstünlüyə malik idi. Türkiyə ilə Azərbaycanı hər ikisində müsəlman əhali üstünlük təşkil etməklə yanaşı, aparıcı xalqın etnik türk olması birləşdirirdi. Lakin Türkiyədə müsəlmanların əksəriyyətinin sünni olması, islam inqilabının (1979) qələbəsindən sonra bütün müsəlman aləmində liderlik və islam inqilabının eksportuna nail olmaq iddiasında olan, lakin öz nüfuzunu yalnız şiə aləmində möhkəmlətməyə nail olmuş İranın şansını artırırdı. Çünki Azərbaycanda yaşayan müsəlmanların çoxunun şiə məzhəbinə etiqad etməsi və burada (talışlar, tatlar kimi) farsdilli etnik qrupların, eyni zamanda, İranda çoxsaylı etnik azərbaycanlıların yaşaması faktı bu tarazlığın İranın xeyrinə olacağı ehtimalını yaradırdı. Onu da nəzərə alaq ki, Azərbaycan və Türkiyə ərazilərində mövcud olan dövlətlər bəzən bir-birinə rəqib olublar, Azərbaycanla İranın tarixi isə bir-birilə sıx bağlıdır və SSRİ-nin süqutuna aparan proseslərin başlandığı vaxtda və müstəqilliyimizin ilk illərində də (1980-cı illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində) Azərbaycan Respublikasının xalqı üzünü İrana tutmuşdu. Azərbaycanın Türkiyəyə meyli isə yalnız Xalq Cümhuriyyəti dövründə meydana çıxmışdır. Qeyd edək ki, AXC-nin yarandığı dövr dünyada milli məsələnin kəskin durduğu, həmçinin türkçülük ideologiyasının artıq formalaşdığı bir dövrə təsadüf edirdi. Belə bir zamanda etnik identikliyi önə çəkən AXC qurucuları Osmanlı ilə münasibətlərin və əlaqələrin qurulmasına calışmışdılar. “Soyuq müharibə” dövründə Qafqaz, İran və Türkiyənin geosiyasi mövqeyi. “Soyuq müharibə” dövründə Qafqaz, İran və Türkiyə hər üçü öz geosiyasi mövqelərinə görə geostrateji əhəmiyyətə malik idilər. Qafqaz SSRİ-nin cənub-qərb sərhədlərini təşkil etməklə onun geostrateji bölgələrindən biri idi. Burada NATO və Varşava müqaviləsi təşkilatı üz-üzə durmuşdu. “Soyuq müharibə” dövründə və sonra Qafqazın geosiyasi vəziyyətini şərh edən iranlı mütəxəssislər göstərir ki: “«Soyuq müharibə» bitənədək Qafqaz Şərq və Qərb arasında yerləşərək təhlükəsizlik sipəri rolunu oynayırdı1. Həmin dövrdə Türkiyə Qərb üçün strateji əhəmiyyətli idi. Sovet İttifaqının əleyhinə, daha doğrusu Varşava müqaviləsi təşkilatının fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq məqsədi ilə regionla sərhəddə yerləşən və NATO-nun yeganə müsəlman üzv dövləti olan Türkiyənin «Sinop» və «Trabzon» hərbi-dəniz bazalarında ABŞ-ın texniki avadanlıqları yerləşdirilmiş, Diyarbəkir, İsgəndərun limanları və «İncirlik» hərbi-hava bazaları yaradılmışdı2. SSRİ dağıldıqdan sonra isə Qafqaz Türkiyəni Xəzər dənizi və Mərkəzi Asiya ilə birləşdirir, həmçinin, Türkiyə ilə Rusiya, digər tərəfdən isə NATO və Rusiya arasında arakəsməyə çevrilib”3. 1979-cu il islam inqilabının qələbəsinədək Qərbin müttəfiqi olan İran da SSRİ qarşısında sipər olaraq geostrateji əhəmiyyət kəsb edirdi. İslam inqilabının qələbəsindən sonra isə anti-Qərb siyasəti yürütməklə yanaşı, həm də SSRİ ilə arasında məsafə saxlayırdı. Əgər ABŞ onun üçün “böyük şeytan” idisə SSRİ “kiçik şeytan” idi. 1 ‫ مرکز تحقیقات‬،‫ مجمع تشخیص مصلحت نظام‬:‫ تهران‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬// )1221 9002( ‫ سیاست های قفقازی ترکیه‬.‫عفیفه عابدی‬ s.180 ،9831 ،‫استراتژیک‬ 2 )Oct 2005( / ‫سپتامبر‬ 99 ‫واقعه‬ ‫از‬ ‫پس‬ ‫قفقاز‬ ‫ژیوپلیتیکي‬ ‫تحوالت‬ .‫احمدیان‬ ‫امیر‬ ‫بهرام‬ http://www.irandefence.net/showthread.php?t=34710&page=121 ‫ مرکز تحقیقات‬،‫ مجمع تشخیص مصلحت نظام‬:‫ تهران‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬// )9119 9001( ‫ سیاست های قفقازی ترکیه‬.‫ عفیفه عابدی‬3 s.182 ،9831 ،‫استراتژیک‬ 301 Onu da qeyd edək ki, İİR də bir sıra dövlətlər, xüsusilə ABŞ və Qərb dövlətləri tərəfindən beynəlxalq təhlükəsizliyə əsas hədə olaraq qəbul edilir və (2000-ci illərin əvvəllərindən) ABŞ İranı «şər oxu» adlandırır. “Soyuq müharibə”dən sonra Cənubi Qafqaz dövlətlərinin sosial-iqtisadi və siyasi oriyentir axtarışları. SSRİ-nin süqutundan sonra Cənubi Qafqazın müstəqil dövlətləri yeni oriyentirlər axtarmağa və öz gələcək sosial-iqtisadi və siyasi inkişaf yollarını hansı istiqamətdə qurmaq barədə düşünməyə başlamışdılar. Yeni dövlətlərin hər biri daha çox Qərb dövlətləri ilə münasibət qurmağa və qərbyönlü siyasətə meyl edirdi. Azərbaycan və Mərəzi Asiyanın müsəlman əhalinin əksəriyyət təşkil etdiyi ölkələri qarşısında, eyni zamanda, inkişafın iki modeli vardı: 1 - İİR-in islam modeli; 2 - islami xüsusiyyətləri özündə saxlayan, lakin dünyəvi dövət olan Türkiyə modeli. Həmin vaxt Rusiyanın boş qalmış yerini radikal islamın tutacağından ehtiyat edən Qərb dövlətləri türk-müsəlman ölkələrini Türkiyə inkişaf modelini qəbul etməyə çağırırdılar. Bu məqsədlə Türkiyənin həmin ölkələrlə tarixi, mədəni, etnik və dil əlaqələrini ön plana çəkirdilər. Bu səbəbdən rəsmi İran Türkiyəni pantürkizmdə, Qərbi isə pantürkizmi dəstəkləməkdə ittiham edirdi4. Region uğrunda mübarizə aparan güclər də bəzən yaranmış yeni dövlətlərə (Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan) ayrı-ayrılıqda baxaraq, onlar arasındakı problemlərdən faydalanmağa, bəzən isə Cənubi Qafqazı bütün olaraq görüb, bu istiqamətdə strategiyalar müəyyənləşdirərək tətbiq etməyə çalışırdılar5. Qafqaz dövlətləri, o cümlədən Rusiya ilə münasibətlər həm İran, həm də Türkiyə dövlətlərinin də xarici siyasəti qarşısında duran ən prioritet istiqamətlərdən hesab edilirdi. İranlı mütəxəssislər bu gün Cənubi Qafqazda beş növ rəqabətin və mənafenin toqquşduğunu göstərirlər: 1 – ABŞ-Rusiya qarşıdurması; (Bu, regionda ən mühüm rəqabət, həmçinin təhlükəsizlik və iqtisadi sahələrdə mənafe qarşıdurması sayılır). 2 – Rusiya-Türkiyə rəqabəti və mənafelərinin toqquşması; 3 İran-ABŞ, Qərb, İsrail rəqabəti və mənafelərinin toqquşması; 4 – İran-Türkiyə rəqabəti və mənafelərinin toqquşması; 5 – ABŞ-Çin rəqabətidir ki, onların mənafeyi iqtisadi və enerji sahələrində toqquşur6. Onu da qeyd edək ki: “Müstəqilliyin ilk illərində Rusiya da digər yeni müstəqil ölkələr kimi Qərbə meyl edirdi və ölkə prezidenti B.Yeltsin Vaşinqtonun mənafeyini təmin etmək üçün həmrəylik göstərirdi. Lakin iki ölkə arasında günbəgün artan həmrəyliyi Rusiyanın tabe olması kimi dəyərləndirən rus millətçilərinin təzyiqi Moskvanın Vaşinqtonla istədiyi qədər razılaşmasına mane oldu7. Cənubi Qafqaz respublikalarının da hər üçünün siyasət kursları ölkə daxilində baş verən ictimai-siyasi proseslərdən, həmçinin böyük və maraqlı dövlətlərin regionda yürütdükləri siyasətdən asılı oldu. “Soyuq müharibə”dən sonra Türkiyənin Cənubi Qafqazda məqsədləri və fürsətləri. SSRİ-nin süqutundan sonra həm Türkiyə Cümhuriyyəti, həm də İİR öz geosiyasi mövqelərini qoruyub saxladılarsa da Qərb üçün Rusiya və İİR-ə münasibətdə öz geosiyasi mövqeyinə görə Cənubi Qafqaz daha çox geostrateji əhəmiyyət əldə etdi. Qərb, xüsusilə də ABŞ Rusiya və İranı (həmçinin Qafqazı da əhatə edən Böyük Yaxın Şərq adlandırılan regionu) öz nəzər dairəsində saxlamaq, onların ayrılıqda, həmçinin birlikdə güclənməsinin qarşısını almaq, Xəzərin və Mərkəzi Asiyanın təbii enerji ehtiyatlarına sahib olmaq, onların nəqli yollarını özü müəyyənləşdirmək üçün Cənubi Qafqazı öz geosiyasi və geostrateji maraqları zonası elan etdi, regionda öz nüfuzunu və mövqeyini möhkəmlətməyə başladı. SSRİ-nin dağılması iki ən böyük regional rəqib olan Türkiyə və İİR üçün də Cənubi Qafqazda yeni fürsətlər meydanı açdı. İranlı mütəxəssislərn tədqiqatlarında SSRİ dağıldıqdan sonra Türkiyənin ortaq türk köklərinə və tarixinə söykənərək, həmçinin öz iqtisadi potensialından bəhrələnərək, ABŞ-ın hərtərəfli köməyilə Qafqaza yol tapmağa çalışdığı göstərilir8 və onun regionda məqsədləri aşağıdakı kimi təhlil edilir: 1) siyasi məqsədləri: - öz nüfuzunu Qafqazda yaymaq; - Qərbin bu region ilə arasında körpü rolunu oynamaq; - regionda islam fundamentalizminin qarşısını almaq və onun yayılmasına mane olmaq; - keçmis kommunist rejiminin yerini tutmaq; - pantürkizmi yaymaq; - Mərkəzi Asiyadan Balkan yarımadasınadək 140 milyon türk arasında böyük birlik yaratmaq yolu ilə loyal hökumət qurmaq; 4 Айдын М. Турция и государства Кавказа // Кавказ и глобализация. 2006. Том 1 (1), s. 54-55 Aslanlı A. Qlobal siyasətdə Qafqaz: 22 il əvvəl və indi (20.05.2013) URL: http://www.qafsam.org/page/469/az 6 ‫ فصلنامهي پژوهشهاي راهبردي‬// ‫ محمدمهدي مظفري سیاست خارجی ترکیه در قفقاز جنوبی و منافع ایران و روسیه‬،‫ وحید شربتی‬،‫حشمتاهلل فالحتپیشه‬ s.38 ،)42 ‫ (پیاپی‬1921 ‫ بهار‬،19 ‫ شماره‬،‫ سال سوم‬،‫سیاست‬ 7 ۳۱۳۱ ‫ اردیبهشت‬۱۳ ."‫ روزنامه "همشهری‬.‫قهرمان كرملین‬ 8 ،۴۵-۳۱ .‫ صص‬،۳۱۳۱ ،‫ تهران‬،۲۲ ‫ پژوهش‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬/ ‫ رویکردهای امنیتی منطقه ای در قفقاز در شرایط جدید‬.‫محمود واعظی‬ s. 30 5 302 2) mədəni məqsədləri: – türk birliyi; - dinin siyasətdən ayrılması; - qərb demokratiyasının ardınca getmək; 3) iqtisadi məqsədləri: - regionun hələ zəbt edilməmiş bazarlarını ələ keçirmək; - qərbin sərmayə qoymaq istəyən şirkətləri üçün vasitəçi rolu oynamaq; - işçi qüvvəsindən və bütün xammaldan istifadə etmək 9. Türkiyənin NATO-nun və ABŞ-ın regiondakı tərəfdaşı olması və türk birliyi məsələsinə görə onun Cənubi Qafqazda fəaliyyəti və nüfuzu İranı narahat edən məsələlərdəndir. İranlı tədqiqatçılar göstərir ki: Türkiyənin türk dövlətlərini «vahid türk milləti» olaraq birləşdirmək cəhdləri, yeni müstəqil dövlətlər üçün Türkiyə siyasi-iqtisadi inkişaf modelini təqdim etmək təşəbbüsü, həmçinin onun region enerjisinə ehtiyacı Ankaranın Şərqə doğru inkişaf strategiyasını şərtləndirən ən mühüm amillərdən olmuşdur10. Türkiyənin regionda öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün İrandan daha çox şansı olduğuna işarə edən iranlı mütəxəssislər bildirirlər ki, “SSRİ-nin dağılması və Rusiyanın onun sərhədlərindən uzaqlaşması Türkiyədə belə bir ümid yaratdı ki, o, yeni müstəqil olmuş türk(dilli) dövlətləri arasında birlik yaratmaqla türk dünyasını birləşdirə bilər. Buna görə də «Turqut Özalın hakimiyyətdə olduğu dövrdə Türkiyənin xarici siyasəti Osmanlı imperiyasının mədəni, siyasi və sivil nüfuz dairəsini bərpa etmək istiqamətində inkişaf etdirilməyə başlanmışdı. Türkiyə rəhbərlərinin nəzərdə tutduğu region Adriatik dənizindən Qara dənizə və Balkanlaradək uzanır, Azərbaycana, Qazaxıstana və Mərkəzi Asiyanın Türkmənistan, Özbəkistan, Qırğızıstan kimi digər ölkələrinə, hətta Rusiyada yerləşən Tatarıstana da aid edilir, Kiprə və Yunanıstana çatırdı. Türkiyə bu ölkələr arasında sekulyarizmi yaymaqla güclü bir strateji bağ yaratmağa və həm də iqtisadi mənfəət əldə etməyə ümid edirdi»11. Qərb dövlətləri ehtiyat edirdilər ki, Rusiya-Qafqaz-İİR birliyi həm siyasi, həm iqtisadi baxımdan böyük gücə və güclü rəqibə çevrilər. Ona görə də başda ABŞ olmaqla qərb dövlətləri Türkiyənin regionda nüfuzunun möhkəmlənməsində maraqlı idilər. Onlar Mərkəzi Asiya-Qafqaz-Türkiyə-Avropa inkişaf modelini dəstəkləməklə regionda Rusiyanın və İranın rolunu zəiflətməyə, həmçinin təbii enerji daşıyıcılarının Qərbə Rusiyadan asılı olmadan çatdırılmasına çalışmışlar. Bu səbəbdən də İranda bu fikirdədirlər ki, Türkiyə pantürkizm ideyasını müzakirəyə çıxarmaqla, əslində, bir çox istiqamətlərdə ABŞ-ın məqsədlərini həyata keçirirdi12. Həmçinin, regionda ən mühüm qeyri-regional aktor olan ABŞ geniş əlaqələrə malik olduğu Türkiyənin xarici siyasətinə, o cümlədən Cənubi Qafqaz siyasətinə əhəmiyyətli təsir göstərib və o, SSRİ dağıldıqdan sonra Qafqaza məhz ABŞ-ın hərtərəfli köməyi ilə yol tapmağa çalışıb13. Cənubi Qafqazda yeganə müsəlman dövləti olan Azərbaycanda dini maraqlardan çox milli maraqların üstün tutulmasını da Türkiyənin şansını artıran amillərdəndir. Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk olaraq Türkiyə tərəfindən tanınması da İranın narahatçılığına səbəb olmuşdu. İİR Türkiyənin türk dünyasını birləşdirəcəyini öz milli və dövlət təhlükəsizliyinə hədə olaraq görür. İranda ehtiyat edirdilər ki, Türkiyənin bu addımı müstəqil Azərbaycanı «Böyük Azərbaycan» yaratmağa ruhlandıra bilər və İran azərbaycanlıları bu ideyanı dəstəkləyərlər14. Azərbaycan üçün Türkiyə inkişaf modelinin daha məqbul hesab olunaraq qəbul edildiyini qeyd edən iranlı mütəxəssislərin fikrincə, arxasında Qərb ölkələrinin, NATO-nun durduğu bu siyasətin məqsədi regionun müsəlmanlar yaşayan hissəsində İranın təsirini azaltmaq olmuşdur15. İran isə Türkiyənin Cənubi Qafqazda Azərbaycan Respublikası ilə əlaqələrini özünün Ermənistanla əlaqələri ilə tarazlaşdırmağa çalışmışdır16. “Soyuq müharibə”dən sonra İİR-in Cənubi Qafqazda fürsətləri və ona mane olan amillər. Şimal tərəfdən Cənubi Qafqaz ilə həmsərhəd olduğunu üçün region strateji baxımdan İranın hərbi-siyasi və iqtisadi maraqları üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Lakin regionda həm etnik və ərazi münaqişələrinin tənzimləməsində, həm də həyata keçirilən iqtisadi layihələrdə İran üçün təhlükəli sayılan bəzi xarici dövlət və beynəlxalq təşkilatların iştirakı onun maraqlarına cavab vermir. 9 ،)‫ دانشگاه امام صادق (ع‬- ‫ پایان نامه‬.‫ روابط جمهوري اسالمي ایران و جمهوري هاي قفقاز با تاكید بر جمهوري آذربایجان‬.‫احمد صفري دستجردي‬ http://dbase.irandoc.ac.ir/00025/00025422.htm 182.‫ ص‬،1939 ،‫تهران‬ 10 ‫ مرکز تحقیقات‬،‫ مجمع تشخیص مصلحت نظام‬:‫ تهران‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬// )1221 9002( ‫ سیاست های قفقازی ترکیه‬.‫عفیفه عابدی‬ s. 179 ،1982 ،‫استراتژیک‬ 11 Yenə orda, s.181-182 ،)‫ دانشگاه امام صادق (ع‬- ‫ پایان نامه‬.‫ روابط جمهوري اسالمي ایران و جمهوري هاي قفقاز با تاكید بر جمهوري آذربایجان‬.‫ احمد صفري دستجردي‬12 http://dbase.irandoc.ac.ir/00025/00025422.htm 931.‫ ص‬،9839 ،‫تهران‬ ‫ مرکز تحقیقات‬،‫ مجمع تشخیص مصلحت نظام‬:‫ تهران‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬// )9119 9001( ‫ سیاست های قفقازی ترکیه‬.‫ عفیفه عابدی‬13 ،‫ تهران‬،۲۲ ‫ پژوهش‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬/ ‫ رویکردهای امنیتی منطقه ای در قفقاز در شرایط جدید‬.‫؛ محمود واعظی‬s.201 ،9831 ،‫استراتژیک‬ s.30 ،۳۱۳۱ 14 Айдын М. Турция и государства Кавказа // Кавказ и глобализация. 2006. Том 1 (1), s. 56 33/3/99 ‫ به تاریخ‬9831 ‫ شماره‬،‫ روزنامه جام جم‬.‫ بازی خطرناك تركیه در قفقاز‬.‫ حمید صفری‬15 16 ‫آمریکا؟‬ ‫یا‬ ‫ایران‬ :‫ارمنستان‬ ‫خارجی‬ ‫سیاسی‬ ‫اولویت‬ .‫دیلمقانى‬ ‫آرزو‬ http://www.irdiplomacy.ir/index.php?Lang=fa&Page=36&TypeId=1&ArticleId=1948&Action=ArticleBodyView 303 İİR regionla həm tarixi və mədəni bağlara malik olduğu üçün, həm də siyasi və iqtisadi məqsədlərini həyata keçirmək məqsədilə burada öz nüfuzunu genişləndirməyə çalışır, həmçinin Türkiyəni özünə regionda rəqib və öz məqsədlərinə çatmaq yolunda maneə sayır17. İranın Cənubi Qafqazda bir sıra geosiyasi maraqlara malik olduğu bildirilir: - regional nüfuza və əsas rola malik olmaq; - stabil təhlükəsizlik mühitinin yaranması; - regionda Türkiyə ilə strateji rəqabət; - Türkiyə sekulyar modeli ilə yanaşı İslam modelinin İran vasitəsilə regiona daxil olması; - Rusiya ilə maraqarın ümumiləşdirilməsi; - regionda özünün siyasi iştirakını möhkəmlətmək; - iqtisadi-ticari əlaqələri genişləndirmək18. İİR-də belə hesab edirlər ki, regional aktorların güclü rəqabəti İranın Qafqaz regionunda fəaliyyətinin ləngiməsinə səbəb olub19 və onun üçün bir sıra (aşağıda göstərilən) narahatçılıqları meydana çıxarıb: - Regionda müxtəlif hərbi manevrlərin keçirilməsi və hərbi bazaların yaradılması; - region ölkələrinin NATO-ya üzv olmaq istəyi; - Qərbin regionda günbəgün artan nüfuzu; - Gürcüstan müharibəsindən sonra təklif edilmiş təhlükəsilik modelində Rusiya və Türkiyənin İranı Cənubi Qafqazda siyasi-iqtisadi və təhlükəsizlik məsələlərindən kənarda qoyması; - Azərbaycanda və regionda panazərizm strategiyasının davam etməsi; - Tehran və Vaşinqton münasibətlərində gərginliklər; - İranın Ermənistanı dəstəkləməsi və Bakı-Tel-Əviv münasibətləri səbəbindən Tehran-Bakı münasibətlərində narazılıqlar; - İranın Cənubi Qafqazda həyata keçirilən enerji layihələrindən kənarda qalması; (İranlı mütəxəssislər bildirirlər: “Baxmayaraq ki, İranın Cənubi Qafqazın enerji ehtiyatlarına ehtiyacı yoxdur, amma unutmaq olmaz ki, bu region dünyanın enerji planları üçün çox əhəmiyyətlidir və İranın regiona bitişik olması ona çox mənfəət gətirə bilər”). - Xəzərin sərvətlərinin bölünməsi və bu məsələdə İranın Azərbaycanla ixtilafları və s.20. Bütün yuxarıda sadalanan məqamlarda Türkiyənin müəyyən rola malik olduğu qeyd edilərək göstərilir ki, “Türkiyə Qafqaz regionunu Aİ-yə birləşdirən halqa və NATO-nun fəaliyyət meydanı olmaqla” həmin aktorların regiona gəlişini asanlaşdırdı. Eyni zamanda, “Türkiyə regionda pantürkizmin əsas dayağıdır və regionun Avropa və Qərbin enerji əlaqələri arasında körpüdür” və bu, İranın həmin layihələrdən kənarda qalmasına şərait yaradıb. “Azərbaycan və İran arasında Xəzər dənizi mənbələrinin bölünməsi məsələsində də Türkiyə Azərbaycanı dəstəkləyir. 2001-ci ildə İran Azərbaycan və İngiltərənin üzən neft laboratoriyasına atəş açanda, Ankara açıq şəkildə Azərbaycanı dəstəklədi, hətta Türkiyənin qırıcı təyyarələri dəfələrlə Bakı səmasında və onun ətrafında havaya qalxdılar”21. Cənubi Qafqazda Türkiyə-Rusiya-İran: rəqabət və əməkdaşlıq. Tükiyənin Cənubi Qafqazda siyasəti İranla yanaşı regionu özünün “xəlvəti həyəti” adlandıran Rusiyanın da mənafeyinə birbaşa təsir edir və onlara təhlükə yaradır. Bu səbəbdən hər iki dövlət Türkiyənin mənafeyini öz mənafeyinə zidd sayır22. Rusiya ilk illər Türkiyə kimi Qərbə meyl etsə də ABŞ, Aİ, xüsusən də yaxın dövlətlərlə münasibətlərini MDB çərçivəsində yaxşılaşdırmağı təkid edirdi. NATO-nun Şərqi Avropa və postsovet respublikalarına doğru genişləndiyi bir vaxtda isə Türkiyənin alyansda iştirakı Moskva üçün hədə hesab olunurdu23. Lakin 90-cı illərin ortalarına doğru özünə gəlməyə başlamış Rusiya keçmiş sovet ərazilərini, o cümlədən Cənubi Qafqazı öz maraqları zonası elan edir. Demək olar ki, elə həmin vaxt, əvvəllər öz nüfuzlarını müttəfiqləri olan Türkiyə vasitəsilə yaymağa çalışan Qərb dövlətləri də regionda artıq öz mövqelərini müəyyənləşdirmiş və Rusiya ilə yanaşı burada baş verən hadisələrə yaxından müdaxilə etməyə başlamışdılar. Rusiyanın hələ də onun 17 ‫ فصلنامهي پژوهشهاي‬// ‫ محمدمهدي مظفري سیاست خارجی ترکیه در قفقاز جنوبی و منافع ایران و روسیه‬،‫ وحید شربتی‬،‫حشمتاهلل فالحتپیشه‬ s. 38-39 ،9811 ‫ بهار‬،99 ‫ شماره‬،‫ سال سوم‬،‫راهبردي سیاست‬ 18 / ‫قفقاز‬ ‫در‬ ‫ایران‬ ‫ژئوپلیتیکی‬ ‫عالیق‬ ‫تحلیل‬ .‫العابدین‬ ‫زین‬ ‫یوسف‬ http://www.arannews.ir/ViewDetail/?lang=ru&ID=14854&Type=306 19 Мешкини Г.Н. Проблемы и упущенные моменты активности Исламской Республики Иран в Центральной Азии и на Кавказе / (December 26 2005) http://www.analitika.org/article.php?story=2005122608035446 ‫ مرکز تحقیقات‬،‫ مجمع تشخیص مصلحت نظام‬:‫ تهران‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬// )9119 9001( ‫ سیاست های قفقازی ترکیه‬.‫ عفیفه عابدی‬20 s. 203-204 ،9831 ،‫استراتژیک‬ 21 Yenə orda, s. 204 ‫ فصلنامهي پژوهشهاي‬// ‫ محمدمهدي مظفري سیاست خارجی ترکیه در قفقاز جنوبی و منافع ایران و روسیه‬،‫ وحید شربتی‬،‫ حشمتاهلل فالحتپیشه‬22 s. 39 ،9811 ‫ بهار‬،99 ‫ شماره‬،‫ سال سوم‬،‫راهبردي سیاست‬ ‫ مرکز تحقیقات‬،‫ مجمع تشخیص مصلحت نظام‬:‫ تهران‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬// )9119 9001( ‫ سیاست های قفقازی ترکیه‬.‫ عفیفه عابدی‬23 s. 201-202 ،9831 ،‫استراتژیک‬ 304 təsirində olan regionda öz mövqeyini yenidən möhkəmlətməyə başlaması və ABŞ-ın Cənubi Qafqaza bu qədər yaxın gəlməsi regionda Türkiyənin mövqeyinin əvəllki illərdən daha zəif olmasına səbəb oldu24. Rusiyanın Cənubi Qafqazda mövqeyinin möhkəmlənməsi İran üçün, əksinə, əhəmiyyətli oldu. Kənar güc mərkəzlərinin regiona müdaxiləsini yolverilməz sayan İİR regionda maraqlarının Rusiyanın maraqları ilə üst-üstə düşdüyünü bildirdi. Qeyd edək ki, Türkiyə Rusiyanın regionda hegemonluğuna mane olmağa çalışırdısa da onunla üz-üzə durmaqdan çəkinirdi. Bu onunla izah olunur ki: «ABŞ strategiki Bzejinski GUAM-ı Rumıniya, Polşa və Türkiyənin üzvlüyü hesabına genişləndirməyi təklif edəndə Türkiyə bu qrupa daxil olmaqdan və hərbi öhdəlik götürməkdən çəkinmişdi»25. İranlı mütəxəssislər bildirir ki, 2000-ci illərdən bir neçə amil Türkiyə və Rusiya münasibətlərində dəyişikliklərə səbəb olub: - V.Putinin hakimiyyətə gəlməsi; -2003-cü ildə İraq müharibəsi; - kürd məsələsində Ankaranın Vaşinqtonla ixtilafları Moskva və Ankaranın münasibətlərinə təsir etdi və bu qərara gəldilər ki, çeçen və kürd məsələlərində bir-birlərini dəstəkləsinlər. İki ölkə arasında münasibətlərin pik nöqtəsi iqtisadi, xüsusilə də enerji sahəsidir və Türkiyə qaza olan tələbatının çox hissəsini Rusiya qazı hesabına təmin edir26. Lakin burada onu da qeyd edək ki, Rusiya və Türkiyənin rəqabət apardığı sahələrdən biri də Xəzər enerji daşıyıcılarının nəqli marşrutudur. Bakı-Tbilisi-Ceyhan marşrutu Türkiyənin bu sahədə də Rusiyanın rəqibinə şevrilməsinə səbəb olub. Rusiya-Gürcüstan müharibəsinədək olan dövrdə Qafqaz üçün Türkiyənin təklif etdiyi təhlükəsizlik modeli - üç Cnubi Qafqaz ölkəsi, regional dövlət olaraq Türkiyə özü, iki qeyri-regional aktor – ABŞ və Aİnin iştirakını nəzərdə tutan 3+1+2 olmuşdur. “İran” qəzeti yazırdı ki, Türkiyə bu modeli təklif edərkən öz xarici siyasət prinsiplərini üstün tutmuş, regionun iki ölkəsini - İranı və Rusiyanı kənarda qoymaqla regionda öz mövqeyini və rolunu artırmağa çalışmışdır. Türkiyənin özünün Qafqazla daha az sərhədd xəttinə malik olduğunun, onun da bir hissəsinin bağlı olduğunu bildirən qəzet yazırdı ki, aydın deyil Türkiyə region ölkələri ilə daha çox sərhədlərə malik iki mühüm dövləti (İranı və Rusiyanı) necə kənarda qoya bilmişdir27. 2008-ci ilin avqustunda Qafqazda təhlükəsizlik və əməkdaşlığın təmin edilməsi üçün Türkiyənin baş naziri R.Ərdoğanın təklif etdiyi (3+2 modeli) üç Cənubi Qafqaz ölkəsinin Rusiya və Türkiyə ilə birgə iştirakını nəzərdə tutan “Qafqaz sabitlik və əməkdaşlıq platforması”na da İran KİV-lərində müxtəlif münasibət göstərilmişdi. “İran” qəzeti yazırdı: Müharibə göstərdi ki, Türkiyə belə böhranlı fəzada Rusiyaya müqavimət göstərə bilməz və Rusiya Gürcüstandan keçən enerji nəqli yollarına nəzarət etmək iqtidarındadır. Buna görə də o özünün 3+2 təhlükəsizlik planını təklif etdi. Beləliklə, Türkiyə göstərdi ki, əvvəlki illərdən fəqlı olaraq, Qərbin mənafeyini rəhbər tutmur28 və özünün son bir neçə ildə regionda apardığı balanslaşdırma siyasətinin davamı olaraq Rusiyanın regionda siyasətinə göz yuma bilər29. “Cam-e cəm” qəzeti isə bildirdi ki, Türkiyə İranı kənarda qoymaqla göstərdi ki, İranı Qafqazda hələ də bir partnyor deyil, Osmanlı dövründə olduğu kimi öz rəqibi olaraq görür30. Türkiyə və Rusiya regional məsələlərdə bir-birinin mənafeyini dəstəkləsələr də müəyyən məsələlərdə fikirləri üst-üstə düşmür. Həmin məsələlərdən biri, Türkiyənin narazılığına səbəb olan Rusiyanın Ermənistanla hərbi əməkdaşlığıdır. Digər bir məsələ, Türkiyənin Azərbaycanın və Gürcüstanın NATO-ya üzv olmaq istəklərini dəstəkləməsidir ki, bu da Rusiyanın mövqeyinə uyğun deyil31. Belə hesab edilir ki, Azərbaycan Gürcüstan və Mərkəzi Asiyanın türk dövlətləri ilə birlikdə elə bir sərhəd divarıdır ki, Rusiyanı bütövlükdə Yaxın və Orta Şərqdəki müttəfiqlərindən ayırmaqla dünyanın təkrar bir-birinə qarşı duran nəhəng bloklara bölünməsi təhlükəsinin reallaşmasına imkan vermir, Türkiyə bu “sərhəd divarı”nın NATO qarantıdır32. Həmçinin, İİR və Türkiyə Cənubi Qafqazda yaranmış boşluqdan öz istədikləri kimi yararlana bilmədilər və bir sıra məhdudiyyətlərlə qarşılaşdılar. Rusiya, Türkiyə və İİR-in Cənubi Qafqazda rəqabətini təhlil edən iranlı mütəxəsssislər bildirirlər: “90-cı illər ərzində məlum oldu ki, region ölkələri elə vəziyyətdə deyillər ki, özlərini rahatlıqla Rusiyanın iqtisadi, siyasi, mədəni, hərbi asılılığından çıxara bilsinlər”33. Həmin 24 Дружиловский С. Ирано-турецкое соперничество в Закавказье // “Обозреватель–Observer” 2012, № 4, с. 44 ‫ مرکز تحقیقات‬،‫ مجمع تشخیص مصلحت نظام‬:‫ تهران‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬// )9119 9001( ‫ سیاست های قفقازی ترکیه‬.‫ عفیفه عابدی‬25 s. 203 ،9831 ،‫استراتژیک‬ 26 Yenə orda, s.202 )2004 Jul 93( ۳۱۳۱ ‫ مرداد‬۶ ،"‫ روزنامه "ایران‬.‫ جایگاه ایران در ترتیبات امنیتى قفقاز‬27 33/3/93 ،"‫ روزنامه "ایران‬.‫ تركیه به دنبال راه ورود به قفقاز و آسیاي مركزي‬.‫ رحمت هللا فالح‬28 ‫ مرکز تحقیقات‬،‫ مجمع تشخیص مصلحت نظام‬:‫ تهران‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬// )9119 9001( ‫ سیاست های قفقازی ترکیه‬.‫ عفیفه عابدی‬29 s. 201 ،9831 ،‫استراتژیک‬ 33/3/99 ،"‫ روزنامه "جام جم‬.‫ بازی خطرناك تركیه در قفقاز‬.‫ حمید صفری‬30 ‫ مرکز تحقیقات‬،‫ مجمع تشخیص مصلحت نظام‬:‫ تهران‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬// )9119 9001( ‫ سیاست های قفقازی ترکیه‬.‫ عفیفه عابدی‬31 s. 203 ،9831 ،‫استراتژیک‬ 32 Ruintən S. Azərbaycan türk dövlətləri ilə siyasi əlaqələr sistemində (XX əsrin 90-cı illəri). Bakı, 2005, s. 28 )1386 ‫ شهریور‬22( / ‫ شناسایی عناصر تاثیرگذار در رفتار سیاست خارجی ایران و جمهوری آذربایجان نسبت به یكدیگر‬.‫ كیهان برزگر‬33 http://www.arannews.ir/fa/news/sa1vq7ht3e.aspx 305 bu səbəbdən və İİR və Türkiyə Cümhuriyyəti müəyyən şərtlər altında öz mövqelərini Rusiyanın mövqeyilə uyğunlaşdırmağı zəruri saydılar və “üç regional aktor arasında Qafqaz uğrunda rəqabət Rusiya modelinin qəbul edilməsi ilə başa çatdı”34. Aydın olur ki, İİR Türkiyəni Cənubi Qafqazda onun maraqlarına və məqsədlərinə çatmasına mane olan amillərdən biri olaraq görür. Bu onunla izah edilir ki, Türkiyənin Qafqaz və Mərkəzi Asiya regionlarında nüfuz qazanmaq üçün yürütdüyü türkçülük siyasəti və qərb ölkələrinin onu himayə etməsi onun regionda yerinin nisbətən yaxşı olmasına səbəb olub35. Eyni zamanda, Türkiyənin Rusiya və Qərb ilə balanslaşdırılmış siyasəti regionda onun rolunun artmasının səbəblərindən biridir36. Göstərilənlərlə yanaşı, regionda əsas aktora çevrilə bilməyən Türkiyə və İran arasında rəqabətlə yanaşı, əməkdaşlıq da mövcuddur və Türkiyə bir sıra məqamlarda, xüsusilə də nüvə məsələsi ilə bağlı İrana qarşı tətbiq edilməsi nəzərdə tutulan sanksiyaları dəstəkləməməklə İranın mövqeyini müdafiə edir. İranlı mütəxəssislər bildirir ki: «11 sentyabr hadisələrindən sonra İran Azərbaycan və Türkiyə ilə yaxşı münasibətdə olmasını başa düşüb»37. Ədalət və İnkişaf Partiyası hakimiyyətə gəldikdən sonra Türkiyənin xarici siyasəti. İranlı mütəxəssislər billdirirlər ki, 2002-ci ilə qədər Türkiyənin xarici siyasəti birmənalı olaraq Qərbyönlü idi və o öz siyasətinin əsas prioritetini Qərb, xüsusilə də ABŞ ilə əlaqələrdə və Avropa İttifaqına üzv olmaqda görürdü38. Eyni zamanda, 2000-ci illərin əvvəllərində İranlı mütəxəssislər uzaqgörənliklə billdirirdilər ki, «Ədalət və inkişaf partiyası hakimiyyətə gəlməmişdən əvvəl Türkiyə Qafqazda Qərbin cəsusu, aləti, yaxud nümayəndəsi rolunu ifa etmişdir. Lakin son illər türklərin yeni strategiyası Türkiyənin təsiredici və müstəqil regional dövlət olaraq dirçəlməsinə yönəlmişdir. Baxmayaraq ki, bu strategiya Qərb əleyhinə deyil, lakin qəti şəkildə davam edərsə, Türkiyəni «Qərbin aləti» olmaq vəziyyətindən çıxara bilər. Bu strategiya Türkiyənin Qafqazda təhlükəsizlik baxışlarının ciddi dəyişikliklərə uğramasına, regionda Rusiya ilə əməkdaşlığına səbəb olmuşdur39. 2002-ci ildə Ədalət və İnkişaf Partiyasının hakimiyyətə gəlməsi ilə Türkiyənin xarici siyasətində ciddi dəyişikliklər baş verdi və o bir istiqamətli xarici siyasətdən imtina edərək çoxşaxəli xarici siyasət yürütməyə başladı40. Türkiyənin xarici siyasətində baş verən dəyişikliklərdə 2009-2014-cü illərdə ölkənin xarici işlər naziri olmuş Əhməd Davudoğlunun böyük rol oynadığı qeyd olunur. Onun 1994-cü ildə dərc edilmiş “Civilizational Transformation and the Muslim World” kitabında İslam aləminə önəm verdiyi vurğulanaraq aşağıdakıları qeyd etdiyi bildirilir: “...iqtisadiyyat və texnologiya baxımından müsəlmanlar mümkündür ki, Qərbdən geridə qalmış olsunlar, lakin əxlaqi cəhətdən üstündürlər və nəticədə həlledici mədəniyyətlərə çevriliəcəklər. İslam ümmətinin birləşməsi vacibdir. Bu ittifaq öncə regional səviyyədə həyata keçirilməklə bütün müsəlman ölkələri arasında iqtisadi birliyin başlanğıcı olacaqdır”41. “Strateji dərinlik” adlanan ikinci kitabda isə Türkiyənin əvvəlki xarici siyasətinin balanslı olmadığına diqqət yönəldirlir və bildirilir ki, o yalnız bir istiqamətli - Qərbyönlü siyasət yürüdərək özünün Şərqi Avropa siyasətinə diqqət yetirmişdir. Digər ona birləşən regionları isə diqqətdən kənarda qoymuşdur. Ə.Davudoğlu Türkiyəyə öz ətrafında qərar tutmuş regionlarla yaxın münasibətlər qurmağı və orada öz nüfuzunu möhkəmlətməyi tövsiyə edir42. Ədalət və İnkişaf Partiyası dövründə Türkiyənin xarici siyasətinin məhz Ə.Davudoğlunun irəli sürdüyü konsepsiyaya uyğun formalaşdığı və beş prinsipə əsaslandığı vurğulanır: 1. Çoxtərəfli və balanslı siyasət; 2. İqtisadi mənafe və xüsusilə enerji sektorunda iqtisadi diplomatiyanın aktivləşdirilməsi və boru xətlərinin Türkiyə ərazisindən keçməsi; 3. Yumşaq güc və mədəni diplomatiya; 4. Yaxın Şərq regionunun dəyişən siyasi və strateji şəraitində qərbin iştirakı olmadan rol oynamaq; 5. Regionda sionist rejim ilə toqquşan İslam ölkələri və İsraili dəstəkləyən Qərb müttəfiqləri də daxil olmaqla ABŞ arasında həssas və idarə olunan balans yaratmaq43. )1386 ‫ شهریور‬22( / ‫ شناسایی عناصر تاثیرگذار در رفتار سیاست خارجی ایران و جمهوری آذربایجان نسبت به یكدیگر‬.‫ كیهان برزگر‬34 http://www.arannews.ir/fa/news/sa1vq7ht3e.aspx s.11 ،۳۱۳۱ ،‫ تهران‬،۲۲ ‫ پژوهش‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬/ ‫ رویکردهای امنیتی منطقه ای در قفقاز در شرایط جدید‬.‫ محمود واعظی‬35 ‫ مرکز تحقیقات‬،‫ مجمع تشخیص مصلحت نظام‬:‫ تهران‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬// )9119 9001( ‫ سیاست های قفقازی ترکیه‬.‫ عفیفه عابدی‬36 s. 205 ،9831 ،‫استراتژیک‬ 37 )۳۱۳۱ ‫خرداد‬ ۲۳( / ‫باغ‬ ‫قره‬ ‫بحران‬ ‫و‬ ‫ایران‬ ‫کشور‬ .‫نژاد‬ ‫شریف‬ ‫جواد‬ http://www.azararan.ir/fa/index.php?option=com_content&task=view&id=136&Itmid=18 ‫ فصلنامهي پژوهشهاي‬// ‫ محمدمهدي مظفري سیاست خارجی ترکیه در قفقاز جنوبی و منافع ایران و روسیه‬،‫ وحید شربتی‬،‫ حشمتاهلل فالحتپیشه‬38 s. 37 ،9811 ‫ بهار‬،99 ‫ شماره‬،‫ سال سوم‬،‫راهبردي سیاست‬ s.30 ،۳۱۳۱ ،‫ تهران‬،۲۲ ‫ پژوهش‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬/ ‫ رویکردهای امنیتی منطقه ای در قفقاز در شرایط جدید‬.‫ محمود واعظی‬39 ‫ فصلنامهي پژوهشهاي‬// ‫ محمدمهدي مظفري سیاست خارجی ترکیه در قفقاز جنوبی و منافع ایران و روسیه‬،‫ وحید شربتی‬،‫ حشمتاهلل فالحتپیشه‬40 s. 37 ،9811 ‫ بهار‬،99 ‫ شماره‬،‫ سال سوم‬،‫راهبردي سیاست‬ ‫ فصلنامهي پژوهشهاي‬// ‫ محمدمهدي مظفري سیاست خارجی ترکیه در قفقاز جنوبی و منافع ایران و روسیه‬،‫ وحید شربتی‬،‫ حشمتاهلل فالحتپیشه‬41 s.42 ،9811 ‫ بهار‬،99 ‫ شماره‬،‫ سال سوم‬،‫راهبردي سیاست‬ 42 Yenə orda, s. 44 43 Yenə orda, s. 44-45 306 Qeyd edlikir ki, Türkiyə ƏİP hakimiyyətə gələndən sonra onu əhatə edən regionlarda – Cənubi Qafqazda, Mərkəzi Asiyada və Orta Şərqdə mühüm və hadisələrə təsir etmək gücünə malik aktorlardan birinə çevrilə bilmişdir44. İranlı mütəxəssislər bildirirlər ki, Cənubi Qafqazda Rusiyanın, İranın və Türkiyənin maraqları bir çox məqamlarda toqquşsa da və bir çox hallarda Türkiyənin regionda siyasəti onları qane etməsə də, bəzən, hətta onlar üçün təhlükə yaratsa da bu elə siyasət olmamışdır ki, adı çəkilən iki dövlət ona qarşı ümumi strategiya hazırlasınlar45. Nəticə. Araşdırmalardan məlum olur ki, İranın Cənubi Qafqazda əsas rəqiblərindən olan Türkiyə Cümhuriyyəti ilə regionda maraqları bir-birinə ziddir. Bir çox hallarda Türkiyənin regionda yürütdüyü siyasət hətta İİR üçün təhlükəli olaraq qiymətləndirilir. İranda ümumi fikir belədir ki, regionun mövcud durumunda Türkiyə İrandan daha çox şanslı olmuş və mövcud fürsətlərdən daha çox yararlana bilmişdir. Eyni zamanda, regionda İİR-in və Rusiyanın əleyhinə olan Qərb dövlətlərinin, xüsusilə də ABŞ-ın dəstəkləri İİR-in Cənubi Qafqazda mənafeyinin bir çox məqamlarda Türkiyənin mənafeyi müqabilində uduzmasına səbəb olub. Eyni zamanda, qeyri-reqional aktorların Cənubi Qafqazda yerləşmək və mövqelərini möhkəmlətmək cəhdləri, həmçinin Rusiya və Türkiyənin regionda daha çox nüfuz qazanması və əməkdaşlıqları nəticəsində İran regionda öz mövqeyini istədiyi şəkildə möhkəmlətməyə nail olmayıb. Bununla belə, praqmatik xarici siyasət yürüdən İİR Qafqaz dövlətləri və regionda təsir qüvvəsinə malik böyük dövlətlər ilə münasibətlərini elə şəkildə qurmağa çalışır ki, regionda baş verən proseslər hər hansı şəkildə onun milli maraqlarına zidd olmasın. Araşdırma onu deməyə əsas verir ki, İİR və Türkiyənin Cənubi Qafqazda mövqeləri üst-üstə düşməsə də özlərinin həm yerləşdiyi coğrafi mövqelərinə, həm də beynəlxalq münasibətlər sistemində tutduqları mövqelərinə görə həmişə eyni istiqamətdə baxmağa məcbur olublar. Bu səbəbdən də mövcud şərtlər altında regionda öz maraqlarını Rusiyanın mövqeyilə uyğunlaşdırmalı olublar. Bu gün də həm İİR-in, həm də Türkiyə Cümhuriyyətinin Rusiya ilə münasibətləri onların hər hansı post-sovet dövləti ilə münasibətlərindən daha vacib sayılır. Sonda qeyd edək ki, beynəlxalq sistemin və dünya siyasətinin getdikcə mürəkkəbləşən vəziyyəti bu iki regional güc sayılan dövlətin təkcə Cənubi Qafqazda deyil, eyni zamanda, onları əhatə edən bütün digər regionlarda da rəqabətdən çox əməkdaşlığa məhkum olduğunu deməyə əsas verir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Aslanlı A. Qlobal siyasətdə Qafqaz: 22 il əvvəl və indi (20.05.2013) URL: http://www.qafsam.org/page/469/az 2. Ruintən S. Azərbaycan türk dövlətləri ilə siyasi əlaqələr sistemində (XX əsrin 90-cı illəri). Monoqrafiya. Bakı, 2005, 236 s. 3. Дружиловский С. Ирано-турецкое соперничество в Закавказье // “Обозреватель–Observer” 2012, № 4, с. 43-49 4. Мешкини Г.Н. Проблемы и упущенные моменты активности Исламской Республики Иран в Центральной Азии и на Кавказе / (December 26 2005) http://www.analitika.org/article.php?story=2005122608035446 5. Айдын М. Турция и государства Кавказа // Кавказ и глобализация. 2006. Том 1 (1), с. 52-61 6. Турецко-иранские отношения. Взгляд из Турции (12 июл 2016 в 18:15) http://vestikavkaza.ru/analytics/Turetsko-iranskie-otnosheniya-Vzglyad-iz-Turtsii.html ‫آمریکا؟‬ ‫یا‬ ‫ایران‬ :‫ارمنستان‬ ‫خارجی‬ ‫سیاسی‬ ‫اولویت‬ .‫دیلمقانى‬ ‫ آرزو‬.3 http://www.irdiplomacy.ir/index.php?Lang=fa&Page=36&TypeId=1&ArticleId=1948&Action=ArticleBodyView ‫ دانشگاه امام‬- ‫ پایان نامه‬.‫ روابط جمهوري اسالمي ایران و جمهوري هاي قفقاز با تاكید بر جمهوري آذربایجان‬.‫ احمد صفري دستجردي‬.3 http://dbase.irandoc.ac.ir/00025/00025422.htm 931.‫ ص‬،9839 ،‫ تهران‬،)‫صادق (ع‬ )Oct 2005( / ‫ سپتامبر‬99 ‫قفقاز پس از واقعه‬ ‫ تحوالت ژیوپلیتیکي‬.‫ بهرام امیر احمدیان‬.1 . http://www.irandefence.net/showthread.php?t=34710&page=121 )2004 Jul 93( ۳۱۳۱ ‫ مرداد‬۶ ،"‫ روزنامه "ایران‬.‫ جایگاه ایران در ترتیبات امنیتى قفقاز‬.90 )۳۱۳۱ ‫خرداد‬ ۲۳( / ‫باغ‬ ‫قره‬ ‫بحران‬ ‫و‬ ‫ایران‬ ‫کشور‬ .‫نژاد‬ ‫شریف‬ ‫ جواد‬.99 http://www.azararan.ir/fa/index.php?option=com_content&task=view&id=136&Itmid=18 ‫ فصلنامهي‬// ‫ محمدمهدي مظفري سیاست خارجی ترکیه در قفقاز جنوبی و منافع ایران و روسیه‬،‫ وحید شربتی‬،‫ حشمتاهلل فالحتپیشه‬.99 )42‫ (پیاپی‬9811 ‫ بهار‬،99 ‫ شماره‬،‫ سال سوم‬،‫پژوهشهاي راهبردي سیاست‬ )‫ (جهان‬3 ‫ صفحه‬،33/3/99 ‫ به تاریخ‬9831 ‫ شماره‬،‫ روزنامه جام جم‬.‫ بازی خطرناك تركیه در قفقاز‬.‫ حمید صفری‬.98 33/3/93 ،"‫ روزنامه "ایران‬.‫ تركیه به دنبال راه ورود به قفقاز و آسیاي مركزي‬.‫ رحمت هللا فالح‬.91 ‫ مرکز‬،‫ مجمع تشخیص مصلحت نظام‬:‫ تهران‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬// )9119 9001( ‫ سیاست های قفقازی ترکیه‬.‫ عفیفه عابدی‬.91 933-901-‫ ص‬.9831 ،‫تحقیقات استراتژیک‬ ۳۱۳۱ ‫ اردیبهشت‬۱۳ ."‫ روزنامه "همشهری‬.‫ قهرمان كرملین‬.93 )1386 ‫ شهریور‬22( / ‫ شناسایی عناصر تاثیرگذار در رفتار سیاست خارجی ایران و جمهوری آذربایجان نسبت به یكدیگر‬.‫ كیهان برزگر‬.93 http://www.arannews.ir/fa/news/sa1vq7ht3e.aspx .‫ صص‬،۳۱۳۱ ،‫ تهران‬،۲۲ ‫ پژوهش‬.‫ سیاست و امنیت در قفقاز‬/ ‫ رویکردهای امنیتی منطقه ای در قفقاز در شرایط جدید‬.‫ محمود واعظی‬.93 ۴۵-۳۱ / ‫قفقاز‬ ‫در‬ ‫ایران‬ ‫ژئوپلیتیکی‬ ‫عالیق‬ ‫تحلیل‬ .‫العابدین‬ ‫زین‬ ‫ یوسف‬.91 http://www.arannews.ir/ViewDetail/?lang=ru&ID=14854&Type=306 44 45 Yenə orda, s. 38 Yenə orda, s. 53 307 Cənubi Qafqaz regionunda İran-Türkiyə rəqabəti (Türkiyənin Cənubi Qafqaz siyasətinə İrandan baxış) Xülasə SSRİ-nin süqutundan sonra Cənubi Qafqaz regionu böyük dövlətlərin kəskin rəqabət zonasına çevrildi. Regionda əsas aktorlar olan Türkiyə və İran burada öz geosiyasi, geoiqtisadi və geomədəni maraqlarını müdafiə etməyə başladılar. Özlərinin də əlverişli geosiyasi mövqeyə malik olması hər iki dövlətə Qafqazda gedən bütün proseslərə əhəmiyyətli təsir etmək imkanı verir. Baxmayaraq ki, 1990-cı illərin əvvəllərində Türkiyə və İran Cənubi Qafqazda yaranmış boşluğu doldurmaq üçün əlverişli şans əldə etmişdilər, onların bu fürsətdən yararlanmaq imkanlarının məhdud olduğu üzə çıxdı. Bu iki regional gücün Cənubi Qafqazda rəqabəti bugünədək davam edir. Lakin bu rəqabət onlara müəyyən məsələlərdə əməkdaşlıq etməyə mane olmur. İİR-də Cənubi Qafqazda baş verən bütün hadisələr daim izlənilir və onunla bağlı bütün məsələlər araşdırılır. Göstərilənləri nəzərə alaraq, məqalədə İİR-in və Türkiyə Cümhuriyyətinin Cənubi Qafqazda rəqabəti, həmçinin, Türkiyənin bu regionla bağlı siyasətinə İranda münasibət və bu siyasətin İİR-in regionda siyasətinə təsiri araşdırılır. Ирано-Турецкое соперничество на Южном Кавказе (Взгляд из Ирана на южнокавказcкую политику Турции) Резюме После развала СССР, южнокавказский регион снова превратился в зону острого соперничества больших государств. Турция и Иран, являясь ключевыми игроками в этом регионе, стали отстаивать свои геостратегические, геополитические, геоэкономические и геокультурологические интересы. Благополучная геополитическая позиция этих государств дает им возможность воздействовать на все процессы на Южном Кавказе. Однако, несмотря на то, что к началу 90-х годов Турция и Иран приобрели выгодные шансы по заполнению образовавшегося вакуума в южно-кавказском регионе, их возможности оказались сильно ограниченными. Соперничество этих региональных держав в регионе продолжается, и по сей день. Но это соперничество не мешает им в сотрудничестве по определенным вопросам. В ИРИ наблюдаются происходящие в южнокавказском регионе события, и изучаются все вопросы, связанные с ним. Рассматривая вышеуказанные моменты, в статье исследуются соперничества ИРИ и Турции на Южном Кавказе, взгляды Ирана к региональной политике Турции, a также его воздействие на региональную политику ИРИ. Iranian-Turkish rivalry in the South Caucasus region (A View from Iran on the South Caucasus Policy of Turkey) Summary After the collapse of the USSR, the South Caucasus region again turned into a zone of sharp rivalry between strong states. Turkey and Iran, being key players in this region, began to defend their geostrategic, geopolitical, geoeconomic and geo-cultural interests. The favorable geopolitical position of these states gives them the opportunity to influence all processes in the South Caucasus. However, despite the fact that by the beginning of the 1990s Turkey and Iran had acquired favorable chances to fill the vacuum in the South Caucasus region, their opportunities turned out to be very limited. The rivalry of these regional powers in the region continues, and to this day. But this rivalry does not prevent them from cooperating on certain issues. In Iran, events occurring in the South Caucasus region are observed, and all issues related to it are being studied. Considering the above points, the article examines the rivalries between Iran and Turkey in the South Caucasus, Iran's views on Turkey's regional policy, and its impact on Iran’s regional policy. 308 Səmədov Pərviz Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Beynəlxalq münasibətlər kafedrasının müəllimi, və İqtisadiyyat fakültəsinin katibi, s.e.ü.f.d. semedovperviz@yahoo.com QAFQAZDA XƏZƏRİN HİDROSİYASƏTİ VƏ TÜRKDİLLİ DÖVLƏTLƏRİN MÖVQEYİ Açar sözlər: Xəzər dənizi, hüquqi status, Xəzəryanı dövlətlər, Türkdilli dövlətlər, Azərbaycan-Türkiyə tərəfdaşlığı, ABŞ, Türkiyə. Ключевые слова: Каспийское море, юридический статус, прикаспийские государства, тюркоязычные государства, азербайджано-турецкое партнерство, США, Турция. Keywords: Caspian Sea, legal status, Caspian states, Turkic-speaking states, Azerbaijan-Turkey partnership, USA, Turkey. Beynəlxalq münasibətlərdə hidropolitik problemlərin sayı artdığına görə, artıq dünyanın müxtəlif ölkələrində, hidropolitika diplomatiyanın ayrı bir sahəsi kimi institutlaşmağa başlamışdır. Ona görə də, türk dünyası inteqrasiyasında da hidropolitik əlaqələrə toxunmadan, ölkələrarası tərəfdaşlığı tam mənasıyla, ortaya qoymaq mümkün deyildir. Müasir beynəlxalq münasibətlərdə türk dünyası ölkələrinin hidropolitik əməkdaşlığın perspektivlərini nəzərdən keçirərkən əsasən onlar arasındakı hidropolitik münasibətlərin bugünkü səviyyəsini araşdıraraq gələcək inkişaf templərini proqnozlaşdırmaq mümkündür. SSRİ-nin dağılmasından sonra Xəzər dənizi ətrafında beş dövlət ortaya çıxmışdır. Rusiya, İran, Azərbaycan, Türkmənistan və Qazaxıstan. Ancaq Xəzərin hüquqi statusu ABŞ, Türkiyə və digər dövlətləri də yaxından maraqlandırmışdır. Xəzər dənizi karbohidrogen ehtiyatları ilə zəngin olması səbəbilə də əlaqədardır. Bu da onu göstərir ki, Xəzər dənizinin hüquqi statusu hüquqi problemdən daha çox siyasi və iqtisadi bir problemdir. Buna görə də problemin həlli ilə bağlı müzakirələr həm dövlət başçıları, həm xarici işlər nazirləri, həm də Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiyanın işlənməsi üzrə xarici işlər nazirləri müavinlərinin xüsusi işçi qrupu səviyyəsində aparılır. Problem istər regional, istərsə də beynəlxalq müstəvidə kifayət qədər geniş müzakirə obyektinə çevrilmişdir. Bu da öz növbəsində bəhs etdiyimiz mövzunun aktuallığını sübut edir. Xəzərin hüquqi statusunda sərhədyanı dövlətlər tərəfindən razılaşmanın olmaması Xəzərin istifadə edilməsi və bölünməsi baxımından bir-birindən fərqli iki görüşün mənimsənməsinə səbəb olmuşdur. Bir neçə dövlətin sərhədləri daxilində olan göllər, əlaqədar dövlətlər arasında bəlli şərtlərlə istifadə edilir. Beynəlxalq hüquq baxımından, bu sahələrə birbaşa tətbiq ediləcək qaydalar yoxdur. Belə göllərin sularının sənaye, kənd təsərrüfatı və təbiətin mühafizəsi baxımından istifadəsi zamanı beynəlxalq hüququn prinsipləri və tətbiq ediləcək maddələri mövcuddur.1 SSRİ-nin süqutundan sonra Türk dövlətləri Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan “qazanılmış haqlar”-a əsasən, Xəzəri digər dənizlərə bağlayan boğazlardan tranzit keçiş haqqına sahibdirlər. Xəzər dəniz statusuna malik olmasa da, varis dövlətlər üçün beynəlxalq hüquq baxımından belə qəbul edilir.2Xəzərin bölünməsində sahilyanı dövlətlər tərəfindən ortaq fikrin qəbul edilməsinin vacibliyi buradan görülür. Məhz bu razılaşma olmadığına görə də iki görüş ortaya çıxmışdır. Azərbaycan və Qazaxıstan tərəfindən “sektoral bölünmə” (yəni hissələrə bölünmə) və Rusiyanın müdafiə etdiyi “condominium” (yəni ortaq bölünmə). “Condominium”, iki dövlətin bir yer üzərində bərabər haqlarla istifadəsidir.3 Yəni bu görüşə görə dəniz dövlətlərin heç birinə tabe olmamaqla, ətraf ölkələrin birlikdə istifadə etmələri deməkdir. Tədqiqat zamanı görürük ki, bu şəkildə istifadəyə tək bir misal göstərmək mümkündür. 4 Foncesa körfəzidir ki, bu da Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi vasitəsilə qərara bağlansa da şərt və zaman baxımından Xəzər üçün qəbuledilməzdir. Ona görə ki, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi Xəzərə tətbiq edilə bilməz. Çünki, Xəzər iki fərqli dövlət tərəfindən istifadə edilmiş (Çar Rusiyası/SSRİ-İran), Foncesa isə tək İspaniya tərəfindən istifadə edilmişdir. Bu bölünmə fikri daha çox Rusiyanın mənfəətinə və istəyinə uyğundur. Sektoral bölünmə görüşünə görə, Xəzər ətrafyanı beş dövlət tərəfindən bölünməlidir. Hər bir dövlət eynilə, quru sahəsindəki kimi, hegemon haqlara sahibdir. Bu görüşə görə istifadə daha asandır. Bu zaman dövlətlər öz aralarında istədiyi kimi razılaşa bilərlər. Asan olmasının bir başqa səbəbi isə, bu bölünməyə çox 1 Pazarçı H. Ortadoğu ölkələrində su problemi. Ankara: TESAV yayımı, 1998, s. 294 Abdullayev C. Xəzərin hüquqi statusu. //Ankara Universiteti, “Hüquq” jurnalı, 2000, s. 267 3 Meray S. Dövlətlər hüququna giriş. Cild 1. Ankara, 1968, s. 25 4 Abdullayev C. Xəzərin hüquqi statusu. //Ankara Universiteti, “Hüquq” jurnalı, 2000, s. 268-269 2 309 sayıda misal göstərmək mümkündür. Ancaq Rusiyanın keçmiş gücünü bərpa siyasəti, bu günədək statusun müəyyənləşməsinə imkan verməmişdir. Rusiya müdafiə etdiyi mövqe ilə Xəzərdə hərbi donanmasının sərbəstliyinə nail olmaq istəyir, müharibə gəmilərinin sayını artırmaq niyyətindədir. Ona görə də, Qərb dövlətlərinin və Türkiyənin regionda fəallıq göstərmələri Rusiya və İran tərəfindən kəskin siyasi ziddiyətlərlə qarşılanır. Cənubi Qafqazda strateji maraqların toqquşmasının əsas istiqamətlərdən ABŞ-Rusiya, ABŞ-İran, Türkiyə-Rusiya, Türkiyə-İran siyasi qarşıdurmasını xüsusi qeyd etmək lazımdır.5 Azərbaycan Cənubi Qafqazın regional təhlükəsizliyi ilə bağlı məsələlərdə də, nə Qafqazın yeganə hərbi bloku hesab olunan Kollektiv Təhlükəsizlik Təşkilatının, yaxud bu blokun üzvü olan Rusiya və Ermənistanın, nə də ki, öz hərbi maraqlarını hər şeydən üstün tutan, daha çox Rusiya ilə tərəfdaşlığa meylli olan İranın deyil, birbaşa Türkiyənin maraqlarını dəstəkləyir və digər bölgə ölkələrinin onu üstləməsinə imkan vermir.6 1990-cı illərin əvvəllərində ABŞ-ın “Xəzər regionu siyasəti” adlı yeni bir xarici siyasət fəaliyyəti istiqaməti müəyyənləşdi. Bu dövrdən etibarən Xəzər regionunun tərkib hissəsi olan Cənubi Qafqaz regionunda ABŞ-ın fəallığı hiss olunmağa başlandı. Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarına olan maraq Qərb dövlətlərinə, xüsusilə ABŞ-a bu regionda baş verən siyasi proseslərdə iştirak etmək üçün əlavə stimul verdi. ABŞ-ın Cənubi Qafqaz üzrə həyata keçirdiyi xarici siyasət bu dövlətin Xəzər regionuna aid olan xarici siyasətinin tərkib hissəsidir. ABŞ-ın Xəzər regionu siyasətini Cənubi Qafqaz siyasətinə, Mərkəzi Asiya respublikalarına aid siyasətinə və ABŞ-Rusiya; ABŞ-İran münasibətlərinin tərkib hissəsi olan Xəzər siyasətinə bölmək olar.7 ABŞnın Xəzər bölgəsindən uzaqda olmasına baxmayaraq, geopolitik mənafeyi səbəbi ilə, problemin həlli ilə yaxından maraqlanmışdır. ABŞ-nın məqsədi təkcə neft və qazdan faydalanmaq deyil, həm də Rusiyanın təkbaşına təsirli olmasına mane olmağa çalışmaqdır. Çünki dünyanın tək super gücü olma siyasəti bunu tələb edir. Məhz buna görə də, Amerikada xarici siyasət və hidropolitik sahədə ciddi fikir sahibi olan Sem Braumbek Xəzərin hüquqi statusu mövzusunda Azərbaycanın mövqeyinin müdafiəsinin doğru olacağını bildirmişdir. Görünən odur ki, Rusiya isə “condominium” tərəfdarıdır. İran və Türkmənistan Rusiyanın irəli sürdüyü siyasətə dəstək vermişdir. Azərbaycan isə sektorlara bölünmə siyasətindən geriyə addım atmadı. Qazaxıstan tərəfindən də dəstəkləndi. Xəzərin hüquqi statusunda Rusiyanın ortaq bölünmə siyasəti baş tutsaydı, o zaman Xəzər dənizi tamamilə, Rusiyanın təsir dairəsində qalacaqdı.8 Avrasiyanın, xüsusən də Xəzər-Qara dəniz hövzəsi, Cənubi Qafqaz və Orta Asiyanın regional təhlükəsizlik və hərbi- geostrateji məsələlərində həmişə özünəməxsus rolu və unksiyası ilə seçilən iri bölgə dövlətlərindən Türkiyənin Azərbaycanı dəstəkləməsi, onun “orta böyüklükdəki dövlət siyasətindən”, “böyük dövlət siyasətinə” keçməsinə təkan vermişdir. Türkiyənin Cənubi Qafqaz siyasəti hər zaman Azərbaycanla tərəfdaşlıq çərçivəsində aparılmışdır. Türkiyə bölgədə tarixən Rusiya və İranla rəqib olmuşdur və özünü daha çox türk dillərini danışan toplumların lideri kimi görmüşdür. Türkiyə, modernləşməsinin çəkiciliyindən, dil, din və mədəniyyət yaxınlığından, iqtisadi vasitələrdən, bölgədə davam edən dövlət quruculuğunda təcrübəsində, özünü ən təsirli güc olaraq görməkdədir və bu gücündən faydalanmaq istəməkdədir. Türkiyə ilk olaraq, Qərb və Azərbaycan arasında vasitəçi olmuşdur. Buna görə də bölgədə, şansı xeyli yüksəkdir. Yəni “Türk dili” (Xəzər neftinin baş sahibləri) Türkiyə tərəfindən özünün geopolitik bölgəsi kimi qəbul edilir. Buna görə də Qərbə neftin daşınmasını həyata keçirəcək boru xətlərinin öz ərazisindən keçməsini istəmişdir. ABŞ da Türkiyənin stratejik ortağıdır. Bu iki səbəbin təsirilə, Türkiyə Xəzər dənizinin hüquqi statusunda qərarlı mövqe tutmuşdur. Hazırda vəziyyət, Türkiyənin lehinə inkişaf etməkdədir. Ancaq vəziyyət tez-tez dəyişməkdədir.9 Vəziyyətin dəyişməsi zamanı Azərbaycanın və Türkiyənin digər sahələrdə olduğu kimi, hidropolitik sahədə də stratejik ortaqlığı və tərəfdaşlığı Türkiyənin “böyük dövlət” olmasına təkan verəcəkdir. Bunun Azərbaycanın təhlükəsizliyi baxımından da vacib olduğu danılmazdır. Tehran region ölkələrinə - Xəzəryanı beş ölkənin iştirakı ilə, Cənubi Qafqazda isə "3+2" formulu (3 Cənubi Qafqaz respublikası, Rusiya və İran) əsasında kollektiv təhlükəsizlik münasibətlərinin yaradılmasını təklif etmişdir.10 Regional təhlükəsizlik və xarici siyasət sahəsində "kənar qüvvələrin" iştirakı olmadan, yalnız bölgə ölkələrin səylərinin birləşdirməsi, birgə əməkdaşlığının yaradılması ideyasını da ilk dəfə İran irəli sürmüşdür. 5 Nəsibov E.M. ABŞ və Türkiyənin Cənubi Qafqazda maraqları və Azərbaycan Respublikası. Bakı: AR DİA, 2009, s. 21 strategiya.az. Türkiyənin Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın Təhlükəsizlik arxitekturasına yanaşması.13.01-06 mart 2013. Professor Əli Həsənov 7 Nəsibov E.M. ABŞ və Türkiyənin Cənubi Qafqazda maraqları və Azərbaycan Respublikası. s. 21 8 Səmədbəyli P.H., Abdulla Yücəl Kuruçim. Ankara: Orun mətbəəsi. 2002, s. 228 9 Naushabayeva A. Azərbaycan, Kazaxıstan neftinin Bölgəsəl siyasətə təsiri. Ankara: Kızılay, 1998, s.117-118 10 strategiya.az. Türkiyənin Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın Təhlükəsizlik arxitekturasına yanaşması.13.01-06 mart 2013. Professor Əli Həsənov 6 310 Əlbəttə ki, 3+2 formulunu təklif edərək, İran regiondakı əsas geosiyasi oyunçulardan olan Türkiyəni bu sistemdən kənarda qoymağı düşünürdü. Bununla o, nəinki yalnız öz "tarixi rəqibi olan Türkiyəni", proseslərdən kənarda saxlayırdı, həm də açıq-aşkar bu ölkənin üzvü olduğu NATO-nu, hərbi müttəfiqi saydığı ABŞ-ı proseslərə təsir göstərmək imkanından məhrum etmək niyyətini bildirirdi.11 İran və Rusiya Qərbi passivləşdirmək istəmişdir. İran hərbi təyyarələrinin 2001-ci il avqustun 3-ü Azərbaycan hava sahəsini qanunsuz keçməsi zamanı, Azərbaycan bunun təkrar ediləcəyi təqdirdə İran hərbi təyyarələrini vuracağını açıqlamışdır. İranın müttəfiqi olan Rusiya da, Qərb dövlətlərinin sərt mövqeyini nəzərə alaraq, İranın haqlı olmadığını dilə gətirmişdir. Nəticə etibarilə, Azərbaycan və Qərbə yenilmişdir.12 Belə ki, ABŞ və Türkiyə qərarlı bir şəkildə, Azərbaycanı müdafiə edərək, erməni məsələsi və Qarabağ müharibəsindəki passiv mövqeyindən fərqli olaraq, Qərbin gücünü isbat etmişlər. Türkiyə, hərbi təyyarələri ilə Azərbaycanda öz gücünü nümayiş etdirmişdir. Rusiya isə Azərbaycan və İranı müharibədən uzaq olmağa dəvət etmişdir. 2001-ci ilin avqust ayının 5-də Türkiyənin mətbuatını tədqiq edərkən, hadisənin Qərbin üstünlüyü kimi şərh edilməsinin şahidi olarıq. Xəzərin hüquqi statusunu güc vasitəsilə həll etmə təşəbbüsü İranı dünya qarşısında təklənmiş vəziyyətdə qoydu və Azərbaycan-Türkiyə tərəfdaşlığının güclənməsinə səbəb oldu. Buna görə də, Rusiya da İranı dəstəkləyə bilmədi. Beləcə, Rusiya və Qazaxıstan da bu hadisədən sonra Azərbaycana dəstək verdi. 2001-ci il avqust hadisələrindən sonra Rusiya, Azərbaycan və Qazaxıstan prezidentləri səviyyəsində Xəzərin hüquqi statusu, qarşılıqlı şəkildə müzakirə edildi. Texniki məsələlər xaric, orta xəttin müəyyənləşməsi, dənizin milli sektorlara bölünməsi, digər sərvətlərin bölünməsinə dair məsələlər öz həllini tapdı. Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev türk dövlətləri, keçmiş SSRİ-nin varisləridir deyərək, Azərbaycanın irəli sürmüş olduğu mövqe ilə həmrəylik nümayiş etdirdi.13 İranın coğrafi və əhali məskunlaşması xəritəsinə diqqət yetirsək görərik ki, Türkiyənin yerləşdiyi məkan da daxil olmaqla, Cənubi Qafqaz və Xəzər hövzəsində bu ölkəni əhatə edən ərazilərin əksəriyyətində türk soylu əhali və xalqlar məskunlaşmışlar. Ona görə də, Türkiyə və Azərbaycanın Xəzər ətrafında güc qazanmasına qarşı olmuş və bu gün də siyasətini buna uyğun qurmuşdur. Həm İran daxilində, həm Azərbaycan, həm də Qazaxıstan və Türkmənistanın eyni soya, dinə və dilə məxsus olmaları İranı daima qorxutmuşdur. Türkiyə isə İranın bu siyasətinin qarşısının alınmasında Azərbaycanla xüsusi tərəfdaşlıq nümayiş etdirmişdir. 2001-ci ildən Milli Təhlükəsizlik Şurasında Dağlıq Qarabağ, Xəzərin hüquqi statusu mövzusunda təsirli siyasət taktikasını mənimsəmiş, diplomatik təmsilçiliklərin güclənməsi, hərbi tərəfdaşlığın daha da artırılması qərarı alınmışdır.14 İran Ermənistan və Rusiyanı öz təhlükəsizliyinin təminatı kimi Azərbaycanın birbaşa zəiflədilməsi, Şimali və Cənubi Azərbaycan məsələsində rəqib olaraq aradan qaldırılması, Türkiyənin və Qərbin isə sıxışdırılması məqsədilə istifadə etməyə çalışması da Türkiyə Milli Təhlükəsizlik Şurasının belə bir qərar almasına təsir göstərmişdir. Dil ümumiliyi Osmanlı dövrünə nəzərən zəifləmiş olsa da, son illərdə türk dövlətlərinin latın əlifbasına keçməsi, televiziya və mətbuat yayımı kimi amillərlə güclənməyə başlamışdır.15İranın coğrafi xəritəsinə diqqət yetirsək görərik ki, Türkiyənin yerləşdiyi məkanda, eləcə də Cənubi Qafqaz və Xəzər hövzəsində bu ölkəni əhatə edən ərazilərin əksəriyyətində türk soylu əhali yaşayır. Ölkənin daxilindəki əhali strukturu, oradakı azərbaycanlıların sayca çoxluğu, ətrafdakı türk mənşəli xalqların və dövlətlərin mövcudluğu bu ölkəni daim narahat etmiş və bu gün də eyni narahatlıq davam etməkdədir. 2003-cü il mayın 14-də Xəzər dənizinin dibində həmsərhəd hissələrə aid fərqləndirici xətlərin kəsişmə nöqtələri haqqında Azərbaycan, Rusiya və Qazaxıstan arasında üçtərəfli saziş imzalandı. Sazişə uyğun olaraq, Rusiya və Azərbaycan hər biri dəniz dibinin 19 %-nə, Qazaxıstan isə 29 %-nə sahib oldu. XXI əsrin ilk illərində imzalanmış bu sazişlərlə hər üç ölkə arasında Xəzərin statusu ilə bağlı problem müəyyən qədər öz həllini tapdı.16 Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, “Tək qütblü dünya sistemi” nə qarşı Rusiyanın bölgədəki xarici siyasət strategiyası problemlərin daimi həllinə mane olacaqdır. Ona görə ki, dənizdəki ən böyük hərbi donanmanın Rusiyaya məxsus olması və bu donanmanın manevr imkanlarının məhdudlaşdırılması Moskva üçün yolverilməzdir. Qazaxıstanın sənaye sahəsində, istehsalat baxımından mədənçilik və enerji ən vacib yeri tutur, kimya sənayesi diqqət çəkir. Ancaq neft rezervləri baxımından da son dərəcədə zəngindir. Türkmənistan isə təbii qaz baxımından ən diqqət çəkən türk dövlətlərindən biridir. Rusiya hər iki dövlətin enerji rezervlərindən Türkiyənin enerji koridoru olaraq güclənməsinə əngəl olmağa çalışa da, Türkiyə və Azərbaycanın hidropolitik sahədəki tərəfdaşlığı digər türk dövlətlərinə bir model ola bilər. Bu həm Türkiyənin, həm də digər türk dövlətlərinin hidropolitik sahədəki inteqrasiyasını sürətləndirər. İranın Türkmənistanı öz tərəfinə çəkərək, buna 11 Yenə orda. Səmədbəyli P.H., Abdulla Yücəl Kuruçim. Ankara: Orun mətbəəsi. 2002, s. 70 13 Yenə orda, s. 75 14 “Cumhuriyyət” qəzeti. Türkiyə, 24 avqust 2001. 15 Səmədli Z.V. Müasir beynəlxalq münasibətlərdə Türk dövlətlərinin rolu. Bakı: AR DİA, 2005, s. 134 16 https://tr.sputniknews.com/analiz/201710141030589001-tanap-turk-akimi-rakip-olabilir-mi/ 12 311 imkan verməməsi, İranın xarici geosiyasi əhatəsi ilə bağlıdır. Türkmənistanın həm türk dunyası inteqrasiyasında təsir imkanlarının artması, həm də Qərb tərəfindən dəstəklənən Türkiyə vasitəsilə enerji nəqlini həyata keçirə bilməsi strateji hədəflərinin həyata keçməsinə kömək edər. ABŞ tədqiqatçsısı B.Şaferin fikrinə görə, İranın qeyri-fars əhalisi xarici aləmin təsirinə həddindən artıq həssasdır, çünki onlar özlərinin etnik qohumluq əlaqələrində olan xalqlar və dövlətlərlə bağlıdırlar. Həmin xalqların və dövlətlərin güclənməsi, bir araya gəlməsi və xüsusən də Türkiyənin onlar üzərində təsirinin artması İranı tarix boyu narahat etmiş və indi də etməkdədir.17 ABŞ Türkmənistan təbii qazının İran və Rusiya üzərindən nəql edilməsi yerinə Xəzər dənizinin altından keçirilərək Ceyhana çatdırılmasını da dəstəkləməkdədir.18 Digər tərəfdən də Türkiyə bu enerji nəqli ilə strateji qüvvəsini daha da artıraraq, təsir gücünü genişləndirə biləcəkdir Bu mənada, Azərbaycan dəstəyini Türkiyədən nəinki əsirgəməmiş, hətta bütün imkanlarından maksimum Türkiyənin xeyrinə istifadə etmişdir. (Xəzər dənizinin hüquqi statusu mövzusunda Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinə, eləcə də digər türk dövlətlərinin və qlobal güclərin mövqeyinə, 2002-ci ildə Ankarada çap edilən” Azərbaycan-TürkiyəGürcüstan əlaqələri” adlı kitabımda geniş bəhs edilmişdir). Ancaq Rusiya atdığı addımlarla Qərbin Rusiyanın enerji asılılığından azad olmasının və Mərkəzi Asiyanın enerji daşıyıcılarının Qərbə nəqlini nəzərdə tutan “Trans Xəzər qaz kəmərinin çəkilməsinin qarşısını almağa səy göstərməkdədir. Polşanın Krakov şəhərində Azərbaycan, Gürcüstan, Ukrayna və Litva prezidentlərinin iştirakı ilə keçirilən enerji sammitində tərəflər Xəzər regionu və Mərkəzi Asiyanın yanacaq – enerji ehtiyatlarının dünya bazarına nəqli barədə niyyət protokolu imzaladılar. Protokola görə 2012-ci ildə Odessa-Brodi-Plotsk kəməri ilə Xəzər nefti nəql edilməlidir. Lakin bu prosesin də müəyyən təzyiqlərə tuş gələcəyinə dair proqnozlar özünü doğrultdu. Əvvəla sammitin işinə Qazaxıstan və Türkmənistan prezidentləri dəvət olunsalar da, onların Polşaya səfəri Rusiyanın qabaqlayıcı addımları ucbatından baş tutmadı. Rusiya prezidenti Vladimir Putin buna imkan vermədi.19 Göründüyü kimi, nəhəng dövlətlərin geosiyasi maraqları Xəzərin hüquqi statusunun öz həllini tapmasına imkan verməməkdədir. 2014-cü ildə Rusiyada Xəzərin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi üzrə növbəti görüş keçiriləcəyinə dair Xarici işlər nazirliyinin internet səhifəsindəki məlumatlardan belə qənaətə gəlmək olar ki, Rusiya, Cənubi Qafqazda yenidən aktiv rol oynamaq istəyəcəkdir. 2018-ci ildə yanvarın 25-26-da Bakıda Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiyanın hazırlanması üzrə Xəzəryanı dövlətlərin xarici işlər nazirlərinin müavinləri səviyyəsində xüsusi işçi qrupun 48-ci iclasında Rusiya Federasiyası nümayəndəsi İqor Bratçikovun mövqeyindən də görmək mümkündür. Azərbaycanın bütün ölkələrlə münasibətlərində təhlükəsizlik məsələləri mühüm yer tutur və dövlətlərin ərazi toxunulmazlığı və bölünməzliyi prinsipini dəstəkləyir. Atdığı addımları Birləşmiş Millətlər Təşkilatının maddələri çərçivəsində, eləcə də “Dəniz hüququ”, “Hava hüququ” na uyğun olaraq həyata keçirir. Rəsmi Bakı bu sahədəki siyasətini Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2013-cü il sentyabrın 11-də təsdiq etdiyi “Azərbaycan Respublikasının dəniz təhlükəsizliyi strategiyası”na uyğun olaraq həyata keçirir. Strategiyada Azərbaycanın Xəzər dənizi regionundakı milli maraqları, strategiyanın məqsəd və prinsipləri, dəniz təhlükəsizliyi mühitinə daxili və xarici təhdidlər müəyyənləşdirilir.20 Adı çəkilən mənbədə Azərbaycanın Xəzər dənizi regionundakı milli maraqlarına aşağıda göstərilənlər daxildir: -dənizdə Azərbaycan Respublikasının əleyhinə yönəlmiş hər hansı diskriminasiya aktının qarşısının alınması; -Xəzər dənizinin Azərbaycan Respublikasına mənsub hissəsindən və oradakı sərvətlərdən istifadə imkanları; -dənizdə sülh şəraitinin təmin olunması və dənizdən qanunvericilik çərçivəsində istifadə; -Xəzər dənizinin sərvətlərindən istifadəyə və onların tədqiqinə aid olan beynəlxalq hüquqi problemlərin əlverişli şəkildə tənzimlənməsi; -sosial-iqtisadi inkişaf məqsədilə Xəzər dənizinin təbii sərvətlərindən məqsədyönlü istifadə olunması və onların inkişaf etdirilməsi; Burada Dəniz Təhlükəsizliyi Strategiyasının əsas məqsədinin Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizliyi və milli maraqları əleyhinə yönəlmiş, dənizdə mövcud olan və gələcəkdə ehtimal olunan təhdidlərin qarşısının alınması üçün bütün səyləri birləşdirməkdən, həm də daxili suların Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsinin üzərindəki hava məkanının da Azərbaycan Respublikası ərazisinin tərkib hissəsindən ibarət olduğu görülməkdədir. Strategiyanın əsaslandığı prinsiplər isə aşağıdakılardan ibarətdir: - Beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə, o cümlədən BMT nizamnaməsində təsbit olunmuş prinsiplərə, xüsusilə müstəqillik, suverenlik, ərazi bütövlüyü, sərhədlərin toxunulmazlığı prinsiplərinə hörmət və bir-birilərinin daxili işlərinə qarışmamaq və dövlətlərin əməkdaşlığı; 17 strategiya.az. Türkiyənin Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın Təhlükəsizlik arxitekturasına yanaşması.13.01-06 mart 2013. Professor Əli Həsənov 18 Səmədli Z.V. Müasir beynəlxalq münasibətlərdə Türk dövlətlərinin rolu. Bakı: AR DİA, 2005, s. 136 19 Əliyev G.A. Cənubi Qafqazda geosiyasi maraqlar və Azərbaycanın sülh diplomatiyası. Bakı: AR DİA, 2009, s. 143 20 Şahmuradov A. Azərbaycan –Rusiya əlaqələrində Xəzərin statusu məsələsi: Əməkdaşlıq, yoxsa rəqabət? //Bakı Avrasiya Universiteti, “Sivilizasiya” jurnalı, 2017, Cild 6, №2 312 - Dəniz təhlükəsizliyi Strategiyası məsələlərində müvafiq dövlət orqanlarının qarşılıqlı fəaliyyəti; - Xəzər dənizindən sülh məqsədiylə istifadə; Xəzər dənizində Azərbaycan Respublikasının siyasi və iqtisadi maraqlarının təmin olunması; - Xəzər dənizində Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı altında üzən gəmilərə dövlət nəzarətinin həyata keçirilməsi; Xəzər dənizinin statusunun müəyyən edilməsinə dair hövzə dövlətləri arasında ümumi razılığın əldə olunmaması və enerji təhlükəsizliyi dəniz təhlükəsizliyi mühitinə yönəlmiş əsas xarici təhdidlərə aşağıdakılar daxildir: - Xəzəryanı dövlətlərin hərbi-dəniz imkanlarının artması, Qüvvələr və döyüş imkanları balansının Azərbaycan Respublikasının xeyrinə olmayan şəkildə dəyişməsi; - Azərbaycanın daxili işlərinə xaricdən istənilən potensial müdaxilə, təbii ehtiyatlarına və dəniz kommunikasiya xətlərinə çıxış və istifadə imkanlarının məhdudlaşması; - Azərbaycan Respublikasına qarşı dənizdə ərazi iddiaları; Cənubi Qafqazda Türkiyə Respublikasının xarici siyasətinin də Azərbaycanın Xəzər dənizi regionundakı milli maraqlarını dəstəkləyəcək şəkildə həyata keçirilməsi iki dövlət tərəfdaşlığının örnəklərindəndir. Cənubi Qafqazda ortaq bir rifah sahəsinin təşkil edilməsi istiqamətində regional işbirliyinin və inkişaf proqramlarının reallaşmasına xüsusi dəyər verilir. Bu çərçivədə Bakı- Tbilisi-Ceyhan neft kəməri layihəsi (BTC), Bakı- Tbilisi-Ərzurum Təbii Qaz Kəməri layihəsi (BTE) həyata keçirilmiş, ayrıca Trans Anadolu Təbii Qaz Kəməri layihəsi (TANAP) kimi layihələrə başlanmışdır.21 Cənub qaz dəhlizi üzərindən Türkiyəyə Azərbaycan təbii qaz daşınmasının önümüzdəki il başlaması planlaşdırılır. Boru kəmərləri 2020-ci ilə qədər Avropaya çatacaq. Bakı Avropaya ildə 10 milyard kubmetr satmağı planlaşdırır. Müqayisədə, Rusiyanın təbii qaz nəhəngi "Qazprom" ötən il ərzində Avropa bazarlarında 178,3 milyard kubmetr qaz satıb.22Azərbaycan və Gürcüstanın da iştirakı ilə müxtəlif sahələrdə qurulan regional işbirliyi mexanizmləri Xarici İşlər Nazirləri Üçlü Toplantıları yolu ilə siyasi mahiyyət qazanmışdır. Türkiyə-Azərbaycan-Gürcüstan və Türkiyə-Azərbaycan-Türkmənistan üçlü əlaqələri artıq ölkə başçıları səviyyəsinə yüksəldilmişdir. Baxmayaraq ki, Türkmənistan başlanğıcda Xəzər dənizinin hüquqi statusunda fərqli mövqedə olmuşdur, ancaq Azərbaycan- Türkiyə tərəfdaşlığı ilə ortaya qoyulan layihə və proqramlarında tərəfdaş ölkəyə çevrilmişdir. Bunu Qazaxıstana da aid edə bilərik. Türkiyənin “Orta Böyüklükdəki Dövlət Siyasəti”ndən “Böyük Dövlət Siyasəti” nə keçməsində və “Şərq-Qərb” koridoru olmasında Xəzər dənizi karbohidrogeninin nə qədər rol oynadığı görülməkdədir. Yılmaz Bingölün dediyi kimi, Türkiyə regionda demokratik sistemiylə, layiq müsəlman toplumuyla, eləcə də bölgə ilə etnik və dini yaxınlığıyla, həm də Qərb müttəfiqlərindən aldığı dəstək sayəsində Cənubi Qafqaz siyasəti ilə Türkdilli dövlətlərə təsirini artırma baxımından müəyyən bir iqtisadi, siyasi, istiqamətləndirici, sosyal və.s. avantaj və şanslara sahibdir. D.Tramp hakimiyyətinin Suriyada hərbi qüvvələrini gücləndirməsi və silahlı müdaxiləsi göstərir ki, ABŞ mənfəətləri qarşısında, Rusiya Hərbi Dəniz Donanmasının Xəzər dənizində üstünlüyünü təhlükə və əngəl olaraq qarşılamaqdadır. Unudulmamalıdır ki, Xəzər dənizinin hüquqi statusu hüquqi problem olmaqdan daha çox təkcə iqtisadi problem yox, həm də siyasi və xüsusilə “Böyük dövlətlər” üçün geopolitik və stratejik əhəmiyyətə malikdir. Nəticə Beləliklə, beynəlxalq münasibətlərdə, Xəzər dənizinin hüquqi statusu mövzusunda çoxsaylı və çeşidli hidropolitik inteqrasiyaların problemli tərəfləri də zaman-zaman ortaya çıxmaqdadır. Bu problemlər xüsusən inkişaf etməkdə olan ölkələr arasındakı inteqrasiya fəaliyyətlərində daha çox nəzərə çarpır. İnteqrasiyanı formalaşdıran daha inkişaf etmiş ölkələr, təbii sərvətlərin cəmləşdiyi mənbələri ələ keçirərək başqa ölkələri çətin vəziyyətdə saxlamağa meyllidirlər. Qarşıya çıxan çətinliklər və siyasi problemlərin həllində AzərbaycanTürkiyə tərəfdaşlığı, digər türk dövlətlərinə nümunə ola bilər. Ancaq dövlət maraqlarının beynəlxalq münasibətlərdə həlledici rola sahib olması gerçəyi də təbii qarşılanmalıdır. Türk dövlətlərinin digər sahələrdəki kimi, hidropolitik sahədə də eyni mövqedən çıxış edə bilməməmləri dövlət maraqlarının müxtəlifliyindən irəli gəlir. Mövqelərdəki dəyişiklik bunu sübut edir. Həm Türkiyənin, həm də Azərbaycanın xarici strategiyası təhlükəsizliyin təmin edilməsindən ibarət olduğu üçün bütün sahələrdə ortaq qurumların yaradılmasına ehtiyac var. Ona görə ki, hər iki dövlətin inteqrasiyası praqmatik əlaqələrə söykənir. Yaranacaq qurumlar həm də bürokratik əngəllərin daha çevik şəkildə həll edilməsinə xidmət edər. Buna görə də, türk dünyası hidropolitik və stratejik əlaqələr qurumunun formalaşması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanla Türkiyə arasında enerji sektorunda əlaqələrin yeni vəziyyəti yeni dövrdə alternativ enerji mənbələrindən birgə istifadənin təşkili hidropolitikanın əsas mövzularındandır. Əlaqələrin yüksək səviyyədə olması üçün hidropolitik sahəyə xüsusi diqqət yetirilməlidir. 21 22 Səmədbəyli P.H., Abdulla Yücəl Kuruçim. Ankara: Orun mətbəəsi. 2002, s. 263 https://tr.sputniknews.com/analiz/201710141030589001-tanap-turk-akimi-rakip-olabilir-mi/ 313 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Abdullayev C. Xəzərin hüquqi statusu.// Ankara Universiteti, “Hüquq” jurnalı, 2000, s. 267 2. “Cumhuriyyət” qəzeti. Türkiyə, 24 avqust 2001 3. Əliyev G.A. Cənubi Qafqazda geosiyasi maraqlar və Azərbaycanın sülh diplomatiyası. Bakı: AR DİA, 2009, 162 s. 4. Meray S. Dövlətlər hüququna giriş. Cild 1. Ankara, 1968, 500 s. 5. Naushabayeva A. Azərbaycan, Kazaxıstan neftinin Bölgəsəl siyasətə təsiri. Ankara: Kızılay, 1998, 200 s. 6. Nəsibov E.M. ABŞ və Türkiyənin Cənubi Qafqazda maraqları və Azərbaycan Respublikası. Bakı: AR DİA, 2009, s. 263 7. Pazarçı H. Ortadoğu ölkələrində su problemi. Ankara: TESAV yayımı, 1998, 294 s. 8. Səmədbəyli P.H., Abdulla Yücəl Kuruçim. Ankara: Orun mətbəəsi, 2002, 228 s. 9. Səmədli Z.V. Müasir beynəlxalq münasibətlərdə Türk dövlətlərinin rolu. Bakı: AR DİA, 2005, 160 s. 10. strategiya.az. Türkiyənin Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın Təhlükəsizlik arxitekturasına yanaşması.13.01-06 mart 2013. Professor Əli Həsənov 11. https://tr.sputniknews.com/analiz/201710141030589001-tanap-turk-akimi-rakip-olabilir-mi/ 12. Şahmuradov A. Azərbaycan –Rusiya əlaqələrində Xəzərin statusu məsələsi: Əməkdaşlıq, yoxsa rəqabət? //Bakı Avrasiya Universiteti, “Sivilizasiya” jurnalı, 2017, Cild 6, №2, s. 279 Qafqazda Xəzərin hidrosiyasəti və türkdilli dövlətlərin mövqeyi Xülasə “Beynəlxalq münasibətlər” ixtisasının yeni bir sahəsi kimi formalaşan və dünyanın bir çox ölkələrində tədris olunan “Hidropolitika”nın əsas mövzularından biri də hidropolitik problemlərdir. Qafqaz regionunda “Xəzər dənizinin hüquqi statusu”nun hüquqi bir problem olmaqdan daha çox siyasi və iqtisadi bir problem olduğu, bu baxımdan da, dənizin sahilyanı ölkələr arasında bölünməsində ortaya çıxan fikir ayrılıqları, eləcə də “Böyük dövlətlər”in ABŞ, Rusiya Federasiyası, Türkiyə kimi sahilyanı olmayan dövlətlərin də maraqları bu mövzuda öz əksini tapmaqdadır. Digər sahələrdə olduğu kimi, hidropolitik sahədə də Azərbaycan-Türkiyə tərəfdaşlığının digər Türk dövlətlərinə nümunə ola biləcəyi göstərilmişdir. Гидрополитика Каспия на Кавказе и позиция тюркоязычных государств Резюме Одной из основных тем «Гидрополитики», сформированной как новая область специальности «Международные отношения» и преподаваемой во многих странах мира, являются проблемы гидрополитики. Юридический статус Каспийского моря в Кавказском регионе является более политической и экономической проблемой, нежели юридической. С этой точки зрения в статье нашли отражение расхождения во мнениях по разделу моря между прибрежными государствами, а также интересы таких крупных государств, как США, Российская Федерация, Турция, не являющихся прибрежными странами. Было отмечено, что партнерство Азербайджана и Турции в области гидрополитики, как и в других областях, может служить образцом сотрудничества для других государств. Hydro Policy of the Caspian Sea in Caucasus and Positions of turkic-speaking states Summary One of the main topics of “Hydro policy” which is taught in several countries of the world and is formed as a new area of "International relations" specialty is hydro political problems. Several points are reflected in this topic: “Legal status of the Caspian Sea” in Caucasian region being a political and an economic problem rather than a legal problem and therefore disagreements between coastal countries, as well as interests of big states, non-coastal states such as USA, Russia, Turkey. It is shown that as in the other fields Azerbaijan-Turkey partnership in hydro politic sphere can be an example for other Turkic countries. 314 Талыбова Лала Докторант Академии Государственного Управления при Президенте Азербайджанской Республики lala_dadasheva@yahoo.com СТОЛКОВЕНИЕ ИНТЕРЕСОВ США И РОССИИ НА ЮЖНОМ КАВКАЗЕ Kлючевые слова: США, Россия, интересы, Южный Кавказ, политика Аçar sözlər: ABŞ, Rusiya, maraqlar, Cənubi Qafqaz, siyasət Keywords: USA, Russia, interests, South Caucasus, politics После распада советского союза между двумя великими державами встал вопрос о новой модели взаимоотношений. В ситуации отсутствия конфликтов между США и Россией, стороны решили развивать отношения партнерства и сотрудничества. Распад СССР явился серьезным потрясением как для стран этой республики, так и для самой России. Россия оказалась в невыгодном положении ввиду потери большой части своих территорий, в том числе, лишившись Южного Кавказа – своей стратегически важной территории. До 1991 года Черное море являлось отправной точкой России в плане проекции своей военно-морской мощи на район Средиземноморья. Однако к середине 90-х годов Россия осталась с небольшой береговой полосой Черного моря и с неразрешенным спорным вопросом с Украиной о правах на базирование в Крыму остатков советского Черноморского флота.1 Более того, Россия потеряла господствующее влияние над Каспийским морем-если раньше три прикаспийских государств входили в состав СССР, то после обретения независимости этих стран, в частности с началом привлечения иностранного капитала в энергоресурсы Каспийского моря, принадлежащей Азербайджанской стороне, Россия стала лишь одной из пяти государств, имеющих выход к Каспийскому морю. Отношения между двумя державами всегда отличались противоречивостью и натянутостью. В начале 90х годов у нового руководства России возникли надежды на восстановления сотрудничества и дружественных отношений. В 1992 году президент России дважды совершал официальные визиты в США, в ходе которых было подписано Кэмп-дэвидское соглашение, в которой обе стороны заверили, что не рассматривают друг друга в качестве потенциальных противников. Их отношения характеризуются отныне дружбой и партнерством, основанным на взаимном доверии, уважении и общей приверженности демократии и экономической свободе.2 В подписанной далее Хартии РоссийскоАмериканского партнерства, оговаривались принципы, которым обязывалось следовать российское руководство в проведении внутренней политики. В свою очередь, США высказывались о намерении оказать поддержку на двусторонней и многосторонней основе курс реформ, выработанному российским правительством и американскими советниками. В интересах развития двусторонней торговли США также высказывали готовность снять ограничения времен «Холодной войны».3 Ввиду опасений США возникновению новых ядерных держав на постсоветском пространстве, таких как Украина, Казахстан, Белоруссия был подписан дополнительный протокол к советско-американскому договору о сокращении и ограничении стратегических наступательных вооружений, подписанному в 1991 году. Целью договора являлось обеспечение паритета между стратегическими ядерными силами двух сторон на уровнях, которые предусматривались примерно на 30 процентов ниже уровней изначально развернутых сил.4 Очередным важнейшим документом, подписанным США и Россией, был Договор о дальнейшем сокращении и ограничении стратегических наступательных вооружений — СНВ-2 (1993). Долгое время он оставался камнем преткновения в двуcторонних отношениях, из-за отказа российского парламента ратифицировать договор.5 Хотя договор был ратифицирован парламентами обоих государств, он так и не вступил в силу.6 1 Бжезинский Зб. Великая Шахматная доска. Москва. Международные отношения. 1998, c. 51 Кэмп-Дэвидская декларация Президента Росси Б. Ельцина и Президента США Дж. Буша о новых отношениях // Внешняя политика России:сборник документов. 1990-1992, М.: Международные отношения, 1996, c. 225 3 Хартия российско-американского партнерства и дружбы//Дипломатический вестник. 1992, №13-14, Июль. c. 10 4 Договоры СНВ-1 и СНВ-2. История вопроса https://ria.ru/politics/20091205/197064278.html 5 ВНЕШНЯЯ ПОЛИТИКА И БЕЗОПАСНОСТЬ СОВРЕМЕННОЙ РОССИИ 1991-2002, хрестоматия Том 4, Москва, 2002, с. 9 6 СНВ II https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%9D%D0%92-II 2 315 Но впоследствии, ввиду начала расширения НАТО на восток, в России стали возрастать антиамериканские силы, что привело к тому, что стороны, потенциал которых не соответствовал друг другу, усомнились в правдивости проводимой политики партнерства и сотрудничества. Одной из причин кризиса, наступившего в отношениях между двумя странами были завышенные ожидания помощи со стороны Запада, которая даже достигнув больших объемов, не могла способствовать быстрому экономическому росту.7 С 1998 года наметилось заметное похолодание между двумя державами. После избрания президентом России Путина, при построении политики было заявлено не оглядываться на США при построении внутренней и внешней политики. Несмотря на наличие серьезных проблем и столкновения интересов в двусторонних отношениях, налаживание российско-американских отношений служит гарантом стабильности и решения проблем в международных отношениях, таких как проблемы разоружения, предотврашения конфликтов, терроризм, сотрудничество в экономической области. Приоритетным направлением внешней политики России является обеспечение соответствия многостороннего и двустороннего сотрудничества с государствами - участниками Содружества Независимых Государств (СНГ) задачам национальной безопасности страны. 8 После террористической атаки на США, Россия была одной из первых стран, поддержавших США в антитеррористической борьбе. Москва перестала отождествляться с угрозой для Соединенных Штатов. Как результат этих событий в 2002 году произошел официальный визит Дж. Буша в Россию, в ходе которого была подписана совместная декларация о новых стратегических отношениях по всем основным видам сотрудничества. Но, как показала история, принципиально разные подходы не позволили этим странам стать стратегическими партнерами. Россия резко раскритиковала США за вторжение в Ирак в 2003 году, и их политику демократизации стран. В основном, интересы двух держав сталкивались на постсоветском пространстве. Россия пыталась не позволить расширения влияния США на бывшие советские государства, в то время как США старались не допустить восстановления влияния России над этими государствами. Геополитическое будущее Черноморско-Каспийского пространства невозможно спрогнозировать без анализа относительно места Южного Кавказа во внешнеполитических стратегиях стран региона и геополитических мировых игроков, а также без исследования их концептуальных подходов к формированию региональной системы безопасности. Южный Кавказ сегодня является важным геополитическим объектом, в рамках которого сталкиваются стратегические интересы как региональных государств так и мировых держав, которые в последнее время проявляют все большую заинтересованность к процессам конструирования системы безопасности субрегиона. Южный Кавказ занимает первостепенное место во внешней политике США и РФ. США рассматривает страны Южного Кавказа как основной геополитический плацдарм, опорная территория, которая используется в интересах реализации планов демократического реформирования государств Большого Ближнего Востока, а фактически - для укрепления влияния США на Каспии. Таким образом, после распада Cоветского союза, США проводили политику поддержки процесса становления молодых независимых государств, их демократизации, а также привлечение их к контролируемой Западом системы энергополитических транспортных коридоров. Еще один важный интерес США на Южном Кавказе - это энергетика, каспийские источники нефти и газа. Каспийская нефть призвана обеспечить диверсификацию поставок нефти для Европы в обход РФ. Геополитическое противостояние РФ и США четко проявляется в процессе урегулирования южнокавказских конфликтов. Россия, по тактической поддержки со стороны Ирана, продолжает нейтрализовать значительные усилия США на смену балансов сил на Кавказе. Российская Федерация поставила международную общественность перед фактом установления новых сфер влияния российских интересов на постсоветском пространстве. Однако подобные шаги РФ в вопросе урегулирования этнополитических конфликтов не способствуют их решению, а лишь консервируют их на долгосрочную перспективу. Ввиду своего местоположения на нескольких перекрестках и окруженного крупными державами, которые играют решающую роль в делах международной безопасности, Кавказ – является ключевым регионом, требующим особого внимания, значительно превышающих размера региона. 7 8 Бжезинский Зб. Великая Шахматная доска. Москва. Международные отношения. 1998, c.128 Концепция национальной безопасности России 2000 года. http://www.ng.ru/world/2000-07-11/1_concept.html 316 С точки зрения Запада, несмотря на небольшой по размерам, регион Южного Кавказа играет стратегически важную роль в политике как мировых, так и региональных держав. Его значение для Соединенных Штатов и Европы заключается в ее важнейшем географическое положение в точке пересечения между такими ключевыми евразийскими державами, как Россия, Иран и Турция. Стратегическое значение Южного Кавказа вытекает из его местоположения в точке пересечения между такими ключевыми евразийскими державами как Россия, Иран, Турция. Регион также играет центральную роль в растущем транспортном коридоре Восток-Запад, соединяющем Европу с Центральной Азией. Поэтому Кавказ является ключевым инструментом в руках Запада для формирования будущих взаимосвязей между Европой и Средним Востоком. В нынешнее время, когда двумя наиболее важными проблемами для США представляются экспансионизм России и исламский радикализм исходящий из Ближнего Востока, Кавказ является стратегически важным оплотом в обоих направлениях: оплот против Москвы и исламского радикализма на Ближнем Востоке. Между тем, государства Кавказа должны противостоять новым вызовам безопасности, угрожающим стабильности региона. Можно привести несколько примеров стратегических ошибок, способствовавшим неудачной политики США на Кавказе: - Неспособность понимания важности неразрешенных конфликтов и их трансформации Россией в ключевые компоненты в реализации своих геополитических маневров. -Недопонимание характерных особенностей региональной политики и взаимосвязи между безопасностью и демократическим развитием, в частности, сильных негативных последствий обострившейся ситуации с безопасностью. Вместо проведения общей политики в отношении всего региона, США стали налаживать двусторонние связи с каждым из государств по-отдельности. Првые полтора десятилетия после распада Советского Союза можно ознаменовать периодом постоянного внимания Запада к Южному Кавказу, что послужило поводом многих достижений в этой области. Государства Кавказа стали проводить прозападную политику, получили членство в Совете Европы. США совместно с Азербайджаном, Грузией и Турцией стали разрабатывать план строительства Южно-Кавказского энергетического коридора, состоящего из нефтепровода Баку-Тбилиси-Джейхан и газопровода Баку-Тбилиси-Эрзурум. Эти проекты сильно повлияли на защиту суверенитета и способствовали проведению прозападной политики этими странами. Стратегическую важность региона для США доказала война в Афганистане 2001 года, когда Грузия и Азербайджан стали жизненноважными государствами-транзитами по перевозке военного оборудования США. В 2003 году, когда в Грузии вспыхнули общественные протесты против фальсифицированных выборов, перешедшая в Революцию Роз, именно усилия США привели к мирной передачи власти от бывшего президента Шеварнадзе. В течение этого периода все три страны региона брали пример развития именно с западных моделей и были открыты для предложений о сотрудничестве с Западом. Но, картина за последние годы очень отличается, так как развитие безопасности, энергетики и управления в регионе застопорились. Критической точкой преткновения интересов было Российское вторжение в Грузию в 2008 году, продемонстрировшая то, что в плане обеспечения суверенитета, государства Кавказа не могут полагаться на Запад. Хоть и значительная финансовая помощь Соединенных Штатов помогла Грузии выжить как государство. Запад резко изменил свою политику в отношении стран Южного Кавказа. Соединенные Штаты также не предприняли каких-либо серьезных шагов в плане разрешения Нагорно- Карабахского конфликта с 2001 года. Кроме этого, следует отметить тот факт, что Запад сменил политику двустороннего сотрудничества в области безопасности на миротворческую и антитеррористическую. После грузинского кризиса, президент Барак Обама провозгласил политику перезагрузки с Россией. Администрация США решила пересмотреть двусторонние отношения, с целью решения вопросов сотрудничества. С этих пор, США отказывались от понятия однополярного мира и притязаний на мировое лидерство. В своей речи 23 сентября 2009 года на 64-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН Барак Обама заявил: «Ни одна страна не может и не должна пытаться доминировать над другими странами. Ни один мировой порядок, который возвышает одну страну или группу стран, не будет успешным».9 9 Бирюкова О.В. Политика «Перезагрузки» как новый этап российско-американских отношений журнал международные отношения. http://oaji.net/articles/2015/561-1422258584.pdf 317 8 апреля 2010 года в Праге был подписан Договор между Российской Федерацией и Соединенными Штатами Америки о мерах по дальнейшему существенному сокращению и ограничению стратегических наступательных вооружений. Он заменил Договор о СНВ 1991 года.10 Война 2014 года на Украине способствовала пересмотру двусторонних отношений, точнее принятию многочисленных санкций американской стороной против России. Начало этому было положено исполнительным указом президента США Б. Обамы от 6 марта 2014 года, в соответствии с которым были введены санкции против российских официальных лиц и организаций, «угрожающих суверенитету и территориальной целостности Украины». В целом же секторальные санкции коснулись трех секторов российской экономики  ТЭК, банки, оборонная промышленность. Самый масштабный раунд санкций был начат 16 июля 2014 года.11 Следует отметить, что санкции в отношении России принимаются и по сей день. Сразу после избрания нового президента США Дональда Трампа, между президентами состоялся разговор, в котором обе стороны признали, что отношения между двумя странам находятся на рекордно низком уровне. США и Россия обещали сотрудничать в пользу активной совместной работы по их нормализации и выведению в русло конструктивного взаимодействия по самому широкому кругу вопросов».12 Несмотря на эти утверждения, в недавно принятой стратегии национальной безопасности США Россия рассматривалась в качестве угрозы национальным интересам Америки. Надежды на сближение с Москвой оказались минимальными. По сути, и эта стратегия явилась больше продолжением внешнеполитического курса США, нежели высказываниями Трампа в его предвыборной кампании. В нынешний неспокойный момент в международной политике можно назвать две наиболее важные проблемы трансатлантического альянса - экспансионизм России и исламский радикализм исходящий от Ближнего Востока. Эти проблемы коренным образом изменили условия безопасности на востоке и юге Европы. Кавказ, вместе с Центральной Азией, является важным фактором воздействия и давления в обоих направлениях. Исходя из вышесказанного, для США Кавказ и Центральная Азия являются оплотами против Москвы и исламского радикализма Ближнего Востока. Таким образом, западное влияние в регионе находится на рекордно низком уровне. Параллельно с уменьшением влияния Запада в регионе, угрозы для региональной безопасности значительно выросли, угрожая его долгосрочной жизнеспособности и, в свою очередь, негативно влияя на важные интересы Запада. В этой работе утверждается, что сложившаяся ситуация является результатом серии аналитических провалов и отсутствия стратегического видения, а также многочисленных тактических ошибок. Вместе, они глубоко подорвали позицию Запада в регионе. Соединенные Штаты могут многое выиграть и мало теряют от более стратегического подхода к этому региону и к более активному преследованию своих интересов. Главными глобальными игроками и конкурентами на Южном Кавказе, как и во всем мире, являются США и Россия. США не собираются уступать позиции России, которая заявляет о себе в качестве глобального игрока в мировой политике. Cписок литературы 1. Бжезинский Зб. Великая Шахматная доска. Москва. Международные отношения. 1998, c. 51, 128 2. Бирюкова О. В., Политика «Перезагрузки» как новый этап российско-американских отношений журнал международные отношения. http://oaji.net/articles/2015/561-1422258584.pdf 3. Бочарников Игорь Валентинович Антироссийские санкции США ‒ «перегрузка» отношений с Россией http://nic-pnb.ru/analytics/peregruzka-otnoshenij-s-rossiej/ 4. ВНЕШНЯЯ ПОЛИТИКА И БЕЗОПАСНОСТЬ СОВРЕМЕННОЙ РОССИИ 1991-2002, хрестоматия Том 4, Москва, 2002, с. 9 5. Договор между РФ и США о мерах по сокращению СНВ 2010 года https://ria.ru/spravka/20150408/1056961326.html 6. Договоры СНВ-1 и СНВ-2. История вопроса. https://ria.ru/politics/20091205/197064278.html 7. Концепция национальной безопасности России 2000 года. http://www.ng.ru/world/2000-07-11/1_concept.html 10 Договор между РФ и США о мерах по сокращению СНВ 2010 года. https://ria.ru/spravka/20150408/1056961326.html 11 Бочарников Игорь Валентинович Антироссийские санкции США ‒ «перегрузка» отношений с Россией http://nic-pnb.ru/analytics/peregruzka-otnoshenij-s-rossiej/ 12 Хартия российско-американского партнерства и дружбы//Дипломатический вестник. 1992, №13-14, Июль. c. 10 318 8. Кэмп-Дэвидская декларация Президента Росси Б. Ельцина и Президента США Дж. Буша о новых отношениях // Внешняя политика России:сборник документов. 1990-1992. М.: Международные отношения. 1996, c.225 9. СНВ II. https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%9D%D0%92-II 10. Телефонный разговор с избранным президентом Соединённых Штатов Америки Дональдом Трампом. http://www.kremlin.ru/events/president/news/53255 11. Хартия российско-американского партнерства и дружбы//Дипломатический вестник. 1992, №13-14, Июль. c. 10 Xülasə Məqalədə Sovet İttifaqının süqutundan sonra, Rusiyanın hakim mövqeyini itirməsindən və iki böyük dövlət arasında yeni bir münasibət modelinin ortaya çıxmasından, super güc dövlətinin yaranmasından bəhs edilir. ABŞ- Rusiya dövlətlərinin 90-cı illərdən bu günədək münasibətlərində ziddiyyətlər və gərginliklərin mövcüd olması qeyd olunur, həmçinin ikitərəfli münasibətlərdə hazırkı vəziyyətin bir sıra analitik uğursuzluqların, strateji bir görmə çatışmazlığının və çox sayda taktiki səhvlərin nəticəsi kimi təqdim edilir. ABŞ-Rusiya maraqlarının toqquşmasına səbəb olan Cənubi Qafqaz regionunun kiçik ölçüyə baxmayaraq, dünya və regional güclərin siyasətində strateji əhəmiyyətli bir rol oynamasına da toxunulur. Məqalədə ikili münasibətlərdəki ciddi problemlərin və qarşıdurmaların mövcud olmasına baxmayaraq, Rusiya-Amerika əlaqələrinin qurulması beynəlxalq münasibətlərdəki sabitlik və problemlərin həll edilməsi, məsələn, silahsızlanma, münaqişələrin qarşısının alınması, terrorizm və iqtisadi əməkdaşlığa zəmanət verməsi qeyd edilir. Summary The article mentions the loss of Russia's dominant position after the collapse of the Soviet Union and the emergence of a new model of relations between the two big powers, the creation of a super-power state. Contradictions and tensions exist in US-Russian relations since the 1990s, and mentions that the current situation in bilateral relations is a result of several analytical failures, strategic vision deficiencies and numerous tactical mistakes. Despite of its small size the South Caucasus region, which causes the collision of the US-Russia interest, also plays a strategic role in the policy of world and regional powers. Despite the existence of serious problems and conflicts in bilateral relations, the article stresses that the establishment of Russian-American relations is aimed at stabilizing international relations and solving problems, such as disarmament, conflict prevention, terrorism and economic cooperation. 319 VI BÖLMƏ QAFQAZDA SİVİLİZASİYALARIN VƏ MƏDƏNİYYƏTLƏRİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ Ağayeva Ziba AMEA Fəlsəfə İnstitutu, fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, dosent SİVİLİZASİYALARARASI DİALOQDA AZƏRBAYCANIN YERİ VƏ ROLU Açar sözlər: sivilizasiya, identiklik, sintez, milli-mənəvi dəyərlər, etnomədəniyyət, modernləşmə, strategiya. Ключевые слова: цивилизация, идентичность, синтез, национально-моральные ценности, этнокультура, модернизация, стратегия. Keywords: civilization, identity, synthesis, national moral values, ethnoculture, modernization, strategy. Azərbaycan Şərqlə Qərbin qovşağında yerləşsə də onun Şərq sivilizasiyasına mənsubluğu heç bir zaman şübhə doğurmamışdır. Lakin bu heç də dünya mədəniyyətinə, türk-islam sivilizasiyasına böyük töhfələr verən Azərbaycanın sivilizasiyalararası dialoqda özünəməxsus yerinə və roluna maneçilik törətməmişdir. Şərqlə Qərbin qovşağında, tarixi İpək yolu üzərində yerləşən Azərbaycan qədim zamanlardan bu günədək sivilizasiyalar arasında birləşdirici rol oynayıb. Azərbaycan tədqiqatçısı Ə.Həsənovun sözləri ilə desək: “Azərbaycanın geosiyasi ərazisi Şərqlə Qərbin, Avropa ilə Asiyanın birləşdiyi, islam sivilizasiyasının sərhədlərinin bitdiyi və xristianlığın sərhədlərinin başlandığı mədəni-mənəvi təmas məkanıdır”1 Məlum məsələdir ki, Azərbaycan müstəqil sivilizasiya daşıyıcısı deyil, Şərqin bir parçasıdır. Lakin bununla yanaşı Azərbaycan qərbləşməyə meylli olsa da, öz şərqlı mahiyyətini heç bir zaman itirməyib və müxtəlif məqamlarda özündə Şərqlə Qərbin sintezini ehtiva edib və edir. Hazırda elmi ictimaiyyəti daha çox müasir dünyada Azərbaycanın yeri və rolu, identikliyi məsələsi düşündürür. Bu məsələdə Azərbaycan elmi ictimaiyyətinin fikri yekdildir. Azərbaycan alimləri Qərbə inteqrasiyaya böyük önəm versələr də, milli-mənəvi dəyərlərimizdən imtina heç bir zaman gündəmdə olmayıb. Azərbaycanın Şərqə deyil, məhz Qərbə inteqrasiyasının səbəbləri də elmi ictimaiyyətə aydındır. İdentikliyimizi, ruhumuzu qoruyub saxlamağın yeganə yolu Şərqlə Qərbin sintezini yaratmaqdır. Heydər Əliyev: “xalqın birliyini və milli identikliyinin saxlanmasının zəruriliyini” dəfələrlə qeyd etmişdir. Zamanın cağırışlaına yalnız xalqın ümumi məqsədlərini, vəzifələrini və dəyələrini nəzərə almaqla cavab vermək mümkündür. Lakin qanunla, sərəncamla mənəviyyatlı olmaq olmaz. Mənəviyyat qanunlara, qadağalara, məhdudiyyətlərə tabe deyil, o, cəmiyyətdə milli-mənəvi dəyərlərin əsaslarının möhkəmliyindən asılıdır. Dünya elmində sivilizasion inkişafın bir-birini inkar edən çoxsaylı konsepsiyaları mövcuddur. Bunlara misal olaraq F.Fukuyamanın “tarixin sonu”, С.Хантингтоnun “sivilizasiyaların toqquşması”, E.Qiddensin “üçüncü yol”, C.Ritserin “makdonaldlaşdırma” konsepsiylarını göstərmək olar. Bu konsepsiyalar ətrafında aparılan təhlillər onu göstərir ki, bu konsepsiyalardan hər biri öz-özlüyündə birtərəfli olduğundan, bəşəriyyətin yaşaması və dayanıqlı inkişafı üçün əslində senari hesab oluna bilməz. Təhlil etdiyimiz problem yalnız inkişaf etməkdə olan dövlətlərə deyil, eləcə də ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Almaniya və digər inkişaf etmiş ölkələrə də aiddir. “Hara baxsan hər yerdə insanlar özlərindən soruşur: “Biz kimik?”., “Hardanıq?”, “Kim bizdən deyil?”. Bu tip suallar yalnız öz milli dövlətlərini yaratmağa cəhd göstərən xalqlara deyil, bir çox başqa xalqlara da aiddir”2. Müasir dövrdə sivilizasion identiklik böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu məsələ dünyanın sivilizasion rəngarəngliyində, başqa sözlə qlobal mənzərəsində sənin ölkənin yerinin və mövqeyinin dərkinin zəruriliyi məsələsi gündəmə gələndə daha da aktuallaşır. Məsələn, Azərbaycanın sivilizasion və sosiomədəni identikliyini təhlil edərkən onların mahiyyətini mürəkkəbləşdirən bəzi məqamlar (öz keçmişi, qədim tarixi ilə bağlı bəzi mübahisəli, ziddiyyətli fikirlərin mövcudluğu və s.) üzə çıxır. Lakin belə məqamlar heç də Azərbaycanın sivilizasion identikliyinin müəyyənləşdirilməsi məsələsinə kölgə salmır. Qloballaşan dünyanın müasir reallıqları Azərbaycan cəmiyyətində baş verən proseslərin mahiyyətini dərk etməyə, dünyada gedən proseslərdə Azərbaycanın yerini və rolunu müəyyənləşdirməyə ehtiyac yaradır. 1 Həsənov Ə. Azərbaycanın müasir geosiyasi inkişafı: mövcud vəziyyət və perspektivlər. // “Geostrategiya” jurnalı, Bakı, mart 2011, N1, s.10-20. 2 Хантингтон. С. Столкновение цивилизаций. М.: АСТ, 2004, 603c. 320 Bugünkü günə formalaşmış təsəvvürlər göstərir ki, sivilizasion identikliyin təhlilini öz tarixi və əsaslandırılması olan “sivilizasiya” anlayışının çoxmənalılığının və variantlığının təhlilindən başlamaq lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, dünya elmində müəyyən zaman daxilində və yer kürəsinin müəyyən bir hissəsində mövcud olmuş dayanıqlı sosial-mədəni cəmiyyətlər sivilizasiya kimi qəbul edilir. A.Toynbinin ifadəsi ilə desək, “bu formasiyalar ayrıca millətdən çox böyük, lakin bütün bəşəriyyətdən az kiçikdirlər”3. Sivilizasiyaya dair (mədəniyyət kimi) yüzlərlə tərif olsa da, son nəticədə bunların hamısı bir obyektiv faktı etiraf etməli olur, bu onların özünəməxsus dayanıqlı sosial, maddi və mənəvi dəyərlərə malik olmasıdır. Fikrimizə görə sivilizasiyanın konkret formasının yaranması və formalaşması yalnız o mərhələdə mümkün olur ki, o özündən əvvəlki sosial-mədəni birliklərin yaratdığı dəyərlərdən fərqli, bəşəriyyətin inkişafına öz töhvəsini verə biləcək, tarixdə iz qoyacaq dəyərlər yaratmağa qabil olsun. Sivilizasiyanı geniş mənada bəşər tarixində barbarlığın sivilizasiya ilə əvəz olunduğu və bəşəriyyət mövcud olduğu qədər yaşayacaq xüsusi mərhələ kimi nəzərdən keçirmək olar. Başqa mənada sivilizasiya – dünya sivilizasiyalarının dövrü dəyişkənliyi bəşəri inkişaf dinamikasında tarixi mərhələ kimi nəzərdən keçirilir4. Müasir dünyada sivilizasion identiklikliyin müəyyənləşdirilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu məsələ ən çox dünyanın sivilizasion rəngarəngliyində Azərbaycanın yeri və rolunun dərk edilməsinin zəruriliyini gündəmə gətirir. Dar mənada sivilizasiya anlayışı adı altında böyük tarixi zaman kəsiyində özünəməxsusluğu və bütövlüyü saxlamağı bacaran hər hansı insanlar qrupunun və ya ölkələrin dayanıqlı sosio-mədəni birliyi nəzərdə tutulur. Elmi ədəbiyyatda “sivilizasiya” terminindən geniş mənada yer kürəsini məskunlaşdıran və dünya sosiumunun ziddiyyətli birliyini təşkil edən lokal və regional müxtəlifliyin göstərilməsi üçün istifadə olunur. Sivilizasiyanın belə izahı lokal sivilizasiyanın inkişafının bütün müxtəlifliyini və dinamikasını əks etdirir, yəni, mədəniyyətlərin, milli-mənəvi dəyərlərin və maraqların, tarixi talelərinin oxşarlığı, ən vacibi isə ərazi və sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinin yaxınlığı ilə birləşən millətlərin, etnosların cəmini nəzərdə tutur. N.Y.Danilevskiy, O.Şpenqler, A.Toynbi, C.Xantinqton özlərinin sivilizasion konsepsiyalarında mədəniyyət və sivilizasiyanın inkişaf xüsusiyyətlərini bu və ya digər xalqın mənəvi əsaslarından çıxış edərək nəzərdən keçirmişlər. Sivilizasiyanın bütün konsepsiyalarında təhlil olunan reallığın spesifikası, demək olar ki, ya mədəniyyət, ya da onun ayrı-ayrı xüsusiyyətləri ilə müəyyənləşir. Sivilizasiya ideyalarına geniş yer verən və ilk dəfə olaraq sivilizasion identiklik məsələsini qaldıran alim S.Xantinqton olmuşdur. C.Xantinqtonun fikrinə görə obyektiv şəkildə ümumi xüsusiyyətləri: dil, tarix, din, adətlər, institutlar, eləcə də insanların subyektiv identifikasiyası ilə müəyyənləşən “sivilizasiya- ən yüksək səviyyəli mədəni birlikdir, insanlarınən geniş səviyyəli mədəni identikliyidir”5. Xantinqton səkkiz müasir sivilizasiyanı müəyyənləşdirir: qərb, konfusian, yapon, islam, induist, pravoslav-slavyan, latınamerikası, afrika. Onun fikrinə görə bəşər tarixinin sonrakı gedişi bu sivilizasiyaların qarşılıqlı təsirindən asılıdır. Xantinqton “sivilizasiya” anlayışının bir-neçə mənasını fərqləndirməyi təklif edir: 1. vəhşilik və barbarlıq vəziyyətlərinin ardınca başlayan və maddi istehsalın inkişafının kifayət qədər yüksək səviyyəsivə insan həyatı üzərində nəzarətin və özünənəzarətin yüksək dərəcəsi ilə səciyyələnən ümumdünya-tarixi proses mərhələsi; 2. mənəvi dəyərlər sferası kimi mədəniyyətə qarşı duran cəmiyyətin maddi, utilitar-texnoloji tərəfi; 3. ağıl və ədalət prinsiplərinə əsaslanan, cəmiyyət kimi anlaşılan ictimai inkişaf idealı; 4. vahid dünya sivilizasiyasını formalaşdıran, bəşəriyyət və cəmiyyətin bütövlükdə inkişafı; 5. konkret zaman kəsiyində (lokal sivilizasiya) müəyyən xalqın mədəniyyət sinonimi; 6. insanların mədəni identikliyinin yüksək səviyyəsini əks edən, daha geniş sosiomədəni birlik; 7. insan cəmiyyətinin deqradasiyası və tənəzzülü dövrü6. Sivilizasiyada önəmli olan - bəşəriyyətin durmadan artan tələbat və imkanlarının bu prosesin qanunvericilik əsasında təminatı üçün texnologiyaların fasiləsiz dəyişməsidir. Göründüyü kimi insanların mədəni identikliyinin yüksək səviyyəsi sivilizasiyanı şərtləndirən əsas məsələlərdən biridir. Bu günə qədər sivilizasiya identikliyinin tədqiqi sahəsində bir ənənə yaranmışdır. Azərbaycanın sivilizasion identikliyinə gəldikdə isə qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan Şərqlə Qərbin qovşağında, hər iki mədəniyyətin qarışdığı məkan olsa da, bütövlüklə İslam sivilizasiyasına aid bir ölkədir. Şərqin bir parçasıdır. Azərbaycanın həm Şərq, həm də İslam mədəniyyətinə məxsusluğu, ayrı-ayrılıqda bizim cəmiyyətimizin sosio-mədəni özünəməxsusluğunu və inkişafını müəyyənləşdirmişdir. Deməli, sivilizasion identiklikdən danışarkən, Azərbaycan cəmiyyəti bütövlükdə təhlil olunmalıdır. Bu zaman sivilizasiya adı al3 Тойнби А. Постижение истории. М.: Прогресс, с. 1990, 808 Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Dərslik. Bakı, 2015, s. 13. 5 Хантингтон. С. Столкновение цивилизаций. М.: АСТ, 2004 6 Лисичкин В.А., Шелепин Л.А. Глобальная империя Зла. М.: Крымский мост-9Д, 2001, c. 445 4 321 tında məkan və zaman etibarı ilə milli dövlətlərdən daha geniş olan etniklərarası meqacəmiyyətlər başa düşülməlidir; bu qurumlar statik deyillər, mədəniyyətlərarası qarşılıqlı təsirdə və mübadilə əsasında təkamül tapmış dinamik cəmiyyətlərdir. Sivilizasion identikliyi analitik olaraq konseptual şəkildə fərdlərin, qrupların, xalqların müəyyən sivilizasiya daxilində yerinin, rolunun, bağlılığının və münasibətlər sisteminin eyniləşdirilməsini ifadə edən, sosial-siyasi nəzəriyyənin kateqoriyası kimi müəyyənləşdirmək olar. Bu müəyyən sivilizasiya daxilində identifikasiyanın (özünəməxsusluğun) yüksək səviyyəsidir, özünəməxsusluğun son həddi yalnız ümumplanetar miqyasda ola bilər. Onun əsasında uzun müddət bir regionda məskunlaşmış eyni tarixi tale yaşayan, qohum mədəni dəyərlərlə, norma və ideallarla bağlı olan müxtəlif xalqların, müxtəlif mədəniyyətlərin, insan kollektivlərinin böyük etniklərarası meqabirliyi durur. Qeyd etmək lazımdır ki, identifikasiya – eyni zamanda həm obyektiv, həm də subyektiv prosesdir. İnsanların identikliyi və bu identikliyin digər insanlar tərəfindən necə qəbul edilməsi və ya qəbul edilməməsi identifikasiyanın subyektiv tərəfini təşkil edir. Azərbaycan identikliyinin tədqiqində onun sivilizasion mənsubiyyətinin araşdırılmasında Azərbaycanın bir ölkə olaraq formalaşması tarixi və Azərbaycan cəmiyyətinin modernləşməsinin müasir xarakteri ilə yanaşı, sovet dönəmində millət-dövlət, eləcə də müasir şəraitdə Azərbaycan cəmiyyətinin sosiomədəni identikliyinin transformasiyasının çoxtərəfli sahələrinin araşdırılması xüsusi rol oynayır. Tədqiqatlar göstərir ki, sivilizasion identikliyin formalaşmasına təsir göstərən amillər sırasında ilk növbədə, sosiomədəni (daxili) amillərin təbii-iqlim və geosiyasi (xarici) amillərlə müqayisəli təhlili məqsədəuyğundur. Əgər xarici (təbii-iqlim və geosiyasi) amillər sivilizasiyaya sanki uyğunlaşırsa, daxili (sosiomədəni) amilləri sivilizasiya özünün təkamül prosesində formalaşdırır və ona sosiomədəni özünəməxsusluq verir. Sivilizasion identikliyi formalaşdıran amillər sırasında iqtisadi və siyasi amillər də xüsusi yer tutur. Bu həmin amillərin sivilizasion identikliyin xarakterinə təsirinin birmənalı olmamasında üzə çıxır. Bir tərəfdən sivilizasiya özünəməxsus iqtisadi və siyasi quruluşla xarakterizə olunur. Digər tərəfdən cəmiyyətin iqtisadi və siyasi sistemləri sivilizasiyanın mövcud olduğu zaman kəsiyində dəyişə bilir. Bununla yanaşı müxtəlif sivilizasiyalar şəraitində iqtisadi və siyasi sahələrdə spesifik davranış stereotipləri yaranır ki, bunlar da tədricən müəyyən dərəcədə dayanıqlığını saxlamağı bacaran, duruş gətirən adət və ənənə formasını alır. Beləliklə, sivilizasion identiklik müəyyən sosiomədəni birlik çərçivəsində fərdlərin, qrupların, etnos və konfessiyaların bir-birilərinə oxşaması, başqa sözlə desək özlərini eyniləşdirməsi kimi anlaşıla bilər. Bu cəmiyyətin sivilizasion xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən formayaradan amillərin vərəsəlik problemi olub, xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki, bu yalnız Azərbaycan cəmiyyətinin sivilizasion identikliyinin müəyyənləşdirilməsinə deyil, eləcə də bütün cəmiyyətlərə aiddir. Sivilizasion identikliyin əsas problemlərindən biri sivilizasiyanın “mərkəz-əyalət” nisbəti məsələsidir. Bu məsələnin tədqiqi sivilizasiyanın yayıldığı məkanı açmağa, böyük ərazi areallarını, mədəniyyətin yayılmasının etnomədəni xüsusiyyətlərini, bütövlükdə sivilizasion identikliyin mahiyyətini anlamağa imkan verir. Azərbaycan ərazi baxımından altı ölkə ilə həmsərhəddir. Respublikamız şimalda Rusiya, şimali-qərbdə Gürcüstan, qərbdə Ermənistan, cənubda İran, cənub-qərbdə Türkiyə, şərqdə Xəzər dənizi vasitəsilə Türkmənistan və Qazaxıstanla həmsərhəddir. Bu baxımdan Azərbaycan iki sivilizasiya islam, xristian – pravoslav-slavyan sivilizasiyaları ilə həmsərhəd olsa da, Ermənistanın Qərb sivilizasiyasına mənsubluğu şübhə və mübahisə doğaran məsələsə olaraq qalır. Lakin bununla belə bütün bunlar sərhəd zonalarda yaşayan əhalinin identikliyinə təsirsiz ötüşmür. Bu səbəbdən Azərbaycan cəmiyyətinin rəngarəng mikroidentikliyi milli mentallığın regional xüsusiyyətlərinə əsaslanan sivilizasiyanın “mərkəz-əyalət” qarşılıqlı təsir problemini yaradır. Bu məsələdə əsas yeri mərkəz və əyalət arasında mədəni-siyasi qarşılıqlı təsir tutur. Bu məsələnin təhlilində vacib məqamlardan biri fərd, etnos və ya dövlətin sivilizasion identikliyinin hər hansı sivilizasiyaya mənsubluğunun müəyyənləşdirilməsidir. Bu kontekstdə sivilizasion və geosiyasi identikliyi bir-birindən fərqləndirmək zəruridir. Sivilizasion identiklik fərdin, etnosun və ya dövlətin müəyyən sivilizasiyalara mənsubluğunu ifade edirsə, geosiyasi identiklik – dövlətin, onun daxili və xarici əlaqələrinin əsas tərəflərini müəyyənləşdirən coğrafi əlamətlərinin atributudur. Bu identikliklər fərqli olsa da, bir-biri ilə əlaqəlidir. Qədim tarixə, adət və ənənələrə, zəngin irsə malik olan Azərbaycan ümumdünya mədəniyyət xəzinəsinə böyük tövhələr vermişdir. Bizim eranın I minilliyindən başlayaraq II minilliyin ortalarına qədər transkontinental ticarət yolu olan Çindən Orta və Ön Asiya ölkələrinə aparan böyük ipək yolu (Çin, Yaponiya, Hindistan, Monqolustan, İran, Özbəkistan, Tacikistan, Azərbaycan və digər ölkələr) çarpaz şəkildə keçən tarixi ticarət marşrutu olaraq, Avropa və Asiya dövlətləri və xalqları arasında əlaqələrin yaranmasına kömək etmişdir. Bu ölkənin genezisinin, dövlətçiliyinin, incəsənətinin, mədəniyyətinin və memarlığının təkamülünün bütün mərhələlərini özündə birləşdirən unikal tarixinin formalaşmasına bir çox hallarda təsir göstərmişdir. Bütün bunlar eyni zamanda Azərbaycanın sivilizasion identikliyinin polietnik olmasını şərtləndirmişdir. Sivilizasion identikliyin əsasında bütöv bir xalqın və ya qohum xalqlar qrupunun mədəni-tarixi özünüdərki durduğundan onun əsas xüsusiyyəti sosial identikliyin yüksək səviyyəsini əks etdirir. Qloballaşmanın 322 səbəb olduğu sivilizasion böhran bəşəriyyətin iqtisadi və siyasi tərəflərindən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olduğundan bunlar prosesin daha da güclənməsinə və dərinləşməsinə səbəb olmuşdur. Aydın görünür ki, qloballaşmaya, əsasında heç də müxtəlif mədəni nümunələr arasında konstruktiv dialoq və bağlantıların olmadığı universal ümumdünya mədəniyyətinin yaradılmasına cəhd, mədəniyyətlərin unifikasiyasına, standartlaşdırılmasına, nəticədə isə milli mədəniyyətlərin süqutuna xidmət edir. Azərbaycanda müstəqillik dövrünün ilk illərindən başlayaraq milli mədəniyyətin və mentalitetinin saxlanılması bir dövlət strategiyasına çevrildi. Bu strategiyaya uyğun olaraq, Azərbaycan nə qlobal proseslərin qanunauyğunluqlarına, nə də sivilizasion inkişafın xüsusiyyətlərinə tabe olmadı. Azərbaycan özünün geosiyasi və geomədəni mövqeyinə uyğun olaraq öz tarixi, mədəni sivilizasion identikliyini, dayanıqlığını, çoxmədəniyyətliliyini, çoxkonfessiyalılığını, milli-mənəvi dəyərlərini qoruyub, saxlaya bildi. Bütün bunlar müasir dünyanın çağırışlarına cavab verməkdə, ölkənin modernləşməsində mühüm amilə çevrildi. Azərbaycanın sivilizasion identikliyinin formalaşmasında etnomədəni və mənəvi aspektlərin təsirini xüsusilə vurğulamaq lazımdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi milli identikliyimizin formalaşmasında türkçülük və islamçılığın vəhdəti əsas rol oynasa da, bu proses kənar amillərin təsiri olmadan ötüşməmişdir. Burada Rusiya amilini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Rusiya amilinin Azərbaycana həm neqativ (imperiya siyasəti, ruslaşdırma, antitürk siyasəti və s.), həm pozitiv (maarifçilik, Qərbə açılan pəncərə və s.), Sovet dönəmində isə həm də əhalinin kütləvi şəkildə savadlılaşdırılması ilə yanaşı, ateizm, milli mənəvi dəyərlərdən uzaqlaşma, yadlaşma, şüurların vahid ideologiya çərçivəsində standartlaşdırılması və s. kimi amillər təsir göstərmişdir. Bütövlükdə keçmiş SSRİ-də yüzdən artıq xalq, etnik qrup yaşadığından “beynəlmiləlçilik” və “xalqlar dostluğu” ölkənin əsas ideyaları kimi təbliğ olunurdu. Müasir multikulturalizm, keçmiş SSRİ-də “sosialist mədəniyyətinin milli forması” anlamında real siyasi xətt kimi həyata keçirilirdi. Əslində isə bu şüar altında imperiya siyasətinin tərkib hissələrindən biri olan ruslaşdırma reallaşdırılırdı. “Azərbaycan hər nə qədər böyük sivilizasiyalar arasında yer alsa da Sovet İttifaqının uzun müddətli və hakim siyasəti dövrlərində digər respublikalarda olduğu kimi ölkəmizdə də üst və alt mədəniyyətlər formalaşmışdır. Üst mədəniyyətin əsas təmsilçisi təbii ki, rus xalqı və onun dili olan rusca idi, alt mədəniyyətə isə respublikalarda aparıcı millətin dili altında özlərini ifadə etməyə çalışan xalqlar yer almaqdaydı. Nəticə etibarı ilə bu respublikalarda iki mədəniyyət daha əhəmiyyətli olmuşdur. Bu səbəblə keçmiş Sovet respublikalarında puliralizm, milli-mədəniyyət tam mənasıyla öz əksini tapmamışdır. Elə bunun nəticəsidir ki, Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra bu respublikaların xalqlarında milli oyanış və özünüdərk hadisələri baş qaldırır”7. Hal-hazırda Azərbaycan lazımi səviyyədə tanınsa da, hələ ki, bir çoxları, xüsusilə Şərq-müsəlman aləmi yenə də Azərbaycana rus bölgəsi kimi baxır. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan kiçik dövlət olsa da, etnomədəni siması rəngarəngdir. Azərbaycanda multikulturallığın kökləri qədim dövrlərə gedib çıxır. Ölkənin cənub, qərb, şimal bölgələrində yaşayan azsaylı xalqlar əsrlərlə buralarda məskunlaşmış və öz identikliklərini qoruyub saxlaya bilmişlər. Deməli, Azərbaycanda multikulturallıq tarixin sınaqlarında üzü ağ çıxaraq, siyasətə çevrilməmişdən öncə bir ənənə olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrdə dünyanın bir çox ölkələrində yaşayan yüzlərlə kiçik xalqların mədəniyyəti assimlyasiyaya uğradığı halda, keçmiş SSRİ ərazisində, o cümlədən Azərbaycanda da ruslaşdırma siyasəti yürüdülsə də, faktiki olaraq heç bir kiçik xalqın, etnosun mədəniyyəti itmədi, ölkənin etnik müxtəlifliyi saxlanıldı, özünəməxsusluğu mühafizə olundu. Düzdür Azərbaycanın multikulturalizm modelini ABŞ, Fransa və ya Almaniyanın multikulturalizm modelləri ilə eyniləşdirmək olmaz. Azərbaycan multikulturalizminin öz spesifik xüsusiyyətləri mövcuddur. Məsələn, Azərbaycana keçmiş sovet ölkələrindən gələn miqrantlarla yerli əhali arasındakı mədəni fərqin minimal olması, miqrantların yerli əhali ilə asan ünsiyyət qura bilməsi, bu səbəbdən adaptasiyanın yüngüllüyü və s. XX-XXI əsrlərdə etnik amil dünyada xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan bu sahədə tarixi təcrübəsi olan bir ənənəvi multikultural dövlət kimi, bəşəriyyətin siyasi zorakılıq üzərində deyil, mədəni varislik və çoxmədəniyyətliliyin saxlanmasının üstünlüyü şəraitində inkişafa doğru hərəkətini müəyyənləşdirə bilir və milli mənəvi dəyərlərə söykənən multikulturalizm siyasətini yürüdür. Liberal dəyərlərin hakim kəsildiyi bir dövrdə insan hüquq və azadlıqları da kifayət qədər artmışdır ki, bunlar da öz əksini hüquqi sənədlərdə tapır. Lakin faktiki vəziyyət bir çox ölkələrdə qanunlara uyğun gəlmədiyindən, bir çox hallarda reallığı əks etdirmir və belə halda qanunlar hüquqi qüvvəsini itirir. Bununla yanaşı normal şəraitdə hüquqi sənədlər fəaliyyət üçün əsasdır. Belə sənədlərdən biri konstitusiyadır. 7 Vəliyeva Z. Rzazadə E. Kərməslər və milli-mədəniyyət. s.128-130. Mədəni müxtəliflik sosial-siyasi dəyər kimi. Kulturoloqların II Milli Forumu (Beynəlxalq elmi-praktik konfrans). Bakı, 3 iyul 2010, s. 505 323 Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqların hamısını çoxəsrlik tarixi inkişafın nəticəsi kimi ümumi tale və müqəddərat, ümumi sivilizasion identiklik birləşdirir. Hər bir ölkənin identikliyinin formalaşmasının konkret xüsusiyyətləri həmin ölkənin konstitusiyasında öz əksini tapır. Məsələn, milli identikliyin dövlət tərəfindən müdafiəsinin təminatı məsələsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında öz hüquqi əsasını tapmışdır8.Konstitusiyamızda xalqın identikliyi, ruhu, mentaliteti, multikulturallığı, tolerantlığı bütövlükdə xarakteri üzə çıxmışdır. Bunlar öz əksini əsas göstəricisi kimi dövlət dili Azərbaycan dili (maddə 21) bəyan edilsə də, elə həmin maddənin II bəndində “Azərbaycan Respublikası əhalinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir” ifadəsi ilə dövlət digər dillərin müdafiəçisi kimi çıxış edir. Bu məsələ maddə 45-də (Ana dilindən istifadə hüququ) daha geniş şəkildə təsbit edilir və Azərbaycan coğrafiyasında yaşayan hər kəsin dil identikliyinin qorunmasına təminat verilir: I. Hər kəsin ana dilindən istifadə etmək hüququ vardır. Hər kəsin istədiyi dildə tərbiyə və təhsil almaq, yaradıcılıqla məşğul olmaq hüququ vardır. II. Heç kəs ana dilindən istifadə hüququndan məhrum edilə bilməz. Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün xalqların mədəni identikliyinin saxlanılmasına təminat verilir. Dini identiklik məsələsi ölkəmizdə Azərbaycan Konstitusiyası (maddə 48) və “Dini etiqad azadlığı haqqında” qanunla tənzimlənir. Azərbaycanda coğrafiyasında müxtəlif xalqların yaşaması tarixi qanunauyğunluqdur. Əhalisinin əksər hissəsi müsəlman olsa da, bununla belə cəmiyyət – canlı, dəyişkən orqanizm olduğundan onun normal fəaliyyətinin tənzimlənməsi vacib şərtlərdən biridir. Azərbaycan Konstitusiyası cəmiyyətdə tolerantlığın, konsensusun, həmrəyliyin, vahid mənəvi ab-havanın saxlanmasına xidmət göstərir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: Qanun, 2009, 63 s. 2. Həsənov Ə. Azərbaycanın müasir geosiyasi inkişafı: mövcud vəziyyət və perspektivlər. //“Geostrategiya” jurnalı, Bakı, mart 2011, N1, s.10-20. 3. Həsənov Ə.M.. Azərbaycanın geosiyasəti. Dərslik. Bakı, 2015, 1055 s. 4. Хантингтон. С. Столкновение цивилизаций. М.: АСТ, 2004, 603 c. 5. Лисичкин В.А.,Шелепин Л.А. Глобальная империя Зла. М.: Крымский мост-9Д, 2001, 445 c. 6. Тойнби А. Постижение истории. М.: Прогресс, 1990, 808 c. 7. Vəliyeva Z. Rzazadə E. Kərməslər və milli-mədəniyyət. s.128-130. Mədəni müxtəliflik sosial-siyasi dəyər kimi. Kulturoloqların II Milli Forumu (Beynəlxalq elmi-praktik konfrans). Bakı, 3 iyul 2010, 505 s. Sivilizasiyalararası dialoqda Azərbaycanın yeri və rolu Xülasə Məqalədə müasir dünyada Azərbaycanın yeri və rolu, sivilizasion identikliyi, Azərbaycan cəmiyyətinin modernləşməsinin müasir xarakteri ilə yanaşı, sovet dönəmində millət-dövlət, eləcə də müasir şəraitdə Azərbaycan cəmiyyətinin sosiomədəni identikliyinin transformasiyasının çoxtərəfli sahələrinin araşdırılması xüsusi rol oynayır. Место и роль Азербайджана в межцивилизационном диалоге Резюме В статье рассматривается вопрос цивилизационной идентичности Азербайджана как тип цивилизации, этногенез национальной цивилизационной идентичности, а так же современный характер модернизации азербайджанского общества, многоэтнические области трансформации социокультурной идентичности азербайджанского общества в советский период и на современном этапе. The role and place of Azerbaijan in the dialogue among civilizations Summary In the article, civilized identity of Azerbaijan, its role and place in the world, as well as, the modern character of Azerbaijani society and the investigation on the transformation of socio-cultural identity of Azerbaijani society during the Soviet period and in modern time is emphasized. 8 Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: Qanun, 2009, s. 63 324 Allahyarova Tahirə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin Daxili siyasətin təhlili şöbəsinin müdiri, f.ü.e.d, professor tahirallahyarova@gmail.com CƏNUBİ QAFQAZDA SİYASİ ELİTALAR VƏ SİYASİ FƏLSƏFƏ: ƏNƏNƏ, DİNAMİKA VƏ GƏLƏCƏK ÜÇÜN FORMUL AXTARIŞLARI (MÜQAYİSƏLİ POLİTOLOJİ TƏHLİL) “Biz beynəlxalq əməkdaşlığa öz fəlsəfəmizi gətirmişik. Biz uğurlu siyasətimizlə ölkəmizi gücləndiririk. Əgər bütün tariximizi götürsək, Azərbaycan heç vaxt indiki qədər güclü olmayıb. Bizim uğurlu siyasətimiz-regional təşəbbüslər, enerji, nəqliyyat layihələri geniş mənada beynəlxalq əməkdaşlığı formalaşdırır.”1 İlham Əliyev Azərbaycan Respublikasinin Prezidenti Açar sözlər: Cənubi Qafqaz, Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, siyasi elita, siyasi fəlsəfə, ənənə, dinamika, transformasiya Ключевые слова: Южный Кавказ, Азербайджан, Грузия, Армения, политическая элита, политическая философия, традиция, динамика, трансформация Keywords: South Caucasus, Azerbaijan, Georgia, Armenia, political elite, political philosophy, tradition, dynamics, transformation Giriş Siyasi proseslərdə elitaların həlledici rola malik olması tədqiqatçılar tərəfindən ümumən qəbul olunmuş qənaətdir.2 Xüsusilə də, liberal siyasi modelə malik Qərb cəmiyyətindən Avropa ölkələrindən və ABŞ -dan fərqli olaraq, yaxın tarixə qədər politoloji ədəbiyyatda “ənənəvi” modelə aid olduğu qeyd edilən, yeni demokratiya quruculuğuna keçid alan dövlətlərdə siyasi elitaların prioritet rolu və tarixi missiya daşıması inkar edilməzdir. Məlum olduğu kimi, liberal Qərb cəmiyyətlərində ictimai-siyasi münasibətlərin tənzimlənməsində “ifrat fərdiyyətçilik” paradiqmasından irəli gələn,"aşağıdan"-sosial qruplardan irəli sürülən tələblər və təşəbbüslər əhəmiyyətli rol oynayırlar. Bu təşəbüslər dalğasında tarixdə faşizm rejiminin və s. iqtidarların da hakimiyyətə gəlməsi baş vermişdir. Bundan fərqli olaraq ənənəvi cəmiyyətlərdə elitaya cəmiyyətin uzun müddət tanıdığı, etibar etdiyi qüvvələrin yolu açıq olur. Bir qayda olaraq, xalqın dəstəyi ilə formalaşan siyasi elita- dövlətin, ölkənin taleyini müəyyən edən inkişaf strategiyasını və bütün yeni təşəbbüsləri irəli sürən avanqard qüvvə kimi çıxış edir. Qeyd edilənlər baxımından, ümumilikdə Qafqazda, o cümlədən də, Cənubi Qafqazda son bir əsr müddətində siyasi proseslərdə praktiki olaraq bütün parametrlər üzrə prioritetləri müəyyən edən siyasi elitaların formalaşması və xüsusiyyətlərinin təhlili regionun dərk edilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Milli siyasi elita Siyasi elita və onun rəhbəri- siyasi lider ilk növbədə bütün cəmiyyət sistemi arasında həlledici rola malikdir. Bu kəmiyyət etibarı ilə o qədər də böyük olmayan təbəqədir və tədqiqatlara görə, “ölkənin çoğrafi parametrlərindən, böyüklüyü və ya kiçikliyindən asılı olaraq 1500-2500 nəfər ola bilər. “Elita” anlayışı öz mənşəyini latınca “eligеге” və fransızca “еlitе”-ən yaxşı sözlərindən götürür.XVII əsrdən başlayaraq bu söz seçilmiş insanların, eləcə də imtiyazlı hərbçilərin təsvir etmək üçün işlədilirdi. Müasir anlamda siyasi elita özündə ali (prezident, nazirlər, parlamentdə müxtəlif sahələrin rəhbərləri), orta (parlamentarilər, icra başçıları, merlər və s.) və inzibati elitanı (ali məmurlar və s.) əks etdirir.3 Məlumdur ki, elitalar hər hansı dövlətə təsir etməyin ən mühüm amilidir. Bu baxımdan istər keçmişdə, istərsə də, gələcəkdə siyasi proseslərin sonrakı inkişafının ən əhəmiyyətli amili siyasi elitaların və liderlərin xüsusiyyətləri, missiyaları çıxış edir. 1 https://azertag.az/xeber/1044713 Prewitt K. and Stone A. The Ruling Elites: Elite Theory, Power and Amerikan Democracy. N.Y. 1973; Post J. Personality Types and political decision-making. Washington, 1991; Tucker R. Politics as Leadership. Colombia. 1989; 3 Lasswel G.H. Power and Personality. N.Y., 1976 2 325 Siyasi elitalar və liderlər bir çox funksiyaları yerinə yetirirlər. Onlar milli birliyi, sosial inteqrasiyanı, ən müxtəlif təbəqələrin maraqlarının uyğunluğunu təmin edirlər. Siyasi elitalar və onun liderləri dövlətin hədəfləri və tələblərini formalaşdırır, ona nail olmaq vasitələri və formalarını müəyyən edir və onları xalqa təqdim edirlər. Ümumiyyətlə, elitalar hər hansı bir dövlətə təsir etməyin ən sərfəli yoludur. Bu baxımdan loyal və Qərbpərəst elitaların formalaşdırılması, onların xalqın iradəsi əleyhinə hakimiyyətə gətirilməsi taleyüklü məsələ kimi gündəmdə durmuşdur. Siyasi lider ilk növbədə -cəmiyyətin bütün elita sistemi arasında həlledici rola malik olan siyasi elitasının rəhbəridir. Bu kəmiyyət etibarı ilə o qədər də böyük olmayan təbəqədir və tədqiqatlara görə, ölkənin çoğrafi parametrlərindən, böyüklüyü və ya kiçikliyindən asılı olaraq 1500-2500 nəfər ola bilər. Siyasi elita özündə ali (prezident, nazirlər, parlamentdə müxtəlif sahələrin sədrləri), orta (parlamentarilər, icra başçıları, merlər və s.) və inzibati elitanı (ali məmurlar və s.) əks etdirir. Siyasi liderliyin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də onun inkişaf və islahatlarını həyata keçirə biləcək siyasi elitanı formalaşdırmaq bacarığıdır. Müasir anlamda elitaya iki – dəyər və funksional yanaşmalar üstünlük təşkil edir. Birincinin tərəfdarları elitanın mövcudluğunu bir qrup insanların başqaları üzərində hansı “üstünlüklərə” (ilk növbədə intellektual, mənəvi və s.) malik olmasında, digərləri isə müstəsna olaraq insanların idarəetmə funkjsiyasını yerinə yetirməsi ilə əlaqələndirirlər. Belə mövqe Qərbdə geniş yayılmışdır və cəmiyyətdə ən mühüm rəhbər mövqelərdə, sosial institutlarda aparıcı rol oynayan insanlar elita hesab edilir. Dövləti daimi olaraq islahat prosesləri ilə irəli aparan da, onu durğunluğa və süquta uğradan da siyasi lider və elitalardır. Hətta bir neçə on illər mövcud olan sovetlər quruluşunun da dağılmasının səbəbi çoxlarının vurğuladığı kommunizm olmamışdır. Müasir dövlətlərdən Çin elitasının fəaliyyəti buna misal gətirilir. Son bir neçə onillikdə istər mediada, istərsə də, elmi tədqiqatlarda Çin dövləti, siyasi elitası, onun siyasi fəlsəfəsindən irəli gələn inkişaf xüsusiyyətləri, milli yolu haqqında təhlillərin sayı durmadan artır. Sosializm ideologiyası ilə çox yaxın olan Çin siyasi quruluşu, Çin elitası bu gün həmin quruluşla, dünyanın qlobal gücünə çevrilməkdədir. Dünya birliyi Çinin qlobal proseslərdə getdikcə artan artan roluna şahidlik edir. Xüsusilə də ikiqütblü dünyanın dağılması ilə, beynəlxalq münasibətlər sisteminin XX əsr modelinin, “soyuq müharibənin” bitməsindən sonra formalaşan dünya nizamının artıq keçmişdə qaldığı, dərin böhran və transformasiya prosesinə qərq olması reallıqdır. Qeyd edilənlər dolayısı ilə diqqətləri Çinin üzərinə yönəldib. Bir qisim ölkələri Çinin anti-böhran siyasətin heyran edir, digərlərini isə, yumşaq deyilsə, narahat edir, bəzilərini isə hətta qorxudur, Çin fenomeni ən müxtəlif ideyaların və konsepsiyaların əsaslandırılması üçün istifadə olunur. Cari yüzillikdə daha yüksək davam edən sürətli dəyişikliklər və qeyri-müəyyənliklər fonunda, mövcud çağırışlara Çinin cavabları yenə də fərqli olmaqla yanaşı diqqət mərkəzindədir. Təbii olaraq, nəzərlər həm də, Çin inkişaf yolunun nəzəri-siyasi əsasları üzərinə yönəlmiş, fəlsəfə və dünyagörüşdə onun təməllərinin öyrənilməsi intensiv şəkil almışdır. Ən çox səslənən suallardan biri də budur ki, Çinin inkişaf modeli, onun əsasında duran siyasi fəlsəfə yalnız Çin üçünmü yararlıdır? Başqa dövlətlər, həmçinin qloballaşan dünyada beynəlxalq münasibətlərin ahəngə gətirilməsinə və qlobal idarəçiliyə bu fəlsəfə hər hansı töhfə verə bilərmi?”4 Əlbəttə müxtəlif ölkələrin müxtəlif nümunələri də var. Bütün hallarda isə, əsas məsələ elitalar, onların idarəçilik və islahatlar fəlsəfəsi mövzusuna gəlib çıxır. Müasir elitadan bəhs edilərkən söhbət əsasən milli siyasi elitadan gedir. Yeni dövrdə milli dövlətlərin yaranmasından etibarən siyasi elitalar-milli siyasi elita adlandırılmağa başladı. Milli elitaya: siyasi (dövlət idarəçiliyi sahəsində təmsil edilən), iqtisadi (iri sahibkarlar, iş adamları, şirkət və bankların rəhbərləri), hərbi (generalitet), ideoloji (aparıcı ictimaiyyətşünaslar, ziyalılar, KİV təmsilçiləri), mədəni (ədəbi həyatın aparıcı fiqurları)- daxildir. Siyasi elitanın digərlərindən fərqi ondadır ki, bu çox dinamik fenomendır. Bundan fərqli olaraq iqtisadi, mədəni, elmi və s. elitalar nisbətən daha sabitdir, daha uzunömürlüdür və az mütəhərrik məzmuna malikdir. Milli elitanın ortaya atılması isə daha çox milli varlığı qorumağa xidmət edir milli elitanın yalnız milli dövlətin yaranması ilə birlikdə formalaşdığı məlumdur. Lakin bütün bunlar yalnız o halda mümkündür ki, əvvəla milli dövlət yaransın və sonrakı mərhələdə milli elita öz millətini onun dünyada inkişaf mərhələsinə uyğun olan iqtisadi, sosial və hərbi-siyasi mövqelərlə təmin edə bilsin. “Milli elitanın rolu dövlət müstəqilliyini, mədəni-tarixi dəyərləri, cəmiyyətin milli identikliyini qoruyub saxlamaqdan ibarətdir. Lakin bütün bunlar yalnız o halda mümkündür ki, milli elita öz millətini onun dünyada inkişaf mərhələsinə uyğun olan iqtisadi, sosial və hərbi-siyasi mövqelərlə təmin edə bilsin. Elitanın fəaliyyətinin əsas mənası bundan ibarətdir və onun vəzifəsini millət və dövlət qarşısında məsuliyyət kimi ifadə etmək olar. Onu da başa 4 Defoort C. Is There Such a Thing as Chinese Philosophy? Arguments of an Implicit Debate //Philosophy East and West. Vol. 51. No. 3, Eighth East-West Philosophers' Conference (Jul.,2001), pp. 393—413; Defoort C. Is ‘‘Chinese Philosophy’’ a Proper Name? A Response to Rein Raud // PhilosophyEast & West. Vol. 56. No. 4. October 2006. P. 625 326 düşmək lazımdır ki, milli elitanın təmsilçisi statusu cəmiyyətdə tanınmağı və nüfuz sahibi olmağı, eləcə də elita konsensusunun inkişaf etmiş ölkələrdə mövcud olan iki prinsipinin – demokratiya və xüsusi mülkiyyətin sarsılmazlığının qəbul edilməsini nəzərdə tutur.”5 Siyasi fəlsəfə və elitalar Məlum olduğu kimi, siyasi fəlsəfə- fəlsəfənin bir istiqaməti, bölməsi olub: siyasətə, siyasi dəyərlərə, siyasi gerçəkliyin və həqiqətin mahiyyətinə və siyasi tədqiqatların akademik ilkin şərtlərinə aid olan ideyaları araşdırır. “Siyasi fəlsəfə - dövlətin və hakimiyyətin,vətəndaş kimi insanın hüquqların (haqların) və vəzifələrinin mahiyyətinin hər şeydən əvvəl, fəlsəfi tədqiqi ilə bağlı sahədir.”6 Siyasi fəlsəfə iki minillikdən çox tarixə malikdir, amma bununla belə, o heç də həmişə daimi olaraq fəlsəfi ictmaiyyətin və müzakirələrin diqqət mərkəzində olmamışdır. Tarixi inkişafın konkret mərhələlərində baş verən proseslərlə əlaqədar olaraq, siyasi fəlsəfənin başlıca ideya və təlimlərinə münasibət dəyişir. Bu xüsusilə də dünya siyasi tarixinin kəskin böhran və ya mürəkkəb ziddiyyətlər yaşanan mərhələlərinə aiddir. Qeyd edilənlər aspektində, xatırlatmaq istərdik ki, ötən XX əsr siyasi elmin və siyasi fəlsəfənin görünməmiş intensiv inkişafı, müxtəlif nəzəri müddəa və təlimlərlə zənginləşməsi əsri olmuşdur. Həmin əsrdə bir çox siyasi nəzəriyyələrin görünməmiş miqyasda reallığa tətbiqi, qlobal sosial-siyasi eksperimentlər qismində sosializm, kommunizm, faşizm və s. siyasi sistemlərinin, quruluşlarının qurulmasına cəhdlər edilmişdir. Siyasət haqqında xüsusi elmdən – politologiyadan - fərqli olaraq, siyasi fəlsəfə bu prinsiplərə dünyagörüşü aspektində baxır və onları insanın azadlığı, ədalət, tərəqqi və inkişafı və s. fəlsəfi kateqoriyalarla əlaqələndirilmiş şəkildə tədqiq edir. Özünün müstəqil elm sahəsi kimi yaranmasından, antik Yunanıstandan Heqelə və Marksa qədər siyasi fəlsəfə və nəzəriyyə öz diqqətini həyata keçirilən və ya keçirilməli olan siyasətin dəyərləndirilməsi üzərində cəmləmiş, qurmuşdur. 7 Cənubi Qafqazda siyasi elitalar və siyasi fəlsəfə: bir əsrlik təkamül və dinamikaya nəzər Ötən əsrin mərkəzi hadisələrindən olan, əsrin əvvəllərində və ortalarında baş verən iki dünya müharibəsi, əsrin sonlarında –“soyuq müharibənin” bitməsi, ikiqütblü dünyanın, sosializm sisteminin dağılması, elitaların transformasiyası aspektində də maraq doğurur. Qafqaz regionunun dövlətləri də bu tarixi hadisələrdən yan keçməmişdir. Sirr deyil ki, sosialist sisteminin dağılması ilə, keçmiş sovet məkanında gələcək dövlətçilik modelləri və elitaların istiqaməti Qərbin siyasi gündəmində duran mühüm məsələlərdən olmuşdur. İkiqütblü dünyada “soyuq müharibə” illərinin nəticəsi kimi bəlli dairələrdə, SSRİ-nin dağılmasını sürətləndirən gələcək milli azadlıq hərəkatlarının ssenariləri, gələcək milli liderlərin ideoloqların proqramlarının da fəal şəkildə işlənib hazırlanmasına başlanmışdı. Bununla belə, 90-cı illərdə baş verən proseslər zamanı, ilk vaxtlar SSRİməkanında mütləq olaraq, öz taleyinin sahibi olan suveren milli dövlətlərin yaranması hələlik beynəlxalq münasibətlərin və qlobal güclərin siyasi gündəmində durmurdu.8 Öz coğrafi mövqeyinə görə Qafqaz regionu dünya geosiyasətində əhəmiyyətli rol oynayır. Bu baxımdan bütövlükdə Qafqazın, o cümlədən, Qafqaz respublikalarının siyasi inkişafının tarixi dinamikasının və müasir problemlərinin öyrənilməsi də vacib əhəmiyyətə malikdir . Qafqazda elitalar və siyasi fəlsəfə mövzusuna yanaşmalarda rast gəlinən mövqelər müxtəlifdir. Bununla belə ümumi mövqe də mövcuddur. Adətən Qafqaz regionunda tarixi-siyasi və mədəni təkamüldən söz düşəndə, belə bir ümumi qənaət formalaşmışdır ki, burada hər hahsı proseslərin təhlilində "ənənə və tarix" fundamental amil kimi çıxış edir.9 Rusiyalı politoloq və filosof Aleksandr Duqinin fikrincə, Şimali Qafqazda liderliyin və siyasi elitaların transformasiyası ən çox " sovet vaxtlarına gizlədilmiş və SSRİ-nin dağılmasından sonra aşkar olunmuş "qeyri-müasir", "arxaik" ictimai quruluşu əks etdirir. Müəllif bu transformasiya modelini "arxeomodern" adlandırır.10 Digər bir tədqiqatçı yazır ki, əgər beynəlxalq münasibətlərin aparıcı şəxsləri, liderlər Qafqazın tarixini dərindən anlasaydılar, o zaman burada öz layihələrini daha asan və səmərəli reallaşdıra bilərdilər. Qafqazda "ənənələr, miflər və stereotiplər regional münasibətlərin və həmçinin siyasət, liderlik və hakim elitalar sahəsində" düzgün təsəvvürlərin formalaşmasında əhəmiyyətli çox böyükdür. Bunun əsas səbəbi kimi, Avropa 5 Mehdiyev R. Zaman haqqında düşünərkən və elitanı trasformasiya edərkən: varislik və innovasiyalılıq / “Azərbaycan” qəzeti, dekabr 2008. 6 Strauss L. "What Is Political Philosophy?" and Other Studies. Glencoe, IL: Free Press, 1959. Rpt. Chicago: U of Chicago Press, 1988, p. 22 7 Ə.Tağıyev, D.İsmayılov. İlk həqiqi liberal və müasir siyasi fəlsəfənin atası Con Lokk. Bakı, 2009, s. 43 8 Новицкий И.Я. Управление этнополитикой Северного Кавказa. Краснодар, 2011. 270 с., c. 43 9 До и после Версаля: Политические лидеры и идея национального государства в Центральной и Юго-Восточной Европе. М.: «Индрик», 2009, 432 с., c. 70 10 Александр Д. Археомодерн. 2011// http://dugin.ru/tegi/arheomodern 327 mütəxəssislərinin Qafqazın dərk edilməsində tarixi biliklərinin zəif olması ilə deyil, daha çox Avropanın regionla yalnız ən yaxın tarixdə tanış olmağa başlaması göstərilir. Qeyd edilənlər baxımından Qafqazda elitalar probleminin tədqiqi ilə bağlı araşdırmalara nəzər saldıqda, onların sırasında, ən fundamental tədqiqatın Polşa alimlərinə məxsus olması aşkara çıxır. Polşa mütəxəssisləri - Polşa Elmlər Akademiyasının Siyasi elmlər Komitəsinin üzvü T. Bodionun rəhbərliyi altında iri həcmli tədqiqat işini yerinə yetirmişlər. Nəticədə "Qafqazda siyasi elitaların formalaşması və transformasiyası" seriyasından 6 cildlik kollektiv monoqrafiya çap olunmuşdur.11 Kitabın müəlliflərinin diqqətinin mərkəzində – müasir elitologiyada aktual, eyni zamanda nisbətən az öyrənilmiş mövzulardan biri- hakim elitalar: Qafqaz dövlətlərinin həyatında onların formalaşma mexanizmləri, nəzəriyyə və təcrübəsi, yeri və roludur. Monoqrafiya -Polşanın Şərq tədqiqatları İnstitutunun Qafqazın Siyasi Tədqiqi üzrə Qrupunun və Varşava universitetinin siyasi elmlər fakültəsinin, “Rusiyanın və post-sovet dövlətlərinin öyrənilməsi üzrə İnstitutlararası Laboratoriyasının” çoxillik ortaq fəaliyyətinin işinin nəticəsidir. Kollektiv nəşrin müəllifləri yalnız Polşanın deyil, dünyanın müxtəlif aparıcı elmi mərkəzlərinin, Rusiyanın və MDB-nın başqa ölkələrinin alimləridir. Nəşrdə başlıca məqsəd Qafqazda siyasi elitaların- regionun coğrafi mövqeyi, Qafqaz mədəniyyəti, siyasi-tarixi inkişafı və s. xüsusiyyəti vasitəsilə yaranması, təkamülü və dinamikasının izlənilməsi KİMİ qarşıya qoyulmuşdur. Müəlliflərdən bəziləri Qafqaz elitalarının formalaşmasında başlıca xüsusiyyət kimi sovet rejiminə qədərki dövrü, digərlərinin - kommunist-nomenklatur üsuli -idarəsinin təsirini, üçüncülərin isə,- "Qafqaz fenomenlərinin" sovetlərdən qaynaqlanan kökləri ilə izah etməyə üstünlük vermişdir. Müəllif kollektivinin əsas məqsədi - üç böyük geosiyasi blokun nümunəsində spesifik konqlomerat kimi Qafqazı – Şimali və Cənubi Qafqazı, Rusiya Federasiyasının subyektlərini, keçmişdə ittifaq olmuş hal-hazırda müstəqil olan suveren dövlətlər və nəhayət, üçüncü qrup - "de-fakto" tanınmamış, problemli dövlətləri təhlil etməkdir. Qafqazda elitaların sirkulyasiyasına, dinamikasına və siyasi fəlsəfəsinə bir neçə aspektdən yanaşmaq olar. Burada siyasi elitanın avanqardı kimi sıxış edən lider- şəxsiyyətlərin fəaliyyəti də ön sıralarda dayanır desək, yanılmarıq. Ötən yüzillikdə baş verən məhz bu tarixi hadisələr zamanı, bir-birinə qarşı müharibə aparan imperiyaların tərkibinə daxil olan ölkələrin hamısının olmasa da, müəyyən xalqların mütəfəkkir ziyalıları, dövlət xadimləri, rəhbərləri öz milli gələcəyi haqda düşünmüş, gələcəyinin mümkün suverenliyinə, milli dövlətçiliyinə olan ümidlərini bu nəhəng transformasiyalarla əlaqəli olduğunu sezə bilmişlər. İstər dinc, istərsə də, müharibə şəraitində dövlətçiliyin gələcəyini düşünən insanlar, imkanları daxilində öz ölkəsini möhkəmləndirmiş, aşkar sezilməyən gizli mübarizə aparmışlar. Nəticələr də demək olar ki, məntiqi olmuşdur. Bu proseslərdə xronoloji baxımdan dövlət başçıları olan bütün şəxslər deyil, yalnız, öz dövlətini və xalqını irəli aparan, dünya miqyasında tanınmış, milli quruculuğun banisi sayılan, dahi şəxsiyyətləri milli və dünya tarixində qalmışlar. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyəti buna parlaq misal ola bilər. SSRİ-nin dağılması ilə Azərbaycan da bütün dünyada gedən "geosiyasi zəlzələ" termini ilə səciyyələnən transformasiya proseslərinin, tarix hadisələrin ön səhnəsində yer almışdır. Elə elitalar da var ki, daimi olaraq özlərinin nə vaxtsa malik olduqları illüziyalara qapılaraq qalırlar. Mifoloji xarakterli ideologiyalar bu elitalara başqa aktual məsələləri görməyə və həll etməyə mane olur. Kitabın müəlliflərindən Yatsek Zalesnı yazır: "Azərbaycanda siyasi hakimiyyətin ən səciyyəvi xüsusiyyəti hakim elitanın avanqardı olan Əliyevlərə - xalqın böyük əksəriyyətinin mütləq etimadı və dəstək verməsidir. Nəticədə bu elita prezident seçkilərinin bütün mərhələlərində – (1993; 1998; 2003; 2008; 2013)səsvermənin ikinci turunun keçirilməsinə ehtiyac qalmadan qalib gəlmişdir. Bir məsələni xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır ki, buna nail olmaq o qədər də asan olmamışdır. 1991-ci ilin seçkilərində birinciliyi A. Mütəllibov əldə etmişdir. O sonradan Moskvaya mühacirət etmiş, 2013-cü ildə əfv edilmişdir. 1992-ci il prezident seçkilərində A. Elçibəy qalib gəlmiş, o da hakimiyyəti əldə saxlaya bilməmişdir. Müxalifətdə olan Əliyevlər yalnız bundan sonra hakimiyyətə gəlmişlər.12 11 Кавказ:Трансформация и воспроизводство политических элит. Т. 1-6; Т.1. Лидерство, элиты и трансформация в странах СНГ. Вопросы методологии исследования / Под ред. Т. Бодио. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2010, 570 е.; Т. 2. Лидерство и политические элиты в странах СНГ I Под ред. Т. Бодио, В. Якубовского. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2010. 608 е.; Т. 3. Цвиек-Карпович Я. Российская элита центральной власти в 2000-2008 гг. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2011. 379 е.; Т. 4. Серадзан П.Я. Красно-коричневые. Альянс левого и правого радикализма в современной России. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2010.425 е.; Т. 5. Вержбицкий А. Россия: этничностъ и политика. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2011. 340 с. Т. 6; Кавказ: Механизмы легитимации и функционирования политических элит. Т. 7 / Научн. ред. проф. Т. Бодио. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2012. (Сер. "Власть, элиты, производство"). 12 Кавказ:Трансформация... Т. 2. Лидерство и политические элиты в странах СНГ I Под ред. Т. Бодио, В. Якубовского. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2010, 608 c., c.341 328 “Müharibə dalğasında hakimiyyətə gələn separatçı elitalar” Ermənistanda siyasi elitanın formalaşması modelinə əsaslanır. Ənənəvi tipli cəmiyyətlərdə siyasi mübarizə səhnəsində “elitalar həmçinin separatizm əsasında da formalaşa bilərlər. Belə halda onlar ictimai şüuru daimi olaraq manipulyasiya etməyə, mif yaradıcılığına, populizm və demaqogiyaya əsaslanan, “siyasi killerliyin” bu son imkanlarına müraciət etməyə məhkum olurlar. Adətən bu hallarda ilkin mərhələdə yerli hakim və yaxud ənənəvi regionlarda marginallaşmış elitalar özlərinin separatizm layihələrini həyatına keçirmək üçün etnik-dini stereotiplərin istismar edilməsinə əsaslanan milli ideologiyanın mifolojiləşdirilmiş variantını yaradır və ortaya atırlar.”13 Bu sətirlərdə Ermənistan elitasının vəziyyəti bir damla suda olduğu kimi əksini tapmışdır. Müharibə amili və elitalar mövzusuna toxunmaq vacibdir. Müharibə elitaların transformasiyasında olduqca əhəmiyyətli rol oynayan bir amildir. Müharibə-faktiki olaraq elitogenez proseslərinə təkan verir və onu sürətləndirir. Məhz müharibə ənənəvi cəmiyyətlərin siyasi elitasının əllərində hakimiyyətin mərkəzləşdirilməsinə imkan yaradır. Bundan əlavə, müharibə amili- əhalisinin passiv olduğu, iqtisadi gerilik yaşayan ənənəvi cəmiyyətlərdə müharibə ritorikası üzərində iqtidara gəlmiş siyasi hakimiyyətin özünü qorumaq və mövcud vəziyyətini daimi olaraq saxlamağın ən əlverişli yoluna vasitəsinə çevrilir. Yuxarıda bəhs edilən nəşrin səhifələrində "etnopartiyalar", "etnik favoritizm","siyasi liderliyin modelləri", "transformasiya düyünü", "elitaların formal və qeyri-formal institutlaşması", “müharibə partiyası”, “separatçı elitalar” və s. yeni anlayışlara rast gəlinir. Tədqiqat müəlliflərinin ümumi qənaətləri təqdim etmələri təqdirəlayiqdir. Belə ki, bir neçə müəllifin Qafqazda elitalarla bağlı gəldiyi yekun müddəalardan biri də bundan ibarətdir ki, Cənubi Qafqazın bəzi müstəqil dövlətlərinin ideologiyasında "millətçilik meyilləri" və "titul millət-etnos" tendensiyası üstünlük təşkil edir. Müəlliflər həmçinin, qeyd edir ki, Cənubi Qafqazda kəskin xarakter alan hərbi-siyasi münaqişə bu dövlətlərdə daxili siyasi proseslərin və elitaların formalaşmasına mühüm təsirini göstərir. Müharibə dalğasında, işğalçılıq siyasəti ilə hakimiyyətə gələn separatçı elitaların formalaşmasında münaqişələr birləşdirici amilə çevrilir. Qafqazda "müharibə partiyası" adlandırılan siyasi rejimlərin hakimiyyətə gəlməsi və onu əldə saxlamasının əsas səbəblərindən biri kimi məhz bu məqam- çoxşaxəli amillərin fövqəladə çulğaşması və dayanıqlı olmasıdır. Həm də, belə təhlükə rolunda yalnız hərbi güc deyil, ümumiyyətlə, yerli elitaların və cəmiyyətin təsəvvürlərində onların yenidən asılılıq dövrünə qayıtmaq (yeni müstəmləkəçilik) riski ilə assosiasiya edilməsi çıxış edə bilər. Şübhəsiz ki, burada işğalçılıq və müharibə partiyasından bəhs edildikdə, söhbətin Ermənistandan getməsi məlum olur.14 Ermənistanda hazırkı elitanın formalaşmasında Qarabağ münaqişəsinin əhəmiyyəti və Qarabağ siyasətçilərinin rolu vurğulanır. Müəllif P. Adamçevski göstərir ki, 90-cı illərdə başlayan hərbi münaqişə səbəbindən Qarabağın konstitusiya modeli və mövcud olan reallıq heç də üst-üstə düşmür, eyni deyil. Ermənistanda siyasi elitaların formalaşmasına Qarabağ münaqişəsi həlledici təsir göstərib. Qeyd edildiyi kimi kitabda tanınmamış qondarma qurumlarda elitalar mövzusuna da toxunulmuşdur. Digər tədqiqatçı K.Fedeoroviçə görə, işğal altında olan Qarabağ regionunda elitaların yalnız Ermənistanın Avropa Şurasına daxil olmasından sonra və demokratikləşmə prosesinin ilk mərhələsi başlanğıcını götürdükdən sonra Ermənistanda həm dövlət orqanlarının, həm də müxalifətçi qüvvələrin , zorakılığın tətbiqindən əl çəkiləcəyini müşahidə etmək olacaq.15 Bununla belə, unutmaq olmaz ki, "Ermənistan ordusunun Azərbaycan torpaqlarından çıxarılması problemi həll olunmayana qədər zorakılığın patologiyasına" qayıdış riskləri Ermənistanda və Qarabağ regionunda qalır və qalacaq. Elitaların formalaşmasında perspektiv meyillərə gəldikdə isə, ən son dövrdə (2017-2018-ci illərdə) bölgədə keçirilən seçkilərdə gələcək üçün model axtarışlarının müəyyən məqamlarını sezmək mümkündür. Məsələn, Ermənistanda baş verən proseslər və hakimiyyət dəyişikliyi,bir tərəfdən, müharibə partiyasının son 30 ilə yaxın müddətdə uğursuz fəaliyyəti nəticəsində siyasi səhnədən getməsini şərtləndirdi. Bu baxımdan son seçkilərdə kənar qüvvələr tərəfindən Qafqazda regional elitalar digər tərəfdən, kənar güclərin bu transformasiyaları, elitaların tərkibinin yenidən dəyərləndirilməsinin baş verdiyini göstərdi. Ermənistan dövlətində siyasi sinif-partiya kimi sona qədər formalaşmamış elitaların arasında kəskin siyasi mübarizə gedir. Burada 13 Хажмурадов В. Трансформация политических элит в процессе перехода от традиционного общества к современному. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата политических наук. Ростов-на-Дону, 2006. 14 Политические лидеры и идея национального государства в Центральной и Юго-Восточной Европе. М.: «Индрик», 2009, 432 с., c.181 15 Там же. 329 nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, Qafqazda siyasi qüvvələr nisbətinə münasibətdə qonşu dövlətlərin "sadiq elitalar" kimi mövcud olan doktrinal prinsipi, elitalardan məmnunluğu və əksinə- xüsusilə böyük təsir göstərir. Müasir Azərbaycan elitası, onun təkamülü və strukturü, dinamika və perspektivlərinə dair cəmiyyətdə geniş diskussiyalara səbəb olan fundamental məzmunlu tədqiqatlar da mövcuddur. Azərbaycan ictimaiyyətşünaslığında elitalar mövzusunun müzakirəsinə akademik Ramiz Mehdiyevin əsərindən sonra maraq artmışdır .16 Nəticə Bütövlükdə, bir əsrlik tarix boyu Cənubi Qafqazda siyasi elitalar və siyasi fəlsəfənin izlənilməsi maraqlı məqamlar üzə çıxarır. Bir tərəfdən, ənənə, dinamika və gələcək üçün formul axtarışları dünyada gedən qlobal və regional elitogenez proseslərinin qarşılıqlı dinamikası, yaxın perspektivlərdə qlobal güclərin “regional elitaların formalaşmasının modelini unifikasiya etmək cəhdlərinin” arzu olunan nəticələrə gətirib çıxarmadığına dəlalət edir. Bu yalnız “forpost” ölkənin Ermənistanın elitasının fəaliyyətində özünü göstərmir. Ermənistanda separatizm dalğasında hakimiyyətə gələn iqtidar rüsvayçılıqla rədd edildi. Siyasi elitaların fəlsəfəsində, separatçı-şovinist, millətçilik ideologiyasının və işğalçılıq siyasətinin son nəticədə elitanın məğlubiyyətinə aparıb çıxarması real gerçəklikdə-Ermənistan nümunəsində təsdiqini tapmışdır. Cənubi Qafqazda siyasi elitanın real çağırışlara və gələcək perspektivlərə cavab verən, suverenlik dövründə tarixi sınaqdan çıxan siyasi fəlsəfəsi-regionun yeganə müstəqil daxili və xarici siyasət həyata keçirən dövlətiAzərbaycan Respublikasının nümunəsində bariz əksini tapması göz önündədir. Azərbaycanda elitogenez prosesində xalqın etimad və dəstəyi həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Yuxarıda adı çəkilən çoxcildlik tədqiqat müəlliflərinin əldə etdiyi qənaətdə olduğu kimi, “xalq-lider-siyasi elita” birliyi Azərbaycanda həm elitogenez prosesinin, həm də müstəqil inkişafın, milli birliyin və ərazi bütövlüyünün təmin edilməsinin qarantı kimi çıxış edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, “bütün bu işlər Azərbaycan xalqının dəstəyi sayəsində görülür. Yəni bizim bütün uğurlarımız Azərbaycan xalqının uğurlarıdır. Əgər xalq bizim təşəbbüslərimizi dəstəkləməsəydi, onların heç biri yerinə yetirilə bilməzdi. Bizim müstəqil siyasətimiz qürur mənbəyimizdir. Bu, onu göstərir ki, Azərbaycan xalqı öz gələcəyini özü müəyyən edir. Eyni zamanda, müstəqil siyasətimiz bizi mövcud olan risklərdən də qoruyur. Bizim beynəlxalq mövqelərimiz də möhkəmlənir.”17 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Defoort C. Is There Such a Thing as Chinese Philosophy? Arguments of an Implicit Debate //Philosophy East and West. Vol. 51. No. 3, Eighth East-West Philosophers' Conference (Jul., 2001), pp. 393—413 2. Lasswel G.H. Power and Personality. N.Y., 1976 3. Mehdiyev R. Zaman haqqında düşünərkən və elitanı transformasiya edərkən: varislik və innovasiyalılıq // “Azərbaycan” qəzeti, dekabr 2008 4. Prewitt K. and Stone A. The Ruling Elites: Elite Theory, Power and Amerikan Democracy. N.Y. 1973; Post J. Personality Types and political decision-making. Washington, 1991; Tucker R. Politics as Leadership. Colombia. 1989 5. Strauss L. "What Is Political Philosophy?" and Other Studies. Glencoe, IL: Free Press, 1959. Rpt. Chicago: U of Chicago Press, 1988 6. Tağıyev Ə., İsmayılov D. İlk həqiqi liberal və müasir siyasi fəlsəfənin atası Con Lokk. Bakı, 2009. 7. До и после Версаля: Политические лидеры и идея национального государства в Центральной и ЮгоВосточной Европе. М.: «Индрик», 2009, 432 с. 8. Александр Д. Археомодерн. 2011// http://dugin.ru/tegi/arheomodern 9. Кавказ:Трансформация и воспроизводство политических элит. Т. 1-6; Т.1. Лидерство, элиты и трансформация в странах СНГ. Вопросы методологии исследования / Под ред. Т. Бодио. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2010. 570 е.; Т. 2. Лидерство и политические элиты в странах СНГ I Под ред. Т. Бодио, В. Якубовского. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2010. 608 е.; Т. 3. Цвиек-Карпович Я. Российская элита центральной власти в 20002008 гг. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2011. 379 е.; Т. 4. Серадзан П.Я. Красно-коричневые. Альянс левого и правого радикализма в современной России. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2010.425 е.; Т. 5. Вержбицкий А. Россия: этничностъ и политика. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2011. 340 с. Т. 6; Кавказ: Механизмы легитимации и функционирования политических элит. Т. 7 / Научн. ред. проф. Т. Бодио. Варшава: Изд. дом АСПРА, 2012. (Сер. "Власть, элиты, производство"). 10. Новицкий И.Я. Управление этнополитикой Северного Кавказa. Краснодар, 2011, 270 с., c. 43 11. Политические лидеры и идея национального государства в Центральной и Юго-Восточной Европе. М.: «Индрик», 2009, 432 с. 12. Хажмурадов В. Трансформация политических элит в процессе перехода от традиционного общества к современному. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата политических наук. Ростов-на-Дону, 2006. 13. https://azertag.az/xeber/1044713 14. https://www.president.az/articles/23218/print 16 Mehdiyev R. Zaman haqqında düşünərkən və elitanı transformasiya edərkən: varislik və innovasiyalılıq // “Azərbaycan” qəzeti, dekabr 2008 17 https://www.president.az/articles/23218/print 330 Политические элиты и политическая философия на Южном Кавказе: традиция, динамика и поиски формул для будущего (сравнительный политический анализ) Резюме В статье автор ставит целью исследование процесса преобразования политических элит и политической философии в контексте трансформации Южно-Кавказских стран за последний сто лет. Отмечается, что эта проблема является актуальностью в современный период для стран региона, столкнувшейся с трудностями процессов геополитического позиционирования и политического реформирования. В работе изучена специфика общих закономерностей формирования властных структур Южно-Кавказского общества на различных этапах исторического развития. Так же выявлены особенности формирования политической элиты в современном Южно-Кавказском обществе, определены основные тенденции и эволюции. Автором сделана попытка обоснования тенденций возможных трансформаций правящей элиты современного Южного Кавказа в ближайшим будущем. Political elites and political philosophy in the South Caucasus: tradition, dynamics and the search for formulas for the future (comparative political analysis) Summary In the article the author aims to study the process of transformation of political elites and political philosophy of the South Caucasian countries over the last hundred years. It is noted that this problem is topical in the modern period, for the countries of the region faced with difficulties in the processes of geopolitical positioning and political reform. The specific features of the general laws governing the formation of power structures of the South Caucasus society at various stages of historical development have been studied. The peculiarities of the formation of the political elite in the modern South Caucasian society are also revealed, the main trends and evolution are defined. The author made an attempt to substantiate possible trends of transformations of the ruling elite of the modern South Caucasus in the near future. Джафаров Гидаят Азербайджанский Государственный Экономический Университет, профессор hidayet-jafar@mail.ru Джафарова Диана Азербайджанский Государственный Экономический Университет, доцент dianajafarova@yahoo.com ПРЕДЫСТОРИЯ ОБРАЗОВНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ Ключевые слова: Крах империи, февральская революция, октябрьский переворот, Азербайджанское национальное движение, мартовский геноцид, Закавказский Сейм, образование АДР. Açar sözlər: İmperiyanın süqutü, fevral inqılabı, oktyabr çevrilişi, Azərbaycan milli hərəkatı, mart soyqırımı, Zaqafqazıya Seymi, Azərbaycan Cumhuriyyəti Keywords: The collapse of the empire, February revolution, October coup, the Azerbaijani national movement, March genocide, the Transcaucasian Seim, formation of the ADR. С победой февральской революции азербайджанское национальное движение вступило в качественно новый этап своего развития. После февральской революции, когда царь Николай II (2 марта) отрекся от трона, верховная власть в России перешла в руки Временного правительства.1 2 Свержение царского режима, превратившего Российскую империю в «тюрьму народов», в Азербайджане, как и по всей стране, было встречено с большим воодушевлением. Лидер азербайджанского национального движения М.Э. Расулзаде в те дни писал: 1 2 История Азербайджана (под.ред. И.Алиева). Баку: Елм, 1995, с. 341-342 Балаев А. Азербайджанское Национально-двитение 1917-1918 г.г. Баку: Елм, 1998, с. 54-55. 331 «Все народности России достигли хранившейся в их сердцах цели. Пал деспотизм, этот кровавый жандарм, враг всего народа».3 Далее он выражал надежду, что «созданная благодаря усилиям исстрадавшихся народов, жаждуюших свободы рабочих и героев- воинов, «Учредительное Собирание», вне сомнения, создать новые условия для всех народов населяющих Россию».4 9 (22) марта Временным Правительством для управления Закавказьем был создан Особый Закавказский Комитет (ОЗАКОМ). Председателем ОЗАКОМ -а был русский кадет В.А. Харламов, остальными членами являлись: грузинский меньшевик А.И. Чхенкели, грузинский социал- федералист князь К.Абашидзе, армянский кадет М.И. Пападжанов и не принадлежавший ни к какой партии азербайджанец М.Ю. Джафаров (в последствии мусаватист). После февральской революции вышла из подполья «Мусават»,5 возникли новые политические партии (партия тюркских федералистов в Гяндже во главе с Н. Усуббековым «Тюрская партия децентрализации»- Тюрк Адам-и Мерказият Фиркеси, а также национальная партия «Иршад» в Эриване). 6 Однако ни одна их этих партий в первые дни после февральской революции еще не была в состоянии единолично руководить национально- демократическим движением. Поэтому различными кругами азербайджанской общественности, с целью консолидации сил, делались попытки создать комитеты и общества, куда вошли бы представители различных политических сил. Наиболее влиятельным и авторитетным из них оказался Временный Комитет Бакинских Мусульманских Общественных организации, созданный 29 марта 1917г. Председателем Комитета был избран М.Г. Гаджинский, его заместителем М.Э.Расулзаде. Несколько слов о партии «Федералистов» (Адам-и Мерказият). Непосредственный предшественником «Адам-и Мерказият» был «Дифаи». Среди организаторов партии были такие известные интеллигенты как Рустамбеков, д-р Агазаде, братья Хасмамедовы. Партия призвала к преобразованию Российского государства в федерацию автономных территории, что обеспечит свободное развитие проживающих в нем национальностей. Основателем и идейным вдохновителем партии был Усуббеков - зять Гаспиринского.7 Официальными представителями независимых в тот период были А.М. Топчубашев и Фатали хан Хойский. Социалисты в Азербайджане были представлены «Гумметом. Другая организация рабочих –мусульман Баку «Бирлик» («Союз»), представлявшая волжский татар, находилась на стадии формирования.8 Бакинские гумметисты во главе с Н. Неримановым объявили себя пробольшевистскими, в то время как комитеты в провинции выразили свое тяготение к меньшевикам. В Тифлисе Абылов, С. Агамалыоглы, А. Пепинов. В 1916 г. группой революционеров, в которую входили Асадулла Гафарзаде, Бахрам Агазаде и Ага Баба Юсифзаде, «Адалят» считал себя последователем бывшей организации «Ичтимаи Амийюн» периода 1905г. Другая организация рабочих –мусульман Баку «Бирлик» («Союз»), представлявшая волжский татар, находилась на стадии формирования. Как «Адалят», так и «Бирлик» искали у своих азербайджанских товарищей руководство и поддержку и в будущем обе организации так или иначе были связаны с «Гумметом». Главой нового временного комитета «Гуммета» стал Н. Нариманов, а остальными его членами были М.Азизбеков, Д.Буниятзаде, М.Исрафилбеков, Г.Исрафилбеков и Г.Султанов. возрожденный «Гуммет», хотя и имел значительно более марксистской характер чем 10 лет раньше, не смог обрести прежних последователей. В этом смысле огромную конкуренцию ему составил «Мусават», привлекший в свои ряды значительный слой местных рабочих. К тому же «Гуммет», до того тщательно избегавший вмешательство в большевистско - меньшевистской конфликт, уже не мог избежать последствий поляризации внутри РСДРП. Закавказское отделение РСДРП после непродолжительного воссоединения в июне 1917г. раскололась вновь, на этот раз навсегда, Азербайджанские социалисты были вынуждены встать на ту или иную сторону, результатом чего явился и А.Г. Гараев основали ядро меньшевистского крыла «Гуммета» и приступили к изданию двух его печатных органов «Ал Байрак (Красное знамя) и «Галаджак» (Будущее).9 Первая попытка определить чаяния азербайджанцев в условиях нового революционного подъема была сделана на съезде мусульман Кавказа, проходившем в Баку 15-20 апреля 1917г. . Съезд проанализировав текущую ситуацию, определил национально –практическую задачи азербайджанской на3 Балаев А. Указ. Соч. с. 56 Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cumhuriyyəti. Bakı: Elm, 1990, s.28. 5 Историйа Азербайджана (под. Ред. И.Алиева), с. 343 6 Там же, с. 343. 7 Там же, с. 343 8 Балаев А. Указ. соч., 63-65 9 Свиетоховский Тадеуш.// «Русский Азербайджан» (1905-1920 г.г.) журнал «Хазар», 1990, №3, с. 40 4 332 ции и пути их достижения.10 Доклад по главной проблеме –политическому устройству страны –сделал М.Э. Расулзаде. В основу доклада была положена идея федеративной демократической республики. Докладчик отметил, что централизация власти в таком территориально обширном и в национальном отношении разнообразном государстве; как Россия, не соответствует началом свободного общежития народов и поэтому непригодна для правильного развития государственной жизни России. «Сама история - подчеркнул М.Э. Расулзаде,- на примере Тамерлана, Чингисхана, Александра Македонского и римских императоров свидетельствует о том, что никакая сила, кроме свободно выраженного желания составить государственный союз, не может создать прочного единения между отдельными национальностями, входящими в государство».11 На съезде федералисты (Адам –и Мерказият) и мусаватисты выступали по основным вопросам единодушно. Здесь было положено начало объединению этих партий, завершившимся в июне 1917г. их официальным слиянием в Тюркскую федералистическую партию «Мусават». На проходившем с 7 по 11 мая 1917г. в Москве 1 Всероссийском мусульманском съезде по главному вопросу – о форме государственного устройства страны - столкнулись две противоположные позиции.12 Автором более радикальной резолюции, отражающей точку зрения азербайджанского национального движения, был М.Э. Расулзаде. Эта резолюция считала «формой государственного устройства России, наиболее обеспечивающей интересы мусульманских народностей, демократическую республику на национально- территориально- федеративных началах». Съезд с большинством голосов (446- за, 271- против) принял резолюции М.Э. Расулзаде.13 14 Ободренные результатами московской встречи, мусаватисты и федералисты в конце мая согласились объединиться в организацию «Тюркская партия федералистов – Мусават» (Тюрк Адам- и Марказият- Мусават Фиркаси.) Название отражало ее гибридный характер. Слияние двух партий официально состоялось 20 июня с формированием совместного Центрального Комитета в которой вошли и мусаватисты из Баку- Расулзаде, Гаджинский, Векилов и Рефибеков, и четыре члена «Адами Марказият»- Уссуббеков, Рустамбеков, д-р. Агазаде и М. М. Ахундов. Новая партия, которую продолжали называть коротко- «Мусават»- сразу же сделалась крупнейшей политической силой в Азербайджане, доминировавшей среди мусульман как в Баку, так и в провинции. «Мусават» твердо стоял на позициях революционной демократии, что еще раз наглядно продемонстрировали события, связанные с корниловским мятежом К концу августа стабильно ухудшающееся внутреннее положение ухудшилась в связи с попыткой свержения Временного правительства генералом Л. С. Корниловым. Хотя поход Л. Корнилова во главе нескольких армейских подразделений закончился не удачно,но все же это привело к основательному ослаблению либерально- демократического строя Керенского. Прежде всего «корниловское дело» способствовало невиданному укреплению позиций большевиков во всей России. Большевики неожиданно столкнулись с резким улучшением своего политического положения вследствие мобилизации революционных сил на защиту республиканской России. 25 октября 1917 года в Петрограде победила Октябрьская революция, или как сейчас говорят, произошло Октябрьский переворот. 15 Партия «Мусават» доброжелательно встретила Октябрьскую революцию, с которой она связывала свои надежды на реализацию права на самоопределение наций, вплоть до отделения и создание автономного Азербайджана. В резолюции по текущему моменту, принятой партией «Мусават» 7 ноября партия одобрил свержение Временного правительства, осудив его за продолжение войны и обман надежд российских национальных меньшинств.16 17 Расширенное заседание Бакинского Совета встретило данную резолюцию «Мусавата» продолжительными аплодисментами. Заручившись поддержкой «Мусавата», Бакинский Совет 12 ноября принял решение о роспуске Комитета общественной безопасности. Комитету ничего не оставалось, как подчиниться этому решению.18 19 10 Балаев А. Уаз. Соч., с. 65-66 Балаев А. Указ. соч., с. 66 12 Там же, с .66 13 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. IV cild, Bakı, 2001, s. 276 14 История Азербайджана, с. 344-345 15 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə IV cild, s. 287-288 16 Балаев А. Указ. соч., с.104 17 Свитеховский Т. Указ. соч., с. 42. 18 История Азербайджана, с. 347 19 Балаев А. Указ. соч., с.110 11 333 Таким образом, в первые дни после Октябрьской революции большевики и «Мусават» в Баку практически по всем основным вопросам текущего момента занимали аналогичную или близкую позицию. Несмотря на кажущуюся, на первый взгляд, парадоксальность такого положения, оно имело свою логику и диктовалось условиями политической ситуации. 2 ноября 1917г. Советское правительство обнародовало «Декларацию прав народов России», провозгласившей принципы национальной политики новой власти. 2 ноября на конференции расширенного Бакинского Совета большевикам удалось добиться объявления Бакинского Совета высшей властью в городе. Был избран новый состав Исполнительного Комитета Бакинского Совета, куда вошли М.В. Басин, Н.Н. Вацек, П.А. Джапаридзе, И. Т. Фиолетов, С.Г. Шаумян и другие. Председателем Исполкома Бакинского Совета был вновь избран С.Г. Шаумян.20 16 декабря 1917г. на заседании Совета Народных Комиссаров России по предложению И.В. Сталина С.Г. Шаумян был назначен Чрезвычайным комиссаром Кавказе. Джапаридзе заменил его на посту председателя Бакинского Совета. Власть Бакинского Совета дальше окрестностей города не распространялось. Остальная часть Закавказья управлялась Закавказским комиссариатом или Закавкомом, созданным в Тифлисе 22 ноября 1917г. взамен ОЗАКОМ- а. Одиннадцать его членов были избраны из основных национальных групп и представляющих их партий. Председателем Закавкома был Э.П. Гечечкори. В состав комиссариата вошли трое представителей Азербайджана: Халил Хасмамедов (комиссар Государственного контроля), Худадад Мелик- Асланов (комиссар транспорта) и М. Ю. Джафаров (комиссар торговли и промышленности). В дальнейшем Ф. Хан Хойский также был введен в состав Закавкома.2122 Закавком объявил, что он намеревался оставаться у власти до созыва Учредительного собрания, но если созыв его окажется невозможным, Закавком подчинится собранию депутатов, выбранных от Закавказья. Закавком обещал вести работу по устранению таких проблем как голод, финансовый кризис, а также конфискация крупных землевладений и т.д. Однако практически ни одна из этих вопросов не была даже частично разрешена за время правления Закавкома. 26-28 ноября в Закавказье были проведены выборы в Учредительное собирание.23 24 Однако, Депутаты, выигравшие первые, проведенные демократическим путем выборы в России, не получили возможности приступить к своей законодательной работе. Так как собирание отказалось подчиниться Советам, В.И.Ленин издал указ о его роспуске после первого же заседания 5 января 1918г.25 По призыву Грузинских меньшевиков депутаты от Закавказья собрались в Тифлис для решения вопроса с верховной власти в регионе, предусмотренной в ноябрьской декларации Закавкома. Грузинские социал- федералисты предложили для него название «Сейм», напоминавшее о парламенте Польши. Его открытие состоялось 23 февраля 1918г. в Тифлисе.26 Мартовские события 1918 г. приведшие в Баку к гибели свыше 10 тысяч ни в чем не повинных людей, в подавляющем своем большинстве азербайджанцев, являются одной из страшных и трагических страниц азербайджанской истории. Резня в Баку продолжались 30-31 марта и 1 апреля 1918 г. Массовая резня азербайджанцев распространилась и за пределы Баку. Мартовские события дают основание поставить под сомнение характер Бакинского Совета, как органа пролетарской диктатуры, т.к. под руководством С.Г.Шаумяна Совет вел борьбу не по классовому, а по национальному признаку.27 Газета «Гуммет» писала: «… Мы оставаясь большевиками, не позволим в то же время, чтобы напрасно пролитая кровь мусульманской бедноты осталась без последствий. Всеми своими силами мы будем стараться выяснить все те подлости, которые были совершены по отношению к мусульманам» Та же газета опубликовала письмо Н.Нариманова Шаумяну, в котором подчеркивалось: «… Эти события запятнали Советскую власть, бросив на нее черную тень. Если вы в ближайшее время не рассеете тень и не сотрете пятно, большевистская идея и Советская власть не смогут укрепиться и подержаться здесь. Вы знаете, что власть, взятая силой оружия, не может удержаться долго, если она не будет пользоваться авторитетом в массе».(«Гуммет», № 37,№38).28 20 История Азербайджана, с. 347 Там же, с. 348 22 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. IV cild, s. 292 23 Балаев А. Указ. соч. ч. 126-127 24 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. IV cild, s.293 25 Балаев А. Указ. соч., с.129 26 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. IV cild, s. 295-296 27 Балаев А. Указ. соч., с.172 28 Там же., с. 173 21 334 Через месяц после мартовских событий Шаумян писал: «Наша политика – гражданская война. И кто против этой политики, то служит нашим врагом».29 Именно цена его преступлений стала гибель тысячи невинных людей, и в конечном итоге – крах Советской власти в Баку, т.к. после марта азербайджанские массы отвернулись от этой власти. Резня в Баку продолжались 30-31 марта и 1 апреля 1918 г.30 Массовая резня азербайджанцев распространилась и за пределы Баку. В Кубу был отправлен большой отряд войск с пушками и пулеметами под командованием Амазаспа. Отряд Амазаспа, вступив в город, убил около двух тысяч человек мужчин, женщин, детей. Отряд был отправлен в г. Кубу с карательной целью, по желанию С.Г.Шаумяна, без ведома и согласия других комиссаров. Подбор воинов в этот отряд был сделан тогдашним военным комиссаром Г.Н.Коргановым. В одной из своих речей к кубинцам Амазаспа заявил: «Я герой армянского народа и защитник его интересов. Я прислан сюда с карательным отрядом …. Чтобы уничтожить всех мусульман от берегов Каспийского моря до Шахдага…».31 19 апреля конфедерация Бакинских большевиков решило образовать исполнительный высший орган Советской власти - Бакинской Совет Народных Комиссаров. 25 апреля 1918г. на заседании Бакинского Совета рабочих, солдатских и матросских депутатов был избран Совет Народных Комиссаров Бакинской губернии После мартовских погромов все надежды азербайджанцев были связаны с Закавказским Сеймом. 2 апреля Сейм был информирован о Бакинских событиях. Представитель мусульманского социалистического блока З.Г.Мамедбеков потребовал принятие срочных мер по пересечению беззаконной зверств в отношении азербайджанцев в Баку, а М.Э.Расулзаде пригрозил Сейму бойкотом, если не будет оказана помощь Азербайджану. Однако, грузинская и армянская фракция Сейма отказали Азербайджану в такой помощи, заявив, что «пока существует турецкая опасность, они не могут быть во вражде с большевиками». Как только грузинская сторона присоединились к азербайджанской в вопросе о независимости, армянам не оставалось ничего другого, как встать на те же позиции и подавляющее большинство проголосовали за предложение о том, что «Сейм решает провозгласить Закавказье независимой, демократической, федеративной республикой /22 апреля 1918г.н.32 33 Объявление независимости и формирование нового правительства, однако, не улучшили не внутреннее, ни внешнее положение страны. Фактически не было единой власти. Представители каждой из трех национальностей в Закавказском комиссариате, а затем в министерствах ставила интересы своей нации выше обще кавказских интересов. Страна, не имеющая едино сильной власти, была охвачена анархией Таким образом, в конце мая 1918 г. Закавказский Сейм пришел в тупик. В этой обстановке грузины решили выйти из состава Закавказской федерации и объявить о независимости Грузии. 25 мая 1918 г. И.Церетели выступил по этому поводу на заседании азербайджанской фракции Сейма. «Мы констатируем факты распадения Закавказской Республики». Ему ответил Ф.Х.Хойский, указавший, что «закавказские народы слишком тесно связаны между собой всевозможными общими интересами, чтобы легко было им растаться, но если такова воля грузинского народа, то мы не имеем никакого права мешать этому и азербайджанским тюркам, конечно, ничего не остается, как в зависимости от этого нового события принять соответствующие решения». Далее Ф.Х.Хойский заявил, что из беседы с членом Сейма и правительства Х.О.Карчикяном узнал о том, что армянский сектор Сейма в случае отделения Грузии собирается провозгласить независимость Армении. После всестороннего обсуждения политического момента совместное заседание азербайджанских фракций принимает решение: «Если Грузия объявит свою независимость, то с нашей стороны должно последовать объявление независимости Азербайджана».34 На следующий день, 26 мая Закавказский Сейм принял решение о самороспуске. В тот же день была провозглашена независимость Грузии. 27 мая состоялось чрезвычайное заседание азербайджанских депутатов уже бывшего Сейма, обсудивший создавшееся политическое положение в связи самороспуском Закавказского Сейма. Собрание всех бывших членов Закавказского Сейма – азербайджанцев и единогласно решило взять на себя правления Азербайджаном, провозгласив себя Временным Национальным Советом Азербайджана, с правом кооптации пропорционально составу каждой фракции. Председателем Национального Совета был избран М.Э.Расулзаде. Заместителем председателя стали Г.Агаев и М.Г.Сеидов. Далее было прис29 Там же, с. 126-127 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, IV cild, s. 300-305 31 Балаев А. Указ.соч., с. 174-175 32 Там же, с.190-191 33 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. IV cild, s. 308 34 Балаев А. Указ.соч., c. 200-201 30 335 туплено к выбору исполнительного органа для заведования различными отраслями – правления в составе 9 человек. Председателем исполнительного органа единогласно был избран Ф.Х.Хойский. 28 мая состоялось первое заседание Национального Совета, рассмотревший вопрос о положении Азербайджана после роспуска Сейма и объявления независимости Грузии. После детального и всестороннего обсуждения этого вопроса Национальный Состав 24-я голосами при двух воздержавшихся /С.М.Ганиев и Дж.Ахундов/ высказался за немедленное объявление Азербайджана демократической республикой, в пределах Восточного и Южного Закавказья. После этого был оглашен «Акт о независимости Азербайджана» Список литературы 1. Azərbaycan tarixi 7 cilddə. IV cild. Bakı, 2001, 672 s. 2. Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cumhuriyyəti. Bakı:Elm, 1990, 113 s. 3. XX əsr Azərbaycan tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik. II cild (prof. T.Vəliyevin ümumi redaktəsi ilə). Bakı: Təhsil, 2009. 4. Nəsibzadə N. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı, 1990, 94 s. 5. Балаев А. Азербайджанское Национальное Движение 1917-1918гг. Баку: Элм, 1998, 280 с. 6. История Азербайджана(под ред. И Алиева). Баку: Элм, 1995, 432 с. 7. Исторические документы. Известия АН Азербайджанской ССР (серия история, философия и права), 1989, № 4, с. 66-68; 132-136. 8. Нариманов Н.Н. Избранные произведения. Том 2. (1918-1921). Баку, 1989, с. 47-51; 115-118; 120-129; 151-152 и т.д. 9. Свиетоховский Т. //«Русский Азербайджан». Журнал «Хазар», № 3, 1990, с. 33-62. Предыстория образовния Азербайджанской Демократической Республики Резюме После февральской революции, когда царь Николай II (2 марта) отрекся от трона, верховная власть в России перешла в руки Временного правительства. 9 (22) марта Временным Правительством для управления Закавказьем был создан Особый Закавказский Комитет (ОЗАКОМ). Вышли из подполья («Мусават», БК РСДРП), и возникли новые политические партии (партия тюркских федералистов в Гяндже во главе с Н. Усуббековым- «Тюрк Адам-и Мерказият Фиркеси, национальная партия «Иршад» в Эриване). Социалисты в Азербайджане был представлен «Гумметом 25 октября 1917 года в Петрограде победила Октябрьская революция, или как сейчас говорят, произошло Октябрьский переворот. Партия “Мусават” доброжелательно встретила Октябрьскую революцию 2 ноября на конференции расширенного Бакинского Совета большевикам удалось добиться объявления Бакинского Совета высшей властью в городе. Остальная часть Закавказья управлялась Закавказским комиссариатом или Закавкомом, созданным в Тифлисе 22 ноября 1917г. взамен ОЗАКОМ- а. Открытие Закавказского Сейма состоялось 23 февраля 1918 г. в Тифлисе. Мартовские события 1918 г. приведшие в Баку к гибели свыше 10 тысяч ни в чем не повинных людей, в подавляющем своем большинстве азербайджанцев, являются одной из страшных и трагических страниц азербайджанской истории. В силе различных причин в конце мае 1918 г. Закавказский Сейм пришел в тупик. 26 мая 1918 г. была провозглашена независимость Грузии. 28 мая состоялось первое заседание Национального Совета, рассмотревший вопрос о положении Азербайджана после роспуска Сейма. После детального обсуждение был оглашен «Акт о независимости Азербайджана». Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranması tarixindən Xülasə Rusiyadakı fevral inqilabından sonra çar II Nikolay taxtdan imtina etdi. Martın 2-də Rusiyada hakimiyyət Müvəqqəti hökumətin əlinə keçdi. Martın 9-da Müvəqqəti hökümət Zaqafqaziyanı idarə etmək üçün “Xüsusi Komitə” yaratdı. Yeni şəraitdə siyasi partiyalar leqal fəaliyyətə keçdi(“Musavat”, RSDFP BK, “Hümmət”), yeni siyasi partiyalar yarandı (Gəncədə N.Yusifbəyobun baiçılığı ilə “Türk Ədəmi - Mərkəziyyət” partiyası, İravanda milliyətçi “İrşad” partiyası və s.). 25 oktyabr 1917 – ci ildə Petroqradda Oktyabr çevrilişi baş verdi. “Musavat” partiyası bu hadisəni razılıqla qarşıladı. Noyabrın 2- də Bakıda hakimiyyət Bakı Sovetinin əlinə keçdi. Zaqafqaziyanın qalan hissəsi 22 noyabr 2017 – ci ildə Tiflisdə yaradılmış Zaqafqaziya Komissarlığı tərəfindən idarə olunurdu. 1918 – ci il fevralın 23-də Tiflisdə Zaqafqaziya Seyminin açılışı oldu. 1918 – ci il martın 30-31 və aprelin 1-də baş vermiş və 10 mindən artıq soydaşlarımızın öldürülməsinə səbəb olmuş Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı azərbaycan tarixinin ən faciəli səhifələrindəndir. Bir sıra səbəblərə ğörə 1918 – ci il mayın sonunda Zaqafqaziya Seyminin fəaliyyətində ciddi böhran yaşandı. Mayın 26 – da Ğürcüstanın müstəqilliyi elan olundu. 28 mayda bir gün əvvəl yaranmış Milli Şura Zaqafqaziya Seyminin süqutundan sonra yaranmış vəziyyəti hərtərəfli müzakirə edərək “Azərbaycanın Müstəqilliyi haqqinda Akt” qəbul etdi. 336 Previous history of formation of Azerbaijan Democratic Republic Summary After the February revolution, when Tsar Nicholas II (March 2) renounced the throne, the supreme power in Russia passed into the hands of the Provisional Government. On March 9 (22), Special Transcaucasian Committee (OZAKOM) was established by the Provisional Government to manage Transcaucasia. They were removed from secretly working conditions (Musavat, BK RSDRP), and new political parties were created (the party of Turkic federalists in Ganja headed by N. Usubbekov- "Turk Adam-i Merkaziyat Firkesi, the national party "Irshad" in Yerevan). Socialists in Azerbaijan were represented by "Hummet". October 25, 1917 in Petrograd won the October Revolution, or as they say, there was the October Revolution. The Musavat Party greeted the October Revolution politely. On November 2, at the conference of the enlarged Baku Council, the Bolsheviks managed to achieve the announcement of the Baku Council of the highest power in the city. The rest part of Transcaucasia was managed by the Transcaucasian Commissariat or the Transcaucasian Committee established in Tiflis on November 22, 1917 instead of OZAKOM. The opening of the Transcaucasian Seim was held on February 23, 1918 in Tiflis. The March events of 1918 in Baku resulted in the death of over 10,000 innocent people, most of them were Azerbaijani, this is one of the scary and tragic pages of Azerbaijan history. For some reasons in the end of May, 1918 Transcaucasian Seim came to an end. May 26, 1918 independence of Georgia was proclaimed. On 28 may first meeting of National Soviet was held, after dissolution of Seim the condition of Azerbaijan were discussed. After hard discussion “Act on independence of Azerbaijan” was announced. Əliyev Əli Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, baş müəllim Əliyev Araz ADPU-nun Ağcabədi filialının baş müəllimi AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİN BEŞİYİDİR Açar sözlər: Multikulturalizm, beşik, Alban kilsəsi, etnik formalaşma, dini formalaşma. Ключевые слова: Мультикультурализм, колыбельная, Албанская церковь, этническое, формирование, религиозное формирование. Keywords: Multiculturalism, cradle, Alban church, ethnic, formation, religious formation. “Dövlət, ölkə nə qədər xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin olur, çünki onların hər biri dünya mədəniyyətinə və sivilizasiyasına öz töhvəsini verir.”1 Ümumilli lider Heydər Əliyev. Azərbaycan türkünün etnik tarixi e.ə. III və I minilliklərə dirsəklənir. Azərbaycanın qədim və erkən orta əsrlərə dair çoxminillik etnik tarixi onun etnogenezi ilə bağlı e.ə. VIII əsrdən etibarən qədim türk, şumer, alban xətti ilə sıralanaraq müasir duruma gəlib çatmışdır. Azərbaycan türkünün etnogenezini müasir prizmadan yanaşmaqla araşdırıb son nəticə çıxaran Q.Qeybullayev yazmışdır: “Azərbaycan xalqının tarixi ümumtürk tarixinin ən qədim və ən zəngin hissəsidir; çünki qədim türklərin ilk dövlət qurumları məhz Azərbaycan ərazisində yaranmışdır. Türk etnoslarının qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində Manna və Maday (e.ə. VIII-VI əsrlər), Sak çarlığı (e.ə. VII-V əsrlər), Atropatena (e.ə. IV--- eranın III əsrləri), Albaniya (e.ə. IV--- eranın VII əsrləri)..... və b. çoxlu dövlət qurumları vardır.”2 Ona görə də şair, publisist Gülxani Pənah haqlı olaraq demişdir ki, mən Şumer köklü, İskit soylu, Sak ləyaqətli, Hun əzəmətli, Oğuz nəsilli, Türk əsilli türkəm. Azərbaycanda qədim zamanlardan etibarən multikultural mühit formalaşmışdır. Bunun nəticəsidir ki, milli adət-ənənə, inanc, musiqi, yemək və əşyalarımız etnik deyil, ümumbəşəri formada qaynayıb qarışmışdır. Lakin bu multikultural münasibətlərə radikal mövqedən yanaşıb şər toxumu səpən erməni adlandırdığı1 2 Heydər Əliyevin aforizmləri. Deyilən söz yadigardır, Azərbaycan Yazıçılar Klubu, 2013 Qeybullayev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994 337 mız “dünya şöhrətli işbazlar” kölgə salsalar da, bu anlayışın beynəlxalq əhəmiyyətini azalda bilməyəcəklər. Çünki Azərbaycanda Zərdüştlük, Yəhudilik, Dağ yəhudiləri, Avropa yəhudiləri (aşkenazilər), Xristianlıq, Pravoslavlıq, Katoliklik, Protestantlıq və İslam dininin geniş yayılması ölkəmizin tolerantlıq mədəniyyətini şərtləndirir. Tolerantlıq mənəvi borc, siyasi və hüquqi təlabat kimi qəbul edilməlidir. Odur ki, “İslam sivilizasiyası Qafqazda” mövzusunda Beynəlxalq simpoziumda ulu öndər Heydər Əliyev demişdir: “Dünyada bir çox böyük dinlər mövcuddur. Hər dinin özünəməxsus yeri var. Biz azərbaycanlılar islam dini ilə fəxr edərək, eyni zamanda heç vaxt başqa dinlərə qarşı mənfi münasibət göstərməmişik, düşmənçilik etməmişik, ədavət aparmamışıq və heç bir başqa xalqı da öz dinimizə itaət etməyə məcbur etməmişik. Ümumiyyətlə, başqa dinlərə dözümlülük, başqa dinlərlə yanaşı və qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşamaq islam dəyərlərinin xüsusiyyətidir. Bu, tarix boyu Azərbaycanda da, Qafqazda da öz əksini tapıbdır. Azərbaycanda islam dini ilə yanaşı xristian dini də, yəhudi dini də əsrlər boyu yaşayıb və indi də yaşayır. Qafqazda da bu mənzərə var. Hesab edirik ki, insanlar hansı dinə, hansı mədəniyyətə mənsubiyyətındən asılı olmayaraq, bütün başqa mədəniyyətlərə, dinlərə, mənəvi dəyərlərə də hörmət etməli, o dinlərin bəzən kiməsə xoş gəlməyən adət-ənənələrinə dözümlü olmalıdır.” Bütün bunlarla yanaşı onu da qeyd etmək vacibdir ki, ermənilər Qafqaza gəldiyi gündən erməni xisləti, riyakarlığı, xəyanəti nəticəsində Qafqazın mənzərəsi dəyişmişdir. Bu haqda akademik Ziya Bünyadov yazmışdır: “....erməni kilsəsi Albaniyada ölkəni erməniləşdirmək aləti olmuşdur. Erməni kilsəsi “Albaniyanın bütün kilsələrində sülh”ü yalnız yadelli işğalçılarının köməyi ilə bərqərar edirdi, erməni katolikosluğunun mənafeyi hər dəfə tələb etdikdə erməni kilsəsi həmişə yadelli işğalçıların köməyinə əl atır, “Xaç bayrağı ilə öz yolu üzərində tarixi Albaniya və onun bir hissəsi olan Qarabağ (Arsax) xalqlarını” yox edirdi.”3 Bu yoxetmə hazırki dövrümüzdə erməni qəsbkarları tərəfindən Qarabağın işğalı ilə nəticələnmişdir. Amma Azərbaycan bu işğalla barışa bilməz, öz haqq və ədalət mübarizəsi yolunda Qarabağ işğalçı ermənilərdən azad olunmalıdır. Azərbaycanın ulu keçmişi Qafqaz Albaniyasında qədim Alban məbədləri bütün xristian dünyasında ən qədim kilsələrdir və apostol mənşəlidir. Odur ki, Qafqaz Albaniyasının ərazisi ilk xristian icmalarının meydana gəldiyi məkandır. Bu məsələni Moisey Kalankatuklu “Alban tarixi” əsərində də qeyd etmişdir. Məlumat vermişdir ki, Albaniyada eramızın II yüzilliyindən başlayaraq ilk xristian icmaları yaranıb, IV yüzilliyin I rübündə (313-cü ildə) isə Alban çarı Urnayr Xristianlığı dövlət dini elan edib. İlk xristian apostol kilsəsi Qafqaz Albaniyasında təsis olunub. Hətta xristianlığın banisi İsa Məsihin anadan olması münasibəti ilə Şərqdən (Ə.Ə. Albaniyadan) Qüdsə gəlib ona səcdə qılıb, hədiyyələr təqdim edən də ilk dəfə şərqlilər (albanlar) olmuşlar. Bu haqda “İncil”də belə yazılmışdır: “1.İSA padşah Hirodun günlərində, Yəhudeya Beytlehemində anadan olan zaman, Şərqdən Yeruşalimə münəccimlər gəlib dedilər: 2.”Anadan olan yəhudilərin Padşahı haradadır? Çünki, Onun ulduzunu Şərqdə gördük və Ona səcdə qılmağa gəldik.”........ 11.Evə gəlib anası Məryəm ilə Körpəni gördülər və yerə qapanıb, Ona səcdə qıldılar. Xəzinələrini açaraq Ona hədiyyələr, qızıl, günnük və mirra təqdim etdilər.”4 Buradan bir daha aydın olur ki, təqdim olunan hədiyyələr dəyərli olmaqla yanaşı, Şərqin də rəmzini əks etdirir. Günnük gün ölkəsinin(Şərqin) simvoludur. Mənbələrdə qeyd olunur ki, “Bibliya” Alban dilinə tərcümə olunmuşdur. Bu onu göstərir ki, Alban dili “Bibliya” kimi kitabın dilini verməyə qadir lüğət fonduna malik dil idi. Bu barədə tədqiqatçı alim İlhami Cəfərsoy belə yazır: “Xristian kilsə səlnamələrində Şuşa nəslinin patriarxlarının adı Ar Şuşa kimi yazıya alınmışdır. İberyanın siyasi tarixində bir yox, iki Ər Şuşa olmuşdur. Birinci Ər Şuşa xristian deyildi. İkinci isə Şuşanikin qayınatasıdır. Onun dəvəti ilə Mesrof Maştos Lori dərəsindəki Şuşa qalasına gəlmiş və iberlər üçün əlifba tərtib etmişdir. (Albaniya tarixi, 1993, 33). Deməli, iberlər üçün əlifba yaradan, “İncili” yerli kilsə dilinə tərcümə etdirən Ər Şuşa olmuşdur. Bu Şuşa nəslinin tarixi xidməti kimi dərsliklərə daxil edilməlidir. Bilinməlidir ki, Ön Asiyada hər üç səmavi dinin yayılmasında türk xalqlarının danılmaz rolu olmuşdur.”5 Bir daha aydın olur ki, multikulturalizm və tolerantlıq türk xalqlarının genindədir. VII əsrin II yarısından etibarən Xristianlıq tədricən mövqeyini itirib, 705-ci ildə Alban dövləti süquta uğrayıbdı. Albaniyanın Aran (düzən) ərazilərində məskunlaşan əhali İslam dinini qəbul edərək müsəlmanlaşıb, Kiçik Qafqazın cənub-qərbində yaşayan albanlar monofizit erməni qriqoryan dininin təzyiqi altında erməniləşib, Kiçik Qafqazın şimal-şərq ərazisinin albanları isə diofizit gürcü-pravoslav kilsəsinin təzyiqi ilə gürcüləşibdi. Amma Udinlər isə Alban etnosunun bir tayfası kimi bu gün də Oğuz və Qəbələ rayonlarında öz etnik xüsusiyyətlərini qoruyaraq yaşayırlar. 3 Kalankatuklu M. Albaniya tarixi. Bakı, 1993 İncil. Bibliya. Tərcümə İnstitutu, 1993 5 Cəfərsoy İ. İber və H!ay folklorunda türk mifik təfəkkürünün izləri. Bakı, 2014 4 338 Qədim və zəngin olan Azərbaycan elə bir unikal tarixi məkandır ki, burada yüzlərlə etnos pərvəriş tapmış və hər bir etnosun dünyaya baxış fəlsəfəsi formalaşmışdır. Bəşər övladı eyni həyat qazanında bişib, cilalanıb formalaşmışdır. Demək, bizim dövrümüz çoxəsrlik dünya qazanında bişmiş sinxronok bir aləmdir. Biz bu aləmdə şamanlıq, büdpərəstlik, ümumiyyətlə, hər bir şeyə tapınma, xristianlıq, islamçılıq və s. inancları görə bilərik. Tarixin inkişaf xətti və fəlsəfi duyumu imkan verir deyək ki, bəşər övladının beşiyi və məzarı, inam və inancları eyni nöqtədə birləşir və bu labüddür. Çünki bəşər övladının başlanğıcı və sonu eyni nöqtədə dərk olunur. Odur ki, tolerantlıq, multikulturalizm bəşər övladının ali dərketmə hissidir, dinc birgəyaşayış ənənəsinə sadiqlik, qarşılıqlı hörmət və ehtiram duyğularına dayanıqlıq zirvəsidir. Buna görə də Azərbaycanda ayrı-ayrı etnosları xalq “din ayrı qardaş” adlandırır. Eyni atmosferin havasını udan, eyni torpaqdan, sudan qidalanan bəşər övladı (varlıqla yoxluq fəlsəfəsinə söykənən insan) ayrı-ayrı hissələrin tam varlığıdır. Multikultural dəyər də bu kökdən, qədim babalarımızın çoxsaylı etnoslara qucaq açmasından qaynaqlanmışdır. Buna görə də radikalizmə son qoyulmalıdır. Bütün dünyanı təhlükə altına alan dini radikalizm və terror bəlasının yüksək dərəcədə qorxulu və dəhşətli olduğunu nəzərə alan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2016-cı ili “Multikulturalizm ili” elan etməklə bəşəriyyətə həyəcan dolu mesaj göndərmişdir. Təbiəti rəngarəng, iqlimi müxtəlif (9 iqlim tipi vardır) olan Azərbaycanın xalqı da insanlara yanaşmada, hər hansısa məsələyə münasibətdə mülayim və xoşxasiyyətdir. Bu baxımından etnik soyumuz olan Alban etnosu ona görə müsəlmanlığı qəbul etmişdir ki, onun qədim tarixi, etnik xüsusiyyətləri, coğrafi şəraiti, iqtisadi-siyasi durumu məsələni reallaşdırmışdır. Hər bir xalqın dinə və etiqad məsələlərinə münasibətinin formalaşmasında etnik xüsusiyyətlər önəmli, hətta başlıca rol oynayır. Bu baxımdan Alban etnosunun müsəlmanlığı qəbul etməsi onun etnik xüsusiyyətlərindən, tarixi genindən irəli gəlir. Albanlar xasiyyətcə mehriban insanlar olmuşlar. Moisey Kalankatuklu bu haqda belə yazmışdır: “Onlar (albanlar---Ə.Ə.) öz ölkələrinə Ağvan(Alban) adını ona görə vermişlər ki, Aranın özünü, yumşaq xasiyyətinə görə, “ağu” (Mehriban) deyə çağırırdılar.”6 Qədim türklərdə tək Tanrı inancından irəli gələn haldır ki, Alban eli də islamı qəbul etmişdir. Qədim türk mifologiyasında vahid Tanrı inancı əsas amildir. Türklərin böyüyə hörmət, ata-anaya sevgi, ümumiyyətlə, bəşəri duyğulara malik olması da islamı qəbul etməyə sövq etmişdir. “Başqa sözlə, türklər insanlara münasibətlərini inanclarına yox, əxlaqi keyfiyyətlərinə görə müəyyənləşdirmişlər. Qəribədir ki, türklər “kafir” anlayışını daha çox inanc deyil, əxlaq müstəvisində işlətmişlər. Məsələn, qədim dastanlardan da göründüyü kimi, öz dinlərinə mənsub olan, amma xəyanatkar qəddar kimi tanınanları da “kafir,” “gavur” adlandırmışlar. Deməli, türklər üçün “kafir” daha çox dini yox, əxlaqi anlayışdır.”7 Demək, türklər türk olduqları üçün islamı qəbul etmişlər. Həmçinin burada coğrafi amil də əsas şərtlərdən biridir. “Azərbaycan coğrafi baxımdan təkcə qitələrin Avropa ilə Asiyanın deyil, həm də mədəniyyətlərin sərhəddində yerləşir. Ölkəmiz İslam dünyasının və mədəniyyətinin Şimal qurtaracağı, Avropanın Qərb mədəniyyətinin başlanğıcıdır. Başqa sözlə, Azərbaycan Avropadan baxdıqda Şərqin, Şərqdən baxdıqda isə Avropanın başlanğıc nöqtəsidir.”8 Odur ki, Azərbaycan bütün Qafqazda dini mühitin formalaşması və idarə olunması üçün mərkəz rolunu oynamışdır və oynayır. Buna görə də bütün Qafqazın şeyxi Hacı Allahşükür Paşazadədir. Etnik formalaşma ilə dini formalaşma eyni məfhum deyildir. Odur ki, Azərbaycanda tarixi inkişaf prosesində Qafqaz albanlarının əvvəlcə xristianlığı, sonra isə müsəlmanlığı qəbul etməsi etnik formalaşma yox, dini formalaşmadır. Bunu etnik formalaşma kimi qəbul edənlər bir sıra qaranlıq məqamları ört basdır etmək istəyirlər. Albanların çox hissəsi islamı qəbul edərək, öz etnik soylarını saxlamaqla müsəlmanlaşmışlar. Bu etnik yox, dini formalaşmadır. Albanların az bir qrupu isə erməni-hay tayfasının təsirinə məruz qalaraq onların milli etnik qrumu içərisində ərimiş, öz etnik milli alban tərkibini itirmişlər. Bu isə etnik formalaşmadır. Yəni etnik formalaşma alban türk tayfasının erməniləşməsidir. Türksoylu və türkdilli alban tayfaları türk olduğu halda necə türkləşə bilər?! Bunlar tayfa birliyindən toplum halına keçib millət kimi formalaşa bilər. Bu isə etnik formalaşma deyildir. Türksoylu və türkdilli alban tayfaları islamı qəbul etməklə dini formalaşmaya məruz qalmışlar. Xristianlıqda qalan türksoylu albanlar isə erməniləşməklə etnik formalaşmağa düçar olmuşlar. Biz vaxtilə onları “din ayrı qardaş” adlandırır, “kirvə” deyirdik. Etnik formalaşmağa məruz qalan xristian albanlar getdikcə öz (alban qıpçaqcası) dillərini də unudub erməni dilini qəbul etmişlər. Bugünki erməni dilinin qrammatikasında olan dolaşıqlıq etnik soyun dəyişməsi ilə əlaqədardır. Ermənilər hər şeyi erməniləşdirməyə çalışdıqları kimi, xaçı da özününküləşdirib mənimsəməyə can atırlar. Harada Alban xaçı görsələr onu öz simvollarına uyğunlaşdırırlar. Halbuki, xaçın tarixi xristianlığın tarixindən daha qədimdir. E.ə. XIII-XII əsrlərdən xaç Azərbaycanda işığın, odun simvolu kimi işlənmişdir. Məsələn, Bərdə rayonunda Zümürxaç kəndi var idi. Zümür\Zımır palçıq, xaç isə od, ocaq deməkdir. Yəni bu kəndin adı palçıq ocağı mənasını verir. Bu gün də həmin kənddə müalicəvi əhəmiyyət kəsb edən yanar su 6 Kalankatuklu M. Albaniya tarixi. Bakı, 1993 İsmayılov G. Tolerantlıq. Bakı, 2014 8 Yenə orada. 7 339 ocağı vardır. Nədənsə, xaç sözündən xorrayan, “başbilənlər” onu xan sözü ilə əvəz ediblər. Zümürxaç Zümürxan (palçıq xanı) olubdur. Laçın rayonunda xalq arasında “Keş” dağı adlandırılan məkanı “Azərbaycan toponimlərinin ensklopedik lüğətində” “Keşiş təpə”9, yenə orada Kəlbəcər rayonundakı “Keş” kəndini “Keşişkənd”, Laçın rayonundakı Zorkeş, Qarakeş kəndlərini “Zorkeşiş”, “Qarakeşiş” ediblər. Halbuki, bu məkanlarda Kiş etnosları yaşamışdır. Kiş sözü Keş, Qis, Qiş və s. formalarda tələffüz olunub. Şəkidəki Kiş məbədi, Kiş kəndi, Kiş çayı və s. onomastik vahidlər Kiş etnosunun Alban dövründə də Azərbaycanda yaşadıqlarına əyani sübutdur.10Göründüyü kimi Azərbaycan saymaqla tükənməyən etnoslar diyarıdır. Multikultural dəyər də bu kökdən, qədim babalarımızın çoxsaylı etnoslara qucaq açmasından qaynaqlanmışdır. Cəmşid Bəxtiyarın AzVision.az saitində “Müsəlmanların xristian peyğəmbəri” mövzusunda qələmə aldığı məlumatlara dirsəklənib qeyd edə bilərik ki, müsəlmanların xristian peyğəmbəri olan Georginin adı (xristianlar arasında Müqəddəs Georgi, orijinalda Georgius) ərəb dilinin təsiri ilə dəyişilərək Cərcis formasında bizə gəlib çatmışdır. Cərcisin əsl adı Cərcis bin Anaqdır. 315-ci ildə Mosulda tacir ailəsində doğulub. 77 il ömr sürüb, 392-ci ildə vəfat edib. O, tacirliklə məşğul olaraq çoxlu sərvət toplayıb, bütün sərvətini təkallahlığı yaymaq yolunda sərf edib. Onun adına Mosulda, Yunanıstanın Afina şəhərində və Türkiyənin Urfa vilayətində məbədlər vardır. Onun bir türbəsi də Beyləqan rayonundadır. Bu türbə Cərcis peyğəmbərin qəbri üzərində inşa edilib. Hər gün buraya yüzlərlə müsəlman ziyarətçilər gəlirlər. Məbədgah qurban kəsmə, arzuların çin olması, diləklərin reallaşması məkanı kimi də yad edilir. Bu səcdəgah dünyada analoqu olmayan məkandır, çünki xristianların müsəlman peyğəmbəri yoxdur, amma müsəlmanların səcdədə olduqları xristian peyğəmbəri bəlli məkandadır. Bu məkan Azərbaycandır. Ona görə də deyirik ki, Azərbaycan multikulturalizmin beşiyidir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Heydər Əliyevin aforizmləri. Deyilən söz yadigardır, Azərbaycan Yazıçılar Klubu, 2013. 2. Qeybullayev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı, 1994. 3. İncil. Bibliya. Tərcümə İnstitutu, 1993. 4. İsmayılov G. Tolerantlıq. Bakı, 2014. 5. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. 2 cilddə. Bakı, 2007. 6. Cəfərsoy İ. İber və H!ay folklorunda türk mifik təfəkkürünün izləri. Bakı, 2014. 7. Kalankatuklu M. Albaniya tarixi. Bakı, 1993. 8. Azərbaycanda ənənəvi din. Bakı, 2014. 9. Əliyev Ə. Azərbaycanın ulu keçmişi. Bakı, 2017. Azərbaycan multikulturalizmin beşiyidir Xülasə Azərbaycanda qədim dövrlərdən etibarən multikultural mühit formalaşmışdır. Belə ki, Azərbaycan məkanında Zərdüştlük, Yəhudilik, Xristianlıq, Pravoslavlıq, Katoliklik, Protestantlıq və İslam dininin geniş yayılması tolerantlıq mədəniyyətini şərtləndirir. Azərbaycan saymaqla tükənməyən etnoslar diyarıdır. Multikultural dəyər də babalarımızın çoxsaylı etnoslara qucaq açmasından qaynaqlanmışdır. Bütün dünyanı təhlükə altına alan dini radikalizm və terror bəlasının qorxulu, dəhşətli olduğunu nəzərə alan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 20016-cı ili “Multikulturalizm ili” elan etmişdir. Azərbaycan multikulturalizmi bəşər övladının ali dərketmə hissidir, dinc birgəyaşayış ənənəsinə sadiqlik, qarşılıqlı hörmət və ehtiram duyğularına dayanıqlıq zirvəsidir. Азербайджан является колыбелью мультикультурализма Резюме С древних времен в Азербайджане была сформирована многокультурная среда. Поэтому широкое распространение в Азербайджане таких религий как зороастризм, иудаизм, христианство, православие, католицизм, протестантизм и ислам обуславливают культуру толерантности. Азербайджан является регионом этносов, которым нет числа. Многия- культурные ценности произошли от наших отцов, которые радушно принимали многие этнические группы. Учитывая ужас радикализма и терроризма, президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев обьявил 2016-ый год годом “Мультикультурализма”. Мультикультурализм Азербайджана- это высокое чувсмво самопознания, верность традициям мирного сосуществования, пик взаимного уважения и почтения. 9 Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. 2 cilddə, Bakı, 2007. Əliyev Ə. Azərbaycanın ulu keçmişi. Bakı, 2017. 10 340 Azerbaijan is the cradle of multiculturalism Summary Since ancient times a multicultural environment has been formed in Azerbaijan. Therefore, widespread spread of such religions as Zoroastrianism, Judaism, Christianity, Orthodoxy, Catholicism, Protestantism and Islam in Azerbaijan cause a culture of tolerance. Azerbaijan is a region of ethnic groups that do not have a number. Multicultural values have come from our fathers, who were welcomed by many ethnic groups. Given the horror of radicalism and terrorism, the President of the Republic of Azerbaijan, Ilham Aliyev, declared the year of "Multiculturalism" in 2016. Multiculturalism of Azerbaijan is a high sense of self-knowledge, fidelity to the traditions of peaceful coexistence, the peak of mutual respect and respect. Həmzəyeva Nurlana Gəncə Dövlət Universitetinin Azərbaycan tarixi kafedrasının baş müəllimi, t.ü.f.d. hamzayeva _nurlana@mail.ru GƏNCƏNİN MƏTBƏX MƏDƏNİYYƏTİNİN QAFQAZ MƏDƏNİYYƏTİNDƏ YERİNƏ DAİR Açar sözlər: qidalanma sistemi, spesifika, sosial mənsubiyyət, transformasiya, Gəncə mətbəxi, yemək mədəniyyəti, qida məhsulları, içkilər Ключевые слова: система питания, специфический, социальная принадлежность, преобразование, Гянджинская кухня, пищевая культура, продукты питания, напитки Keywords: power supply system, specific, social accessory ,transforming, the cuisine of Ganja, food culture, nutution products, drinks Gəncə şəhər əhalisinin qida mədəniyyəti irsən inkişaf etməklə, qədim ənənələrin çoxunu qoruyub saxlamışdır. Onun bir sıra arxaik formaları öz kökləri ilə uzaq keçmişə gedib çıxır. Şəhərin qida mədəniyyətinin çoxəsrlik tarixi ənənəvi formada nəsildən-nəsilə keçməsinə zəmin yaratmışdır. Gəncəlilərin mətbəx mədəniyyəti qədim və zəngin Şərq mətbəxi ilə üzvi əlaqədə olmaqla bərabər yüksək səviyyədə inkişaf edib. Bölgənin zəngin faunası əhalinin yemək rasionunda ət və süd məhsullarına üstünlük verilməsini şərtləndirmişdir. Ov heyvanları, ov quşları, dəniz, çay və göllərin tükənməz balıq sərvətləri qədim zamanlardan əhalinin ətli yeməklərə olan tələbatını ödəmək üçün bol qida ehtiyatı yaratmışdır. Gündəlik yemək süfrəsində başlıca yer tutan süd və ağartı məhsulları həm sərbəst halda yavanlıq növü kimi işlənmiş, həm də başqa xörəklərin yanında süfrəyə qoyulmuşdur. Bundan əlavə o, bir sıra südlü xörəklərin zəruri tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Təbii qida məhsulu olmaq etibarilə ev heyvanlarının südü kəmiyyət və keyfiyyət etibarilə bir-birindən fərqlənmişdir. Süddən bişirilən isti xörəklərin bir sıra tipoloji növləri südlü aş, südlü umac, südlü əriştə, düyü sıyığı, yarma sıyığı, qındı və s. indi də şəhər əhalisi tərəfindən bişirilir. Azərbaycanın qərb bölgəsində qatıq süzməsindən, həmçinin, qurut hazırlamaq və bu yolla onu uzun müddət, bəzən 1-2 il saxlamaq dəb halını almışdı. Süd məhsullarını uzun müddət saxlamağın ən səmərəli üsullarından biri olan quruta - “yoğurd” adı ilə hələ Dədə Qorqud boylarında rast gəlinir. Azərbaycanın qərb bölgəsində, xüsusilə Şıxlı camaatı arasında qatıq süzməsinə indi də “yoğurd” deyilir1. Süzmədən qurut düzəldib onu uzun müddət, xəngəl bişirmək üçün istifadəyə yararlı halda saxlayırdılar. Bu məqsədlə onu suda əllə ovuşdurmaqla əzib sıyıq hala salandan sonra məcməyiyə çəkilmiş xəngəlin üzərinə əlavə edirdilər. Azərbaycanın qərb bölgəsində qurutlu xəngəl ən çox xoşlanan xəmir xörəklərindən olmuşdur2. Qatıqdan yağ hasil etmək üçün nehrədən (henrədən) istifadə edilir. Saxsı nehrə Azərbaycanın şərq rayonlarında – Şirvan, Şəki, Quba və Lənkəranda, ağac nehrə isə qərb rayonlarında – Gəncə, Qazax, Gədəbəy, Kəlbəcər və s. yerlərdə yayılmışdır. Bölgədə nehrə çalxalayarkən oxunan əmək nəğmələri öz səciyyəvi xüsusiyyəti baxımından da xarakterik olmuşdur. Bu nəğmələrin çoxu bölgənin bir növ təbiətini vəsf edirdi : 1 Mustafayev A.H. Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixi (etnoqrafik materiallar əsasında tipoloji tədqiqat). Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2009, 420 s. 2 Велиев Ф. И. Материальная культура западной зоны Азербайджана в XIX – начале XX вв. ( по материалам Казахского, Таузского и Шамхорского районов), автореферат дисс. на соискание ученой степени кандидата исторических наук, Ленинград, 1990, с. 20 341 Çalxalan ki, yağ olsun, Çalxalayan sağ olsun, Kür qədər ayranın Kəpəz boyda yağ olsun. Gəncədə xamaya “çiyə” deyilir. Qatıq qaymağı yağlı süddən çalınmış qatığın üzünə deyilir. Qatıq qaymağı, Kiçik Qafqaz dağları zonasında, ən çox isə Gəncədə yığılır. Gəncəlilər südün üzünü yığmırlar. Üzlü süddən çalınan qatıq və ya qatıq qaymağı yığılıb nehrəyə tökülür. Nehrənin ağzı sələ ilə bağlanıb, iki qadın yelləməklə çalxayır. Nehrədə əmələ gələn qazların çıxması üçün deşiyin ağzı tez- tez açılır. Gədəbəyin Xar – xar kəndində nehrəyə göz dəyməmək üçün onun altına balta və gicitikən qoyardılar ki, balta pis gözü kəssin, gictikən isə dalamaqdan ötrü idi. XIX – XX əsrlərdə məşhur Gəncə pendirilə yanaşı, şəhərdə İsveçrə və holland nümunəsi əsasında pendir növləri istehsal edilirdi3. Zaman – zaman əhali Gəncə mətbəxində qoyun (davar), həm də erkək ətinə üstünlük verilmişdir. Fizioloji baxımdan mal əti, xüsusilə sığır əti orqanizm üçün sərfəlilik baxımından yüksək məziyyətlərə malik olsa da, o, qoyun ətindən aşağı tutulmuşdur. Bu baxımdan, camış əti çətin həzm olunduğundan çox nadir hallarda kəsilib yeyiliridi. Asan həzm olunma və orqanizm üçün faydalılıq baxımdan son zamanlar keçi, xüsusilə dıbır ətinə üstünlük verildiyi müşahidə olunur. Bişirilmə üsuluna görə ətli yeməklər bütöv cəmdək, doğrama (tikələmə) və qiymələmə olmaqla üç qaydada bişirilib hazırlanmışdır. Cəmdək bütöv halda fırlama (hərləmə) olmaqla təndirdə bişirilir. İndi şəhərdə ən geniş yayılan üsul doğrama (tikələmə) ət olmuşdur. Şəhər əhalisinin qida ehtiyatında tarix boyu qoyun ətinə üstünlük verilməsini etnoqrafik çöl müşahidələri də sübut edir. Başqa heyvanların ətinə nisbətən qoyun ətində bir sıra faydalı maddələrin bol olması onun daha asan həzm olunmasına zəmin yaratmışdır. Yaşlı nəsil deyir ki, qoyun əti yemək sağlam və uzunömürlülüyün rəhnidir. Gəncəlilərin özünəməxsus yerli yeməklərindən biri də ”şah küftəsi”dir. Bu yeməyin hazırlanma texnologiyası belədir; içində albuxara turşusu olan iri küftələri suda qaynadırlar, daha sonra ayrıca qazanda onu bibər, pomidor, soğanla birilikdə bişirirlər. Yeməyin noxudu əvvəlcədən isladılaraq yeməyə qatırlar. Daha sonra onun üzərinə qurudulmuş nanə və keşniş tökürlər. Bu yeməyin özünəməxsusluğu ondadır ki, küftəyə quyruq qatmırlar. İyirmi dəqiqə vam istilikdə qaynadıldıqdan sonra yemək hazır olur. Müşahidələr zamanı məlum oldu ki, gəncəlilərin yemək öynəsində dəvə ətindən də istifadə edilib. Bildiyimiz kimi, ənənəvi olaraq, Abşeron əhalisinin yemək öynəsində dəvə ətinin özünəməxsus yeri olmuşdur. Dəvə əti Qarabağ bölgəsində keçmiş elat mətbəxinin də ən ləziz yeməyi sayılmışdır. Dəvə ətinin qutabı və dəvə ətinin kababı xüsusi yemək növünə çevrilməklə, ənənəvi ətli yeməklərin tacı sayılmışdır. Ən əziz qonağa hörmət və ehtiram əlaməti olaraq dəvə kəsmək baş ucalığı sayılarmış.“Dəvə heykəl, at murad, camış mərcan, qoyun qurban, keçi şeytan” el məsəlində yenə də dəvəyə münasibət, ona böyük ehtiram və xalq məhəbbəti öz əksini tapmışdır.Yeri gəlmişkən, el arasında “heykəl” ifadəsi gözdəymədən, xəta – baladan qoruyucu dua mənasında işlənilmişdir. Məhz bu səbəbdən də keçmişdə çox vaxt dəvə tükü dua əvəzinə tütyə məqsədilə, yəni onu üzərliklə birlikdə yandırıb, onun külünü baş altına qoyurdular. 4 Dəvə əti kimyəvi tərkibinə görə də mal ətindən zəngindir. Dəvə ətinin digər müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, dəvə qocaldıqda belə əti yumşaq olur. Dəvə ətindən bütün ət xörəkləri hazırlanır. Lakin xalqımızın məişətində dəvənin qutabı, küftəsi, lülə kababı daha yüksək qiymətlədirilmişdir5. Dəvə əti keyfiyyətinə görə qoyun ətinə bərabər, bir sıra xüsusiyyətlərinə görə ondan yüksək hesab olunur6. Heyvanın əti doğranan zaman onun yeddi tikəsi, o cümlədən döş fəqərəsinin ucundakı gəmircək, qabaq qolların qurtaracağındakı gəmircəklər, boyunun kəsilmiş hissəsindəki “it yeməz” adlanan fəqərə, ürəyin hər iki qulaqcıqları və dalaq haram sayılaraq kəsilib atılırdı. Lakin qan azlığından əziyyət çəkən, səhhəti zəifləmiş xəstələrə pəhriz yeməyi kimi, dalağı yağda qızardıb, yaxud köz üzərində bişirib verirdilər. Şəhərin uzun illər təcrübəsi olan aşpazlarıyla söhbət əsnasında məlum oldu ki, şəhər əhalisinin mətbəxində qoyun ətinin müvafiq hissələrindən özünəməxsusluq baxımından aşağıdakı ətli yeməklər hazırlanardı: Kabab əsasən: - tikə kabab qabırğa, can əti, ağ və qara ciyər, ürək, xaya (ağ ət) və qarından, lülə (döymə) kabab qiymə doğranmış can əti və quyruqdan köz üzərində manqalda, tava kabab da bu hissələrdən, lakin ocaq üzərində tavada bişirilir. Bölgə üçün xarakterik olan qovurma – bud və qabırğanın yumşaq ətindən tavada, qızartma – can ətinin yağlı tikələrindən tavada, bəzən də ocaq üstündə hazırlanırdı. Ənənəvi yeməklərdən 3 Rəcəbov Q.Ə. Azərbaycanda süd məhsulları hazırlanmasının xalq üsulları. Azərbaycan Etnoqrafik Məcmuəsi, III buraxılış, B.:Elm nəşriyyatı 1977, s. 47-64 4 Mustafayev A. N., Cavadov Q.C. Qobustanda dəvəçiliyin etnoqrafik tədqiqinə dair. Azərbaycan etnoqrafik məcmuəsi, V bur., B.:Elm, 1985, s. 62 - 80 5 Агамалиева С.М. О национальной пище в северо-западной зоне Азербайджана. Материалы к сессии, посвященной итогам археологических и этнографических исследований 1970 г. в Азербайджане. Б., 1972, с. 39-41 6 Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, Bakı: Elm, 1988, s. 451 342 olan piti – cəmdəyin döş və qabırğa tikələrindən, habelə maça və qol ətindən dopu da bişirilirdi. Şəhər qaydasınca, pitinin yanında göyərti, sumax və istiot vermək də dəbdir. Küftə (bozbaş) – can ətinin yumşaq, xüsusilə budun yuxarı hissələrindən tavada, “küftə qır-qır” adlanan xüsusi xörək növü də bud ətinin yumşaq, yağlı tikələrindən tavada qızardılardı. Şorba – əsasən, döş və maça ətindən, qutab – budun yağlı, yumşaq hissəsindən, yaxud qarın, dəvə ətindən, xəngəl, plov qarası (xuruş, aşqara – qabırğa və can ətinin xırda tikələrindən, xəmiraşı – budun yumşaq tikələrindən, düşbərə – qol ətindən və cəmdəyin miyantən hissələrindən, dolma – cəmdəyin yumşaq və yağlı yerlərindən qiymə yarpaq bükülür, yaxud badımcan, bibər və ya pomidora doldurularaq bişirilirdi. Tərkibi göyərti ilə zəngin olan yemək növlərindən biri də Gəncə dovğasıdır. Ənənəvi xörək sayılan bağırbeyin isə qoyunun döyülmüş içalatından bişirilir. Ayrana və ya qatığa doğranmış göyərti qatıb bulamaqla bişən dovğaya zövqdən asılı olaraq düyü, noxud və ya xırda-xırda ətdən hazırlanmış küftələr də qatırdılar. Xarakterik haldır ki, Naxçıvanda dovğa hind toyuğunun ətinin içgənəsinə göyərti qatmaqla, Qubada isə qatıq və ayrana kələm qatmaqla bişirilir. Dovğanın adına XII əsr müəllifi Əbu Bəkr Gəncəvinin “Munisnamə” əsərində “duğba” formasına rast gəlinir7. Əsasən bitki mənşəli yemək növünə aid edilir. Xüsusi olaraq bölgə üçün qoyunun içalat kababı, bozartma, kələfur və s. bişirilirdi. Bölgədə yalançı dolmanı ətsiz edərək, əsasən düyü və göy – göyərti qataraq bişirirdilər. Belə dolmanı mədəsi xəstə olan insanlar üçün hazırlayırdılar. Kənd əhalisindən fərqli olaraq, şəhər əhalisinin gündəlik yemək süfrəsində ətli yeməklər daha çoxluq təşkil edirdi. Bunun əsas səbəblərindən biri şəhərlərdə sallaqxana və qəssabxanaların mövcud olması ilə bağlı idi. Şəhər sakinləri hər gün, yaxud günaşırı ailənin bir öynə yeməyinə kifayət edəcək qədər az miqdarda, bir neçə kiloqram ət almaq imkanına malik idi. Mal ətinin «dolma» (doldurma) üsulu ilə saxlanması Azərbaycanın qərb və şimali-qərb bölgəsində daha geniş yayılmışdır. Burada qaxac, dolma (bağırsaq dolması) və cızdaq üsulları ilə ət tədarükü özünəməxsusluğu ilə fərqlənirdi. Cəmdəyin yumşaq hissələri qiyməkeşlə kötük üzərində “qiymə” doğranıb, təmizlənmiş heyvan bağırsağına doldurulmaqla, ondan “dolma” hazırlanırdı. “Qovurma” həm də əti uzun müddət saxlamağın sərfəli üsulu olmuşdur. Bir qoyunun əti qovrulub küplərdə torpağın və ya qarın altında saxlanılırdı. Eyni üsulla yağ-soğan da saxlanılırdı. Qovurma üsulu ilə ət tədarükü Gəncə-Qazax və Naxçıvan bölgələrində daha geniş yayılmışdır. Bu üsulun üstün cəhəti ondan ibarət idi ki, kök heyvan əti öz yağında tam qovrulub bişirildiyindən tamını dəyişmirdi. Digər tərəfdən isə öz yağında yaxşı qalan qovurmanı yavanlıq kimi bilavasitə süfrəyə verməkdən əlavə, onu həm də başqa ətli xörəklərin hazırlanmasında istifadə edə bilirdilər. Səciyyəvi haldır ki, qovurma üsulunun geniş yayıldığı şəhərdə “qaxac”, xüsusilə də “dolma” üsulundan istifadə olunmamışdır. Gəncə mətbəxində hazırlanan ətli xörəklər sulu və quru olmaqla ikili səciyyə daşıyır. Duru xörəklərə müxtəlif növ şorbalar, piti, bozbaş, küftə, xaş, kəllə-paça, kələfır, püşdəmə, bozlama, düşbərə və s. daxildir. Bu xörəklər dərin boşqab və ya kasalarla, fərdi qaydada süfrəyə verilməklə, əsasən, qaşıqla yeyilir. Bir qayda olaraq, duru xörəkləri çömçə ilə qazandan birbaşa boşqablara çəkilir. Ümumi qabda süfrəyə az suyu olan duru xörəyin verilməsi qaydası şəhər mətbəxində dəbdədir. Süfrə üçün eyni vaxtda yemək öynəsinə “birinci” (duru) və ikinci (quru) xörək vermək ənənəsi səciyyəvi xarakter almışdır. Əhalinin sosial statusundan asılı olaraq, gündəlik yemək süfrələrində çörəklə, mövsümü salatlarla yanaşı, əsasən, təkcə bir növ - ya duru, ya da quru xörəyin yeyilməsi halı da mövcuddur. Ənənəvi yemək və içkilər maddi mədəniyyətin nə qədər mühafizəkar ünsürü olsa da, tarixi tərəqqi və sosial-iqtisadi irəliləyişlə əlaqədar olaraq, mətbəx mədəniyyətində bir sıra tərəqqi meyillər, müəyyən dəyişmə və təkmilləşmə halları da baş vermişdir. Vaxtilə Azərbaycanda at əti, qımıs, donuz ətindən istifadə olunduğu halda, sonralar, xüsusilə İslam dininin yasaqları ilə əlaqədar olaraq, bu qida məhsulları tədricən Azərbaycan mətbəxindən çıxmağa başlamışdır. Bir sıra türkdilli xalqlarda, o cümlədən noqay, qumuq, Krım tatarları, kalmıklar, qazaxlar arasında at ətindən istifadə qalmaqdadır. Qazaxlar hörmətli qonaqlara at ətindən hazırlanan və beşbarmaq adlanan milli yeməklərini bu gün də verməkdədirlər. Azərbaycanlıların bu xalqlarla etnik yaxınlığı, xüsusilə onun təşəkkülündə müəyyən rol oynamış qıpçaqların at əti yeməsi faktı, bu tarixi həqiqəti bir daha təsdiq edir. Lakin Azərbaycan mətbəxində at ətindən imtinanın hansı amillərin təsiri altında və nə vaxt baş verdiyini qəti söyləmək çətindir. Görünür, bu məsələdə Azərbaycanda məskunlaşmış qıpçaq tayfalarının yerli əhalinin mədəni təsiri altına düşməsi faktı xeyli dərəcədə mühüm rol oynamışdır. Məhz bu təsir nəticəsində eyni dini etiqada riayət edən bu etnik qrupların adət-ənənələri bir-birinə yaxınlaşdıqca onların mədəni həyatının bəzi arxaik ünsürləri tədricən aradan çıxmışdır. Orta Asiya, Qazaxıstan və Volqaboyunda yaşayan türkdilli xalqların çoxunun məişətində bu cür qarşılıqlı təsirin güclü olmaması üzündən onların müasir mətbəxində at əti və qımıs yenə də mühüm yer tutur. Amma bunu şəhər əhalisi üçün demək qeyri – mümkündür. Şəhərdə ən sadə soyuq içki növü bulaq və mineral sular hesab olunur. Su orqanizmin fizioloji funksiyasını tənzimləməkdə xüsusi rol oynayır. Suyun insanın həyatındakı zəruriliyi onu müqəddəsləşdirmiş, suya sitayiş 7 Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə. II cild, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, s. 384 343 edilmiş, and içilmiş, onunla bağlı inamlar yaranmışdır. Əcdadlarımız bünövrə qoyarkən suya yaxın əraziləri seçmiş, ona paklıq rəmzi kimi baxmışdırlar. Spirtli içkilərdən yalnız toy, qonaq gələndə, ailə bayramı günlərində istifadə edirlər. Tut arağını hazırlayarkən çox zaman bəhməz üçün tədarük edilən məhsuldan istifadə edilirdi. Tutun şirəsindən bəhməz, qalan cecəsini isə iri ölçülü qaba yığıb, ağzını qapayır və onu qıcqırdırdılar. Qıcqırmış kütləni xüsusi üsulla qaynadaraq tut arağı çəkirdilər8. Dastanlardakı etnoqrafik materiallardan da aydın olur ki, “yeməklər gündəlik və mərasim yeməkləri, eləcə də daimi və mövsümi səciyyəli olmaqla da fərqlənmişdir; ...mey, şərab kimi alkoqollu içkilərdən də istifadə olunmuşdur, baxmayaraq ki, şəriətin qoyduğu qadağalar belə, əhalinin kübar təbəqələri arasında bu içki növünün dəbdə olmasına mane olmamışdır”. Qədim Gəncədə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 130 - 150 sm dərinliyində dördbucaqlı prizma şəklində sal daş aşkar edilmişdir. Daşın hündürlüyü 50-sm-ə qədərdir. Oturacağına nisbətən üst tərəfi hamar və enli olmaqla, daşın üst hissəsinin təxminən orta hissəsində diametri 61 sm olan dairəvi novca cızılmışdır. Novça nisbətən gen olub, aşağısında şirə yığılması üçün xüsusi küp qoyulmuşdur. Küpün hündürlüyü 59 sm, ortasının diametri 45, oturacağı isə 16 sm – dir. Həmin daşın üzərində ot və yarpağı əzib şirə hasil olunurdu9. Yerli əhali ilə söhbətlər zamanı məlum oldu ki, həmin daşla təkcə ot və yarpaq deyil, həm də üzüm və başqa meyvələrin şirəsini çəkirmişlər. Şərabdan şəhərdə kübar məclislərinin müəyyən şənliklərində istifadə edilməsi də məlumdur. Məhz orta əsr Gəncə şəhərin də yaşamış böyük mütəfəkkir Nizami Gəncəvi həmişə yaşar poemelarında şərabdan dəfələrlə söhbət açaraq ona yüksək qiymət vermişdir : Saqi ver mənə o qırmızı sudan, Ki, ondan qocalar gəncləşir hər an, Ver ondan parlasın gənclik ulduzu, Bu sarı gülləri edim qırmızı Şəhərdə qədim və orta əsrlərdə üzümdən yalnız şərab deyil, boza (turşaşirin), sirkə, qoraba, abqora, doşab, riçal və s. içkilər də hazırlanmışdır. Bozanı almaq üçün üzümü əzərək şirəsini çıxardırdılar. Alınmış şirəni iri tiyanlara töküb qaynadırlar. Bu qaynama prosesi bir qayda olaraq təxminən şirənin yarısı qalınca davam etdirilirdi. Tiyandakı şirə yenə də iri saxsı küplərə tökülür. Küplər yarısına və ya 2/3 hissəsinə qədər doldurulur ki, orada baş verən texnoloji proses normal getsin. Müəyyən müddət keçdikdən sonra reaksiya sona çatır və küplərin ağzı möhkəm qapanır. Sarı-qırmızımtıl rəngdə olan turşaşirinin qaynama prosesi yaxşı olmadıqda o, acı dad verir və tez xarab olur. Bu içki növü dini nöqteyi-nəzərdən qadağan edilmədiyindən, toy və başqa şənliklərdə də geniş istifadə edilirdi. Akademik T. Bünyadov yazır ki, “bəlkə də şərabla eyni bir dövrdən hazırlanmağa başlanmış turşaşirin dini görüşlə əlaqədar olaraq orta əsrlərdə daha geniş yayılmışdır. XIII – XIV əsrlərdə hazırlanan şərablar və turşaşirin öz keyfiyyətilə məşhur idi”. XIII əsrin ortalarında yaşamış məşhur Venesiya səyyahı Marko Polo yazır ki, “üzüm şirəsini ocaqda qaynatdıqda buxarlanma gedir və şirin dada malik olan şərab hazırlanır”. Xalq təbabətində və məişətdə geniş istifadə edilən sirkəni indi də yerli əhali arasında eyni qayda üzrə hazırlayırlar. Yetişmiş üzüm salxımı ilə əzilərək iri küplərə basılır və təxminən bir – iki ay sərin yerdə saxlanılır. Küpün ağzı parça ilə möhkəm bağlanılır və üzərinə cay daşı qoyulur. Şirənin qıcqırması üçün küpün içərisinə çörək, dəmir parçası, kömür və s. atılır ki, bu da mayenin şəraba çevrilməsinin qarşısını alır. Küpün içərisindəki şirə vaxtlı – vaxtında ağacla qarışdırılır. Küpdə reaksiya dayandıqda sirkə süzgəcdən keçirilir. Sirkə süzüldükdən sonra bir necə gün günün altında qalır. Sirkə tökülmüş qabın ağzı, adətən, xəmirlə suvanır ki, hava keçməsin. Turş dada malik olan sirkə əsasən xəmir xörəklərə tökülür. Gəncə şəhərin yaşlı sakinləri yetişməmiş üzüm gilələrini əzib qora suyunu turşməzə dada malik yeməklər də ədviyyat kimi istifadə etdiklərini və bu gün də öz əhəmiyyətini itirmədiyini bildirir. Ədəbi dildə abqora adlanan bu üzüm suyundan, şəhər əhalisi, adətən, xəmir və yağlı xörəklərdə daha çox işlədirlər. Doşabı almaq üçün isə yetişmiş üzümü əzib şirəsini çıxarır, alınmış şirəyə az miqdarda tut ağacının külü və ya xüsusi tərkibə malik olan sarı torpaq qatılır. Qatılan maddələr şirənin tərkibini dəyişdirir və onun turşuluğunu azaldır. Alınan şirə süzgəcdən keçirilir. Şirəli maye təxminən yarısınadək qaynadılıb qatışdırıldıqda doşaba çevrilir. Alınan qatı doşab qəhvəyi rəngdə olub, şirin dada malikdir. Gəncəlilər üzüm doşabını qatılaşdıraraq ona bəzən su qatıb, qış aylarında içirlər. Arxeoloq F. Osmanov Qəbələdə eramızın IX – XIV əsr bağçılığından bəhs edərkən yazır ki, “... üzüm çəyirdəkləri olan təsərrüfat quyularından dopu və ləyən formalı gil qablar tapılmışdır. Qabların içərisi tündqırmızı rəngdədir. Bu qabların həcmi kiçikdir”10. Arxeoloq bu qablar da çaxır yox, doşab saxlandığını qeyd edir. Lakin etnoqrafik müşahidələr zamanı məlum olur ki, “səksə” adlanan və gildən düzəldilən belə qablarda indi də şərab saxlayırlar. Belə qablarda saxlanılan içki 8 Quliyev Ş.A. Azərbaycan alimi və əkinçiləri Qafqaz sərgisində. //“Azərbaycan kolxoz-sovxoz istehsalatı” jurnalı, Bakı, 1964, № 4, s. 43-51 9 Альтман М. М. Исторический очерк города Гянджи Бaку, 1949, 120 c. 10 Osmanov F.L. Qəbələdə bağcılığın inkişafına dair. Azərbaycan SSR EA-nın “Məruzələri”. XVIII cild, 1962, № 2, s. 96 – 106 344 həm öz tündlüyünü, həm də sərinliyini qoruyub saxlayır. İnformatorların məlumatına görə, səksədə saxlanılan içkilər, xüsusi ədviyyatlı (sumaxı xatırladır) dada malik olur. Vaxtilə əhalinin keçmiş bayramları üç qrupa bölünürdü ki, bunlar da əsasən dini, mövsümi və məhsul bayramları idi. Dini bayramlar sovetlər dönəmindən sonra öz əhəmiyyətini itirsə də, müstəqillik illərində qurban, orucluq, Məhəmməd peyğəmbərin anadan olduğu gün – mövlud bayramı təntənəli şəkildə qeyd olunur. Sovet dövründə yaşlı nəslin təfəkküründə yaşayan adı çəkilən bayramlar, bu gün böyük ictimai əhəmiyyət kəsb etməklə, cavanların həyatında xüsusi rol oynayır. Məlumdur ki, hər bir xalqın məişətində, xeyirlə (toy, bayram) şər (yas, dəfn) qoşa yaranmışdır. Dəfn və toy mərasimlərinin geyimlərində olduğu kimi, yeməklərində də fərqli cəhətlər nəzərə çarpır. Yas (ehsan) mərasimi mərhumun vəfatının üçüncü, yeddinci, qırxıncı günlərində, cümə axşamlarında və ilində keçirilirdi. Mərasim yeməkləri içərisində halva əsas yer tuturdu. Onun bir neçə növü (adi un halvası, səməni halvası, umac halvası, qoz halvası, tər halva, düyü halvası) məlum idi. Burada həmçnin çoxlu yuxa bişirilir, müxtəlif ətli xörəklərdən ehsan yeməkləri də hazırlanırdı (plov, bozartma, dolma, küftə-bozbaş və s.). Ehsan yeməkləri dəvət olunmuş mollanın müşayiəti ilə keçir və bu zaman mərhumun əməlləri xatırlanırdı. Müxtəlif səbəblər üzündən ehsana gələ bilməyən kənd sakinlərinin (xəstələr, əlillər, hamilə və zahı qadınlar və s.) evlərinə ehsan yeməklərindən ibarət bağlama göndərilirdi. Ehsan yeməklərini verməyi hər bir ailə özünə borc bilirdi. Bu işdə qohum – qonşular, bütün kənd əhli yaxından iştrak edir, ərzaqla köməklik göstərir, ümumiyyətlə, mərhumu “urvatlı götürmək üçün” hamı əlindən gələni edirdi11. Hələ ili tamam olmamış mərhuma Novruz, Qurban, Orucluq bayramları ərəfəsində “qara bayram” verilirdi. Bu mərasimə toplaşanlar üçün halva, plov və s. ətli xörəklər verirlər. Kişilər, qadınlar qəbristanlığa gedir, mərhumun qəbrini ziyarət etdikdən sonra, özləri ilə gətirdikləri səməni, şirniyyat və meyvəni qəbrin üzərinə qoyurdular. Bu mərasim mərhumun xatirəsinin yad edilməsi ilə yanaşı, yas evinin yasdan çıxmasını bir növ şərtləndirirdi.12 Gəncənin kənd tipli şəhər olması faktını sübut edən amillərdən biri də buradakı Bağbanlar məhəlləsinin olmasıdır. Şəhərdə “keçirilən başqa bayramlar əsasən bağçılıq, bostançılıq və maldarlıqla məşğul olan təbəqələr arasında geniş yayılmışdı; məsələn, Bağbanlar və başqa məhəllələrdə. Buna baxmayaraq, bu bayramların qeyd edilməsində şəhərin bütün camaatı iştrak edirdi; Bayramlarda icra edilən mərasimlər uzaq keçmişlə bağlı olub, insanların torpaqla, mal – qara ilə bağlılığını sübut edir” 13 Digər tərəfdən də, Kürəkbasar ərazisindəki şəhər tipli yaşayış yerləri içərisində Samux rayonundakı Şəhərburnu və Çobanabdallı yaşayış yerləri, Goranboy rayonundakı I Kürəkçay (Hazırəhmədli) qalası xüsusi yer tutur. Fərq ondadır ki, Şəhərburnu antik və ilk orta əsrlərin, I Kürəkçay qalası və Çobanabdallı yaşayış yeri isə ilk orta əsrlər dövrünün məhsuludur. Ərazidə təsərrüfat əhəmiyyətli tikililərə, su təchizat qurğularına, yeni tipli kürəbəndlərin qurulmasına rast gəlinir14. Buradan da aydın olur ki, şəhərin formalaşmasında və yaranmasında kənd mühitinin rolu danılmazdır. Bu baxımdan mövsümi, mərasim və bayram yeməklərində kənd təsərrüfatı ilə bağlı zəngin məhsulların çeşidlərini görmək indi də mümkündür. Şəhər əhalisinin dediklərindən bəlli oldu ki, daha böyük şənliklərlə, ruh yüksəkliyi ilə icra olunan toy və kiçik toy (sünnət) mərasimlərinin yeməkləri rəngarəngliyi ilə seçilir. Aydındır ki, qədim bir tarixə malik olan toy adətləri xalqımızın ailə - məişətində mühüm rol oynamışdır. Toy zamanı gələcək yeni ailənin əsası qoyulduğundan və nəslin yeni davranışları belə ailələrdə dünyaya gəldiyindən, bu mərasimə çox böyük qiymət verilmiş, toy təntənəli surətdə keçirilmişdir. Toyun ilk mərhələsi hesab olunan elçilik əsasən şirniyyatla qeyd olunurdu. Qızın “hə” si alınan kimi ortaya şirniyyatlar: noğul, nabat, qoğal, kəllə-qənd, şirin çörək, qatlama, südlü plov, meyvələr və s. düzülürdü.15 Oğlan elçiləri şirin çay içər, xeyir-dua verərdilər. Elçilikdə iki rəng çay verilir. Belə ki, stəkanın ağzına qədər şirin çay tökür, sonra üstündən qaşıqda azca rəngli çay əlavə edilir. Bu çayın mənası iki nəsilin qohum olması, qarışması simvoludur16. Bəlgə və yaxud nişan mərasimlərində bütün bunlarla yanaşı, süfrəyə yüksək keyfiyyətli ətli - yağlı yeməklər, plov verilərdi.Toy şənlikləri isə adətən müxtəlif ətli xörəklərlə (kabab, dolma, küftə-bozbaş, bozartma, soyutma, pörtləmə və s.) və plovla yola verilirdi. Belə şənliklərdə xörəklərin bişirilməsi (plovdan başqa) və süfrəyə verilməsi ilə kişilər məşğul olurdu. Mərasim yeməyi olan kababı quzunun qabırğa, döş və boyun ətindən hazırlayırdılar. Təsadüfü deyil 11 Vəliyev F.İ. XIX-XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlıların bayram və mərasim yeməkləri // Azərbaycan arxeologiyası və etnoqrafiyası. № I, Bakı: Nafta-Press, 2006, s. 196-202 12 Vəliyev F.İ. XIX-XX əsrin əvvələrində Azərbaycanın maddi mədəniyyəti (yeməklər və içkilər). Bakı: Azərnəşr, 2005, 132 s. 13 Paşayev S. S. Gəncə əhalisinin mənəvi mədəniyyəti (etnoqrafik tədqiqat) // tarix üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtorefaratı. Bakı, 1993, 22 s. 14 Hacıyev G.O. Kürəkbasarın ilk orta əsr abidələri (arxeoloji materiallar əsasında). // tarix üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtorefaratı, Bakı, 2013, 24 s. 15 Vəliyev F.İ. XIX-XX əsrin əvvələrində Azərbaycanın maddi mədəniyyəti (tarixi-etnoqrafik tədqiqat). Bakı: ŞərqQərb, 2010, 424 s. 16 Quliyeva N.M. Azərbaycanda müasir kənd ailəsi və ailə məişəti, Bakı: Elm, 2005, 346 s. 345 ki, A.Düma “kababı ən ləzətli yemək hesab edərək, onu Fransanın məşhur yeməklər sırasına daxil etməyi məshəhət görmüşdür”17. Adətən mərasim yeməklərini ailəyə yaxın olan aşpazlar bişirirdi. Aşpaz əti doğrayır, ayrı-ayrı xörəklərin (kabab, dolma, bozartma, aş qarası, toy qatığı və s.) bişirilməsi üçün əti seçir və xörək hazırlayırdı. Qızın ata evindən gəlin köçərkən nazik xonçaları aparması ənənə halını alıb. Toydan 2 - 4 gün sonra qız evi tərəfindən gələn adamlar özləri ilə plov, müxtəlif yağlı çörəklər, meyvə, firni, şirniyyat gətirərək “gəlin görməsi”nə toplaşardılar. Bu mərasimdə üstü darçınla bəzədilmiş firninin gətirilməsi mütləqdir. Azərbaycanın qərb bölgələrində daha təntənəli şəkildə keçirilən kiçik toy məclislərində “kirvə aşı” adlanan xüsusi plov bişirilirdi. Kirvənin süfrəsinə gətirilən plovun başına xuruş kimi arsala və ya qarı (qoyunun bud hissəsindən bişirilən iri, sümüklü ət parçası) qoyulurdu. Keçmişdə xalqımızın qeyd etdiyi ailə-məişət şənlikləri də (uşağın doğulması, diş çıxartması, qonaqlıq və s.) lətafətli və ləziz yeməklərlə qeyd olunmuşdur. Ailədə ilk uşağın (xüsusi ilə də oğlan uşağının) doğulması ilə keçirilən qonaqlıqlar ətli yeməklərlə müşayiət olunsa da, zahı qadınlar üçün quymaq bişirirlər18. Ənənəvi olaraq mövsümi səciyyə daşıyan el bayramları içərisində Novruz bayramı daha geniş və təntənə ilə qeyd edilir. Yeni ili sevinc və fərəh içində keçirmək həmişə ümumi bir həvəsə səbəb olmuşdur. Ona görə də Novruza hələ xeyli qalmış ona ciddi hazırlıq görülür. Havanın isti keçməsindən istifadə edərək əriştə kəsilib qurudulur, lazımi qədər yağ, yumurta, meyvə, şirniyyat tədarük edilərək, səməni qoyulur. Novruz gününədək bir neçə çərşənbə axşamı da xüsusi bayram süfrəsi ilə qeyd edilir. Məişət şənlikəri, o cümlədən qonaqlıq, uşağın anadan olması, diş çıxarması, sünnət toyu, nişanlama və s. mərasimlər ziyafət şəklində qeyd olunur. Müasir məişətdə sünnət toylarının keçirilməsi ənənəvi hal almışdır. Əvvəllər bu şənliklərin keçirilməsində verilən yeməklər bir – birindən fərqlənirdisə, indi demək olar ki, bütün süfrələrdə verilən yeməklər eynilik təşkil edir. Böyük və kiçik toylarda, nişanda, uşağın diş çıxarılması ilə bağlı bişirilən hədiklə yanaşı, ətli xörəklər və plovun verilməsi ümumi dəb halını almışdır. Bəzən qonaqlıqlarda sacda bişirilən fətiri mərasim çörəyi kimi ifadə edirlər. Bu baxımdan “Fətir məni mənzilə yetir” deyiminin öz gerçəkliyi vardır. Onu vaxtilə bayramlarda, qonaq gedəndə və gələndə sovqat kimi bişirirdilər. Fətirin xəmiri yağ, süd, yumurta və şəkərlə yoğrulur, qalın yayılıb bişirilirdi. Adətən uzaq yerlərə səfərə çıxan qonağa, səyyaha yol azuqəsi kimi fətir qoyurdular. Kalorili çörək növü olduğuna görə adamı doyuzdurur, mənzil başına çatdırırdı19. Ərzaq məhsullarının bu və ya digər qisminin yemək rasionunda nisbəti təkcə təbii şəraiti, təsərrüfat məşğuliyyətindən irəli gəlməyib, habelə, əhalinin sosial və mülkiyyət vəziyyəti ilə də xeyli dərəcədə bağlıdır. Ənənəvi yeməklərin qida tərkibinin müxtəlif olması, yüksək kaloriliyə, yerli, özünəməxsus dadına görə seçilir. Kiçik Qafqazın təbiəti gəncəlilərin normal həyat fəaliyyəti üçün gərək olan yüksək qida keyfiyyətlərinə malik hər cür nemətləri demək olar ki, yetişdirir. Lakin əhalinin bütün sosial qrupları statuslarından asılı olaraq hər gün bu tamlı, ənənəvi yeməklərlə eyni dərəcədə qidalana bilmirlər. Xüsusən fasfut yeməkləri gənclərin həyatında böyük əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Yemək süfrəsinə meyvə-tərəvəz qoymaq hamıya müyəssər olmasa da, hal – hazırda genişlənməkdədir. Şəkər tozu, noğul, şirni, nabat kimi şirniyyat və müxtəlif mürəbbə növləri şəhər əhalisinin süfrəsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ev sahibi özü şəxsən süfrəyə nəzarət edər, gətirilməsinə göstəriş verərdi. Belə qonaqlıq süfrələrinə ayrıca kasalarda çalınmış qatıq və soyuq dovğa çıxarmaq da adətə çevrilmişdi. Şəhərdə əsasən qış aylarında qonaq qarşısına çıxarılacaq və üz ağardan yemək xəngəldir. Xəngəl bişirmək qonağa edilən hörmət və diqqətin göstəricisi idi. Qonaqlıq süfrələri adətən, çay dəstgahı ilə sona çatır. Çayı bəzən bal, bəkməz (doşab), meyvə qurusu, çayotu, kəkotu, itburnu və s. ilə içirlər. Qızılgülün ləçəklərindən mürəbbə və gülqənd hazırlamaq Gəncə əhalisi arasında geniş yayılmışdı. Əhalinin yemək süfrəsində əsas yer tutan başlıca qida növü sayılan və hər yerdə olduğu kimi çörək - buğda əppəyidir. Gündəlik səhər yeməyi süfrəsində çörəyin yanında pendir və ya şorun olması istək və arzudan asılıdır. Nəzir məqsədilə müxtəlif xörəklər bişirilir, qurban kəsir, qüdrətinə inandıqları pirə Gəncə imamzadəsinə heyvan, halva-çörək, qənd-çay, pul nəzirləri də verirlər. Yüksək qida mədəniyyətinə xas olan zəngin çeşidli, ləziz yeməklər əhalinin elitar zumrələrinin süfrəsinə məxsus olmaqla yanaşı, mərasimlərdə də geniş istifadə olunur. Beləliklə, bayram və mərasim yeməklərinin geniş çeşidi, hazırlanma qaydaları, təyinatı, bu sahədə qazanılmış böyük əməli vərdişlər gəncəlilərin qida mədəniyyətinin zənginliyindən xəbər verir. Ümumiyyətlə, yeməklər və içkilər xalqın təsərrüfat məşğuliyyətinin istiqamətini, kulinariya mədəniyyətinin inkişaf səviyyəsini, insanların iqtisadi həyat şəraitinin gerçək durumunu, maddi mədəniyyətin bu sahəsində digər Şərq xalqları ilə qarşılıqlı əlaqə və etnik mədəni təmasın xüsusiyyətlərini öyrənməyə imkan verir. Şəhər əhalisinin etnik özəyinin formalaşmasında türkdilli tayfaların həlledici rol oynaması faktı da onun 17 Düma A. Qafqaz səfəri. Bakı: Yazıçı, 1885, 142 s. Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə. II cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, s. 384 19 Məhərrəmova S.S. XIX-XX əsrin əvvəllərində Kiçik Qafqazın cənub-şərq bölgəsinin maddi mədəniyyəti və təsərrüfatı. Bakı: Elm, 2007, s. 208 18 346 mətbəx mədəniyyətinə az təsir göstərməmişdir. Bu səbəbdən də, əhalinin ənənəvi yeməkləri digər türkdilli xalqların - tatar, qazax, özbək, qırğız, türkmən, uyğur, osmanlı türklərinin yemək və içkiləri ilə bir sıra ortaq tipoloji və ad oxşarlığına malikdir. Bu yaxınlıq həmin xalqların tarixi əlaqələrindən, ilk növbədə isə, onların fasilələrlə də olsa, eyni dövlət qurumlarının tərkibində olmalarından və eyni dini etiqada (bütpərəstlik, atəşpərəstlik, islam etiqadına) riayət etmələrindən irəli gəlmişdir.Qonşu və qohum xalqlarla min illər boyu davam edən qarşılıqlı mədəni-tarixi əlaqə və təmas nəticəsində Gəncə mətbəxi tədricən zənginləşmişdir. Regional nöqteyi – nəzərdən Gəncə mətbəxinin həmişə xoşlanan ləziz yeməkləri olan bozbaş, dolma, şişlik, plov, qovurma, xəngəl, halva, şorba, basdırma və s. həmçinin, cüzi səs dəyişməsinə uğrayaraq eyni adla gürcü mətbəxinin də sevimli yemək növünə çevrilmişdir. Süfrəsində fəxri yer tutan tərxun, reyhan, soğan, şərbət, bəkməz və s. gürcü süfrələrinə də eyni adla çıxarılırdı. Göründüyü kimi, Gəncə mətbəxi bütövlükdə azərbaycanlıların ötən tarixi keçmişi ərzində, onun qida mədəniyyəti sahəsindəki əməli səyləri nəticəsində yaranıb təkmilləşmişdir. Bu mədəni sərvət özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olub, əsasən, yerli ənənələr zəminində inkişaf etmişdir. Digər tərəfdən, Gəncəbasar əhalisinin tarix boyu qonşu Qafqaz və Şərq xalqları ilə sıx mədəni əlaqə və qarşılıqlı təmas şəraitində yaşaması faktı da onun ənənəvi qida mədəniyyətinə az təsir göstərməmişdir. Yüzilliklərin sınağından çıxan, öz spesifikliyini bugünümüzə qədər qoruyub saxlayan, daim zənginləşən süfrə mədəniyyətimizin dünya xalqlarına örnək ola biləcək dəyərli ənənələri mövcud olmuşdur. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Агамалиева С.М. О национальной пище в северо-западной зоне Азербайджана. Материалы к сессии, посвященной итогам археологических и этнографических исследований 1970 г. в Азербайджане. Б., 1972, с. 39-41 2. Düma A. Qafqaz səfəri. Bakı:Yazıçı, 1885, 142 s. 3. Альтман М. М. Исторический очерк города Гянджи/ Бakу, 1949, 120 c. 4. Azərbaycan etnoqrafiyası. I cild, Bakı: Elm, 1988, s. 451 5. Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə. II cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, s. 384 6. Hacıyev G.O. Kürəkbasarın ilk orta əsr abidələri (arxeoloji materiallar əsasında). // tarix üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtorefaratı, Bakı. 2013, 24 s. 7. Quliyeva N.M. Azərbaycanda müasir kənd ailəsi və ailə məişəti, Bakı: Elm, 2005, 346 s. 8. Quliyev Ş.A. Azərbaycan alimi və əkinçiləri Qafqaz sərgisində. // “Azərbaycan kolxoz-sovxoz istehsalatı” jurnalı, Bakı, 1964, № 4, s. 43-51 9. Məhərrəmova S.S. XIX-XX əsrin əvvəllərində Kiçik Qafqazın cənub-şərq bölgəsinin maddi mədəniyyəti və təsərrüfatı. Bakı: Elm, 2007, 208 s. 10. Mustafayev A.H. Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixi (etnoqrafik materiallar əsasında tipoloji tədqiqat). Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2009, 420 s. 11. Mustafayev A. N., Cavadov Q.C. Qobustanda dəvəçiliyin etnoqrafik tədqiqinə dair. – Azərbaycan etnoqrafik məcmuəsi, V bur., B.:Elm, 1985, s. 62 - 80 12. Osmanov F.L. Qəbələdə bağcılığın inkişafına dair // Azərbaycan SSR EA-nın “Məruzələri”. XVIII cild, 1962, № 2, s. 96 – 106 13. Paşayev S. S. Gəncə əhalisinin mənəvi mədəniyyəti (etnoqrafik tədqiqat) // tarix üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtorefaratı. Bakı, 1993, 22 s. 14. Rəcəbov Q.Ə. Azərbaycanda süd məhsulları hazırlanmasının xalq üsulları. Azərbaycan Etnoqrafik Məcmuəsi, III buraxılış, B., : Elm nəşriyyatı, 1977, s .47-64 15. Vəliyev F.İ. XIX-XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlıların bayram və mərasim yeməkləri // Azərbaycan arxeologiyası və etnoqrafiyası. № I, Bakı: Nafta-Press, 2006, s. 196-202 16. Vəliyev F.İ. XIX-XX əsrin əvvələrində Azərbaycanın maddi mədəniyyəti (yeməklər və içkilər). Bakı: Azərnəşr, 2005. 132 s. 17. Vəliyev F.İ. XIX-XX əsrin əvvələrində Azərbaycanın maddi mədəniyyəti (tarixi-etnoqrafik tədqiqat). Bakı: Şərq-Qərb, 2010, 424 s. 18. Велиев Ф. И. Материальная культура заподной зоны Азербайджана в XIX – начале XX вв. ( по материалам Казахского, Таузского и Шамхорского районов), автореферат дисс. на соискание ученой степени кандидата исторических наук, Ленинград, 1990, с. 20 Gəncənin mətbəx mədəniyyətinin Qafqaz mədəniyyətində yerinə dair Xülasə Məqalədə Gəncə mətbəxinin bütövlükdə azərbaycanlıların ötən tarixi keçmişi ərzində, onun qida mədəniyyəti sahəsindəki əməli səyləri nəticəsində yaranıb təkmilləşməsi şərh edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, bu mədəni sərvət özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olub, əsasən, yerli ənənələr zəminində inkişaf etmişdir. Lakin, Gəncəbasar əhalisinin tarix boyu qonşu Qafqaz və Şərq xalqları ilə sıx mədəni əlaqə və qarşılıqlı təmas şəraitində yaşaması faktı da onun ənənəvi qida mədəniyyətinə az təsir göstərməmişdir. 347 О рали Гянджинкой кухни в Кавказской культуре Резюме Гянджинская кухня развивалась и улучшалась на протяжении всей истории азербайджанского народа, в результате практических усилий в области пищевой культуры. Это культурное богатство имеет свои особенности и, в основном, развивается на основе местных традиций. С другой стороны, тот факт, что жители Ганджабасара жили в тесном культурном контакте и взаимном контакте с соседними кавказскими и восточными народами, мало повлияли на его традиционную культуру питания. Concerning a role of Ganja cuisine in the Caucasian traditions Summary As we see, the cuisine of Ganja developed and improved throughout all history of the Azerbaijani people, as a result of practical efforts in the field of food culture. The system of feeding of urban population was formed specifically under the influence of various cultural and economic factors, such as social accessory, economic activity, season, etc. Though traditional food and drinks. Though traditional food and drinks are a conservative element of material culture, historical progress and social and economic progress also led to a number of tendencies in culinary culture, to some changes and improvements. This cultural wealth has the features and, generally develops on the basis of local traditions. On the other hand, the fact that Gandzhabasar's inhabitants lived in close cultural contact and mutual contact with the next Caucasian and East people affected its traditional culture of food a little. Jafarguliyeva Mayya Baku Slavic University, Department of Azerbaijani Multiculturalism, Ph.D. Candidate (Political Science), lecturer jafarguliyeva.mayya@gmail.com AZERBAIJAN’S FORMULA OF MULTICULTURALISM: CONCEPTS, DEFINITIONS AND ASPIRATIONS Keywords: multiculturalism, Azerbaijan, concept, norms, political principles, perspectives Açar sözlər: multikulturalizm, Azərbaycan, konsept, normalar, siyasi prinsiplər, perspektivlər Ключевые слова: мультикультурализм, Азербайджан, концепт, нормы, политические принципы, перспективы Introduction Azerbaijan is often cited as a land of tolerance, one of the leading countries sustaining a tolerant multicultural society. Diversity of people from various cultural, religious and linguistic roots is peacefully living together in Azerbaijan. The ensuring of human rights and freedoms is stipulated as the highest priority objective of the state in the Article 12 of the Constitution of the Republic of Azerbaijan. According to Article 25 of the Constitution, State guarantees equality of rights and freedoms of every person irrespective of race, ethnic belonging, religion, language, sex, origin, property status, occupation, conviction, affiliation to political parties, trade unions and other public organizations. Restriction of human rights and freedoms based on race, ethnicity, occupation, religion, language, sex, origin, conviction and political or social affiliation is prohibited. The core principles of ensuring protection of national minorities are reflected in the Article 44 (Right for nationality) and Article 45 (Right to use mother tongue) of the Constitution. The Republic of Azerbaijan is a party to the European Convention on Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, International Convention on Elimination of All Forms of Racial Discrimination, Convention on Protection and Promotion of the Diversity of Cultural Expressions and other major international and regional instruments in the field of human rights.1 Azerbaijan also joined to the Convention on the Protection and Promotion of the Diversity of Cultural Expressions on 15 February, 2010. The state supports various cultural activities conducted by ethnic groups as well as promotion of their folk culture. In June, 26, 2000 Framework Convention for the Protection of National Minorities was signed and entered into force in October, 1, 2000. It’s also notable that school curriculum is taught in languages of ethnic groups living in the country. Azerbaijani, Russian, Georgian, Lezgin, Talysh, Avar, Udi, Tat, Tsakhur, Khınalıg and Kurdish are taught at schools all over the country, mostly in the regions where the above-mentioned ethnic groups are settled. Azerbaijan also adopted the Migration Code. Its Article 77 on the “adaptation” of foreigners could lay the 1 Fourth Report submitted by Azerbaijan pursuant to Article 25, paragraph 2 of the Framework Convention for the Protection of National Minorities, Council of Europe, ACFC/SR/IV(2017) 002, p. 26 348 ground for integration policy of migrants; which may include language and integration courses. The authorities have also improved minorities’ access to public services and labour market by development of infrastructure, building new schools and roads to remote areas. Azerbaijan has repeatedly hosted international forums on intercultural dialogue; in 2014 the Baku International Multiculturalism Centre was established. The Ombudsperson has organized awareness-raising campaigns to promote tolerance. No violentt crime based on ethnic affiliation has been registered in Azerbaijan during the last years.2 According to the Law on Education of the Republic of Azerbaijan, the State secures the creation of equal opportunities for each citizen and doesn’t tolerate any discrimination, regardless of the individual’s gender, race, language, religion, political views, nationality, social status, background, and state of health.3 Since Azerbaijan shares positive experience of implementing the ideas of multiculturalism as social phenomenon, ideology and political strategy, this case study is useful as an example of how state manages cultural diversity. Multiculturalism as an evidence of ethnic and religious landscapes of contemporary Azerbaijan Azerbaijan is a country allocated at the space of crossed roads of various cultures and religions. From the fourth century BC to the seventh AD it was an important center of Zoroastrianism. Starting from the first and second centuries AD, Christianity was brought to the north of Azerbaijan. In the seventh century Islam was introduced by Arab conquerors. T. Allahyarova highlights that the Silk Roads – caravan ways from China to Europe – played an important role in the intercultural exchange in the region. The territory of modern Azerbaijan has been inhabited by Zoroastrians, Sunni Muslims, Shia Muslims, Caucasian Albanian Christians, Russian Orthodox Christians, Molokans, European Jews and Mountain Jews. 4 Statistics show that a large percentage of the population in Azerbaijan identify themselves as Muslims (statistics by CIA 91.2% by 2012). As mentioned by A. Abbasov, the confessional majority – is Muslims - Shiites, but also Sunnis, by different informal calculations, make from 30 up to 40% of the population. Today the country demonstrates the way of development marked with symbiosis “East – West”. Azerbaijan is a multi-religious country where the national policy is planned and carried out in the spirit of traditional tolerance and harmonic coexistence of different religious groups.5 Latest statistics show that 808 religious organizations have been registered, 777 are Islamic, 31 are non-Islamic (Christian - 20, Jewish - 8, Krishna - 1, Bahai - 2). Registration procedure is mandatory for religious organization. In case of refusal to register, activities of religious organization consider as illegal. The equality of all citizens without any ethnic, national, religious or linguistic definition is guaranteed by the Law. Azerbaijan is a secular country, in article 48 of its Constitution ensures the liberty of worship to everyone. Everyone has a right to choose any faith, to adopt any religion or to not practice any religion, to express one's view on the religion and to spread it. According to paragraphs 1-3 of Article 18 of the Constitution the religion acts separately from the government, each religion is equal before the law and the propaganda of religions, abating human personality and contradicting to the principles of humanism is prohibited. At the same time the state system of education is also secular. The Law of the Republic of Azerbaijan (1992) "On freedom of faith" ensures the right of any human being to determine and express his view on religion and to execute this right.6 Religious instruction is not obligatory, and there is no religious curriculum at privately funded or public schools. Students can pursue religious courses at higher educational institutions. Those wishing to participate in state-supported training abroad for religious studies must obtain permission from, or register with, the SCWRS or the Ministry of Education. The government accepted two religious holidays as national holidays: Gurban Bayram and Ramadan. According to Law, political parties cannot be engaged in religious activity. Religious leaders may not simultaneously serve in public office and in positions of religious leadership, although this stipulation does not limit the right of a public official to worship. Religious facilities may not be used for any political purposes. People of different ethnic groupslived in Azerbaijan over many centuries. Multiethnic society in the country has specific unique features based on strong historical roots of intercultural heritage. The Decree of the President of the Republic of Azerbaijan "On protection rights and freedoms, state support of development of language and culture of national minorities and ethnic groups living in Azerbaijan" was adopted on 2 ECRI Report on Azerbaijan (fifth monitoring cycle) CRI(2016)17, p. 52. The Law on Education of the Republic of Azerbaijan, No. 324 of October 7, 1992. 4 Allahyarova T. Nadine Schouwe&Simon Zurich, The Shared Values of Multiculturalism and Secularism in Azerbaijan and Switzerland, Geneva and Baku 2015, p. 76. 5 Abbasov A. Azerbaijan: challenges of the modern world, Today & Tomorrow.Azerbaijanin Focus.-2008.-№ 3(10) March, p.12-23. 6 http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf 3 349 September, 16 1992. This legislative document aimed at constructive regulation of interethnic relations and implementing successful model on their integration in unified society. Ethnic minorities constitute 9.4 % of the population of the Republic of Azerbaijan. 7(see Table. 1). Table 1.Ethnic minorities in Azerbaijan (Census of Population, 2012) Name of the ethnic groups Lezgins Russians Number Location Language 178 000 141 700 Lezgins Russian Armenians 120 700 Talyshes Avars Turks-meskhetians 76 800 50 900 43 400 Tatars Ukrainians Tsakhurs Georgians Kurds 30 000 29 000 15 900 14 900 13 100 Tats Jews Udins 10 900 8 900 4 100 Northern regions of Azerbaijan Apsheron district, including Baku city Nagorno-Karabakh region of Azerbaijan, about 30 000 live outside of Nagorno-Karabakh region, including Baku city Southern regions of Azerbaijan. Northern regions of Azerbaijan Northern and lower regions of Azerbaijan Live in urban areas of Azerbaijan Live mainly in Baku city Zakataly region of Azerbaijan Gakh region of Azerbaijan Lachin, Kalbadjar, Gubadly and Zangelan regions Northern regions of Azerbaijan Guba region and Baku Northern regions of Azerbaijan Armenian Talysh Avar Azerbaijani Tatar Ukrainian Tsakhur Georgian Kurdish Tat Jewish Udin Cases of violation of rights of the people belonging to ethnic minorities, have not been revealed as a result of investigation implemented by law enforcement bodies of the Republic of Azerbaijan. There is no cases of violation of rights or discrimination of any ethnic group or their representatives, who reside in the Republic of Azerbaijan or persecution or detention without a court order.8 Article 61.1.6 of the Criminal Code of the Republic of Azerbaijan outlines that the perpetration of a crime on grounds of ethnic, racial or religious hatred or intolerance accompanied by other factors are considered aggravated offence; article 154.1 strictly forbids discrimination including that based on ethnic, religious and language grounds; article 167 forbids illegal impediment to the implementation of religious rites and rituals; article 283 forbids to create strife on ethnic, racial, social or religious grounds, humiliate ethnic dignity or discriminate. Article 103 of the Criminal Code stipulates that acts of Genocide should be punished; article 111 provides punishment for a policy or system of segregation or discrimination held by one ethnic group against another ethnic group on racial grounds (apartheid); paragraph 2.12 of article 120 (circumstances aggravating murder) specifies more severe punishment for committing a deliberate murder on the grounds of ethnic, racial, religious hatred or enmity.9 The religious centers and institutions existing in Azerbaijan are having cooperation with the relevant centers abroad and closely participate in the international religious ceremonies. There is a close cooperation between the Caucasian Muslims Institution and the international OIC, as well as with the religious organizations of other foreign Muslim and non-Muslim countries. Apart from having the chairmanship of the Christian–Orthodox Churches in the Caspian region, the Episcopacy of the Russian Orthodox Church in Baku also has wide cooperation relations with the local and foreign religious centers. The Jewish communities in Azerbaijan have close relations with the international organizations, such as Sokhnut, Aguthid Israel and Tshuva Israel, as well as with the Jewish communities of the USA, England and other countries. A number of Christian and Jewish religious educational institutions, as well as, Sunday schools by the Orthodox Church, Bible courses of the Evangel-Christian orthodox communities, the Bible institution of the Life-Giving Favor Community, and the courses educating in Hebrew, Jewish religion and culture are functioning in Azerbaijan. The religious communities of the USA, Switzerland and Germany are cooperating without any restrictions with the religious centers within the legal framework and are functioning by getting 7 http://www.mfa.gov.az/en/content/114 Fourth Report submitted by Azerbaijan pursuant to Article 25, paragraph 2 of the Framework Convention for the Protection of National Minorities, Council of Europe, ACFC/SR/IV(2017) 002, p. 26. 9 Criminal Code of the Azerbaijan Republic of December 30, 1999. (The last edition from 17-11-2017), p. 131. 8 350 material and emotional, as well as methodical support for practicing religious rites.10 The heads of religious confessions of Azerbaijan also put in practice close cooperation as well as adoption a joint appeal regarding different events held in the country. Latest joint appeal of religious leaders was in connection with the Day of Genocide of Azerbaijanis on March 31. The appeal was signed on Wednesday at an event dedicated to the 100th anniversary of the tragic events of 1918. The document was signed by Sheikh Allahshukur Pashazadeh, Archbishop Alexander of Baku, head of the religious community of Mountain Jews Melikh Evdayev, Chairman of the Albanian-Udi Christian community Robert Mobili.11 The spirit of cooperation and mutual understanding brings harmony in interreligious relations between communities. As F. Huseynov states that cooperation denies violence: it presupposes that violence is excluded from the relations between the sides that have common interests.12 Ahmad Shahidov highlights that relations between different religions improved after HeydarAliyev had come to power. All religious confessions are equal before the law and have the same status in frames of the model of state-religion relations of present-day Azerbaijan. Along with ensuring the rights of Muslims constituting the majority of the country citizens, the government of Azerbaijan takes care of other religions spread in the country as well. Thus, the building of the head church Jen Mironosets, shutdown in 1920 was delivered to the Russian Orthodox Church in 1991.13 All-Russia and Moscow patriarch Alexei the second declared this temple holy during his visit to Azerbaijan, and attached the status of the cathedral church to it on May 27, 2001. Azerbaijani multiculturalism as a set of norms Azerbaijani multiculturalism is sustained by human rights legislation and democratic constitution. Multiculturalism exists within political and legal institutions as well as norms, values, behaviors andpromotes the idea of equality for all members of the society. All cultural groups and communities in a society are subject to the same political and legal institutions. There is one state language in the country. In 1992, legislation adopted by the Azerbaijani government, highlights protection of the rights and freedoms, development of cultures and languages of all ethnic groups settled in the country. The concept of culture in Azerbaijani multiculturalism is composed of shared values, norms, symbols such as freedom, tolerance, equality, patriotism, non-discrimination, trust and daily behavioral norms such as, gender roles, food, dress, rituals etc. TahiraAllahyarova argues regarding discourse of freedom of belief and conscience like objective norm, according to which the whole state body must act. The state’s neutrality in religious matters means that it must avoid threatening the freedom of the subjects of the law in a pluralistic society. According to researcher’s opinion, it also implies that the state grants preferable space for religious communities to develop. In that case, it would be wrong to argue on absolutely neutral attitude of state, in that circumstances it’s extremely important to prevent banning of religious from state activities and social participation. The state should provide practical implication of the freedom of religion principle as a respect in relationships between society members. It is possible to achieve such kind of “healthy attitudes” protecting people through legislative body and juridical norms against violations of the freedom of faith.14 Azerbaijani multiculturalism operates with the principles of preservation, enhancing and sharing cultural heritage, respecting and valuing diversity, recognition and development of communities, interaction between individuals of various identity as well as equal treatment and protection under the law for all society, overcoming discrimination including race, national, or ethnic origin and any barriers to social participation. Multiculturalism in Azerbaijan can be considered in the framework of “unity in diversity” concept, as a way of life which covers the centuries. Intercultural landscape composed of various ethnic and religious groups heritage is under the unified liberal ideology. Azerbaijani multiculturalism passed through the way of development since the concept was more related to strong tradition than basically regulation instrument of the policy. In 21 st century development of multiculturalism in Azerbaijan and spreading the ideas of tolerant attitudes are implemented at the level of state policy. It is obvious that through the example of Azerbaijani multicultural society it is easy to observe that that people have different choices and they select different things for themselves. Different countries could be subject to inequality and discrimination while Azerbaijani multiculturalism promotes the principle “respecting me respecting you”, mutual understanding and equal respect for all members. 10 http://www.mfa.gov.az/en/content/115 http://www.contact.az/ext/news/2018/3/free/politics%20news/en/70124.htm 12 Huseynov F. National Identity and International Cooperation: the Case of Azerbaijan, Księgarnia Akademicka, Kraków, 2016, p. 117. 13 Shahidov A. Freedom of Religion and Tolerance: Experienceof Azerbaijan Republic, TURSAM Center for Strategical Studies, 2013, p. 5. 14 Allahyarova T. Nadine Schouwey&Simon Zurich, The Shared Values of Multiculturalism and Secularism in Azerbaijan and Switzerland, Geneva&Baku 2015, p. 76. 11 351 Conclusion Cultural diversity is considered as a main value for development and human welfare. “Cultural diversity is as necessary for humankind as biodiversity is for nature” states the Universal Declaration on Cultural Diversity (UNESCO, 2001). The processes of social integration, new waves of migration regarding current political circumstances facing world policy-makers with important issues concerning a labour market, education and language policies as well as the physical, political and social images of the areas. From perspectives of “social capital” term different spaces characterized by pluralism in all aspects claims to be necessary to find an efficient path of managing all aspects of diversity. In this sense it is very important to form new guiding principles on how to develop “good” diversity. Definition of “new rules of human interaction” based on mutual understanding and tolerance facilitate the better division of functions, which will lead to wealth creation. Azerbaijani multiculturalism considers the relationship between the representatives of different cultural backgrounds with the intention of looking for ways of promoting universal positive attitudes towards diversity. Supporting recognition of cultural identity and promoting the idea of engaging with others respectfully is what Azerbaijani multiculturalism helps us to do. It was identified by researchers that people from similar cultural backgrounds may feel a sense of integration and security but a lack of understanding of the beliefs and cultures of others dissimilar to themselves and this may lead to them forming a view of cultural superiority. Multiculturalism in Azerbaijan promotes sensitive ways of engaging communities preventing possible barriers to social inclusion, effectively develops respectful attitudes towards cultural differences. Nowadays, Azerbaijani multiculturalism lives the stage of exploring benefits of own multicultural experience and investing in cultural diversity and intercultural dialogue. Cultural diversity in Azerbaijan has aesthetic, moral and instrumental value as the expression of human creativity expressing in the form of people’s collective experience. In the contemporary Azerbaijan characterized with the speed of development and new communication technologies, with growing social interactions – multicultural society has become a resource for sustainable development. Enhancing multicultural society in Azerbaijan is multidirectional and multidimensional process which covers different such as external and internal policy, education, security, economy, culture, technologies etc. For instance, cultural diversity and tourism has potential mutual impact on one another. Tourism can generate new sources of income for local population within the tourism industry and positively contribute to greater knowledge and understanding of different cultural destinations. Exploring different cultures through travelling helps us to identify that cultural identities are not monoliths: they are complicated structures, reflecting a complex of collective experience and social memories. Cultural diversity assumes particular importance for economic development, as well as sustainable development as a whole. Economic interests linked to multicultural heritage can raise the new waves of further initiatives in Azerbaijan both governmental and non-governmental which addresses not only at national level but also regional and international levels. National projects and international activities conducted in Azerbaijan relating to multicultural values finds their reflection wide range of national strategy and action plans for the promotion of cultural diversity. Such kind of strategies obviously corresponds to the wish of many world states for a greater pooling of resources and exchange of best practices and experiences at the various levels. Azerbaijani cultural pluralism based on peace-building initiatives is a factor of strengthening in economic development, conflict resolution and promoting strong integration. It is valuable experience and good response to particular urgent needs of the world for peace and love. From the idea of global sustainable development, cultural heritage are the fundamental cornerstone in the construction of a harmonious, tolerant and pluralistic world. References 1. Abbasov A., Azerbaijan: challenges of the modern world, Today & Tomorrow. Azerbaijan in Focus. 2008, № 3(10) March, p.12-23 2. Shahidov A, Freedom of Religion and Tolerance: Experience of Azerbaijan Republic, TURSAM Center for Strategical Studies, 2013, p. 5. 3. ECRI Report on Azerbaijan (fifth monitoring cycle) CRI(2016)17, p. 52 4. Fourth Report submitted by Azerbaijan pursuant to Article 25, paragraph 2 of the Framework Convention for the Protection of National Minorities, Council of Europe, ACFC/SR/IV(2017) 002, p. 26 5. Criminal Code of the Azerbaijan Republic of December 30, 1999. (The last edition from 17-11-2017), p. 131 6. Huseynov F. National Identity and International Cooperation: the Case of Azerbaijan Księgarnia Akademicka, Kraków, 2016, p. 117 7. Allahyarova T. Nadine Schouwey&Simon Zurich, The Shared Values of Multiculturalism and Secularism in Azerbaijan and Switzerland, Geneva&Baku 2015, p. 76. 8. The Law on Education of the Republic of Azerbaijan, No. 324 of October 7, 1992 9. http://www.mfa.gov.az/en/content/114 10. http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf 11. http://www.mfa.gov.az/en/content/115 12. http://www.contact.az/ext/news/2018/3/free/politics%20news/en/70124.htm 352 This work was supported by the Science Development Foundation under the President of the Republic of Azerbaijan Grant № EİF/GAM-4-BGM-GİN-2017-3(29)-19/19/5 Azərbaycan multikulturalizminin düsturu: konseptlər, təyinlər və gələcək inkişaf perspektivləri Xülasə Məqalədə Azərbaycan multikulturalizminin konseptual əsasları təhlil olunur. Tədqiqat Azərbaycan reallıqlarında multikulturalizm fenomeninin araşdırılmasına həsr olunub. Azərbaycanda vahid cəmiyyət formatında, tolerantlıq və qarşılıqlı anlaşma kimi bəşəri dəyərlər əsasında inkişaf edən mədəni müxtəliflik etnik və dini diskurslardan təhlil olunur, müvafiq statistik göstəricilər qeyd olunur. Araşdırma fərdiliyin müxtəlif təzahürlərini dərk etmək imkanlarının artırılmasına xidmət edən Azərbaycan multikulturalizmi anlayışının sosial hadisə kimi öyrənilməsinə yönəlmişdir. Azərbaycan multikulturalizminin gələcək inkişaf perspektivləri müəyyən edilir, ölkədə mədəni plüralizmin tanınması, qorunması və inkişaf etdirilməsi üzrə müəyyən qanunvericilik müddəaları nümünə olaraq göstərilir. Tədqiqatın yekununda Azərbaycanda multikultural strategiyalar daha çox hansı sahələrdə tədbiq olunarsa gələcəkdə daha çox iqtisadi dividendlərin alınmasının mümkünlüyü təhlil olunur. Азербайджанская формула мультикультурализма:концепции, определения и перспективы развития Резюме Статья посвящена анализу концептуальных основ Азербайджанского мультикультурализма. В исследовании рассматривается феномен мультикультурализма в азербайджанских реалиях, роль данного концепта в осуществлении идеи единого, сплоченного общества, развивающегося на основе таких ценностных установок, как терпимость и взаимопонимание, способствующих воспитанию способности адекватно воспринимать различия во всех их проявлениях. С целью определения контуров и перспектив развития азербайджанского мультикультурализма изучены статистические данные, отражающие в цифрах этническое и религиозное разнообразие. Также была исследована законодательная база, закрепляющая положения по признанию, сохранению и развитию культурного плюрализма, и регулирующая деятельность общин на территории республики. В заключении, обозначены перспективы практического применения мультикультурных стратегий в различных сферах с целью изучения экономической рентабельности применения концепта и возможные дивиденты от инвестиций в поддержку сохранения и развития поликультурной среды в Азербайджане. Кецховели Ирма Грузинский Технический Университет, д.и.п. Noka.74@mail.ru К ВОПРОСУ О САМООПРЕДЕЛЕНИИ НАРОДОВ КАВКАЗА И ЕЕ КУЛЬТУРНЫЕ ЦЕННОСТИ Ключевые слова: общность исторической судьбы, социальная деструкция, устойчивость образов За последние десятилетия Кавказ, и в более в широком плане Кавказско-Каспийский регион, чуть не в один день оказался в центре внимания и стал объектом соперничества ведущих мировых держав и политических сил, поскольку рассматривается как источник богатейших природных ресурсов. Он имеет большие перспективы стать важным узлом комплексных трансконтинентальных систем по линии Юг-Север, Восток-Запад. Кавказ превратился в один из важнейших регионов мира, где завязались сложные узлы местных, региональных и глобальных интересов. Регион оказался в фокусе интересов России, Китая, США, Западной Европы, Турции, Ирана, Японии. Все это делает Кавказ важным перекрестком целого ряда глобальных проектов, требующих сотрудничества стран всего континента. При анализе места и роли Кавказа в мировой политике и стратегии в перспективе весь регион следует рассматривать как единое целое безотносительно к государственным, административным, этническим и национальным границам. У народов Кавказа есть общие цели, интересы, особенно в поддержании и обеспечении в регионе мира и стабильности, преодолении конфронтации, защите его этнокультурного и природно-этнологического разнообразия. Растущее региональное политикоэкономическое сотрудничество, создание новых экономических инфраструктур, интеграционные 353 процессы неизбежно вяжут к формированию в создании народов Кавказа общекавказской самоидентификации, к идее единого Кавказа1. Сосуществование старых, традиционных и высококультурных форм быта и культуры народов – создателей кавказской цивилизации выделяло «единый кавказский культурный мир» из традиционных обществ, представленных в других регионах современного мир вышеуказанным стройным и последовательным развитием хозяйственного биты, материальной и духовной культуры, социальных взаимоотношений, античной и эллинистической эпох. Благодаря органическому совмещению традиционных и высококультурных цивилизованных форм указанных сфер Кавказу отводилась особая роль в объяснении и изучении закономерностей развития истории человечества. Необходимостью познания именно этого своеобразия следует и религиозном отношении. Расположенный между Черным и Каспийским морями, он делится на три основные хозяйственно-культурные зоны: северо-западную, центральную и северо-восточную. Исходя из этого, представляется возможность для выделения иерархически сопоставимых нескольких разнопорядковых субъединиц. Центральный Кавказ охватывает Чечню, Ингушетию, Осетию, Балкарию, регионов Грузии, как Тушетию, Хевсуретию и т.д. Перечисленные области входят в одну природно-географическую зону, т.е. в данном случае Центральный Кавказ рассматривается как чисто географическое понятие, подразумевающее входящую в него территорию, охваченную определенными географическими границами. С такой точки зрения в Центральный Кавказ, несомненно, входят Кабарда и лежащие по другую сторону хребта смежные грузинские территории. Однако культурно-бытовые особенности этого региона более локализованы и не охватывают полностью весь географический ареал. Поскольку в первую очередь нас интересует исторически сложившееся на общей экологической основе единство бытовой культуры и хозяйства. Кабарда же, несмотря на ее территориальную принадлежность к Центральному Кавказу, является носителем традиций западно-кавказской бытовой культуры. Таким образом, Центральный Кавказ как географическая область и Центральный Кавказ как культурно-бытовая категория не есть идентичные понятия. Отдельную область, с точки зрения культурно-бытовых особенностей, представляет собой Северо-Западный Кавказ. Этот исторический регион охватывает территории, населенные в основном народами адыго-абхазского происхождения и карачаевцами. Она достаточно четко граничит как с центрально-кавказской, так и с дагестанской системами. Разница между ними проявляется и в этнической культуре, что вполне логично, так как элементы этнической культуры в определенной степени носят отпечаток природно-географических условий, что, прежде всего, выявляется в формах хозяйства. Однако это не исключает взаимовлияния культур. Наличие общих черт и признаков в образе жизни кавказских народов часто объясняется факторами этногенетического родства или длительного совместного проживания в границах определенного жизненного пространства. Такое объяснение основ единства, разумеется, правомерно, но явно недостаточно, потому что остаются не раскрытыми их социальный смысл, место и роль в жизни общества в целом. Тем не менее, такие эмпирически наблюдаемые и описываемые общие черты и характеристики кавказских народов сами по себе чрезвычайно важны, поскольку они могут служить косвенным подтверждением существования в регионе единой социокультурной идентичности. Общность исторической судьбы во многом определялась характером и направлением социокультурного развития Кавказа и его взаимоотношением с внешним миром. Социально-политическая жизнь кавказских народов в почти однотипна. На протяжении многих столетий народам региона приходилось решать такие исторические задачи и социальные проблемы, которые по существу мало чем отличались друг от друга. Зачастую такие задачи решались совместно, хотя этнополитический Кавказ не был единым. Если мы будем руководствоваться образом культуры как меры гуманизации человека, то диалог не просто будет средством общения культур, а будет составлять сущность культуры или, во всяком случае, будет принадлежать к этой сущности. Что касается взаимоотношения культур, значение диалога будет состоять не только в том, что он сделает возможным общение культур, но и в том, что будет свидетельствовать об уровне культур. Что качается многообразности этносов и их взаимосвязи на основе содружества, это тоже определяется той культуры, которая характеризуется как внутренняя культура этносов, тут я думаю можно отстоять вопросы лидерства определяющий культурный уровень любого этноса. Тем более известно что культура народа Кавказа может претендовать на уровне традиции культур многих народов. 1 Курдиани М, Чичуа М. К вопросу о проблемах общекавказской интеграции (Традиционная геополитика Кавказа на фоне глобализации), Ареология, этнология и фольклористика Кавказа. Материалы международной конференции, 2003, с. 192-193 354 Мировое сообщество медленным, но уверенным шагом продвигается к всеобщему разотчуждению совокупных социальных отношений, однако современные темпы глобализации ни по количественным, ни по качественным социальным показателям не соответствуют действительным требованиям времени. Тенденции современной глобализации весьма противоречивы. Несмотря на существование множества международных организаций, дивиденды сегодняшней глобализации предназначены для ограниченного количества людей. Сегодня считают, что глобализм с одной стороны – положительное явление, а с другой, она унифицирована, т.к. это – попытка создания единого жизнеспособного пространства, где она во время варьирующего процесса, охватывает и область религии, и национальные традиции, ценности и т.д. в то же время, вопросы технического прогресса и точные науки, которые, конечно, приемлемы для общечеловеческого достояния. Но существующие сегодня на Кавказе открытые и латентные конфликты втянули в противостояние 2. Однако региональные, на первый взгляд, противостояния в силу определенных причин приняли характер более глобального масштаба, а за последние десятилетия стали объектом серьезного научного изучения. Известно, что каждый регион проявляется локальными своеобразными чертами, что в совокупности создает цельность культуры Центрального Кавказа. Вместе с тем, традиционное общество характеризуется комплексом признаков: отношением этих обществ ко времени, к пространству и вообще в бытию. Например, закон чести в кавказском обществе – это наивысший закон, о чем свидетельствует вся история культуры народов сообщества. В иерархии ценностей здесь честь превыше всего, даже самой жизни! Особо отмечая историческое прошлое на фоне взаимопонимания судеб играла определенную роль в принятии различных политических решений: так, например, картлийские цари Парнаваз и Саурмаг на рубеже IV-III вв. до н.э. как об этом рассказывает «Картлис цховреба», расселили по всей горной части Грузии «дзурдзуков» (вайнахов) от Дидоети до Сванетии, что было, безусловно, взаимовыгодна. Ведь горные перевалы Большого Кавкаказского хребта следовало защищать как с южной, так и с северной сторон, с чем родственные друг другу горцы хорошо справлялись. Формирование единства и, тем самым, могущества народов Кавказа, авторитет которых вырос как на Ближнем Востоке, так и в северных странах, приходится на XII – начало XIII вв. Нашествие татаро-монголов на Кавказ (XIII-XIV вв.), падение Византийской империи (1453 г.) и возникновение Османской империи несколько ослабили взаимоотношения народов Кавказа. Наступили времена, когда Грузия, Кавказ рассматривались только в контексте Турции, Ирана и России. Однако, несмотря на все это, в период средневековья кавказским народам удалось сохранить свойственную каждому традиционную культуру, что позволило сохранить контакты и не допустить полного разрыва. Хотя под воздействием внешних сил и факторов на Кавказе произошла социальная катастрофа – разрушение той социокультурной системы, которая сложилась здесь исторически и была гармонично адаптирована к условиям естественной среды обитания. Эта социальная деструкция не могла не сказаться, на самосознании народов кавказского общества. И, тем не менее, они по-прежнему продолжают осознавать себя через свою былую социокультурную общность. В советское время на Кавказе не ощущалось той социальной стабильности, которая была присуща советскому обществу в целом. Именно это взаимодействие не всегда лояльных друг к другу внутренних и внешних факторов во многом объясняет, в частности, действительные истоки конфликтогенности Кавказа. Нельзя не заметить, что в многовековой истории народов кавказского сообщества трудно найти аналогии современным этнополитическим конфликтам. Часть исследователей объединяла человеческие потребности и ценности в единый термин: «интересы». Но сегодня принято разъяснение Дж. Бартон3, согласно которому «интересы» определяются как стремление к материальному благосостоянию. С этой точки зрения, термин охватывает мотивируемые материальной обеспеченностью профессиональные, политические и др. стремления индивида или идентичной группы. В определенной мере «интересы» делят общество на отдельные, возможно, и противостоящие, группы. Вместе с тем, интересы имеют преходящий и изменчивый характер, что зависит от условий среды. Их исчезновение может поставить под угрозу существование идентичной группы. Так же опасны и неконтролируемые «интересы», которые способствуют повышению уровня неравноправия и отчужденности внутри общества. Поэтому весьма важно соотнести индивидуальные и общественные «интересы» с условиями среды, правопорядком и другими ценностями. Важно также выработать соответствующую тактику и политику, ибо человеческие потребности, ценности и интересы формируют политические цели людей. Вместе с тем, в условиях схожести фун2 Кецховели И.В. Глобализм и новые парадигмы культуры Кавказа, Археология, этнография и фольклористика Кавказа, Махачкала, 2007, с. 255 3 Barton J. Conflict: Recolusion and Prevention. London: Macmilan Prees, 1990 355 даментальных целей различных идеологий внутри одного общества возможно расхождение интересов и ценностей у носителей этих идеологий. Порой, в условиях конфликтных взаимоотношений, различные группы имеют одни и те же цели и задачи. В это время достаточно организовать аналитический диалог для выявления общих целей и поиска возможностей их удовлетворения. Как уже отмечалось, причиной противостояния людей становится осуществление и сохранение универсальных потребностей, культурных ценностей и интересов, что проявляется в виде различных требований. Например, когда основой конфликта является полемика вокруг ресурсов, то за этим стоит потребность в уже истощенных физических или редких ресурсах. Нарушение баланса между пригодностью, распределением и потреблением ресурсов создает атмосферу отчужденности и вследствие трудностей в социальной организации; иногда создается конфликтная среда. Состояние апатии, появившееся у людей в нарастающей борьбе за выживание, может перерасти в состояние протеста в том случае, если прирост жизненного уровня, обусловленный научно-техническим прогрессом, инновациями и осуществлением разных вспомогательных программ, будет побуждать этих людей к необходимости бороться для удовлетворения своих потребностей. Грузия, как и другие страны Кавказа, нуждается в создании национального производства, формировании рынков сбыта, выработке общих региональных образовательных, культурных, экономических проектов и программ, что немыслимо без региональной интеллектуальной кооперации и производственной специализации. Естественно, все это, наряду с признанием существования кавказской цивилизации, послужит экономической и идеологической базой для мира и сотрудничества на Кавказе. Своеобразная ситуация сформировалась на Северном Кавказе в области государственного строительства в XX веке, когда в советский период в честь некоторых (но не всех) национальностей были учреждены национально-территориальные автономии Республики и области. До настоящего времени часть республик Северного Кавказа «титульной» национальности, например в Адыгее – адыгейцы, в других случаях «титульных» национальностей две (Карачаево-Черкесии, Кабардино-Балкарии), а в Дагестане – более десятка. При этом в большинстве районов население смешанное. В настоящее время на Северном Кавказе семь республик, два края и одна область, а, как показала Всероссийская перепись 2002 г., жители региона относят себя к более чем 80 национальностям. Подавляющее количество населения, свыше 60% – русские, их численность 11.6 млн. человек. Около трети жителей Северного Кавказа образуют 17 крупных этнических групп, каждая численностью не менее 100 тыс.человек. Самые многочисленные среди них чеченцы (1.3 млн. человек) и аварцы (0,8 млн.); порядка полумиллиона человек каждая группа – это кабардинцы, даргинцы, осетины. Северокавказский регион уникален тем, что помимо больших этнических групп там расселены десятки малочисленных, насчитывающих по одной тысячи человек и менее. Этнический состав населения Северного Кавказа по данным Всероссийской переписи 2002 г.: все население – 18910232 – 100,0%; абазины – 36551 – 0,2%; абхазы – 3715 – 0%; аварцы – 776674 – 4,1%; в том числе: андийцы – 21380; арчинцы – 7; ахвахцы – 6366; багулалы – 23; бежтинцы – 6187; ботлихцы – 5; гинухцы – 525; годоберинцы – 6; гунзибцы – 981; дидойцы – 15201; каратинцы – 6032; тиндалы – 35; хваршины – 121; чамалалы – 5; агулы – 25558 – 0,1%; адыгейцы – 125611 – 0,7%; азербайджанцы – 162649 – 0,9%; арабы – 1810; армяне – 580953 – 3,1%; ассирийцы – 71934. Необыкновенная устойчивость образов, идей и ценностей, идущих из глубин культурного наследия и исторической памяти народов, во многом определяет общественную психологию и культуру в современном мире. Мировой социокультурный опыт свидетельствует о неискоренимости многообразия человеческого бытия и глубоком влиянии этого фактора на самообновление мира. Национальную культуру необходимо рассматривать не просто как историческое достояние, но и как сильнейший фактор модернизации нашей цивилизации, существеннейшую стратегию ее развития. Наличием общих черт и признаков в образе жизни кавказских народов часто объясняется факторами этногенетического родства или длительного совместного проживания в границах определенного жизненного пространства. Такое объяснение основ единства, разумеется, правомерно, но ясно недостаточно, потому что остаются не раскрытыми из социальный смысл, место и роль в жизни общества в целом. Результатом социальной адаптации происходящей в процессе общественного развития этнических групп, являются универсальные общественные институты: куначество (гостеприимство), побратимство, кровомщение, в основе которого лежит принцип коллективного самосохранения. К ним можно приравнять традицию почитания старших, так как она распространялась и на представителей других этнических групп 4 Российский Кавказ / Под ред. В.А. Тишкова, М., 2007. 356 Но ни одна общность людей, на какой бы почве она ни была создана – будь то общественноформационное, политическое, конфессиональное, классовое или профессиональное объединение не оказалось настолько прочной, чтобы стать основой для самоопределения, самоидентификации индивида или группы. Устойчивее всех во времени оказалось чувство принадлежности к тому или иному этносу. Этнос был и остается базовой категорией – объективным явлением истории и современности, реальностью. Этногенетическое родство многих кавказских народов играло определенную роль в формировании социокультурной общности. Кстати, такое родство показывает, что социальная общность Кавказа имеет глубокие корни и сообщество народов региона представляет собой не конгломерат различных этносов, а, скорее всего, определенную исторически сложившуюся целостность5. Следует отметить особенности проживающих в Грузии этносов и среди них – азербайджанцев, которые, живя в средних городах Грузии и окрестностях, успешно ведут хозяйственно-практическую, образовательную, культурную жизнь и т.д., тем, самым интегрируясь с местным населением, при этом сохраняя свои традиции и культуру. Проживающие в Грузии азербайджанцы соблюдают все религиозные мусульманские праздники – самый распространенный «ураза байрам» (тридцатидневный пост), «курбан байрам», «новруз байрам», «мовлуд» и т.д. Ритуальные праздники бракосочетания, приданного для невесты и т.д. считаются делом чести семьи. Соблюдается также церемониал похорон с архаических времен. Азербайджанцы традиционны в своем гостеприимстве: готовят традиционные блюда; приготовление пищи тоже связано с семейной традицией. Чаепитие считается не только употреблением напитка, за чаепитием традиционно решаются семейно-бытовые вопросы. Согласно статистическим данным 90-ые годы в г. Марнеули проживали 25 тысяч, состоящее из 15 национальностей, население. По количеству душ на первом месте азербайджанцы. Жили также грузины, армяне, греки, осетины, евреи, айсоры, лезгины, курды. Со временем намного уменьшилось количество осетин, русский, евреев, греков, однако преобладание азербайджанского населения и сегодня явно заметно, хотя следует отметить, что в этом слое населения в последнее время возрос миграционный процесс. Одна из прицин миграции – незнание грузинского языка. Молодежь, после окончания азербайджанских школ уезжают получать высшее образование в Баку, Тбилиси и в Россию. Часто они там же обоснуются и обзаводятся семьями. Часто таких переселенцев после смерти, по их же завещанию хоронят в Марнеули. Азербайджанцы, уезжающие из Марнеули, как правило, занимаются бизнесом. Накопив определенный капитал, они в Марнеули, в других селениях строят дома европейского стандарта, так что, так уже нигде не увидишь не гарадам, не тагбенд, тем не менее с большой любовью хранят национальные антикварные вещи, например, ковры. Азербайджанцы живут, в основном обособленно, они меньше общаются с представителями других национальностей. Почти нет смешанных браков, но и нет многоженства, так что азербайджанки полными хозяйками своих семей считают себя. Следует отметить, что домашнее хозяйство, лежит на плечах хозяйки семьи. Они успешно занимаются огородничеством, готовят молочные продукты и торгуют на базарах. Для молодых мужчин главное дело – бизнес, пожилые же целыми днями время проводят в чайханах, если не ухаживают за скотом. В селах есть как нераздельные, так и разделенные семьи. При разделе младший сын остается с родителями, остальные же строят по соседству дома6. Проживающие в Грузии различные этносы, среди них греки, армяне, осетины, курды, ассирийцы, лезгины, кистинцы, русские и т.д. также традиционны в своем выборе. Соблюдая древние традиции на свой лад, они никогда не испытывали какого-либо притеснения со стороны грузинского населения, законов, правительства Грузии, наоборот, всегда имели возможность жить по правилам и взглядам своих традиций и интересов. После 90-х годов, когда Грузия стала самостоятельной республикой, быт марнеульских азербайджанцев значительно изменился. Они осознали, что для нормального развития общества необходимо владеть государственным, т.е. грузинским языком. В школах более успешно ведется обучение грузинскому языку и молодежь уже в Тбилиси получают высшее образование. Им часто даже не приходится покидать Марнеули, где и работают учителями, врачами. Азербайджанцы, владевшие большим капиталом, занимаются благотворительностью: помогают бедным согражданам, пожилым, строят мечети и стараются жить на благо своего народа, одновременно стремятся сохранить традиционные нормы быта. На Кавказе был накоплен уникальный культурно-исторический опыт: на сравнительно небольшом географическом пространстве сконцентрировалось большое количество немногочисленных, раз5 Кецховели И.В. Традиционная культура Кавказа и вопросы социокультурной идентичности, Этносоциология вчера и сегодня. Москва, 2016, с. 366-367. 6 Меликишвили Г.А. К истории древней Грузии. Тбилиси, 1969. 357 личных этносов, которые совместно формировали, интенсивно взаимодействуя, единое социокультурное пространство. При этом этносы не смешались, не растворились друг в друге и не образовали новые, более крупные и многочисленные этнические общности, как это происходило в других регионах, особенно в степных и равнинных условиях. Каждый из них сохранил свою идентичность, сохраняя тем самым и этноразнообразие Кавказа. Такие социальные процессы в рамках кавказской культуры вряд ли проходили гладко, но не вызывали каких-либо этнополитических конфликтов, которыми переполнен современный Кавказ. Численность каждого этноса на протяжении веков поддерживалась на определенном уровне. Этому во многом способствовала сама природа – своеобразие Кавказа, препятствовавшая непомерному численному разрастанию этноса. Здесь допускалось лишь простое воспроизводство численности населения. И делалось это при помощи социальных механизмов (права, обычая, общественного мнения и др.), призванных регулировать демографические процессы. Четкое функционирование механизмов позволяло каждому этносу поддерживать свое существование (самосохранение), способствовать воспроизводству жизненных ресурсов, которыми располагала среда его обитания, и сохранению, что весьма важно для кавказской культуры. Своеобразие социокультурной общности Кавказа, ее отличие от других мегакультурных генераций просматривается на уровне эмпирического наблюдения. Предметом наблюдения здесь могут быть образ жизни людей – представителей сопоставляемых культур, социальный уклад, уровень организации системы, менталитет, внутрисоциальные взаимоотношения и многое другое. Таким образом, использование феноменологического и синхронного подходов к изучению социокультурных реалий Кавказа приводит к одному и тому же выводу о том, что на Кавказе существует особая социальная общность, которая достаточно четко осознает свою идентичность и отличается от других культурноцивилизационных мегасистем. Список литературы 1. Курдиани М, Чичуа М. К вопросу о проблемах общекавказской интеграции (Традиционная геополитика Кавказа на фоне глобализации), Ареология, этнология и фольклористика Кавказа. Материалы международной конференции, 2003, с. 192-193. 2. Кецховели И.В. Глобализм и новые парадигмы культуры Кавказа, Археология, этнография и фольклористика Кавказа, Махачкала. 2007, с. 255. 3. Barton J. Conflict: Recolusion and Prevention. London: Macmilan Prees. 1990. 4. Российский Кавказ / Под ред. В.А. Тишкова, М., 2007. 5. Кецховели И.В. Традиционная культура Кавказа и вопросы социокультурной идентичности, Этносоциология вчера и сегодня. Москва, 2016, с. 366-367. 6. Меликишвили Г.А. К истории древней Грузии. Тбилиси, 1969. 7. Шамиладзе В.М. Кавказ и внешних мир в свете особенностей кавказской цивилизации. Научн. сб. Археология, этнология, фольклористика Кавказа. Тбилиси, 2011. К вопросу о самоопределении народов Кавказа и ее культурные ценности Резюме Необыкновенная устойчивость образов, идей и ценностей, идущих из глубин культурного наследия и исторической памяти народов, во многом определяет общественную психологию и культуру в современном мире. Мировой социокультурный опыт свидетельствует о неискоренимости многообразия человеческого бытия и глубоком влиянии этого фактора на самообновление мира. Национальную культуру необходимо рассматривать не просто как историческое достояние, но и как сильнейший фактор модернизации нашей цивилизации, существенную стратегию ее развития. Наличием общих черт и признаков в образе жизни кавказских народов часто объясняется факторами этногенетического родства или длительного совместного проживания в границах определенного жизненного пространства. Такое объяснение основ единства, разумеется, правомерно, но ясно недостаточно, потому что остаются не раскрытыми их социальный смысл, место и роль в жизни общества в целом. Тем не менее такие эмпирически наблюдаемые и описываемые общие черты и характеристики кавказских народов сами по себе чрезвычайно важны, поскольку они могут служить косвенным подтверждением существования в регионе единой социокультурной идентичности. Общность исторической судьбы во многом определялась характером и направлением социокультурного развития Кавказа и его взаимоотношением с внешним миром. На протяжении многих столетий народам региона приходилось решать такие исторические задачи и социальные проблемы, которые по существу мало чем отличались друг от друга. Зачастую такие задачи решались совместно, хотя этнополитический Кавказ не был единым. Если мы будем руководствоваться образом культуры как меры гуманизации человека, то диалог не просто будет средством общения культур, а будет составлять сущность культуры или, во всяком случае, будет принадлежать к этой сущности. 358 For identification of Caucasian People Culture and self-identity Summary Cultural values are deeply established between the people’s memories and fully make the condition of the psycology of the society in modern world. What about the socio-cultural experience, it is based on the mankind being and the nationality is identified not only as historical heritage but as the main powerful fact of modernization of civilization. The common characteristics which the Caucasian people has often identified as ethno genetic relation or as the ancient space of living together. Such kind of assessments are important, but the most important thing is the characteristics of the people which could be acknowledge as possibility of ethno cultural identity in a space. It is fact that historical and socio goals and problems of people are not the same. In spite of this discussion the cultural correlation of Caucasian people looks possible especially when the whole region of Caucasia is in the center of world attention of geopolitical area. Qarabağlı Rizvan AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, memarlıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent R_Qarabagli@mail.ru PERSEPOLDAN QAFQAZADƏK Açar sözlər: Persepol, Qafqaz, Əhəməni dövrü, memarlıq irsi. Ключевые слова: Персеполис, Кавказ, эпохи Ахаменидов, архитектурное наследие. Keywords: Persepolis, Caucasus, the Achaemenid period, architectural heritage. Tarixdən görünür ki, hələ b. e. əvvəl ki, dövrlərdə dünyanın mədəni irsinə dəyərli sənət əsərləri bəxş etmiş Roma, Yunan və Misir memarlığı bu gün də sənətsevərləri heyran edir və düşündürür. Bu ölkələrin insanı heyran edən belə sənət əsərlərinə tamaşa etdikcə istər-istəməz Azərbaycanın da həmin dövrə məxsus tarix və mədəniyyəti haqqında düşünürsən və düşündükcə meydana sual çıxır: Əcəba məgər Azərbaycan belə memarlıq tarixinə malik olmayıbmı? Axı Azərbaycanın də bu dövrlərdə Manna, Midiya və Əhəməni kimi geniş ərazilərə malik dövlətləri olmuşdur. Ola bilməz ki, qonşu dövlətlərin sivilizasiyası və onlara məxsus mədəni memarlıq irsi insanı heyran edəcək dərəcədə inkişaf etsin, ancaq qədim Azərbaycan memarlığı sükunətdə qalsın. Əlbəttə bu belə deyil! Çünki, ən azından Əhəmənilər dövrünə məxsus Persopol şəhəri yarıuçuq qa olsa zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır (şəkil-1). Persepol şəhərinin ümumi görünüşü Şəkil-1. Persepol şəhərinin sütun bazaları. 359 “Gözəl memarlığın xarabalığı da gözəl olur”- deyiblər. Bu gün bu şəhərin xarabalığında qalan möhtəşəm daş sütunlar, iri aşırımlı arxitiraf örtüklər, əzəmətli heykəllər və nəhayət ümumilikdə həmahəng memarlıq ansambılı müasir sənətsevərləri hələ də heyrətdə qoyur. Ancaq bu şəhərə tamaşa etdikcə qarşıya digər suallar çıxır: Sərhəd hüdudları Qafqazadək uzanan imperiyanın belə gözəl şəhəri yalnız Persepol olmuşdurmu? Əgər olubsa, bəs onun digər belə əzəmətli səhərləri harada olub? Bütün bu suallara cavab tapmaq üçün qədim şəhərlərin sorağı ilə Qafqazda aparılmış arxeoloji qazıntılar üzərində araşdırma və tədqiqatlar aparmağı məqsədə müvafiq hesab etdik. Bu baxımdan Azərbaycan arxeoloqlarının (İdeal Nərimanovun rəhbərliyi ilə) 1958-ci ildə Qazax rayonunun “Sarıtəpə” deyilən ərazisindən tapdıqları iki ədəd daş sütun bazaları müstəsna əhəmiyyətə malikdir. (şəkil 2) Azərbaycan arxeoloqlarının verdiyi məlumata görə həmin sütun bazaları (e.ə.550-330 illər) məhz Əhəməni dövrünə aiddir.1 Bu fikri hələ o dövrlərdə Moskva alimləri də təsdiq etmişdirlər. Hazırda həmin bazalar Azərbaycan Milli Tarix Muzeyində saxlanılır. Şəkil-2. Sarıtəpədə tapılmış sütun bazaları. Üzəri palma yarpaqlarına bənzər ornamentlə ritmik şəkildə bəzədilmiş sütun bazaları Persepoldakı kimi konusvaridir. Daha dəqiq desək sütun bazaları kilsə zəngini xatırladır. Belə ki, sütun bazalarının oturacaq diametri 0,84 m., hündürlüyü 0,53m. və yuxarı diametri 0,53m-ə bərabərdir. Arxeoloqların verdiyi məlumata görə belə ölçülərə malik sütun bazaları, Həmədanda da tapılmışdı. Tapıldığı ərazidə (“Sarıtəpə”) sütun bazalarının ara məsafələri 2,5 metrə çatır. Onları qalınlığı 1,3m. olan divarlar dövrələyir. Uzunluğu 70m, eni isə 20.5 metrə çatan həmin divarlar müxtəlif ölçülü arakəsmələrə bölünərək tamamilə çiy kərpiclə inşa olunub. Sütun bazaları yerləşən zaldan digər qonşu zallara çoxsaylı qapıların açılması göstərir ki, bura sarayın girişi-propleyasıdır. Ancaq ümumi ərazidən aşkar edilmiş şəhər mühitinə aid çoxsaylı maddi-mədəniyyət nümunələri və eləcə də müxtəlif təyinatlı tikinti qalıqları bir daha təsdiq edir ki, “Sarıtəpə” ərazisində vaxtı ilə Persepol kimi möhtəşəm və gözəl bir şəhər olmuşdur. Lakin Persepoldan fərqli olaraq bu şəhərin inşasında daşla birgə çiy kərpicdən də (kərpiclərin ölçüləri 0,36m.x0,36m.x0,12m, və 0,36m.x0,18mx0,12-0,14m) istifadə edilmişdir. Görünür şəhərin tamamilə dağılma səbəblərindən biri də elə bu olmuşdur. Maraqlıdır, Qafqazda digər belə şəhər mövcud olmuşdurmu? Olubsa o, Qafqazın hansı tərəfində ola bilərdi? Bütün bu və ya digər suallara 2000-ci ildə Qafqazda aparılan geniş miqyaslı arxeoloji qazıntı işləri zamanı tapılmış maddi-mədəniyyət qalıqları üzərində aparılmış araşdırmalar nəticəsində cavab tapa bilirik. Məlumat üçün onu da əlavə etmək lazımdır ki, beynəlxalq xarakterli bu qazıntı işlərində Azərbaycan arxeoloqları ilə birgə (İ. Babayev, L.X. Mustafayev, S.A. Hüseynov, N.Ə. Alışov, C. Eminli), Gürcüstan (prof. U. Qoqoşidze), Rusiya (A. Balaxvansev) və Almaniya (F. Knauss, G. Mehnert, D. Vicke, N. Lüdvik, U. Sens) arxeoloqları da iştirak etmişdir.2 2007-ci ilədək davam edən qazıntı işlərində eradan əvvəlki və sonrakı dövrləri əhatə edən küllü miqdarda maddi-mədəniyyət abidələri aşkar edilmişdi. O cümlədən Gürcüstanın “Gümbati” adlanan ərazisindən (şək.5) və Azərbaycanın Şəmkir rayonunun Qaracəmirli kəndi yaxınlığındakı Qurbantəpədə qədim şəhər xarabalıqları aşkar olundu. (şək.3) Maraqlıdır ki, hər iki şəhər yerində Persepol və “Sarıtəpə” də olduğu kimi xeyli sayda və onlara bənzər sütun bazaları aşkar edildi. (şək.4) Arxeoloqların fikrincə buradakı sütun bazaları da “Sarıtəpə” də olduğu kimi yerindən tərpənməmişdi. Sütun bazalarının məxsus olduğu sarayın uzunluğu 80 m., eni isə 70 metrə bərabər olub. Bu da nəinki Qafqaz hətta Ön Asiyada əraziləri üçün nadir tapıntı idi. 1 2 Нариманов И.Д. Археологические раскопки в Сарытепе. Баку: Известия АН Азербайджана,1959, №2 Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar-2013-2014.Bakı: Xəzər universiteti nəşriyyatı, 2015, 420 s. 360 Şəkil-3. Şəmkir rayonunun Qaracəmirli kəndi yaxınlığındakı Qurbantəpədə aşkar edilmiş şəhər qalıqları Şəkil- 4. Şəmkir rayonunun Qaracəmirli kəndi yaxınlığındakı Qurbantəpədə aşkar edilmiş şəhər sarayının sütun bazaları Şəkil-5. Qumbatidə tapılmış sütun bazaları Həmin sütun bazaları həm konusvari həndəsi biçimi, həm üzərindəki oyma naxışları, həm də ölçüləri (aşağı diametri 0,88m, yuxarı diametri 0,73-74m, hündürlüyü 0,30-35m) baxımdan əvvəlkilərlə müqayisədə o qədər yaxınlıq təşkil edirdi ki, sanki onların hamısı bir memar tərəfindən hazırlanmışdır. Bütün bunlarla yanaşı həmin şəhərlərdəki iri həcmli bina qalıqları, həmçinin onların çiy kərpiclə (0,32m x 0,32m x 0,12m və ya 0,35m. x0,35m. x 0,12m.) hörülmüş enli (1,15m və ya 1,17m) divarları arasında da bir oxşarlıq var. Göründüyü kimi Qafqaz şəhərlərini Persepoldan fərqləndirən ən başlıca amil burada daşla birgə çiy kərpicdən də istifadə edilməsi olmuşdur. Ancaq buna baxmayaraq həm Persepol həm də Qafqaz şəhərlərinin inşasına tətbiq edilmiş daş üzərindəki oyma naxışlar, hələ Əhəməni imperiyasında ölkənin şimalı ilə cənubu arasındakı memarlıq ilişgilərinin çox sıx olmasını göstərir. Hətta fikirlər mövcuddur ki, Əhəməni imperiyası Qafqazdan idarə olunurmuş. Tarix susan yerdə memarlıq danışır-deyiblər. Belə ki, yuxarıdakı araşdırmadan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Roma, Yunan, Misir və s. əcnəbi ölkələrin heyranedici memarlığı heç də tək olmamışdır, onlarla paralel qədim Azərbaycan da sənətkarlıq baxımından yüksək səviyyəli memarlıq irsinə malik olmuşdur və hətta Əhəməni dövründən sonrakı çağların memarlığı da öz inkişafını layiqincə davam etdirmişdir. Lakin, əcnəbi ölkələrin memarlığına nisbətən Azərbaycanın qədim memarlıq irsinin zəmanəmizə qədər gəlib çatmamasının ən başlıca səbəbi dəhşətli-dağıdıcı müharibələr olmuşdur. Təəssüf ki, bu gün də belədir. Bunun bariz nümunəsini biz, gözümüzün önündə dağıdılmış Qarabağın şəhər və kəndləri timsalında açıq aydın görürük. 361 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar-2013-2014. Bakı: Xəzər universiteti nəşriyyatı, 2015, 420 s. 2. Нариманов И.Д. Археологические раскопки в Сарытепе - Баку: Известия АН Азербайджана,1959, №2. 3. Уилбер Доналд. Персепол [Текст]: Археол. раскопки резиденции перс, царей: [Пер. с англ.]/Д Уилбер; [Послесл. М.А. Дондамаева]; АН СССР, Ин-т востоковедения. -Москва: Наука, 1977, 102 с. : ил.; 20 см (По следам исчезнувших культур Востока). Persepoldan Qafqazadək Xülasə B.e. əvvəlki, dövrlərdə dünyanın mədəni irsinə dəyərli sənət əsərləri bəxş etmiş Roma, Yunan və Misir memarlığı bu gün də sənətsevərləri heyran edir. Azərbaycanın da həmin dövrə məxsus tarix və mədəniyyət abidələrinə malik olub. Əhəmənilər dövrünə məxsus Persepol şəhəri yarıuçuq qa olsa zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır. Sərhəd hüdudları Qafqazadək uzanan imperiyanın belə gözəl şəhəri yalnız Perstpol olmayıb. Qazax rayonunun “Sarıtəpə”, Gürcüstanın “Gümbati” və Şəmkir rayonunun Qaracəmirli kəndi yaxınlığındakı Qurbantəpədə belə qədim şəhər xarabalıqları aşkar olunub. Həm Persepol, həm də Qafqaz şəhərlərinin inşasına tətbiq edilmiş daş konstruksiyalar, sütunlar və onlar üzərindəki oyma naxışlar, hələ Əhəməni imperiyasında ölkənin şimalı ilə cənubu arasındakı memarlıq əlaqələrinin çox sıx olmasını göstərir və hətta fikirlər mövcutdur ki, Əhəməni imperiyası Qafqazdan idarə olunub. От Персополиса до Кавказа Резюме Период до нашей эры Римская, Греческая и Египетская архитектура, которая ранее давала ценные произведения искусства культурному наследию мира, также восхищается художниками. В то время в Азербайджане также были памятники истории и культуры. Персопольский город эпохи Ахамени дошел до нашего времени. Этот красивый город империи, граничащий с границами Кавказа, был не только Персополем. Такие древние руины были обнаружены в «Саритепе» Газахского района, ущелие «Гумбет» в Грузии и в «Курбантепе», недалеко от села Гараджамирли Шамкирского района. Каменные структуры, колонны и рисунки резьбы, применяемые как в городах Персополь, так и на Кавказе, указывают на то, что архитектурные отношения между севером и югом страны очень интенсивны в Ахаменидской империи и даже предполагают, что империя Ахеменидов управлялась на Кавказе. From Persepolis to the Caucasus Summary Roman, Greek, and Egyptian architecture, which had given valuable works of art to the cultural heritage of the world in B.C, today also admires those who love art. Azerbaijan also had historical and cultural monuments of that time. Persepolis city of the Achaemenid era despite being dilapidated has reached up to our times. Persepolis was not the only beautiful city of the empire, borders of which reached up to the Caucasus. Ruins of such ancient towns have ben discovered in Saritepe village of Gazakh region, Gumbati village of Georgia and in Qurbantepe, near the Garajaamirli village of Shamkir region. Stone structures, columns and carving patterns applied on them both during the erection of Persepolis and the Caucasian towns indicate that the architectural relations between the north and south of the country were very intense in the Achaemenid Empire, and even there are also assumptions that the Achaemenid Empire was ruled from the Caucasus. 362 Гебеков Гебек Научный сотрудник, Федеральное государственное бюджетное учреждение науки Институт Истории, археологии и этнографии Дагестанского научного центра Российской академии наук, кандидат исторических наук gebekoff@mail.ru КУЛЬТУРА ДАГЕСТАНА В ПРОЦЕССЕ ИНТЕГРАЦИИ В ОБЩЕРОССИЙСКОЕ ПРОСТРАНСТВО НА РУБЕЖЕ ХХ – ХХI ВВ. (ПО РЕЗУЛЬТАТАМ СОЦИОЛОГИЧЕСКИХ И ЭКСПЕРТНОГО ОПРОСОВ) Ключевые слова: образование, наука, клубы, музеи, библиотеки, телевидение, радио, интернет, искусство, литература. Açar sözlər: təhsil, elm, klublar, muzeylər, kitabxanalar, televiziya, radio, internet, incəsənət, ədəbiyyat. Keywords: education, science, clubs, museums, libraries, television, radio, Internet, art, literature. Исследование выполнено при поддержке Российского фонда фундаментальных исследований (РФФИ) по проекту «Развитие Дагестана в процессе интеграции в общероссийское пространство в условиях трансформации и модернизации государственного строя в 1985 – 2010 годах» № 16-01-00038. Проблема истории культуры Дагестана в процессе интеграции в общероссийское пространство на рубеже ХХ – ХХI вв. является актуальной темой для научного исследования. Актуальность состоит в том, что многие проблемы, исследуемого исторического периода, дают знать о себе и в наше время. Особенно это касается проблематики основных направлений культурной политики государства, трудностей материально-технического и кадрового обеспечения сферы культуры и образования, идеологического выбора не только политического, но и культурного развития страны. Предметом исследования выступает состояние культуры Дагестана в процессе интеграции в общероссийское пространство на рубеже ХХ – ХХI вв. Целью исследования является историко-социологический анализ развития культуры Дагестана в процессе интеграции в общероссийское пространство в условиях трансформации и модернизации государственного строя на рубеже ХХ – ХХI вв. Изучая архивные материалы, данные средств массовой информации, научные публикации, использовали аналитический и индуктивный методы исследования, а также методы логического синтеза данных, сравнительного анализа исторических явлений и ретроспективного обзора. Были проведены социологические и экспертные опросы. Культурная жизнь Дагестана в исследуемый период протекала под влиянием общесоюзных, в том числе и общероссийских тенденций, без отрыва от общемировых культурных процессов. Исследуемый период характеризуется дальнейшей интеграцией Дагестана в общероссийское культурное пространство. Интеграционные процессы протекают в условиях сложнейшей трансформации и модернизации государственного строя. СССР уже прекратил своё существование, однако, Дагестан продолжал и продолжает оставаться частью России. Причём, частью не только политической, но и культурной, духовной. «Инфляция, экономический кризис привели к многократному уменьшению финансирования культурно-просветительной сферы, образования, науки, средств массовой информации, литературы и искусства»1. Культурная политика проводилась в 90-е гг. ХХ в. не только в направлении укрепления культурного влияния русской, европейской культуры, но и в направлении развития национальных культур всех народов Российской Федерации. К примеру, шло усиление национально-регионального компонента в государственной системе образования. Кроме того, государственная власть не препятствовала тому, чтобы институты гражданского общества также принимали активное участие в сохранении и развитии национальных культур народов Российской Федерации. Так, в уставах национальных движений, которые активно создавались на территории Республики Дагестан в 90-е гг. ХХ в., в качестве основных целей были обозначены сохранение родных языков, развитие национальной культуры, литературы, истории, искусства, народных промыслов. Однако, в сравнении с вкладом в развитии национальных культур федерального центра, вклад национальных движений в этом направлении не 1 Гебеков Г.Ф. Культура Дагестана постсоветского периода: тенденции и противоречия (1992 – 2005 гг.). Диссертация на соискание учёной степени кандидата исторических наук. Махачкала, 2006, с. 185 363 был столь масштабным и значимым. Во-первых, из-за отсутствия у них достаточных материальных возможностей, а, во-вторых, из-за того, что очень часто задачи развития национальных культур были обозначены лишь для прикрытия политических целей, которые преследовали лидеры национальных движений. Так, на вопрос «Как вы относитесь к деятельности общественных организаций в Дагестане с 1991 г. по 2015 г.?» эксперт Магомед Бисавалиев ответил, что в уставах многих национальных движений в качестве основных целей были обозначены сохранение родных языков, развитие национальной культуры, истории, а на самом деле они преследовали политические цели. Наряду с успехами, связанными с усилением национально-регионального компонента в общеобразовательных учебных заведениях республики, имели место и недостатки на данном направлении работы. Так, по мнению эксперта Светланы Анохиной, то, что делалось в 90-е гг. ХХ в. по отношению к родным языкам народов Дагестана и то, что продолжают делать в настоящее время с родными языками это: «Сугубо популистские и меркантильные соображения, кто-то срубит денег на составлении учебников, кто-то часы возьмёт и сам, не зная достаточно будет в школе преподавать. А что делать детям, которые не хотят учить родные языки или же что делать полукровкам? Этот вопрос чисто популистский и денежный. Я считаю добровольно выбирать должен ребёнок. Тем более, что многие учителя некомпетентны». При этом, Светлана Анохина не против изучения родных языков в учебных заведениях, она лишь обозначает те недостатки, которые имели и продолжают иметь место в общеобразовательной системе на данном направлении работы. Резкое увеличение количества студентов высших учебных заведений было сопряжено такими негативными общероссийскими тенденциями, как снижение качества, получаемого высшего образования, невостребованностью значительного количества специалистов на рынке труда. Однако, помимо этих недостатков, в 90-е гг. ХХ в. усилилась и коррупция в системе высшего образования. По мнению эксперта Магомедхана Магомедова в эти годы взяточничество в вузах стало вообще нормой жизни, фактически очень часто готовили липовых специалистов-выпускников высших учебных заведений. Помимо этого, практика чрезмерно-высокого приёма на юридические и экономические факультеты вузов совершенно не соответствовала реальным потребностям республики в специалистах с высшим образованием. Ухудшилось и качество, получаемого высшего образования. На самом деле нормально учились не более 5 – 10 % учащихся высших учебных заведений республики. Преподаватели в своей основной массе превратились в обслуживающий персонал. Вместе с тем, начавшаяся в 90-е гг. ХХ в. казалось бы положительная тенденция на резкое увеличение количества специалистов, получающих учёные степени, приводила к плохим качественным результатам. Так, по мнению Магомедхана Магомедова ухудшилось качество подготовки новых специалистов с учёными степенями. Причём, ухудшение качества в системе послевузовского образования имело место как в системе высшего образования, так и в системе Российской академии наук. Из общего количества, защитивших диссертации, всего лишь 5 – 10 % сами писали научные работы. Остальные диссертации были написаны за деньги. В общем, в Дагестане с 90-е гг. ХХ в. по нулевые годы ХХI в. было защищено более 1000 купленных диссертационных работ. На вопрос о развитии дагестанских СМИ в период с 1991 по 2015 гг. Магомед Бисавалиев ответил следующим образом: С 1991 по 2015 гг. в Дагестане в сравнении с большинством субъектов Российской Федерации (и в сравнении со всеми северокавказскими республиками) относительно свободы слова и средств массовой информации произошёл большой бум. На всё это влияли различные факторы, имеющие место в республике: полиэтничность, разные финансово-политические группировки, которые противостояли друг другу. Дагестан – это территория договора, здесь не может быть, как в других национальных республиках, как в Чечне, к примеру, где одна линия и один лидер. Здесь идёт постоянная борьба финансово-политических группировок. И эту борьбу сопровождают СМИ. И эти факторы привели к достаточно высокому уровню дагестанских средств массовой информации, их успешному развитию. Когда, например, у власти находился Магомедов Магомедали Магомедович (Председатель Государственного совета Республики Дагестан) и левашинская группа, были амбициозные молодые люди с политическими амбициями, которые рвались к власти. Соответственно они финансировали некоторые СМИ, чтобы те освещали их политические действия. Таким образом, появилась, к примеру, газета «Черновик» или же русскоязычная газета с националистическим уклоном «Дагестанцы» под руководством Газимагомедова. Газета писала о том, что аварцы отодвинуты от управления республикой. Тем самым, в противовес официальной власти появилась газета «Дагестанцы», а уже после появилась газета «Черновик». Газета «Черновик» преподносила себя обществу, как газета, являющаяся апологетом свободы, прав человека и справедливости. Вместе с тем, если проанализировать всё, что выходило в те годы в 364 первых номерах газеты, то прослеживается определённый позитивный уклон к интересам тех людей, которые стояли за этой газетой. Среди них, Ильяс Умаханов (с 2001 г. представляет Дагестан в Совете Федерации), а на определённом этапе и Гаджи Махачев (общественный и государственный деятель). Позже специфика газеты «Черновик» стала меняться. Связано это было и со сменой персоналий, которые финансировали газету. Появились и продвигались через эту газету также и представители иных народов республики. Таким образом, газета «Черновик» стала позиционировать себя как оплот защиты прав и свобод граждан. Однако, фактически присутствовал определённый финансовый и личный интерес учредителей. По мнению эксперта Махача Абдулаева газета «Черновик», издаваемая с 1995 г., завоевала внимание публики своей резкостью, непараллельным мышлением к власти. Магомед Бисавалиев считает, что газета «Новое дело» – первая свободная частная солидная газета (издаётся с 1991 г.). Изначально была равноудалена от всех финансовых, политических и криминальных кланов. Магомедали Магомедович, который в первые годы помогал газете, не потребовал, чтобы она держала позицию Белого дома, как «Дагестанская правда». Было чувство, что если навязывать, то можно потерять аудиторию. С этого времени газета «Новое дело» под неофициальной опекой руководства республики. Также появилась газета «Республика», которая не скрывала, что она газета клана Магомедовых. Некоторое время спустя появилась газета «Настоящее время», которая была прояралиевской (И.М. Яралиев – на тот период прокурор Республики Дагестан). В исследуемый период, несмотря на отмеченные выше недостатки национальных печатных средств массовой информации, развивалась и пресса на языках народов Дагестана. Магомед Бисавалиев отмечает, что ещё до распада Советского Союза, как только отменили цензуру, в конце 80-х гг. ХХ в. появился свободный, независимый литературный журнал «Хабаб», который учредили Газимагомед Галбацев, Магомед Гамзаев и Набибулла Джаватханов. В журнале была критика соцреализма и писателей того периода, в том числе и известных (к примеру, Расула Гамзатова). Было на этой почве много скандалов. Вышло примерно пять номеров журнала. Из-за отсутствия финансирования деятельность журнала была прекращена. В дальнейшем, в начале 90-х гг. (1991 – 1992 гг.) ХХ в., аварская газета «Хьакьикат» предоставила бывшим учредителям и авторам журнала «Хабаб» возможность создать страницу внутри газеты. Страница называлась «Бахикос» (негодяи в переводе с аварского). В ней была сатира, ирония, совершенно иной почерк, новые люди, которые высмеивали медийных персон, секретарей обкомов, министров. Был в истории национальной прессы и такой всплеск, который опередил аналогичный всплеск русскоязычной дагестанской прессы. Таким образом, в 90-е гг. ХХ в. печатные средства массовой информации в Дагестане стали гораздо более свободными от диктата государства. Перемены в печатных СМИ республики свидетельствуют об успешной интеграции Дагестана в общероссийское информационное пространство. Недостатки в деятельности прессы были, но в сравнении с прошлыми историческими периодами СМИ республики поднялись уже на качественно иной уровень, более отвечающий потребностям нового постсоветского общества. На вопрос о развитии дагестанских СМИ в период с 1991 по 2015 гг. Махач Абдулаев ответил, что «уровень поднялся и уровень их развития один из самых высоких на Северном Кавказе». На уточняющий вопрос «С 1991 по 2015 гг. был какой-то период, когда состояние СМИ было лучше?» Махач Абдулаев ответил, что в 90-е гг. было лучше. Связано это было с появлением в 1991 г. газеты «Новое дело», в 1995 г. газеты «Черновик», когда появилось молодёжное телевидение, которое много говорило о свободе. В 90-е гг. ХХ в. электронные средства массовой информации в Дагестане способствовали дальнейшей интеграции республики в информационное поле России. Через информационное поле Республика Дагестан ещё сильнее интегрировалась и в культурное, и в политическое, и в экономическое пространство Российской Федерации. В целом, 90-е гг. ХХ в. в Дагестане были более светскими, более либеральными в сравнении с последующим периодом (после 2000 г.). Светлана Анохина отмечает, что в 90-е гг. ХХ в. в Махачкале проводились рок-концерты. В начале 2000-х ещё было много рок-групп, а уже потом были случаи погромов концертов радикально-настроенной исламской молодёжью. Причины снижения уровня светскости в последующие годы коренятся, как в усилении консервативности российской внутренней и внешней политики, так и в усилении влияния религии в общественном сознании дагестанцев. Две эти причины, впрочем, взаимосвязаны. Параллельно с традициями представлять Дагестан на выставках за пределами республики имели место и иные тенденции, которые были характерны для всей России. По мнению Светланы Анохиной в 90-е гг. ХХ в. в Дагестане произошли положительные изменения в выставочной деятельности 365 музеев, появилась возможность открывать частные галереи, которые успешно популяризировали творчество дагестанских художников самых разных направлений живописи. Магомед Бисавалиев, описывая состояние дел в театральной сфере, отмечает, что в 90-е гг. ХХ в. в национальных театрах Дагестана по плану продолжали ставить спектакли. Однако, на их представления ходило небольшое количество людей и порой на сцене было больше людей чем в зале. Развитие дагестанского искусства, а также искусство, которое распространялось и становилось более популярным в Дагестане (западное, российское), способствовали интеграции Дагестана и в общероссийское, и в общемировое культурное пространство. Вместе с тем, «в постсоветский период в Дагестане, как и в целом по России, происходили процессы деградации того культурного потенциала, который был накоплен в советские годы»2. В рамках исследования проблемы развития Дагестана в процессе интеграции в общероссийское пространство в условиях трансформации и модернизации государственного строя (1985 – 2010 гг.) в 2016 и в 2017 гг. на территории Республики Дагестан были проведены социологические опросы. Помимо вопросов социально-политического и экономического характера перед респондентами были поставлены вопросы, имеющие отношение к культурно-образовательным сферам жизни дагестанского общества. В ходе социологического опроса 2016 г. перед респондентами был поставлен следующий важный для данного исследования вопрос: «В период с 1985 по 2015 гг. в культурно-образовательной сфере Дагестана происходили большие перемены. Как вы оцениваете роль России в этой сфере? (можно выбрать несколько вариантов ответа)». Полученные ответы для начала представим по убыванию от более популярных к менее популярным (в %): «Россия сделала все возможное для сохранения и развития сферы культуры и образования» – 28,7; «затрудняюсь ответить» – 23,1; «Россия способствовала успешному развитию национальных культур народов Дагестана» – 22,8; «Благодаря России сфера культуры и образования осталась светской, то есть отделенной от религии» – 14,8; «Россия финансировала культуру и образование в Дагестане по остаточному принципу» – 9,9; «Из-за неправильной политики России в сферу культуры и образования проникли религиозные принципы» – 9,0; «Россия старалась, чтобы религия не преподносилась через культурно-образовательную сферу» – 5,7; «Россия способствовала тому, чтобы сфера культуры и образования стала более религиозной» – 5,6; «Благодаря России отмирают ненужные устаревшие традиции и особенности национальных культур» – 3,1; «Россия способствовала и способствует постепенному уничтожению национальных культур в Дагестане» – 2,5; «Россия необдуманно усиливала национально-региональный компонент в сфере культуры и образования» – 2,2. В целом, полученные ответы свидетельствуют о положительной оценке респондентами роли России в развитии культурно-образовательного пространства республики. В 2016 г. перед респондентами был поставлен вопрос: «Как по вашему мнению изменялось положение в различных сферах жизни дагестанского общества в 1985 – 1991 гг.?». В 2017 г. был задан похожий вопрос, но с иными хронологическими рамками: «Как по вашему мнению изменялось положение в различных сферах жизни дагестанского общества в 1992 – 1999 гг.?». Данные вопросы сопровождались подвопросами, имевшими отношение к сфере культуры и образования. В качестве вариантов ответов к подвопросам предлагались следующие формулировки: «улучшалось», «ухудшалось», «не изменялось», «затрудняюсь ответить». Анализ ответов по данным вопросам показывает разницу во мнениях респондентов по основным тенденциям развития в различных сферах жизни общества. Так, относительно подвопроса «состояние экономики в целом» вариант ответа «ухудшалось» отметили 46,6/39,4 % респондентов, в то время как в подвопросе «общее состояние культуры» вариант ответа «ухудшалось» отметили уже 28,3/29,0%. Или же другой пример: по подвопросу «борьба с коррупцией, взяточничеством» вариант ответа «ухудшалось» отметили 46,2/45,5 % респондентов, а относительно подвопроса «положение в образовании» вариант ответа «ухудшалось» отметили 38,0/39,4 %. Тем самым, заметна сравнительно более позитивная оценка респондентами происходивших изменений в культурно-образовательных сферах в сравнении со сферами экономики и права. Правда, по отдельным сегментам экономической и правовой жизнедеятельности общества результаты опроса показывают относительно более позитивную оценку, происходящих в годы перестройки изменений (к примеру, по наличию товаров и услуг или же по свободе совести, вероисповедания). По подвопросу «общее состояние культуры» были получены следующие варианты ответов: «улучшалось» – 17,3/16,2 %, «ухудшалось» – 28,3/29,0 %, «не изменялось» – 23,8/26,2 %, «затрудня- 2 Гебеков Г.Ф. Культура Дагестана постсоветского периода: тенденции и противоречия (1992 – 2005 гг.). Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата исторических наук. Махачкала, 2006, c. 20. 366 юсь ответить» – 30,6/28,7 %. Вариант ответа «улучшалось» оказался менее популярным в ряду всех вариантов ответов. По подвопросу «положение в образовании» также наименее популярным оказался вариант ответа «улучшалось» (16,1/15,0 %). Однако, вариант ответа «ухудшалось» применительно к образовательной сфере отметили большее количество респондентов (38,0/39,4 %). Получается, что респонденты дают более негативную оценку развития образовательной сферы в сравнении со сферой культуры, в целом, с 1985 по 1999 гг. В опросе 2017 г. перед респондентами был поставлен следующий вопрос: «Как в указанные периоды времени изменялись Ваши бытовые условия жизни и финансовые возможности?». Этот вопрос сопровождался подвопросами, подавляющее большинство из которых не имеют отношение ни к объекту, ни к предмету исследования по данной главе. Исключением является подвопрос «Оплатил обучение себе (детям)». В качестве вариантов ответа ко всем подвопросам были обозначены четыре хронологических периода: «1985 – 1991 гг.», «1992 – 1999 гг.», «2000 – 2009 гг.», «2010 – 2016 гг.». Итак, по результатам опроса: в 1985 – 1991 гг. обучение оплатили 0,7 % респондентов, в 1992 – 1999 гг. – 4,1 %, в 2000 – 2009 гг. – 10,0 %, в 2010 – 2016 г. – 10,2 %. Основной тенденцией является рост (по годам) количества людей, оплативших обучение, что можно объяснить, как повышением уровня материального благополучия жителей республики, так и увеличением распространённости самих платных услуг в системе образования и усилением престижности образования. Тем более, что о повышении уровня материального благополучия населения говорят ответы респонденов на большинство поставленных подвопросов. Перед респондентами был поставлен следующий вопрос: «С 1989 г. в Дагестане создаются национальные движения различных народов республики. Цели у них были (есть) разные. От сохранения национальных культур, языков вплоть до призывов к независимости. Какое высказывание Вы считаете наиболее верным (можно выбрать несколько вариантов ответа)». Из семи приведённых к вопросу высказываний два имеют относительно-непосредственное отношение к культурно-образовательной сфере. Причём, они противоположны по смыслу. Первое высказывание «национальные движения способствовали (способствуют) сохранению национальных культур, языков и т. д. народов Республики» в качестве варианта ответа отметили 23,4 % респондентов. Противоположное по смыслу высказывание «роль национальных движений в сохранении и развитии национальных культур, языков и т. д. незначительная» как вариант ответа отметили 11,2 % опрошенных, то есть чуть более чем в два раза меньше. Это, с одной стороны, говорит о том, что в дагестанском обществе более популярна идея положительного нежели отрицательного воздействия национальных движений на процессы сохранения и развития национальных культур и родных языков жителей республики. С другой же стороны, судя по тому обстоятельству, что политически ориентированный вариант ответа «считаю, что Дагестан должен быть частью Российской Федерации» отметили 64,5 % респондентов (то есть значительно больше), то можно сделать вывод, что общественное мнение не столь высоко оценивает заслугу национальных движений в сохранении национальных культур и языков. Более того, можно отметить справедливость невысокой оценки респондентами заслуг национальных движений в деле сохранения и развития национальных культур и родных языков, поскольку, как показывают результаты анализа научной и периодической литературы, основная нагрузка в деле сохранения и развития национально-регионального компонента в государственной системе образования, национальных театров (и так далее) падала в первую очередь на институты образования и культуры, подведомственные государству и финансируемые государством. Также был задан следующий вопрос: «В чем на Ваш взгляд состоят причины распространения религиозно-политического экстремизма на территории Дагестана с 1990 г. по настоящее время (можно выбрать несколько вариантов ответа)?». Наиболее популярными вариантами ответов оказались те, которые не имеют непосредственного отношения к культурно-образовательной сфере. Среди них вариант ответа «социально-экономические проблемы (безработица, коррупция и т.д.)» отметили 54,1 % респондентов, «финансирование религиозного экстремизма из-за рубежа» отметили 38,6 %, «пропаганда идей исламского экстремизма» – 29,5 %, «ошибки в деятельности федеральной (общероссийской) власти» – 25,2 %. Менее популярные варианты ответов, не имеющие непосредственного отношения к культурно-образовательной сфере: «ошибки в деятельности республиканской (дагестанской) власти» – 22,2 %; «ошибки в деятельности муниципальной (районной, городской) власти» – 9,2 %. Затруднились ответить на данный вопрос 10,1 % опрошенных. Из предусмотренных двенадцати вариантов ответов пять вариантов имеют относительно более непосредственное отношение к культурно-образовательной сфере. Среди них вариант ответа «отсутствие четкой государственной идеологии светского типа, которая учитывала бы интересы ве367 рующих и неверующих» отметили 24,1 % респондентов, «низкий уровень культурных и образовательных услуг, оказываемых населению государством» отметили 19,2 %, «влияние телевидения, газет, Интернета и т. д.» – 18,6 %; «низкий уровень воспитательной работы в государственных учебных заведениях» – 17,9 %; «усиление роли религиозного образования и воспитания» – 12,3 %. Таким образом, причины распространения религиозно-политического экстремизма на территории Дагестана с 1990 г. по настоящее время респонденты в большей степени усматривают в социально-экономических и политических факторах нежели в культурно-образовательных. Также был задан следующий вопрос: «Каким был интерьер Вашего дома в разное время?». Анализ результатов опроса по годам показывает, что в сравнении с перестроечным периодом (1985 – 1991 гг.) в постсоветский период (1992 – 1999 гг.) небольшое количество людей отметили улучшение в интерьере своих жилищ. Так, вариант ответа «восточный (много предметов роскоши, картин, хрусталя и т. д.)» относительно перестроечного периода отметили 2,1 % респондентов, а относительно постсоветского периода 3,4 %. По варианту ответа «модерновый (много техники и удобства для ее использования)» соответственно 1,4 и 3,5 %; по варианту ответа: «главное, что не хуже, чем у других» – 16,5 и 19,3 %. Относительное небольшое уменьшение, отметивших варианты ответов («советский (как было модно в городе)», «традиционный (как принято в селе (в горах), «европейский (классическая мебель и т. д.)») также подтверждает тенденцию на улучшение социально-бытовых условий жизни людей. Подводя итог по результатам социологического опроса можно сделать следующие выводы: 1. Респонденты положительно оценивают процесс интеграции Дагестана в общероссийское культурное пространство в исследуемый период времени, а также роль России в развитии культурнообразовательного пространства республики. 2. Заметна сравнительно более позитивная оценка респондентами произошедших изменений в культурно-образовательных сферах в сравнении со сферами экономики и права. Правда, по отдельным сегментам экономической и правовой жизнедеятельности общества результаты опроса показывают относительно более позитивную оценку, происходящих в годы перестройки изменений (к примеру, по наличию товаров и услуг или же по свободе совести, вероисповедания). 3. Причины распространения религиозно-политического экстремизма на территории Дагестана с 1990 г. по настоящее время респонденты в большей степени усматривают в социально-экономических и политических факторах нежели в культурно-образовательных. 4. По результатам опроса негативная оценка респондентами положения дел в экономической и социальной сферах жизни страны сопровождается ответами респондентов, свидетельствующими о тенденции на улучшение социально-бытовых условий жизни людей. По результатам анализа научной и статистической литературы, а также эмпирического материала, приходим к следующим выводам: 1. В исследуемый период продолжались процессы интеграции Дагестана в общероссийское культурное пространство. Происходило это несмотря на снижение государственного финансирования сферы культуры. Степень интегрированности республики в культурном пространстве России усилилась. 2. Общей для России, в целом, и Дагестана, в частности, являлась тенденция декоммунизации культурного пространства, её относительная деидеологизация. Традиции соцреализма уходили в прошлое. 3. В Дагестане также прослеживались тенденции развития сферы культуры, которые были характерны для национальных республик Российской Федерации в большей степени в сравнении со всеми регионами России. Так, в Республике Дагестан также, как и во всех остальных республиках России, происходило усиление национально-регионального компонента в образовательной сфере. 4. Согласно результатам социологического опроса, проведённого в 2017 г., респонденты дают более негативную оценку развития образовательной сферы в Республике Дагестан в период с 1992 по 2000 гг. в сравнении со сферой культуры, в целом, в которой, по мнению респондентов, ситуация была не столь плохой, как в сфере образования. 5. Анализ результатов двух социологических опросов (2016 – 2017 гг.), с одной стороны, показывает сравнительно более позитивную оценку респондентами, происходивших изменений в культурно-образовательных сферах, в сравнении со сферами экономики и права, а, с другой стороны, по отдельным сегментам экономической и правовой жизнедеятельности общества результаты опроса показывают относительно более позитивную оценку изменений, происходящих в годы перестройки (к примеру, по наличию товаров и услуг или же по свободе совести, вероисповедания). 368 Список литературы 1. Гебеков Г.Ф. Культура Дагестана постсоветского периода: тенденции и противоречия (1992 – 2005 гг.). Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата исторических наук. Махачкала, 2006, 21 с. 2. Гебеков Г.Ф. Культура Дагестана постсоветского периода: тенденции и противоречия (1992 – 2005 гг.). Диссертация на соискание учёной степени кандидата исторических наук. Махачкала, 2006, с. 185, 214 с. Резюме Статья называется «Культура Дагестана в процессе интеграции в общероссийское пространство на рубеже ХХ – ХХI вв. (по результатам социологических и экспертного опросов)». По результатам социологических опросов, проведённых в Республике Дагестан в 2016 и в 2017 гг., а также экспертного опроса, проведённого в 2017 г., даётся анализ общественного мнения и мнений экспертов о развитии культуры Дагестана в контексте интеграции республики в общероссийское культурное пространство. Xülasə Məqalə “XX-XX əsrin sonlarında ümumrus məkanına inteqrasiya prosesində Dağıstan mədəniyyəti adlanır. (sosioloji və ekspert araşdırmalarının nəticələrinə əsasən)”. 2016-2017-ci illərdə aparılan sorğulara və 2017-ci ildə aparılmış ekspert sorğusuna görə, ümumrus mədəni məkanına inteqrasiya kontekstində Dağıstan Respublikasının mədəni inkişafı haqqında ictimai və ekspert rəylərinin təhlili verilmişdir. Summary The article is called "Culture of Dagestan in the process of integration into the all-Russian space at the turn of the 20th - 21st centuries (based on the results of sociological and expert surveys)". According to the results of opinion polls conducted in the Republic of Dagestan in 2016 and in 2017, as well as an expert poll conducted in 2017, an analysis of public opinion and opinions of experts on the development of Dagestan's culture in the context of the republic's integration into the all-Russian cultural space is given. Qəmbərova Qüdsiyyə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent qudsiyye@bk.ru AZƏRBAYCANDA MULTİKULTURAL ŞƏRAİTİN MOLOKANLARIN DİLİNƏ DİAXRONİK-DİALEKTOLOJİ TƏSİRİ Açar sözlər: molokan, diaxronik-dialektoloji, səs əvəzlənməsi, leksikon, semantik, etimologiya. Ключевые слова: молокан, диахроническо-диалектологический, чередование звуков, лексикон, семантический, этимология Keywords: molokan, diachronic-dialectological, sound interchange, lexicon, semantic, etymology. Əsasən XVII əsrin ikinci yarısında Rusiyada yaranan molokanizm xristian dininin pravoslav qolunun sektalarından birinə aiddir. Molokanlar pravoslav kilsəsinə və keşişlərə qarşı çıxdıqları, ibadət mərasimlərini öz evlərində keçirdikləri üçün Rusiyanın hakim qüvvələri tərəfindən 1820-ci ildə Cənubi Qafqaza və Krıma, 1870-ci ildə isə Sibir və Qars vilayətlərinə köçürülmüşlər. Onlar məskunlaşdıqları ərazilərdə molokan icması quraraq qocalar arasından bir nəfəri həmin icmaya rəhbər seçmişdilər. Molokan adlanmaları haqqında verilən məlumata görə, molokanlar orucluq vaxtı süd içdiklərinə görə belə adlanırlar. Molokanlar özləri isə bu adı “mənəvi südlə qidalanmaları” ilə izah edirlər. M.Fasmerə görə, molokanlar qidalanmada ətdən və ümumiyyətlə, qantökmədən çəkinirlər.1 Molokanların dili rus dilinin Cənub - Şərqi Velikorus şivəsinə aiddir. Onların “Sionskii Pessenik” adlandırdıqları bir ilahi və ya dua kitabları vardır. Bu kitab əlyazma şəklində çoxaldılmışdır. Molokanizm xristian ortodoks kilsəsindən ayrılmış bir təriqətdir. 28 mart 1805-ci ildə başlayan bu ayrılış 22 mart 1809-cu ilə qədər davam etmişdür. Xristian qanunlarına görə onlara orucluq zamanı həftədə iki gün süd içməyə icazə verildiyi halda, molokanlar bu qanuna etiraz edərək həftənin hər günündə süd içilməsini tələb edirdilər. Molo1 Fasmer M. Etimoloqiçeskiy slovar russkoqo yazıka. M. Proqress, 1986, s. 645 369 kanlara görə, oruc müəyyən vaxt müddətində deyil, insan özünün günahkar olduğunu və nəfsinin ağlına üstün gəldiyini hiss etdiyində tutulmalıdır. Orucluqda yemək və içməkdən tamamilə imtina edilməlidir. Molokanların məhz vicdan azadlığı ilə bağlı müstəqilliyi onların başqa dinə mənsub insanların əhatəsində uzun illər yaşamasına imkan vermişdir. Maraqlıdır ki, islamda haram buyurulan donuz əti, pulsuz balıq, spirtli içki və narkotikadan istifadəyə molokanlarda da qadağa qoyulur. Bundan əlavə, dəfn mərasimlərində spirtli içkinin verilməməsi, xaçın çəkilməməsi və s. onları digər xristian məzhəblərindən ayırır. Molokanlar, azərbaycanlılır kimi çoxuşaqlığı sevir və ənənəvi olaraq yaşadırlar. Azərbaycan molokanları kompakt yaşayış yerlərinə özlərinə məxsus adlar – ya öz əvvəlki yaşayış məskənlərinin, ya da öz icma başçılarının adlarını vermişlər: Saratovka (Gədəbəy), Maryovka (Şamaxı), İvanovka (İsmayıllı), Novovasilevka (Neftçala) və s. Özlərinin bəzi dini dəyərlərinin islam dininin şərtlərinə uyğun olması onları azərbaycanlılarla doğmalaşdırmışdır. Dinc-mehribanlıq şəraitində yaşamaq və işləmək molokanların həm də Azərbaycan dilinə rəğbət bəsləmələrinə səbəb olmuşdur. Molokanlar, əsasən, məskunlaşdıqları ərazinin yerli şivəsində danışırlar. Bu da səbəbsiz deyildir, çünki molokanlar, əsasən rus dilində təhsil alırlar. Azərbaycan dilini öyrənmək bu xalq üçün könüllüdür. Fikrimizcə, məhz bu amilin nəticəsində molokan dilinə Azərbaycan şivələrinin hansı səviyyədə təsirini izləmək mühüm elmi əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycan dilçiliyində molokanların dili müxtəlif aspektlərdən tədqiq olunmuşdur. Bu sahədə Bakı Dövlət Universitetinin Rus dilçiliyi kafedrasının xüsusi elmi-praktik xidmətləri qeyd olunmalıdır. Bu kafedranın əməkdaşları L.Quliyeva və E. Heydərovanın “Leksikon ruskoqo ostrovnoqo qovora Azerbaydjana” adlı kitabının 2014-cü ildə çapdan çıxması Azərbaycan dialektologiyasında yeni tədqiqatlar üçün istiqamət verir. Molokanların dilinə Azərbaycan şivələrinin təsirini izləmək bir neçə aspektdən maraq doğurur. Aparılan araşdırmalar və toplanmış şivə materialları göstərir ki, Azərbaycan dilindən molokanların leksikonuna keçən sözlər ən çox tarixizmləri, etnoqrafizmləri, ərəb və fars mənşəli ümumişlək leksikanı, ekspressiv-emosional sözləri, bitki, meyvə-tərəvəz, məişət avadanlıqlarının, kulinariya məmulatlarının adlarını və s. əhatə edir. Molokanların leksikonundan qeydə alınmış tarixizmlər semantik müxtəlifliyi ilə diqqəti cəlb edir. Buraya məişət əşyalarının adlarını, geyim və sənət-peşə bildirən sözləri aid etmək olar: çanak, çarşa (çarşaf), djarıx (çarıq), arxalık, bardak, yuzbaş (yüzbaşı), cuvar, mirab və s. Azərbaycan dilinin zəngin etnoqrafik leksikası rəngarəng həyat hadisələrini əhatə edir. Buraya Azərbaycan xalqının adət-ənənələrini, məişəti və milli maddi-mənəvi dəyərlərini əhatə edən sözlər daxildir. Araşdırma nəticəsində məlum olur ki, molokanlar Azərbaycan mətbəx mədəniyyətinə məxsus etnoqrafizmləri daha çox qəbul etmişdilər: tandir, xaşıl, çixirtma, quymaq, dovqa, dolma, ippek/eppek, duşab, motal, duzluk və s. Məlumdur ki, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində türk mənşəli sözlərlə bərabər, artıq ümumxalq xüsusiyyəti qazanmış ərəb və fars mənşəli sözlər də işlənir. Həmin sözlər molokanların leksikonunda da qəbul olunmuşdur: salamat, soxbat, xata-bala, maqarıc, xakı (haqq), aqryaba (əqraba) və s. Məişət avadanlıqlarının, tikinti materiallarının adları da molokanların leksikonuna keçmişdir: alaçıx, urken (örkən –ip, kəndir), aybalasa (çiy kərpic növü), eylaq (yaylaq), asırka (həsir) və s. Molokanların leksikonunda türk mənşəli qohumluq terminləri də qeydə alınmışdır: baba (qadın), babay (baba), badjı, dedı (əcdad – dədə - Q.Q.), ami və s. Molokanların dilindəki bəzi türk mənşəli müraciət formaları, nitq etiketləri də Azərbaycan milli-mənəvi dəyərlərini özündə əks etdirir. Çox maraqlıdır ki, molokanlar öz məişət leksikonunda azərbaycanlılara məxsus ekspressiv-emosional leksemlərdən istifadə edirlər: balam, akız (ay qız), djan, moy/maya (tabu – həyat yoldaşı mənasında) və s. Apardığımız kiçik araşdırma nəticəsində qəti qərara gəlmək olur ki, molokanların dilinə istinad edərək onlarla türkmənşəli sözün etimologiyasını da açmaq mümkündür. Əlbəttə, bu iş gələcəkdə xüsusi tədqiqat tələb edən bir məsələ olsa da, üzərindən sükutla keçmək mümkün deyildir. Məsələn, açaq - silah, tüfəng, baqryanıy – (bağır - qara ciyər – Q.Q.) rəngi, balaqan – koma, barançuk – kök uşaq, baranta – sürü, biryuk – (börü – canavar – Q.Q.) – qurd, canavar, qulevoy – (qul – gül, (məs. qulbeçə, gül – gənc, cavan, təzə, təravətli və s. sözlərin ümumiləşmis poetik ifadəsi) - gənc, cavan və s. Molokanlar şifahi danışıqda yaşadıqları yerin canlı şivələrinə məxsus isim, sifət, əvəzlik, feil, zərf, ədat, nida və yamsılamalardan istifadə edirlər. Təbii ki, bu zaman qəbul edilmiş sözlər rus dilinin molokanlara məxsus şivəsinə uyğunlaşdırılır. Bu dildə Azərbaycan dili şivələri hesabına yeni hibrid sözlərin əmələ gəlməsi, yeni söz yaratma da (söz (Azərb.d.) + şəkilçi (rus d.) – alaçiçniy, amanatki, arvatki və s.) baş verir. Molokanların dilinə Azərbaycan şivələrinin təsiri, əsasən, aşağıdakı sait səs dəyişmələrində müşahidə olunur: ə - a (arişta), ə - e (deri), ü - u (djurdak), a - e (eyran), e - i (jiran), ə - i (ippek), a - ı (kayak – qıyıq), i - a (anjil - incil) və s. 370 Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi sözlərdəki fərqli fonetik xüsusiyyətlər molokanların yaşadıqları rayonlara, hətta kəndlərə görə baş verir. Beləliklə, eyni sözün müxtəlif variantları meydana çıxır: anjil/injir/injil (əncir); kayak/kayk (qıyıq); qak/xaki (haqq) və s. Maraqlıdır ki, molokanların dilində söz ortasında və sonunda ı səsinin işləndiyi Azərbaycan dialekt sözləri ya a səsi ilə deyilir, ya da tələffüz olunmur: kayak/kayk – qıyıq; kardala/kardal – qarğıdalı; buran – boranı və s. Azərbaycan molokanlarının dilində samit səslərdə də əvəzlənmələrə rast gəlinir. Əlbəttə ki, bu zaman onların dilinə yad olan samit səslər – g, ğ, c, ç, h, k digər uyğun gələn səslərlə əvəzlənir: ç - ş (baxşa); c - j (jiran); h - q (qak); g - q (qeysi – geysi (geyim – Q.Q.); k - q (qulyaş – küləş) və s. Bəzən, hətta, alınma sözlərdə yerli şivəyə uyğun metateza baş verir: buxqalter – bulaxter; maqnitofon – matifon; baxrama – baxmara, kabluk – kalbuk və s. Bəzi türk mənşəli sözlərdə isə söz əvvəlindən y və h səsinin düşməsinə təsadüf olunur: aman – yaman; erli – yerli; er – yer; ambal – hanbal; alva – halva; asirka həsir və s. Azərbaycan molokanlarının leksikonunda maraq doğuran faktlardan biri də söz yaradıcılığı ilə bağlıdır. Bu zaman iltisaqilik prinsipi ilə yeni sözlər düzəlir. Toplanmış şivə materiallarına istinadən demək olar ki, belə sözlərə ən çox feil, sifət və isimlərdə təsadüf olunur. Məsələn: işaç +it (çox işləmək), daşbaş+it (əlavə gəlir), tyambyal+it (təmbəlləşmək); asırka (həsir); başka (baş); kazmuşka (qazma); kuzenek (quzuluq); semannik (samanlıq); çakuşka (çəkic); bityuk (bit); maymunskiy (meymunluq); çikulinskiy (xırdaca) və s. Hətta əvəzliklərin düzəldilməsi – qamuzom – hamı; bütün (- lüklə); kada (haçan); kadı/ kadaysı/kadas (nə vaxtsa, bir dəfə, haçansa) və s. şəklində baş verir. Burada qamuzom qeyri-müəyyən əvəzliyi Azərbaycan dilindəki hamısı əvəzliyinin fərqli fonetik tələffüzüdür. H - q, ı - u, s - z səs əvəzlənmələri nəticəsində qamuz +om (kəmiyyət şəkilçisi) kimi ifadə olunur. Türkologiyada ka kökünün bütün sual əvəzliklərinin əsasında dayanması barədə yekdil bir fikir vardır. Bu nəticələri ümumiləşdirən M.İslamov özünün “Türk dillərində əvəzliklər” əsərində yazır: “ Mövcud faktlar bizdə belə bir fikir doğurur ki, ka/xa/ha və kan/han, kay/xay əvəzlik köklərinin hər üçü (ka/xa/ha; kan/xan/han və kay/xay) qədimdir. Bu köklərin bir qismi sonradan yaranan sual əvəzliyinin bir forması, başqa bir qismi isə digər forması və s. üçün əsas olmuşdur. Tarixi inkişaf prosesində mövcud sual əvəzliklərinin hərəsi müəyyən türk dili və ya dilləri üçün səciyyəvi olmuşdur”.2 Molokanların dilində zərflərlə bağlı sözgötürmə üzərində də düşünməyə dəyər: dakı (hələ), sabax (sabah), başnabaş (başabaş) və s. sözlərin əxzetmə yollarının müxtəlifliyi göz önündədir. Qeyd etmək lazımdır ki, dakı zaman zərfi Azərbaycan dilində hal – hazırda ta ki şəklində işlənərək hələ sözünün semantik çalarını verir. Çox güman ki, molokanlar da bu formanı öz nitqləri üçün daha münasib hesab etmişlər. Əlbəttə, burada maraq doğuran faktlardan biri kimi molokanların canlı danışığında azərbaycanca sayların işlənməməsini də qeyd etmək olar. Azərbaycan molokanlarının dilində köməkçi nitq hissələrindən sözgötürmə, əsasən, ədat, nida və yamsılamalarla bağlıdır: yok, ay, paxo/paqo (təəssüf bildirən); ada (çağırış bildirən), balam, djan, akız (ay qız – Q.Q.) (müraciət bildirən); Pişt! Çokuş! Exenk! Zın! Qe! Qe! (heyvanları qovmaq mənasında) və s. Fikrimizcə, bütün deyilən məsələlərdən sonra molokan sözünün etimologiyası da xüsusi araşdırma tələb edir. Düşünürük ki, bu sözün mənşəyinin rus dilindəki moloko sözü ilə əlaqələndirilməsi inandırıcı deyildir. Bizim mövqeyimizcə, bu söz ilk baxışdan belə təəssürat yaradır: molokan-moloko. Əslində isə molo morfemi m - b və o – a səs keçidi ilə mala-bala, yəni az deməkdir. Kan (maq) qədim türkcədə doymaq mənasını bildirir. Deməli, molokan – azdoyan; doymayan deməkdir. Maraqlıdır ki, qan(maq) Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrində, konkret olaraq, Babək rayonunun Zeynəddin şivəsində qanığ vermək şəklində susuzluğun dəf olunması, susuzluğun yatırılması mənasında işlənir: -İki stəkan çay işdim, ma: qanığ vermədi. Bundan əlavə, Ağcabədi rayonunun Şahsevən və Laçın rayonunun Vaqazin kənd şivələrində də qanmaq feili inkar formada işlənərək doymamaq mənasını bildirir: - Yedim, ancağ bir şey qanmadım (danışıqdan) (Şahsevən); - Qanmır, qarnın qaralın bilmir (Vaqazin). Aparılan araşdırma göstərir ki, qanmaq maye tipli qidalardan - sudan, çaydan, süddən və s. doymaq mənasını verir. Şivələrdə qanığ olmaq həm də heyvanlara aid xüsusiyyət kimi (xüsusən, itə) yırtıcılıq, qandan doymamaq, qana həris olmaq deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, qan morfeminin su; duru; axan və s. mənaları Azərbaycanda Qanıx və Hindistanda Qanq kimi hidronimlərdə, eyni zamanda qan, kanal, qanov kimi ümumişlək sözlərində öz əksini tapmışdır. 2 İslamov M. Türk dillərində əvəzliklər. Bakı: Elm, 1986, s.143 371 Müasir ədəbi dildəki qane olmaq feilinin birinci tərəfindəki qane sözünün kökündə də bu feilin ilkin semantik çaları aydın görünür. Qan (maq) sözünün yan (maq) leksemi ilə antonimliyi dünya, həyat, bəxt-tale barədə olan bir xalq deyimində də öz əksini tapmışdır: - Kimini qandırır, kimini yandırır. Qanmaq qədim türk lüğətlərində də susuzluğu söndürmək, doyuzdurmaq, qane etmək və s. mənalarda qeydə alınmışdır.3 Qanmaq sözünün doymaq mənası ilə bağlı klassik ədəbiyyatda istənilən qədər nümunə vardır: - Qanıma qanalı gözün qanmadı hiç susalığım, Gərçi ki, bu totağımun bunca qanına qanmışam (Q.Bürhanəddin); - Düşdi eşqün oduna, yandı könül, Vəhdətin qəndabinə qandı könül (Nəsimi); - Qar susuzluq qandırmaz (Oğuznamə) və s. Məlumdur ki, molokanların tarixi vətəni olan Rusiyanın Tambov və Saratov vilayətləri türk soylu insanların yaşayış məskənləri olmuşdur. Hal-hazırda da bu vilayətlərdə neçə-neçə toponimlərdə qədim türk sözlərini mühafizə olunmuşdur: Tambov (Dam – ev) , Kursk (Qur(-maq, -muş), Azov (Az /as -aşağı yer, çökək yer (10) -ov/-ev) və s. Rusiya internet resurslarının Tambov vilayətinin tarixi haqqındakı məlumatlarına əsaslanaraq demək olar ki, bu vilayətin yerli əhalisinin formalaşmasında yerli etnik qrup – mordva-mokşalar əsas rol oynamışlar. Bu əraziyə ilk rus köçürmələri monqol yürüşlərinə qədər olmuş və XVII əsrin sonlarında başa çatmışdır. Rus hökuməti bu ərazini qorumaq məqsədi ilə burada iki qala - şəhər tikmişlər: Kozlov (1635) və Tambov (1636). Rusiya antropoloqlarının fikrinə görə, Tambovun yerli sakinləri fin-uqor tiplidirlər. https://ru.wikipedia.orq/wiki Тамбовьская обл. Eləcə də, Saratov vilayətinin Balaşovski, Kamışski, Krasno Kutski, Bazarno-Karabulakski, Turkovski, Arkac, Şixan, Saratov toponimləri buranın türk mənşəli xalqların qədim yaşayış məskənləri olduğundan xəbər verir. Saratov toponiminin mənşəyi barədə Rusiya internet resurslarının məlumatında göstərilir ki, Saratov – sarı dağ; sar atav (dəyişməz ada; qırğı adası); skif-iran mənşəli sarat hidronimi ilə bağlıdır. https://ru. wikipedia.orq/wiki/Saratov. Hər iki vilayətin (Saratov və Tambov) yaranma tarixi XVII əsrə təsadüf etdiyindən belə nəticəyə gəlmək olur ki, xristianların bu ərazilərə köçürülməsi ilə bərabər xristian dini ritualları da yerli türksoylu əhaliyə zorla icra etdirilmişdir. Yeri gəlmişkən, molokanların dini dua kitabı “Sionski Pessenik”in adının etimologiyası barədə fikirlərimizi bölüşməyi də vacib hesab edirik. Sözün əsası olan Sion morfem səviyyəsində –si – on şəklində incələnir. Fikrimizcə, -si Azərbaycan dilindəki feilin arzu şəklinin ən qədim əlaməti –si morfeminin fonetik variantıdır. Bu morfemin və onun –sa, -sə variantının türk dillərində tarixən arzu, istək, meyl etmək məzmunu bildirməsini dialektlərimizdəki qəribsimək/qəribsəmək; kifsimək/kifsəmək; qaxsımaq/qaxsamaq və s. sözlərin varlığı sübut edir.Təsadüfi deyildir ki, bu barədə M.Kaşqarinin “Divan” ında da geniş bəhs olunmuşdur (7. II. 309, 321, 359 ). 4 Eləcə də –on suffiksinin fonetik variantı olan -an kəmiyyət kateqoriyası əlaməti türk dillərindən biri kimi Azərbaycan dili üçün də səciyyəvidir. Bu barədə M.Kaşqari də yazır ki, oğul və ər sözlərinin oğullar və kişilər mənasında ərlər kimi cəmlənməli olduğu halda, oğlan və ərən kimi işlənməsi qaydaya ziddir .5 İndi dilimizdəki oğlan, ərən, Türkan, insan və s. kimi sözlərin tərkibində “daşlaşmış” –n cəmlik ünsürünün türk dillərindən başqa, monqol, tunqus-mancur, fin-uqor və Yenisey dillərində də qrammatik cəmlik və topluluq bildirməyə xidmət etməsi elmi faktlarla sübut olunmuşdur. M. Məmmədli məhz geniş arealına görə, -n şəkilçisini ümumaltay mənşəli kəmiyyət şəkilçiləri sırasına daxil edir.6 Rus dilindəki pesni sözündən düzələn pessenik ( mahnı toplusu, nəğmə kitabı ), fikrimizcə, Azərbaycan dilindəki bəstə (-ləmək; -kar) sözü ilə eyni köklüdür. Pəsdən/bəsdən sözlərinin leksik mənası asta oxuma, asta səslə - pəsdən oxuma deməkdir. Öz leksik-qrammatik mənasına görə rus dilindəki –nik (-ik) və Azərbaycan dilindəki – ıq – ik (-q/-k) morfemlərinin müəyyən proses və hərəkətin nəticəsində əmələ gələn məfhumları bildirən isimlər düzəltməsi də məlumdur. 7 Fikrimizcə, musiqi termini kimi həm “Bəstənigar” təsnifinin adında, həm də bas(səs), bas gitara, bəstəkar, bəstələmək sözlərində bu qədim morfem mühafizə olunaraq bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Nəticə olaraq düşünürük ki, molokanların “Sionski Pessenik” adlı dua kitabının adının mənası “dua nəğmələri toplusu ”deməkdir. Çünki əksər dinlərdə, eləcə də xristianlarda dua mərasimi kilsədə kollektiv şəkildə, eşidiləcək qədər asta səslə icra olunur. 3 Drevnetyurkskiy slovar. L., 1969, s.417-418 Kaşğari M. Divanü-lüğat-it-Türk. 4 cilddə. II cild Tərtib edən: R.Əskər. Bakı: Ozan, 2006. s. 309, 321, 359 5 Kaşğari M. Divanü-lüğat-it-Türk. 4 cilddə. I cild Tərtib edən: R.Əskər. Bakı: Ozan, s.142 6 Məmmədli M. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində ismin qrammatik kateqoriyaları. Bakı:Elm, 2003, s.181 7 Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. III hissə. Bakı: Maarif, 1983, s.34 4 372 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. A-Z. Bakı: Şərq-Qərb, 2007. Drevnetyurkskiy slovar. L., 1969. Ensiklopediçeskiy slovar. T. XXXVIII. İzd.-li: F.A.Brokqauz, İ.A. Efron. S.P. 1903q. Fasmer M. Etimoloqiçeskiy slovar russkoqo yazıka. M. Proqress, 1986. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. III hissə. Bakı: Maarif, 1983. İslamov M. Türk dillərində əvəzliklər. Bakı: Elm, 1986. Kaşğari M. Divanü-lüğat-it-Türk. 4 cilddə. Tərtib edən: R.Əskər. Bakı: Ozan, 2006. Гулиева Л. Гейдарова Э. Лексикон русского островного говора Азербайджана. Издательство Авропа. Баку, 2014. 9. Məmmədli M. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində ismin qrammatik kateqoriyaları. Bakı: Elm, 2003. 10. Nəbiyev N. Coğrafi adlar. Bakı: Azərnəşr, 1982. Azərbaycanda multikultural şəraitin molokanların dilinə diaxronik-dialektoloji təsiri Xülasə Məqalədə Azərbaycanda multikultural şəraitin molokanların dilinə diaxronik-dialektoloji təsirindən bəhs olunur. Burada molokanların Azərbaycana köçürülməsi tarixindən, həmçinin onların tarixi vətənləri, oradakı türk mənşəli toponimlər barədə söhbət açılır. Molokanların qəbul etdikləri Azərbaycan leksikonunun fonetik xüsusiyyətləri – sait və samit səs əvəzlənmələri, eləcə də bəzi fonetik hadisələr barədə fikirlər söylənilir. Molokanların dilindəki Azərbaycan sözlərinin morfoloji xüsusiyyətləri və həmçinin yeni sözyaratma yolları araşdırılır . “Molokan” və bu xalqın dua kitabı olan “Sionski Pessenik” sözlərinin etimologiyası barədə fikirlər söylənilir. Диахронического-диалектологическое влияние мультикультуральных условий в Азербайджане на молоканский язык Резюме В статье рассматривается диахроническо-диалектологическое влияние мультикультуральных условий в Азербайджане на молоканский язык. Здесь повествуется об истории переселения молокан в Азербайджан, об их исторической Родине, а также о топонимах тюркского происхождения на той территории. В статье также освещаются некоторые фонетические особенности-чередование звуков на примере гласных и согласных в лексических единицах азербайджанского языка, заимствованных молоканским языком, а также некоторые другие фонетические явления. Подвергаются исследованию морфологические особенности азербайджанских заимствований в молоканском языке, а также новые способы словообразования. В статье высказываются мнения об этимологии слова «Молокан» и о молитвеннике этого народа «Сионский Пессеник». Diachronical-dialectological influence of multicultrural conditions in Azerbaijan on Molokan language Summary In the article had been considered diachronic-dialectological influence of multicultural conditions in Azerbaijan on Molokan language. Here had been touched upon the history of settling of Molokans in Azerbaijan, their historical homeland and also the toponyms of Turkic origin on their territory. In the article had been lighten up some phonetic peculiarities, i.e sound interchange of vowels and consonants in lexical units of the Azerbaijani language borrowed by Molokan language and some other phonetic phenomena. Here also have been investigated morphological peculiarities of Azerbaijan borrowings in Molokan language and news ways of word-formation. In the article had been pointed out the outlooks on the etymology of the word “Molokan” and the prayer-book of this people “Sionski Pesennik”. 373 Qurbanov Habil AMEA Azad Həmkarlar İttifaqının sədri hüquq üzrə elmlər doktoru, professor AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ QURUCULARININ MƏNƏVİ KEYFİYYƏTLƏRİ Açar sözlər: mənəviyyat, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, AXC, türkçülük, müasirlik, islamçılıq, milli bayraq, varislik Ключевые слова: нравственность, Азербайджанская Демократическая Республика, АДР, тюркизм, современность, исламизм, национальный флаг, наследство Keywords: morality, Azerbaijan Democratic Republic, ADR, Turkism, modernity, Islamism, national flag, inheritance Ötən əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixində xüsusi bir dövrdür. O zaman Azərbaycanda, xüsusi ilə Bakı şəhərində tarixi, siyasi, mənəvi, iqtisadi baxımdan fərqli bir mühit yaranmışdı. Başdan-başa cəhalət içində olan bir məkanda yeni, müasir dünyanı dərk edə bilən, savadlı, yüksək mədəniyyətli bir sosial təbəqə formalaşırdı. Sanki, bomboz çöllü - biyabanda baharın ilk nəfəsi duyulurdu. Belə bir dövrün yaranmasına bir tərəfdən yer üzündə gedən mühüm dəyişikliklər, qərb ölkələrində azadlıq uğrunda mübarizələr, müharibələr, inqilabi əhval ruhiyyə təsir edirdisə, digər tərəfdən Bakıda neft hasilatının artması, buraya xarici kapitalın axması, milli mülkədarların ortaya çıxması, formalaşmaqda olan yeni burjuaziya da təsir edirdi. Amma, o zaman Azərbaycanda formalaşan yeni sosial təbəqənin ortaya çıxmasına ciddi təsir edən, bu təbəqəni mənəvi cəhətdən çox yüksək dəyərlərə sahib olmasına yardım edən başqa bir mühüm proses də getməkdə idi. Bu proses aşağıdakı üç amilin qarşılıqlı olaraq, çulğaşaraq Azərbaycanın mənəvi, mədəni mühitinə təsir etməsi ilə xarakterizə oluna bilər: 1) türkçülük; 2) müasirləşmə və 3) həqiqi islami dəyərlərin elmi təfəkkür əsasında yayılması. XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq əvvəlcə Rusiyanın şərqində formalaşan, şimali Azərbaycanda yayılaraq Türkiyəyə keçən, orada da sürətlə yayılan türkçülük ideyası artıq XX əsrin əvvəlində Azərbaycanda bir çiçəklənmə dövrünü keçirirdi. Bu ideyanın formalaşıb üzə çıxmasına Avropada gedən, kapitalizm cəmiyyətinin ziddiyyətləri əsasında ortaya gələn milli özünü dərk, azadlıq proseslərinin güclü təsiri olmuşdu. Türkçülük ideyasının yayılmasına islam ideoloqları da etiraz etmirdi, əksinə dəstəkləyirdilər. Çünki, islam alimlərinə görə, islam dünyasında olan durğunluğu ortadan qaldırmaq üçün, onun tərkibinə daxil olan ayrıayrı etnik mənsubiyyətlərin, millətlərin güclənməsi mühüm rol oynaya bilərdi. Onların bu düşüncəsi düzgün idi. Müasir sistem nəzəriyyəsi baxımından yanaşsaq, aydındır ki, hər hansı bir sistemi hərəkətə gətirmək üçün onun ayrı-ayrı alt sistemlərini hərəkətə gətirmək mühüm rol oynaya bilər. Digər tərəfdən çar Rusiyasının get-gedə zəifləməsi, orada xarici müdaxilənin, sinfi mübarizənin güclənməsi, dövlətinin başının daha çox öz daxili problemlərinə qarışmasına səbəb olmuşdu. Beləliklə, türk xalqlarının özünü, öz darmadağın edilmiş tarixlərini dərk etməsi prosesi başlamışdı. Türkçülük ideyasının sürətlə yayılması üçün münbit tarixi şərait yaranmışdı. Bu ideya etnik mənsubiyyəti türk ailəsinə daxil olan bütün millətləri qədim türklərdən başlamış bu günə qədər davam edən mədəniyyəti öyrənməyə, bu mədəniyyətə mənsub mənəvi dəyərlər əsasında fomalaşmağa, öz qüdrətini dərk etməyə, bununla da yer üzündə gedən milli azadlıq hərakatında, müxtəlif geniş miqyaslı müharibələrlə üzə çıxan qarşıdurma şəraitində öz layiqli yerini tutmağa səsləyən bir cəlb edici ideyadır. Turançılıq ideyası da bu ideya ətrafında formalaşmışdır. Bir zamanlar bütün yer üzündə ən güclü, ən qüdrətli olan Turan birliyinin yaranması türkçülük ideyasında bir qədər arxa planda olsa da olduqca cəlb edici bir amildir. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda boy atmaqda olan gənclik türkçülük ideyasının güclü təsiri altında idi. Bu gənclik eyni zamanda A. Bakıxanovdan, M. Axundovdan, H. Zərdabidən, bir çox yeni dünyagörüşlü ziyalılardan başlayan maarifçilik hərəkatının, Avropanın, Avropa mədəniyyətinin, Avropada formalaşmaqda olan dünyagörüşünün, orada gedən ictima-siyasi proseslərin təsiri altında idi. Rus dilinin öyrənilməsi ilə Rusiyanın elm, mədəniyyət mərkəzləri ilə əlaqələr güclənirdi. O zaman Avropada öndə olan Fransa ilə əlaqələr də güclənirdi. Bu prosesə, Azərbaycanda, Bakıda neft sənayesinin inkişafı güclü təkan verirdi. Bu mühit insanları fəallaşdırırdı. Yer üzündə, xüsusi ilə Rusiyada gedən inqilabi prosesin bir güclü şəbəkəsi də Bakıda formalaşırdı. Azərbaycanlıların Rusiya Dövlət dumasında iştirakı, dumadakı inqilabi əhval-ruhiyyə də Azərbaycan mühitinə yeni bir ovqat gətirirdi. Azərbaycan deputatları çoxsaylı qanun layihələrinin, sorğu- 374 ların hazırlanmasında və tərtibində, Dumada və onun komissiyalarında qaldırılan məsələlərin müzakirəsində iştirak edərək Rusiyada parlamentarizmin yaranmasına və inkişafına öz töhfələrini vermişlər.1 Bakıda ruslar, yəhudilər çox idi. Onların isə Rusiya, dünyanın başqa ölkələri ilə əlaqələri daha güclü idi. Ona görə də rus, yəhudi etnik mənsubiyyətinə malik olan admalar, onların fəaliyyəti, kadrları, ortada olan mütəxəssisləri, keçirdikləri mərasimlər, əhali ilə mehriban təmasları da yer üzündə gedən proseslərin Azərbaycana təsiri üçün mühüm kanallardan birinə çevrilmişdi. Bakıda formalaşmaqda olan mülkədarlar, milyonerlər öz iqtisadi əlaqələri, təmasları, səyahətləri hesabına Avropa mədəniyyəti ilə yaxından tanış olurdular. Avropa musiqiçilərini, incəsənət xadimlərini, mühəndislərini Azərbaycana dəvət edirdilər. Bakı bütün müsəlman aləmindən fərqli olaraq daha sürətlə qərb dünyasını, onun mədəniyyətini duymağa başlamışdı. Artıq bir sıra azərbaycanlı valideynlər öz uşaqlarını mədrəsələrdə yox, daha çox Avropa tipli məktəblərdə təhsil almasına maraqlı idilər. Belə valideynlər övladlarını Rusiyaya, Avropaya təhsil almağa göndərirdilər. Gürcüstanın Qori şəhərində yerləşən Qori seminariyasının nüfuzu Azərbaycanda günü-gündən artırdı. Tiflis şəhəri o zaman Rusiya tərəfindən Zaqafqaziyanın bir mərkəzi, paytaxtı kimi formalaşdırılmışdı. Tiflisdəki dövlət idarələrində, müxtəlif qurumlarda fəaliyyət göstərən insanlar, onların ailələri də yeni bir sosial təbəqənin formalaşmasında, Azərbaycana təsir etməsində rol oynayırdı. Bakıda, eləcə də Gəncədə, Naxçıvanda müasir dünyagörüşlü insanlar ortaya çıxırdı. Gedən proseslər artıq mədəniyyətə, ədəbiyyata, incəsənətə də ciddi şəkildə təsir etməkdə idi. Məhz bunun hesabına idi ki, Azərbaycanda şərqin ilk operası, bu gün də öz möhtəşəmliyini saxlayan “Leyli və Məcnun” operası yarandı.2 Beləliklə, Bakıda, ümumən Azərbaycanda bir müasirlik mühiti də formalaşırdı. Bu da boy atmaqda olan yeni nəslin dünyagörüşündə çox əhəmiyyətli rol oynayırdı. Azərbaycanda bir intibah prosesi baş verirdi. Ortaya artıq Sabir, Hadi, Cavid, Cəfər, Mirzə Cəlil, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev kimi qüdrətli, həm öz milli köklərini, həm də müasir dünya ədəbiyyatını bilən, dünya ədəbiyyatı səviyyəsində yaza bilən yazıçı, şairlər çıxmışdı. Ü. Hacıbəyov, M. Maqomayev kimi gənc musiqiçilər, onların ətrafı Azərbaycanın musiqi həyatında yeni bir eranın başlanmasına səbəb olurdu. Ayrı-ayrı sahələrdə səviyyəli mütəxəssislər yetişirdi. Belə bir mühitdə eyni zamanda M. Rəsulzadə, F. Xoyski, N. Nərimanov, N. Yusifbəyli, Ə. Topçubaşov kimi onlarca öz xalqını sevən, onun taleyi uğrunda ən kəskin mübarizələrə hazır olan siyasi məfkurəli, siyasi arenada ciddi fəaliyyət göstərən, dövlətçilik təfəkkürü yüksək olan gənclik formalaşırdı. Bu gənclik artıq öz əqidəsi, savadı, siyasi hazırlığı ilə Azərbaycanın taleyi uğrunda ən yüksək səviyyədə mübarizə aparmağa hazır idi. Yeni nəslin formalaşmasında olduqca mühüm rol oynayan amillərdən biri də islam mədəniyyəti, həqiqi islami dəyərlərdir. Beləki, Azərbaycanda XX əsrin əvvələrində boy atan gənclik, o zamanın mühitinə uyğun olaraq həm də bu və ya başqa dərəcədə dini təhsil almışdılar. Eyni zamanda o zaman mühitin özündə islam mədəniyyəti güclü nüfuza, güclü təsirə malik idi. Ölkədə, dünyada gedən proseslər, islamın öz potensialından gələn prinsiplər ilahiyyat elmləri sahəsində də savadlı insanların yaranmasına mütərəqqi hal kimi baxılırdı. Bağdad, Nəcəf şəhərlərində ilahiyyat sahəsindəki ciddi elmi mərkəzlərdə təhsil alıb Azərbaycana qayıdan, onların ətrafında formalaşan, cəhatlətlə həqiqi islami dəyərləri fərqləndirə bilən savadlı din xadimləri vardı. Məhz onların hesabına idi ki, əhali arasında həqiqi islami dəyərlər də yayılırdı. Bu prosesə kömək edən həm də, yaranan yeni ictimai-siyasi mühitdə islamın öz aparıcı rolunu saxlamaq üçün göstərdikləri fəaliyyət idi. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində formalaşan yeni nəslə türkçülüyün, müasirləşmənin və islamın çulğalaşaraq təsir etməsi mühüm rol oynayırdı. Bu təsir həmin gəncliyi qonşu ölkələrdə, ərazilərdə formalaşdıran gənclikdən xeyli fərqləndirirdi.3 Onlar bir tərəfdən öz tarixi keçmişlərinin nə qədər əzəmətli olduqlarından qürur duyaraq, güc alaraq, öz ata-babalarına layiq olaraq, digər tərəfdən müasir dünya ilə ayaqlaşaraq, qabaqcıl ənənələrdən istifadə edərək, eyni zamanda islam mədəniyyətinin ən mütərəqqi ideyalarından bəhrələnərək, mənəviyyatlarını islami əxlaqla zənginləşdirərək formalaşırdılar. Türk mədəniyyəti yer üzündə sivilizasiyaların inkişafında, islamın möhkəmlənməsində, indiki Avropanın formalaşmasında olduqca mühüm rol oynamışdır. İslam mədəniyyəti cəmiyyətin ahəngdar inkişafı üçün mühüm həyat tərzi prinsiplərini təbliğ edir. Bu mədəniyyət orta əsrlərdə dünyəvi elmlərin inkişafında əlahiddə rol oynadı, bu elmi düşüncəni Avropaya daşıdı. Avropa mədəniyyəti isə real həyatdakı real amillərdən bəhrələnmək üçün mexanizmlər hazırladı. Bu üç mədəniyyət sisteminin çülğalaşması yer üzündə sülhün, tərəqqinin yaranması üçün mühüm bir dünyagörüşü yaradır. XX əsrdə Azərbaycanda formalaşan gənclik məhz belə bir dünyagörüşünə yiyələnirdi. Məhz bu dünyagörüşü onlara milli düşüncə ilə bərabər bütün yer üzünün taleyini düşünmək üçün də imkan yaratmışdı. Məhz bu düşüncə, bu düşüncənin formalaşdırdığı də1 Seyidzadə D. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində: müstəqilliyə aparan yollar. Bakı:Kitab, 1998, 185 s. s. 3 Talıbov Y., Sadıqov F., Quliyev S. Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Ünsiyyət, 2000. s. 356 3 Rəsulzadə M.. Azərbaycan Cümhuriyyəti. İstanbul, 1923; М. Расул-заде. О пантуркизме. Париж, 1930 2 375 yərlər onlara bütün yer üzünü düşünərək öz millətlərinin, öz xalqlarının taleyi uğrunda mənəviyyatlı bir mübarizəyə, fəaliyyətə kömək edirdi. Bu üç amilin çulğalaşmasının möhtəşəmliyini yaxşı başa düşən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurucuları öz milli bayraqlarını da məhz bu üç amilin rəmzi rəngləri (göytürkçülük, qırmızı – müasirlik, yaşıl - islam) əsasında yaratdılar. Təəssüf ki, onların əqidəcə, mənəviyyatca belə saf fəaliyyəti eyni zamanda ətrafdakı hiyləgər, məkrliı siyasi mühitlə əhatə olunmuşdu. Onların Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan olunmasından sonra yaratdığı Parlamentin tərkibinə fikir versək burada demokratik düşüncə ilə, bütün insanların taleyinə sayğı ilə, haqq-ədalət prinsipləri ilə on bir fraksiyanın yaranmasının şahidi olarıq. Bu fraksiyalar aşağıdakılardır: 1) Müsavat və Bitərəflər fraksiyası; 2) İttihad fraksiyası (15 nəfər); 3) Əhrar fraksiyası (8 nəfər); 4) Sosialistlər fraksiyası (14 nəfər); 5) Bitərəflər (4 nəfər); 6) Müstəqillər (4 nəfər); 7) Sol müstəqil (1 nəfər); 8) Slavyan – Rus İttifaqı fraksiyası ( 5 nəfər ); 9) Milli azlıqlar fraksiyası (7 nəfər); 10) Erməni fraksiyası (5 nəfər); 11) Daşnaksütyun fraksiyası (7 nəfər).4 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz fəaliyyətində insanlığın, bütün yer üzünün mahiyyətindən doğan, bütün yer üzünə ahəngdar bir tərəqqi gətirə biləcək dəyərləri, prinsipləri əsas tutaraq doğru bir yol tutmuşdu. Təəssüf ki, dövran bu işıqlı arzuların həyata keçməsinə o zaman imkan vermədi. Cəmi 23 ay fəaliyyət göstərən dövlət 1920-ci ilin aprel ayında devrildi. Amma çox yaxşı ki, 1991 – ci ildə öz müstəqil dövlətçiliyimizi xilas etdik. Həmin işıqlı arzular dövlət quruculuğumuz sahəsində daha inamlı addımlar atmaq üçün olduqca mühüm bazadır. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. 2. 3. 4. 5. Seyidzadə D. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində: müstəqilliyə aparan yollar. Bakı:Kitab, 1998. Talıbov Y., Sadıqov F., Quliyev S. Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Ünsiyyət, 2000. Rəsulzadə M.. Azərbaycan Cümhuriyyəti. İstanbul, 1923. Расул-заде. М. О пантуркизме. Париж, 1930. Nəsibzadə N. ADR (məqalə və sənədlər), B., 1990. Xülasə Az bir zaman ərzində dövrün qabaqcıl siyasətçiləri kimi yetişən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularının yetişməsində o dövrün mənəvi, mədəni, ictimai-siyasi mühiti olduqca böyük rol oynamışdır. Məqalədə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda belə bir mühitin formalaşmasında mühüm rol oynayan amillər diqqət mərkəzinə gətirilir. Qeyd edilir ki, həmin mühitdə yetişən yeni nəslin dünyagörüşünə yer üzündə, Avropa ölkələrində, Rusiyada gedən proseslərlə yanaşı, eyni zamanda üç mühüm amilin: 1) türkçülüyün, 2) müasirliyin və 3) həqiqi islami dəyərlərin çulğalaşması nəticəsində yaranan mühüm bir prosesin də rolu çox böyük olmuşdur. Məhz bu proses Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurucularında olduqca zəngin mənəvi keyfiyyətlər yaratmışdır. Bu keyfiyyətlərin olması, onların bütün yer üzünün və öz mənsub olduqları xalqın tərəqqisi uğrunda doğru bir yol tutmalarında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Резюме Нравственная, культурная, социальная и политическая обстановка того периода сыграла большую роль в становлении основателей Азербайджанской Демократической Республики как ведущих политиков. В статье рассматриваются факторы, которые сыграли важную роль в формировании такой среды в Азербайджане в начале двадцатого века. Отмечается, что наряду с процессами, происходившими в мире, в европейских странах, в России, три важных фактора: 1) тюркизм 2) современность и 3) подлинные исламские ценности, влияющие на мировоззрение нового поколения среда. Этот процесс создал довольно богатые моральные качества у основателей Азербайджанской Демократической Республики. аличие этих качеств сыграло для них важную роль в поддержании истинного пути прогресса всего мира и людей, которым они принадлежали. Summary Moral, cultural, social and political environment of that period played a great role in the development of the founders of the Azerbaijan Democratic Republic as a leading politicians. The article focuses on the factors that played an important role in shaping such an environment in Azerbaijan at the beginning of the twentieth century. It is noted that, along with the processes took place in the world, in the European countries, Russia, the three important factors: 1) Turkism 2) modernity and 3) genuine Islamic values effected to the outlook of the new generation emerged in that environment. This process had created quite rich moral qualities in the founders of the Azerbaijan Democratic Republic. The existence of these qualities had played an important role for them in maintaining a true path for the progress of the entire world and the people they belonged to. 4 Nəsibzadə N. ADR (məqalə və sənədlər), B., 1990. 376 Melikzade Tohid Urmiye, Azeran Enstitusu Doç. Dr. tohidmelikzade@yahoo.com AZERBAYCAN CUMHURİYETİ (1918-1920) VE İRAN BASINI I dünya savaşının sonlarına doğru, Rus ihtilalı baş verince çarlık rejimi çökmeye uğradı. Bu çöküş Rusya sömürgesinde olan halkları derinden sevindirdi. Azerbaycan Türkleri de bu halkların birisiydi. XX asrın başlarından itibaren Azerbaycan’da gizlice kurulan Musavat fırkası Azerbaycanın geleceğinde rol oynayan en temelli partilerden biri sayılmaktaydı. Musavat’ın lideri Mehmet Emin Resulzade ise genç olmasına rağmen siyassette kabiliyetli insan olarak tanınmıştır. Gerek Kaçar dönemi İran’da gerekse de Osmanlı da faaliyetlerde bulunan Resulzade, bu ülkelerde edindiği tecrübelerden dolayı Azerbaycan’ın Ruslardan kurtulması için müstakillik mefkuresini faaliyetinin temelinde alan insanların başındaydı. Onun meclis başkanlığı döneminde 28 Mayıs 1918 de Azerbaycan cumhuriyeti sadece Araz nehrinin kuzeyinde bulunan Azerbaycan topraklarında kuruldu. Tebriz merkezli Güney kısmı ise İran’da kaldı. Azerbaycan devleti kuruluş arifesinde ve kurulduktan sonra menfaatleri ile zıt olan İran ve Rusya tarafından eleştirilse de İttihat ve Terakki yönetiminde bulunan Osmanlı devleti tarafından tam güçle desteklendi. Azerbaycan devleti ilanı zamanında İran’da 1905 den itibaren başlanan Meşrutiyet olaylarından dolayı Kaçar hakimiyeti ve dolayısıyla Türk iktidarı yıpranmaya başlamış ve yeni Fars sistemli, merkezsel bir İran ortaya çıkmaktaydı. Bu merkezsel devletin esas alacağı sistem sözde İslam’dan önceki Sasani devleti gelenekleri ve esas itibariyle Zertoştilik dini ve mefkuresini benimseme olmuştur. Bu sistemin teorisiyenleri geçmişte bölgede bulunan İslam’dan önce ve sonraki devletleri yeni Kurulan Fars sistemli İran olarak göstermeye gayret ediyor ve göstereceklerdi. Anlaşılmaktadır ki onların sahip olduğu ve iddia ettikleri arazi Çından Anadolu’ya kadar ve Kuzeyden ise Hazar denizinin kuzey bölgelerine kadar araziyi kapsamaktadır. Bu teorisiyenlerin iddiasına göre Türkler ve Moğollar sonralar İran coğrafyasına girip ve Fars kimliği ve İran medeniyetini yıpratmaya çalışmışlar. Bu iddialara göre anti Türklük her bir vatansever İranlının görevi sayılıyordu. Bu yeni kurulan sistemin ana hatlarıyla zıt olan Azerbaycan devlet ve mefkuresi şimdiden açık ve nettir. Anlatmaya gerek yok ki Azerbaycan devleti kurulduktan sonra yeni Fars sistemli İran teorisiyenleri o zamanki İran’da yayınlanan basınla bu devletin varlığını eleştirip toprak iddialarında dahi bulundular. Biz bu meseleye sonraki bölümlerde değineceğiz. İkiye bölündükten sonra Azerbaycan tarihi ve durumu Bilindiği gibi 1813 ve 1828 antlaşmalarına göre Demir kapıdan başlanıp da Zencan ve Hemedan şehirlerine kadar uzanan Azerbaycan ikiye bölündü. Bu antlaşmalara göre Azerbaycan’ın kuzey kısmı Rusya’ya verilir. Güney kısmı ise kaçar devletinin bünyesinde öncül rolünü koruyarak kalır. Ruslar bu yeni elde ettiği araziyi kendi sistemlerinde bütünleştirmek amacıyla Araz nehrinin kuzeyinin umum Azerbaycan adın “Azerbaycan’ı “ortadan kaldırmak amacıyla Kafkas terimini kullandılar. Bu siyaset doğrultusunda 1813 lerden itibaren Azerbaycan kelimesi siyasi olarak sadece Azerbaycan'ın güney kısmına denildi. Bu gayri meşru geleneğe rağmen kuzeydeki Azerbaycan aydınları fırsat buldukça Ana vatanlarını Azerbaycan ve dillerini Tatarca değil Türkçe derdiler. S.M.Ganizadenin 1890. yılda yayımladığı “İstılahı Azerbaycan” dediklerimize örnek göstere biliriz. Azerbaycan bölündüğü zaman kaçar Türkleri bölgeye hakim idiler. Daha doğrusu Azerbaycan Türkleri kaçar devletini idare etmekteydiler. Azerbaycan o zanmanlar bir çok özelliklere sahip idi. Azerbaycan bu ülkenin iç ve dış ticaret kapısı olarak tüm ülkenin siyasi ve kültürel bazında olan giriş kapısıydı. Bu sebeplerden dolayı 1850 lerden itibaren Azerbaycan’a İran’ın başı olarak ifade edildi. Azerbaycan ve Tebriz ikinci kaçar kralı Fetelişah zamanından beri veliahtların ülkeyi idare etmek becerisini artırmak için gelecek sarayın staj merkezi olmuştur. Bu hususta E. Brown şöyle yazıyor : Azerbaycan Rusya ve Osmanlıya komşu olduğundan önemli bir bölge. Kaçarlar bu bölgenin Türk bölgesi olduğundan dolayı Osmanlı veya Kafkaslarla birleşmesinden hep endişeli. Kaçarlar veliahtlarını oraya göndermekle Azerbaycanlılara ne kadar önem verdiklerini göstermek istiyorlar. 1 Abbas Mirza ve Azerbaycan Fetelişahın oğlu ve veliahdı Abbas Mirza Azerbaycan valisiydi. O, Azerbaycan'ın ilerlemesine hep çalışıyordu. Onun çabalarıyla yeni medeniyeti elde etmek için ilk defe yurt dışına mühendislik ve harbi bilim- 1 Edward B. Yek sal der miyane İraniyan, Tahran, 1360, s. 172 377 leri için öğrenciler gönderildi.2 Ruslar karşısında Azerbaycan‘in yeni ve modern ordusunu kurdu ve onların eğitmesi için de Avrupa ülkelerinden uzman getirttirdi.3 Abbas Mirza cidden Azerbaycan’ı kalkındırmak niyetindeydi. Ne yazık ki ecel ona fırsat vermedi ve babası ölmeden veliaht ölür. Bu nedenle onun oğlu Mehemmet Mirza yeni veliaht seçilerek Tebriz’e gelmek istedi. Bir yıl sonra Kral ölünce Mehemmet 'Mirza Mehemmet şah' adıyla kaçar tahtına sahip olur. Yeni kaçar sistemi çok iyi çalışıyordu. Şah ölünce yeni kralla birlikte Azerbaycanlı devlet adamları başkent Tahrana geliyordular. Bu defa da Tebriz’den bir sürü devlet adamı Tahrana geldi. Tabii ki bunların içinden en seçkin insan başbakan yada eski tabirice sadrazam olmalıydı. Bu defa Bayat Türklerinden ve revan doğumlu Hacı Mirza Ağası başbakan oldu. Onun başbakanlık döneminde Türkler memleketin işlerini yönetirlerdi. Ne yazık ki şah ölünce Türklerin durumu kötü öldü. Tebriz’den yeni kral gelince Türklere çok kötü muameleler oldu. Başbakanda canını kurtarmak için bir kutsal mekana sığınıp yeni şah gelene kadar orada kaldı.4 Gine kaçarların geleneklerine göre yeni kral Tahrana geldi. Yeni kral Nasireddin şahıydı. Onun yanıca yene Türk devlet adamları Tahrana geldi. Yeni şah 20 Ekim 1848 de kaçar sülalesinin 4. şahı olarak tahta çıktı. Tarihi kaynaklara göre Nasireddin şah Tahrana vardığı zaman hiç Farsça bilmezdi ve çevresinde hep Türkler olurdu. Yine Tahranda saltanatı ele geçirmesinde hayli yardım eden Tebrizdeki başbakanı Mirza Tağı Han (Emir Kebir) bu defa tahranda başbakanlığa seçildi. Onun tüm memlekete olan hizmetleri unutulmaz oldu. Ne yazık ki onun öldürülmesiyle memleket gelişmesi yarımcık kaldı ve ayrıca Fars devlet adamları onun ölümünden sonra rahatça nefes aldılar5 . Emir Kebirin katlından sonra Farsların gurup başkanı Mirza Ağa han Nuri başbakan oldu. Onun başkanlığıyla Azerbaycanlıların memleketin önemli görevlerden alınması başladı ve Türkler memleketin önemli vazifelerden uzaklaştırıldı. XX yüzyıl global dünya gelişmeleri Osmanlılarla yanı sıra kaçar devletini de etkiledi. Kaçar devletinin bünyesinde bulunan Azerbaycan Türkleri de bu etkileşimden uzak kalmadılar. Meşrutiyet harekatı her iki ülkede yeni siyasi ve kültürel rüzgarlar estirmiş ve her iki halkında talihini değiştirmiştir. Ne yazık ki bu hareket sonuçta kaçar-Türk devletini yeni Fars sistemli İran’a değiştirdi ve Azerbaycan Türkleri iktidardan uzaklaştırıldı. İlginçtir o zamanlar bazı Azerbaycan aydınları ön görüyle İran’da Türklerin çıkarlarını korumak için “Türk Encümeni” kurmayı teklif ederler6. Ne yazık ki onların çabaları sonuçsuz kalır ve nihayet gayri resmi olarak birinci dünya harbi esnasında ve resmen 1925 de yeni Fars sistemli İran devleti kurulur. Rıza Han ilk pehlevi sülalesinin kralı olarak son kaçar kralı sultan Ahmet şahın yerinde oturdu. 1917 yıldan itibaren başlanan Hiyabani harekatı ve nihayet 1920 Hiyabani tarafından ilan olan Azadistan devleti, Türklerin iktidardan düşme sürecinin ilk itiraz sesi sayılabilir. Hiyabani hareketi ve Demokrat fırkası hiçbir dış devlete bağlanmak istemiyordu. Bu ise birinci dünya savaşından sonraki zamanda çok enteresan bir olay olarak değerlendirmeye layıktır. Demokrat fırkasının organı “İran- e nov”un (Yeni İran ) başyazarı Mehmet Emin Resulzade (18831955) idi. Bu derginin asıl amacı Kaçar devletinin dış ülkelerin müdahalelerinden kurtarmak ve gülcü- bağımsız bir devlet yaratmak idi. Ne yazık ki Demokratların içinde bulunan bazı kesimler yeni İran rejimi kurmada Türklerle zıt olmayı esas alarak bir şovenist pan-farsisit devleti kurmayı ön gördüler. Demek ki demokratlar içte iki önemli yere bölünmüşler: 1-Fars sistemine savunanlar ki başta olmak üzere Meliküşüerayi Bahar ve Tebrizli Kesrevini demek mümkündür. 2-Türk sistemini savunanlar Hiyabani ve M.E.Resulzade başta olmakla başka bir takım meşrutacını da saymak mümkün. 1905 den 1917 e kadar Rusya’ya karşı olan Demokratlar Bolşevik ihtilalinden sonra yeni bir politika izlediler. Bu defa Rusya inkılabına yaklaşan Demokratların hareketi İngilterenin genel Ortadoğu siyasetine ters geldi ve Hiyabani bu konuda uyarıldı. Hatta Fars kolu hesap olan demokratlar da bu konuda desteklendi. Gerçi Kesrevi gibi Hiyabaninin fikir düşmanları İngilterenin yardımlarını' Hiyabaninin Azerbaycan adına ayaklanması sebebile ' ret ettiler. Azerbaycan Cumhuriyeti ve güney meselesi Bilindiği gibi 1918 den 1920 e kadar Azerbaycan'ın kuzey bölümü müstakil bir cumhuriyet oldu ve onlarca devlet bu yeni devleti resmiyete tanıdı. Bu cumhuriyet hayatının ilk günlerinden itibaren İran’da karmaşıklıklardan faydalanarak Azerbaycan’ın güney kısmıyla birleşmek istedi. İki Azerbaycan’ın birleşmesi 2 Hüseyn M. Tarihi moessesate cedid der İran , Tahran, 1370, s. 100 Aynı kaynak , s. 49 4 Saadet Noberi, Hüseyn, Hacı Mirza Ağası, Tahran 1360, s. 95 5 Mahmut , mahmut , 19 . asırda İran- ingiltere siyasi münasibetleri , 2.c , Tahran 1344 s. 227 6 Fethi , Nüsretullah, Şehit sigetolislam Tebrizinin öz geçmişi, Tahran, 1352, s. 227 3 378 için Baku’den görüş geçiren G.Azerbaycan devlet adamlarına hatsız tekliflerde bulundular. Bu teklifler hepsi ret edilirken Farslar Osmanlıların üst düzey komutanı Halil paşayı bu çabalara yardım gösterdiklerinden dolayı kınadı.7 Ayrıca Hiyabani ve Resulzade ilişkileri de tartışılır bir konu oldu. Acaba neden bir fikre mensup iki devlet adamı bir istikamette yürüyemediler? Gerçi güneyde olan hadiseler Azerbaycan cumhuriyeti devlet adamları tarafından de desteklendi8. İranlıların Azerbaycan Cumhuriyeti aleyhinde faaliyetleri Azerbaycan devletinin kurulması her zaman Azerbaycan’ı Fars kültürü istilasında görmek isteyenleri şaşırttı. Müsavatçıların bağımsız Azerbaycan şiarıyla işe başlamalarıyla bir zamanda onlarda “Azerbaycan cüze layenfekke İran” (Azerbaycan İran’ın ayrılmaz bir hissesi) adlı gazete çıkarmaya karar verdiler9. Re’d adlı gazete hariç, gerek iç gerekse de dışta yayımlanan Fars sistemli İran dergilerinde iki şey vurgulandı: 1- Azerbaycan her zaman İran’ın idi. 2- Azerbaycan adı sadece güney kısma denirdi. Kuzey kısma ise Aran/Ablan denirdi.10 1919 senesinde İran – Azerbaycan federasyonu konusu I dünya savaşından sonra Paris’te mağlup olmuş ülkelerin geleceği için bir toplantı kuruldu. Azerbaycan delegeleri de bu toplantıya katılmak istedi ama onların katılmaları onaylanmadı. Azerbaycan temsilcileri henüz İstanbul’dayken Paris’te olan Ermenistan ve İran temsilcileri Azerbaycan’ın çıkarlarına dokunan büyük toprak iddiaları ile hareket ettiler. Yeni İran gazetelerinde yer alan pan- farsist konular İran dış işleri bakanlığının resmi tutumu oldu. İran hatta Osmanlı arazisinin doğusunu da talep ediyordu ve Ermenistan’ın toprak iddialarından endişe duyurdu. Asuriler de Urmiye ve Salams’ta bağımsız Nesturi memleketi kurma 2 peşindeydiler. Onlar hatta müttefiklerin himayelerini de kazanmışlar11. İran 578 km lik büyük bir arazi istiyordu ama İran’ın taleplerine müttefik devletler pek itina etmedi ve hatta sonunda İran tarafsız olduğu için toplantıya giremedi. İran Ağustos 1919 da İngiltere’yle bir stratejik ittifak kurdu. Ayrıca İngiltere Azerbaycan da hakim olan Şeyh Muhammet Hiyabani’den Rus Bolşeviklerle ittifak kurmamasına dair söz aldı. Böylece İngiltere Bolşevikler önünde bir baraj kurmayı başardı. Bu aylardan itibaren İran Azerbaycan’dan toprak iddialar yerine bu devletle dostluk kurmaya taraf yöneldi. Bu siyaset değişiminde İran devletinde bulunan eski Türk devlet adamlarının rolü olmuştur12. Bu devlet adamlarının çabalarıyla İran-Azerbaycan konfederasyon meselesi iki devlet adamları tarafından tartışıldı. Bu anlaşma (ekim-Kasım 1919) da Azerbaycan tarafından Elimerdan Topçubaşov ve İran tarafından Nusret od dole Firuz tarafından onaylandı. Ayrıca Araz nehrinin güneyinde yaşayan Azerbaycanlılar Kuzeydeki Azerbaycanlılara Ermeni çetelerinin karşısını almakta yardım ediyorlar13. Lord Korzon 13 Ekim 1919 da Ser Persi Cacs’a yazdığı bir mektubda bu anlaşmayı şöyle açıkladı : 1-Kafkas Azerbaycan’ı, Paris barış konferansına verdiği haritalarda gösterildiği gibi, sona kadar Rusya topraklarından ayrılıyor. 2-28 mayıs 1918 de kurulan Azerbaycan cumhuriyeti bir özgür bağımsız ve demokratik ülke olarak resmiyete tanınacak. Azerbaycan’ın başkenti Baku olacak. Bu yeni cumhuriyette halk tarafından seçilen cumhurbaşkanı ve anayasaya göre kurulacak parlaman bulunacak. 1-Azerbaycan demokratik cumhuriyeti kendi komşusu İran krallığı ile siyasi ve ekonomik ilişkilerde bulunacak . Bu ilişkilerin şekli İran ve Azerbaycan devletlerinin anlaşmasıyla sağlanacak. Bu ortak anlaşma iki tarafın parlatanlarında onaylanmalıdır. Fakat şimdiden Azerbaycan devleti İran devletiyle benzer ve aynı dış politika sağlayacak.Vahit dış işleri bakanlığı iki devletin dış siyasetini yöneltecek. 2-Azerbaycan Cumhuriyeti kendi toprak bütünlüğünü sağlamak ve bağımsızlığını geliştirmek ve korumak için ve de siyasi, iktisadi, kültürel ve harbi güçlerin geliştirmesi için İngiltere tarafından İran’a yapılacak desteklerin istemesine samimiyetle arz ediyor.14 Gerçi bu konfederasyon iki devletin dış ve iç sorunlarından dolayı gerçekleşemedi ama her iki devlet ticari alanlarda ilişkilerini genişlendirmekle ister istemez bölge de çizilen yeni haritaları kabul etmek zorunda kaldılar. Hatta İran Baku’ye bir resmi heyet göndermekle 1920 de Azerbaycan devletini resmiyete tanıdı. 7 Erfe, Hasan, 5 sultan hizmetinde. Taharan,1370, s. 100 Azerbaycan devletinin istanbuldaki sefiri Yusif Bey Vezirov ' Azerbaycan ' adlı kitabının 54.sayfasında şöyle yazıyor : son zamanlar tebriz milli hereket merkezi oldu.Cenub Azerbaycan'ın müsteqil yalşamassını temin etmek üçün bir hükümet bile teşekkül etti.milli hükümet ' Azadistan ' namile merufdur. 9 Bu gazetede zamanında S.c.Pişavarş de öakale yayımlamıştı. 10 Bakınız İran diş işleri bakanlığını 1920 de Baküye gönderdiğ heyetın raporlarına , Tahran 1379 11 Melikzade T. Salmas Azerbaycan tarihinde. Salama, 1378, s. 202 12 Kazvinin Tağizadeye mektubları. Tahran, 1353 / 1974, s.102 13 Hafizzade. Eresbaran tarihi. Tebriz, 1997, s. 484 14 Azeri, Rıza, Heyete fevkiladeye kafkaziye. Tahran, 1379, s. 30 8 379 M.E.Resulzade İran – Azerbaycan ilişkileri konusunda Azerbaycan Milli Meclisinin 15 Nisan tarihli toplantısında son cümleleri böyle söyledi: Efendiler! Bugün Azerbaycan Meclis-i Mebusanı tasdikine takdim edilen antlaşma komşumuz ve dostumuz İran hükumeti ile bizim hükumetimiz arasında komşuluk ve sevgi yollarını tesbit edip iyi münasebetle yaşamayı onaylayan bir antlaşmadır. Her bir antlaşma gerek uluslar arası bir mahiyette olsun, gerek milli mahiyette olsun böyledir. Bir memleket içerisinde anayasa onun dahili muahedesidir. Uluslar arası muahedelerde keza böyledir. O şey ki, tabiatta vardır. Önce hayatın ihtiyaçları iktiza eder. Bir millet gerek kendi içinde, gerekse komşu milletlerle anlaşma neticesinde o ihtiyaçları def edip her iki tarafın çıkarları doğrultusunda antlaşmalar meydana getirirler. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kuruluşundan beri İran ile alaka ve yakınlığını bilenler ve bu hakikatlere müdrik olanlar ve bu iki millet arasında tarihi, medeni, iktisadi yakınlıkları anlayanlar bilirler ki, arada ne kadar sui-tefahüm, ne kadar suizan olursa olsun yine bugün bu iki milletin arzu ettiği muahedeyi mecburen tasdik edeceklerdir. Bu muahedeler Tabatabai veyahut Han Hoyski tarafından imza edilmiş bir muahede değildir. Bu iki milletin vicdanen emr ettiği ve dostluktan başka hiç bir çare olmadığını ve hiç bir yol ile gidebilmek bu iki millet için mümkün olmadığının farkına varan bir şekilden başka bir şey değildir. Bu hayata bağlılığı dış görünüş suretine bakılmalıdır. Efendiler! Cumhuriyetimiz daha resmen teşekkül etmeden, tasdik olunmadan İran ile Azerbaycan arasında bir takım anlaşmazlıklar var idi. Bunlar da gayet sathi nazariyeler ve düşünceler idi. Bu hal ne İran ve ne de Azerbaycan milletinin yüreklerinden geçemeyen bir takım şek ve şüphelerden meydana gelirdi. O zamanlar her ne kadar bu şaiyalar efkar-ı umumiye üzerinde sui-tesir hasıl ederse de, bu iki milletin tarihi, medeni, dini, ahlaki, edebi alakasını bilenler ki, bu haller geçicidir. İran heyetinin başkentimize gelişi ile ceryan eden müzakerelerin uzaması da efkar-ı umumiye üzerinde bir takım şüpheler oluşturmuştur. Fakat bu iki milletin hakiki münasebetlerini düşünenler hiç bir zaman işi yarına bırakarak muahedeleri imza ettirmeden, adı geçen heyeti buradan bırakmadılar. Eğer başka türlü hareket etseydiler milletlerin huzurlarında mesul olacaklar idi. Milletlerinin çıkarlarını ve ihtiyaçlarını anlayan bu iki heyet muahedeleri imza etmekle kendilerine tarihin kaydedeceği şerefli bir adım attılar. Ben onlara gıpta ediyorum. Efendiler! Bu muahedeler içerisinde önemli bir madde vardır. İran milleti ve İran memleketi büyük ve birinci milletler sırasındadır ki, Azerbaycan’ın istiklaliyyetini tasdikle beraber meşruluğu hakkında da tasdik etmiştir. Sözünü söyleyen tartışmacıya istirakımla beraber ben burada bu söz üzerine biraz konuşmak istiyorum. Bununla bile her milletin kendi mukadderatını idare etmeye hakkı vardır-diyenlerin huzurunda daha şek ve şüphe içinde iken ve küçük milletlerin istiklal ve hürriyeti için hürmet ederiz- diye ortalığı velveleye verenlerin daha istiklalimizi tasdike cesaret göstermemişlerken bilahare yalnız söyleyip de falan bu hakkı tasdik eylememiştir ve yine bir takım sui-tefehhümlerle şimdiye kadar anlaşılamamış olanları bugün huzurumuzda gördük. Bugün onlar bizi tasdik etmişler ve bunu hakken de göstermişlerdir. Bunun üzerindedir ki, biz bugün bu dostluk muahedesini imzaladık. Sebebi ise iki milletin ruhunda olan uhuvvet ve kardeşlik hissidir ki, bu his ile onlar bizi herkesten evvel tasdik ettiler ve bizimle antlaşma yaptılar. Eğer böyle yapmamış olsaydılar, yalnız tarihi değil İran milletinin menfaatlerini anlamamış ve kötülük etmiş olacaktılar. Efendiler! Bir zamanlar Müslümanların ve doğu milletlerinin hukukundan bahis edilirdi. Bugünkü muahedeler ispat eder ki, doğu milletlerinin hakkı kendilerine verilirse ve onlar bir hükümet şekline düşünce birbiri ile anlaşırlar. İran hükümeti tasdik etmekle bütün İslam milletlerini aydınlatmış ve tahkim etmiştir. Bizim onaylanmış istiklalimiz İslam alemini saadete çıkaracaktır. (alkış) Bu muahedenamelerin ticareti ve iktisadi meselelerin küçüklüğü üzerinde bir o kadar da durmak gerekmez. Bundan bizim ve İran temsilcileri bıkmıştır. Bu antlaşmada iki gepik bu yana veya o yana olacak (tranzit) bir tarafa biraz fazla gidecek veyahut zarar edecek gibi şeyler iki kardeş millet arasında o kadar mühim bir şey değildir. Huzurunuzda tasdikten ötürü takdim edilmiş bu antlaşmayı ben Müsavat ve bitaraflar tarafından tebrik etmekle onun tasdikini arzu ve kendimizi bu münasebetle pek bahtiyar ve mesut add ettiğimizi arzla gelecekte dostane münasibetimizi daha sıkı olmasına çalışacağımızı görevimiz diye düşünerek saygılarımızı takdim ederim.” 15 Azerbaycan'ın Tahrandaki ilk sefiri Azerbaycan'ın Tahranda ilk sefiri Adil han Ziyadhanov 23 Eylül 1919 da resmi olarak Tahranda karşılandı. O eski Gence şehit serdarı Cavat han ve Kaçar şehzadesi ve geçmiş Azerbaycan valisi Abbas Mirzanın torunlarındın idi. Ziyadhanov’un Tahrana gönderilmesi Kaçar devletini baya etkilemişti. Adil Hanın elde edinmiş bir yazısında görüyoruz: Nevruz bayramı günü Azerbaycan Cumhuriyetinin resmi surette tanınması ilk defa olarak Tahranda sefirliğin açılışı ve bayrak kaldırma munasibetile Azerbaycan sefirliğine yadigar olmak üzere verildi. 21 mart 1920 “16 Ne yazık ki bu bayrak bir sene sonra dünya ile birlikte Tahrandan da indirildi. Ziyadhanov yazır : 15 16 Sebahettin Ş. M.Emin Resulzadenin Meclis-i Mebusan Konuşmaları (1918-1920), İstanbul, 2003 Varlık dergisi. Tahran, sayı 51, 1379 380 22 iyun (mayıs) 1921.yıl tarihinden şahenşahlık yanında resmiyeti yitirdim. Çünkü ali devlet tüm Sovyet respublikalar ittifakı tarafından İran Şahenşahlık hükümet yanında tayin olunmuş tekçe bir nefer (kişi) temsilci resmi surette kabul etmiştir17. Azerbaycan Cumhuriyeti ve Fars sistemli İran basını 23 Sefer 1336 (8 Aralık 1917) “Açık söz “gazetesinde yayınlanmış makalede Azerbaycan’ın bağımsızlığı önerildi. Bu öneri Tahran gazetelerinin sert tepkilerine sebep oldu. Tahranda yayımlanan “İrşat” gazetesinin (6 Rabiolevvel 1336 / 20 Aralık 1917) sayısında Müsavatçıların Azerbaycanda bağımsızlık istemesii tenkit ediliyor. Bu gazete makalesinde gerek kuzeyde gerekse de güneydeki Azerbaycan Türk halkını Fars ırkından bilip Azerbaycanlıları Tatar, Özbek , yahut başka Türk boylardan farklı olduğunu açıklıyor. Aynı zamanda 1813 den itibaren başlanan Azerbaycan'ın kuzey kısmından Azerbaycan sözünün kaldırılmasından sonra şimdi halkın iradesiyle tekrar bu adın kullanılması İrşat gazetesini şaşırtmıştı. Azerbaycan bağımsızlığını ilan eden M.E.Resulzade bu itirazlara cevap olarak “Azerbaycan Cumhuriyeti” adlı makalesinde şöyle yanıt verdi18 : Biz Azerbaycan muhtariyetinden bahis ettiğimiz zaman bazıları İran dahilinde bulunan Azerbaycan’ı kast ettiğimizi kast ediyorlar…. Bu asırda siyasi bakımdan Azerbaycan adı sadece adını çektiğimiz yere denir. Bu doğrudur. Ama Azerbaycan milleti Aras nehrinin kuzey ve güneyinde yaşıyor . 4 gün sonra 15 ocak 1918 de tanınmış Fars milletçisi M.Bahar “Nov Bahar” adlı pan farsisit gazetesinde “Müsavat partisi nedir ve ne diyor” başlıklı makalede bu partinin Türkçülük ve Azerbaycan’ı bağımsız etme çabalarını eleştirdi. Bahar G. Azerbaycan ve Gilan vilayetinde Müsavatçıların Bürolarından endişe duyduğunun açıkça beyan ediyor. Ayrıca Azerbaycan Türkünü sadece Lisanları Türk olan lakin soy bakımdan Fars olarak beyan ediyor. İlginçtir 8 sene sonra Tebrizli Kesrevi “Azeri” adlı kitabında bu yanlış dilcilik teorisini ileri sürdü19. Bahar makalesinin devamında güncel siyasi tartışmalara deyinerek “ Azerbaycan Türkleri “ deyimini de eleştirip “ Kafkasya Müslümanları “ teriminin kullanılmasını tesviye ediyor. Onun tavsiyelerine göre “ Kafkasya Müslümanların” nın salahını Ermeni ve gürcülerle birleşmede bilmiş artı Azerbaycan’ın hiçbir zaman bağımsız olamayacağını da vurguluyor. Bahar’ın inancına göre Azerbaycan müstakil olsa olsa Nihayet İran’a bağlı olacaktır. Makalenin sonunda İran demokrat partisinin asıl amacı olan gülcü bir Fars devleti (İran Devleti) yaranması olduğu ve Tahranda iktidarlı bir devletin bulunması olduğunu göstermiştir. Sitareye İran (İran Yıldızı ) ( 10 Rabiolevvel 1336 / 24 Aralık 1917 ) “kardeşçe bir mesaj “ başlıklı bir makalede Kafkasya da yaşayan halkı İranlıların yakın akrabası hesap edip onların Meşrutiyet harekatında yaptıkları hizmetleri beyan eder ve ilave eder ki Müsavatçılar Tebriz değil Tahrana temsilci göndermeleri gerekiyor. Tahran- Baku arasında süren bu munakişeli tartışmalardan sonra Müsavat’ın Reşt temsilcilği bu olaylara son koymak için çaba gösteriyor. Reşt temsilciliği Farsça ve Türkçe beyannamede Azerbaycan devletinin Güney Azerbaycan’ı kuzeyle birleştirip Vahit Azerbaycan kurma gibi niyeti olduğu iddialarını gerçek dışı olarak beyan eder. Reşt Müsavat partisi temsilciliği bu beyanatta sadece Kafkas Azerbaycanlıların müstakilliğini ileri sürürken Bu cumhuriyetin sınırlarını şöyle açıklıyor: Doğudan Hazar denizi Batıdan Gürcistan Kuzeyden Dağıstan dağları güneyden ise Aras nehri Yanı Baku, Gence ve yerevan eyaletleri. Bu bilgiler Tahranda çıkan “Re’d” gazetesinde yayımlandı.20 Aynı tarihlerde (23 Rebiollevvel 1336/ 17 delv 1296 / 6 ocak 1918) Tahranda basılan “Cengel” adlı gazete sayı 24 de “ geçmiş efsane yahut komşu tenceresi doğdu “ başlıklı makalede Azerbaycan devletinin yaranmasını yanlış bilerek ‘İran’ın kuzey batısı’ (Azerbaycan) nı Türkleşmiş Farslar kimi beyan ediyor. Bu dergide Azerbaycan kimliğinin aradan kaldırmak için bazı önerilerde bulunur. Bu öneriler 1925 de yani Fars sistemli İran kurulduktan Soner G . Azerbaycan’da resmen uygulandı. “Re’d” gazetesi sonralar 64.sayısında “Müslümanlar arası siyasi olay” başlıkta Kafkasya Müslümanlarının Müsavat partisi etrafında toplandıklarını açıklayarak M.E. Resulzade’nın “Açık Söz” gazetesinde yayımladığı makaleyi eleştirdi. Bu gazete müsavat partisini şöyle açıklıyor : Müsavat partisi Kafkas Müslümanlarının birleşmesi değil başka Müslümanlar özellikle Osmanlı Müslümanların birleşmesi ile alakadardır21. Re’d gazetesi sonraki sayılarında Baku’de oluşan olayları şöyle açıkladı. 17 Aynı kaynak. RE’d gazetesi. Tahran, 29 Rebiollevvel 1336 (11 ocak 1918 ) ( 22 cedy 1296 ) nu:40 19 Bakınız Azeri ya Zebane Bastane Azerbaycan adlı Kitaba 20 Re’d., sayı 61, 23 rabiolevvel 1336, 17 delv 1296 . 6 ovak 1918 18 381 Son zamanlar İranlı ve Baku Müslümanlarını endişeye sokan bir melse müsavat partisini Azerbaycan’ın İrandan ayrılması ve Kafkaslara kavuşmasını istiyor. Vatan sever İranlılar ve Rusya Müslümanlarından bir çoğu çeşitli siyasi partilerle tartışıp Baku’de ki İran başkonsolosu Saedolvuzera ile görüşüp konuşmuşlar. Bu görüşlerde Saedolvuzera Türkçe ve Rusça konuşmalarında İran Azerbaycan’ındır Azerbaycan İranın değil demiştir. Bu konuşmalarda hazır bulunanlar Saedolvuzernın sözlerini olumlu değerlendirmişler. Yerel gazeteler ise başkonsolosun beyanatını gazetelerinde okurlara aynen aktarmışlar”. Bu gazete başka bir konuyu da iddia etmiştir: “İranlılar resmi olarak Azerbaycan adının bu bölgeden (kuzey Azerbaycan) kaldırmalarını ve be memlekete başka bir ad verilmesini istemişler. Onlar Müsavat partisinin Tebriz ve Reşt bürolarının kaldırılması ve sadece Tahranda başkent olarak temsilci gönderilmesini istemişler”22. Bu çeşit iftiralara cevap olarak M.E. Resulzade Tahranda yayımlanan “İran” gazetesinde bir makale yayımladı23. M.E.Resulzade bu makalede Azerbaycan adını savunarak Azerbaycan adının coğrafyadan ziyade bir milli iradenin beyan ettiğini açıklıyor. O, dünyada yalnız Azerbaycan yurdu değil Azerbaycan milletinin de altını çiziyor. M.E.Resulzade Azerbaycan milletini şöyle izah ediyor: Bu millet Türk soyuna bağlı olmuş coğrafya bakımından tartışmalı olursa da milliyet ve soy bakımından tartışılmaz bir konudur. Ben Gence, İrevan Türklerini Karadağ, Tebriz, Halhal, Marağa ve Erdebilden fark etmiyorum. Aynı dil aynı kültür ve aynı dinden oluşmuş bir millettir bu. Sadece bu son yüzyılda Azerbaycan'ın bir kısmı Rusya’da ve bir kısmı da İran’da kalmıştır. Kuzey Azerbaycanlıların müstakil hükümet kurmaları İranın çıkarları doğrultusundadır. Şayet İran temsilcileri Paris’te eski zakafkasyalardan toprak iddialarında bulunuyorsalar o zaman biz İran’ın fikirlerine şüpheyle yanaşacağız. Resulzade sonra tarihi faktlara istinat ederek eski tarihte şimali Azerbaycan’ın tarihi Azerbaycan ülkesi dahilinde olduğunu beyan eder. Azerbaycan ve İran gazetelerinde devlet adamları ve aydınların ikili tartışmalarından sonra “İran” gazetesi Azerbaycan konusunda ilginç bir makale yayınladı. Hiç ziyalılara tanış olmayan “İsmail Afşar Tarımı Azerbaycanlı” adlı bir şahıs Azerbaycan meselesini politik açıdan değil kültürel ve tarihi faktlar esasında açıkladı. O bu makalede Azerbaycan'ın tarih boyu vahit olduğunu ileri sürerek bir kaç bin yıl önce Azerbaycan’ın Türk yurdu olduğunu belgelere istinaden açıklıyor. Bu makale Fars sisteminde mevzi tutan tüm insanları şaşırttı. Bu makaleyi belki İran’da 1979 senesine kadar Azerbaycan’ın gerçek tarihi ve kültürünü aks ettiren son makale hesap etmek yanlış olmasın. Bu ilginç makalenin yayılmasından sonra birkaç aya kadar İran gazetesinde bu makalenin aleyhinde bir kaç tane makale yayımlandı24. Biz bu makalelerin içeriğini tekrar olmasın diye getirmiyoruz. Azerbaycan kelimesi ve milleti konulu tartışmalar sonralarda devam etti. İranda 1925 den sonra resmi devlet politikası Fars eksenli olduğuna göre bu tartışmalar devlet politikasına döndü ve İran’daki Azerbaycanlılar çeşitli dergilerle, yayınlarla ve basın organlarıyla Fars olarak ve sadece dilleri Türk olmuş kimi değerlendirildi. Onlara Azeri yani Türk değilsiniz denildi. Bu konuda resmi bi belgeye bakmakta fayda var: Türkiye Cumhuriyeti Erkan-i- harbiyeye umumiye Angere Riyaset 1926-1-10i İstihbarat dairesi Şube kısım 2 166 Baş vekalet celilesi İran ahvaline dair Van hudut komitesinin 1926-1-5 tarih ve 7 numaralı şifre sureti leffen takdim kılınmıştır. Rumiye şehbenderliği tercümanı hakkında iktizasının ifası hariciye vekalete celilesine arz edilmiştir efendim. Erkan-i- harbiyeye umumiye reisi Müşir 21 Re’d., sayı 64, 27 rabiolevvel 1336, 21 delv 1296. 10 ocak 1918 Re’d., sayı 75, 10 cumadiossani 1336/ 4 Hut 1296 23 İran, sayı 439, 15 şaban 1337 / 26 sur 1298 24 İran, sayı 455, 458, 460, 462, 464, 465, 476, 478 22 382 Başvekalet evrakı Ek belge Türkiye Cumhuriyeti Van Erkan-i-harbiyeye umumiyye Riyaset 1926-7-0 İstihbarat dairesi Acmeler ? 966 (I,Z,H,L,R) Aslen Türk olan kaçar sülalesinin son şahını ıskat ederek yerine Pehlevi hanidannı getirmeleri aslen Türk olan Azerbaycan’da derin bir hoşnutsuzlukla karşılanmıştır. Azerbaycan’ı temsil ettirmek bunlara Fars olduklarını telkin gayesini takip eden bugünkü İran başındaki İngiliz oyuncağı Rıza Hanın teşvikiyle Azerbaycan’ı acem yapmak için çok uğraşmaktadırlar. Azerbaycan’daki mekteplerde Türkçe tedrisatın men’ edildiği Fars şairlerinin Azerilerin esasen Fars oldukları hakkında ki telkinleri mevkufken haber alınmıştır. Kürt, Ermeni, Asur mukarineti için Tebriz’de İngilizlerin, Urmiye’de Amerikanlıların çalışmakta oldukları muhakkaktır. Kafkasyalı bir Türk olan Rumiye valisi azil ederek yerine (okunmadı) namın bir acem vali tayin edilmiştir. Tebriz’deki Azerbaycan emirleşkeri mirza Hüseyin Han’ın erkanı harbi olan Zefrusseltene hakikaten Türk ve Türk mohebbidir. Tebrizin pek fena faaliyetlerini anlayarak mukabile etmek gerek daşnak komitesinin gerek İngilizlerin ve acemlerin faaliyeti siyasilerinden haberdar olarak cereyanı lehimize ihale etmek lazımdır kanaatindeyim. Zaferuddole kolaylıkla elde edilebilir. Bir Türk evladı olduğundan ve kendisi bir ordu erkanı harbi bulunduğundan çok şayanı istifade bir şahsiyettir. Rumiye’de bulunduğu sırada şehbenderlik tercümanı Ahmet beğ'in dostları olduğunu dabilnisbe biliyorum. Mumi ileyh Ahmet bağın Tebriz’de şehbenderlik kançılarlığına nakletmek arzusu da mevcuttur, bunu kendisi de söylemiştir. Taraf riyasetine (okunmadı) tanzim buyurilecek bir program takip ederek (okunmadı) hususundan haberdar etmek ve devletin nükteye nazarine göre ifaye vazife eylemek üzerine mümi aleyhin kançarlığına tayinine delalet buyurulmasına arz ederim efendim. Van hudut (komiseri): Süleyman harbi Yıllar sonra Sovyetler birliği çökünce Azerbaycan devleti ortaya çıktı ve 1917 lerden başlayan ve 1920 lere kadar süren tartışmalar 1990 de yeni den başladı. Fakat bu defa İranda Azerbaycanlılarda yeni kimlik arama dalgaları olduğu için yeni çabalar da yetersiz ve akim kaldı. Məmmədov Zaur Lənkəran Dövlət Universiteti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru mammadovzaur@mail.ru Şahbazov Vüqar Lənkəran Dövlət Universiteti vugr83@mail.ru MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI DİALOQDA TÜRKSOY-UN ROLU Açar sözlər: Azərbaycan, Türkiyə, TÜRKSOY, mədəniyyət, yubiley, görüş Ключевые слова: Азербайджан, Турция, ТУРКСОЙ, культура, юбилей, встреча Keywords: Azerbaijan, Turkey, TURKSOY, culture, jubilee, meeting XX əsrin son onilliyində dünyada baş verən qlobal siyasi hadisələr nəticəsində dünya xəritəsinin yenidən dəyişilməsi türkdilli xalqlara da öz təsirini göstərdi. Eyni soya, dilə, tarixi və mədəni keçmişə, adət-ənənəyə malik olan xalqlarımızın mənəvi həyatında gedən prosesləri əlaqələndirmək və düzgün istiqamətləndirmək məqsədi ilə həmin dövrdə TÜRKSOY təşkilatının yaradılması bu yolda vaxtında atılmış faydalı bir addım oldu. 383 Türkdilli xalqların mədəni əlaqələrinin inkişafında 1992-ci ilin iyun ayında İstanbul şəhərində 6 ölkənin mədəniyyət nazirləri tərəfindən bünövrəsi qoyulan Türkdilli Ölkələrin Mədəniyyət Nazirlərinin Daimi Şurası (TÜRKSOY) mühüm rol oynamışdır.1 1992-ci ilin dekabrında Bakı şəhərində keçirilmiş toplantıda bu təşkilata TÜRKSOY adı verildi. TÜRKSOY-un baş direktorluğu 1993-cü ilin fevral ayından Ankarada fəaliyyət göstərir. TÜRKSOY-un baş direktorluğuna həmin illərdə Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlu seçildi. TÜRKSOY-un rəsmi dili Türkiyə türkcəsidir. 1993-cü il iyulun 12-də Almatı şəhərində Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Türkiyə tərəfindən TÜRKSOY-un yaranması haqqında saziş imzalandı. Türkiyə Cümhuriyyətinin parlamenti və sazişə imza atan digər türkdilli dövlətlər TÜRKSOY-u rəsmi olaraq tanıdıqlarını elan etdilər. Araşdırılan illərdə TÜRKSOY məqsədinə sаdiq qаlaraq türk xalqları arasında əməkdaşlığın inkişаf etdirilməsi, ortаq mədəni dəyərlər vаsitəsilə türkdilli respublikalar аrаsındа dostluq və qаrdаşlıq tellərinin möhkəmləndirilməsi işinə xidmət edən nüfuzlu beynəlxalq təşkilаtа çevrildi. TÜRKSOY-un 2001-ci il yаnvаrın 16-17də Bаkıdа keçirilmiş on beşinci toplаntısındа Аzərbаycаn Respublikаsının mədəniyyət nаziri Polаd Bülbüloğlu geniş çıxış etdi və o, çıxışda deyirdi: “Bu təşkilаtın vаrlığı, onun beynəlxаlq nüfuzunun belə sürətlə аrtmаsını təsdiq edir ki, dünyаdа mədəniyyətin və sənətin аçа bilmədiyi qаpı, toxunmаdığı ürək yoxdur. Və mən inаnırаm ki, birgə olduğumuz müddətdə biz dаhа güclü olаcаğıq, Bаkı görüşü isə ölkələrimizin və xаlqlаrımızın dаhа dа birləşməsinə xidmət edəcək. TÜRKSOY özünün modeli, uluslаrаrаsı stаtusu, sаdə və аçıq strukturu, demokratik idarəetmə sistemilə heç bir təşkilаtа bənzəməyən, аnаloqu olmаyаn bir qurumdur”2 . Təşkilatın Məhəmməd Füzulinin 500 və türkdilli xаlqlаrın milli eposu, ümumi sərvəti olаn “KitаbiDədə Qorqud” dаstаnının 1300 illiyinə həsr olunаn yubiley mərasimlərinin birlikdə bаyrаm edilməsi xаlqlаrımız, dövlətlərimiz аrаsındа ikitərəfli münasibətlərin, mədəni inteqrаsiyаnın inkişаfınа xidmət etmişdir. Belə yubiley tədbirlərinin birlikdə keçirilməsində əsаs məqsəd xаlqlаrımızın əsrlər boyu yаrаtdığı zəngin mənəvi irsi indiki nəsillərə qаytаrmаq, eyni kökə, eyni tаrixə mаlik olduğumuzu bir dаhа dərk etməkdir. Eyni zаmаndа həmin yubiley tədbirlərinin keçirilməsi onu dа nümаyiş etdirirdi ki, İbn-Sinаnın, Nizаminin, Nəvаinin, Yunis İmrənin, Füzulinin, Məhdimqulunun, Mаhmud Qаşqаrinin, Аbаyın bir çox bаşqа dаhilərimizin yаrаdıcılığı, “Kitаbi-Dədə Qorqud”, “Mаnаs”, “Аlpаmış” kimi ölməz dаstаnlаr təkcə bizim xаlqlаrımızа məxsus deyildir, onlаr həm də bütün bəşəriyyətin mədəni sərvətidir. Zirvə görüşlərinin, TÜRKSOY tədbirlərinin tarixinin araşdırılması bir dаhа sübut edir ki, belə əhəmiyyətli toplаntılаrın müntəzəm keçirilməsi xаlqlаrımızın siyаsi, ictimаi və mədəni həyаtındа çox böyük hadisələrdir. Mədəni əlаqələrin qurulmаsı istiqаmətində ən böyük uğur isə türk xаlqlаrı ilə ənənəvi münasibətlərin yаrаdılmаsıdır. Bu dа səbəbsiz deyildir. Çünki hər bir аilənin gələcəyi, xoşbəxtliyi səmimiyyətə və məhəbbətə bаğlı olduğu kimi, dünyаnın dа gələcəyi xаlqlаrın, millətlərin qаrşılıqlı münаsibətinə və əməkdаşlığınа bаğlıdır. Millətlərin öz soykökünə-dilinə, dininə, imаnınа, əcdаdlаrının adət-ənənəsinə qаyıtdığı bir zаmаndа bu mehribаnlığа və birliyə ehtiyаc dаhа çox hiss olunur. Türkdilli xаlqlаrın birliyinin və əməkdaşlığının inkişаfı üçün Türk Kültür və Sənətləri Ortаq Yönətimi - TÜRKSOY yаrаndığı gündən bu istiqаmətdə səmərəli işlər görülmüşdür. Bеynəlхаlq təşkilat kimi yаrаnıb fəаliyyət göstərən TÜRKSОY müstəqil türk dövlətlərinin lidеrlərinin zirvə tоplаntılаrının keçirilməsi ilə yanaşı müntəzəm оlаrаq yığışаn bu təşkilаtın tоplаntılаrı türkdilli dövlətlərin, еləcə də öz müstəqil dövlətlərini qurа bilməmiş türk tоplumlаrının mədəni əlаqələrinə və ümumtürk mədəniyyətinin qоrunub sахlаnmаsı və dаhа dа möhkəmləndirilməsində əvəzsiz işlər görmüşdür3 . Bеlə ki, TÜRKSОY təşkilаtının fəаliyyəti fаktı, ümumtürk mədəniyyətinin inkişаfı məqsədlərinə nаil оlmаqdа səylərin güclənməsinə хüsusi təkаn vеrən аmil kimi tаriхi və mədəni ümumiliyin əhəmiyyətini göstərir. Оnu dа qеyd еtmək yеrinə düşər ki, əməkdаşlığın ümumtürk zəmini özümüzü dünyаdаn təcrid еtmək və оnа qаrşı qоymаq dеmək dеyildir. Əksinə, bu əməkdаşlıq türk хаlqlаrının bеynəlхаlq mədəni həyаtа intеqrаsiyаsının güclənməsinə kömək еdərək, хаlqlаrımızın аyrılıqdа hər birinə və ümumən bütün türk dünyаsınа dünyа birliyinin nəzərində böyük sаnbаl və əhəmiyyət vеrir. Ümumiyyətlə, türk хаlqlаrı üçün ümumi mədəni dəyərlərin inkişаf etdirilməsində və yаyılmаsındа bu təşkilаt yаrаndığı gündən mühüm rоl оynаyır. TÜRKSОY-un yaradıcı ölkələrdən biri оlаn Аzərbаycаn Rеspublikаsının mədəni-mənəvi sаhədəki strаtеgiyаsı bu təşkilаtın məqsəd və vəzifələrinə tаm uyğun gəldiyi üçün оnun bütün tədbirlərində fəаl iştirаk еdir. TÜRKSОY çərçivəsində türk dövlətləri və хаlqlаrı ilə mədə- 1 Muxtarova Ə. Heydər Əliyev və türk dünyası. Tarix və onun problemləri. Bakı: BDU nəşriyyatı, 2003, № 1, s. 100-114. Beynəlxalq TÜRKSOY təşkilatının XV toplantısında Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Naziri Polad Bülbüloğlunun çıxışı. // “Mədəni-maarif” jurnalı, 2001, № 1-2, s. 8-10. 3 Əhmədоv Ə.Х. Аzərbаycаn bеynəlхаlq munаsibətlərdə (Turkdilli dovlətlərlə əlaqələr ХХ əsrin 90-cı illəri). Bаkı: Еlm və təhsil, 2009, 386 s. 2 384 niyyət sahəsində əlaqələrini gеnişləndirən Аzərbаycаn Rеspublikаsı bu işdə bir sırа məqsədlərini rеаllаşdırmаq аrzusundа оlmuşdur: - Аzərbаycаn хаlqının mənəvi-mədəni dəyərlərini ümumtürk kоntеkstində təbliğ еtmək; - türk dövlətləri və хаlqlаrı аrаsındа mövcud оlаn mədəni əlаqələrin möhkəmləndirilməsi və оnun ümumtürk mədəniyyəti kimi qоrunub sахlаnmаsı; - ümumtürk mədəniyyətinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində birgə mədəni tədbirlərin həyаtа keçirilməsi və mədəniyyətin inkişаfındа türk хаlqlаrının təcrübəsinin öyrənilməsi və s.4 Türk dünyаsındа birgə еlmin, mədəniyyətin və mənəviyyаtın fоrmаlаşmаsındа əvəzsiz rоlа mаlik оlаn TÜRKSОY-un fəaliyyətinə böyük önəm vеrən türkdilli dövlətlər və хаlqlаr özlərinin ümumtürk birliyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətlərindəki fəaliyyətlərində bu təşkilаtın iş prinsipini həmişə əsаs göturmüşlər. 2002-ci il 16 iyul tаriхində yаrаdılmаsının оn illiyi münаsibətilə TÜRKSОY-un İstаnbuldа 18-ci tоplаntısı kеçirildi. Tоplаntının əlaqələndiricisi Türkiyənin mədəniyyət nаziri Suаt Cаğlаyаnın çıхışındаn sоnrа iştirаkçı ölkələrin mədəniyyət nаzirləri gеniş nitqlə çıхış еtdilər. Оnlаr ötən 10 il ərzində TÜRKSОY-un bеynəlхаlq aləmdə nüfuz qаzаnmаsındаn, zəngin ümumtürk mədəniyyətinin təbliği sаhəsində görülən işlərin əhəmiyyətindən dаnışdılаr. Rəsmi tоplаntıdаn sоnrа təşkilatın 10 illiyinə həsr edilmiş gecə keçirildi. Gecədə TÜRKSОY-un yаrаndığı gündən baş dirеktоru оlаn Аzərbаycаn Rеspublikаsının mədəniyyət nаziri Polad Bülbüloğlu təşkilatın keçdiyi yоl və ümumtürk mədəniyyətinin qorunub sахlаnmаsı istiqamətində gördüyü işlərdən dаnışаrаq, TÜRKSОY-un türk хаlqlаrının milli mənəviyyatını yаşаdаn, dil və sоy birliyini təmin еdən, minillik mədəni zənginliyə sаhib çıхаn və bu dəyərləri dünyаyа tаnıdаn nüfuzlu təşkilаtа çevrildiyini bildirdi.5 Ulu öndər Heydər Əliyev 2003-cü il fevralın 6-da Prezident sarayında TÜRKSOY təşkilatının üzvü olan ölkələrin mədəniyyət nazirləri Daimi Şurasının XIX toplantısının iştirakçılarını qəbul edərkən türkdilli dövlətlər birliyi təşəkkül tapdıqdan sonra yaranmış təşkilatlar sırasında TÜRKSOY-u çox əhəmiyyətli qurum kimi səciyyələndirdi. Azərbaycan Prezidenti türkdilli dövlətlər və xalqlar arasında, ilk növbədə, mədəni əlaqələrin inkişafı zərurətindən söhbət açaraq dedi ki, ölkələrimiz arasında iqtisadi əməkdaşlığın, insani əlaqələrin inkişaf etdirilməsi vacib məsələdir. Ancaq bunların hamısının kökündə mədəniyyət, dil, bizim adət-ənənələrimiz durur. Bizi bir-birimizə bağlayan nədir? Bu, dilimizin eyni kökdən olmasıdır. Düzdür, bəziləri birbirilərini başa düşmürlər. Amma biz dilimizə görə bir kökdən gəlmiş xalqlarıq. İkincisi, bizim müştərək mədəniyyətimiz, ənənələrimiz, müştərək mənəvi dəyərlərimizdir. Bunlar türkdilli xalqları həmişə, əsrlər boyu bir-biri ilə bağlayıb, birləşdirib, bir-biri ilə yaxınlaşdırıbdır6. 2003-cü il fevralın 5-də Bakı Muzey Mərkəzində TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatı Daimi Şurasının növbəti 19-cu iclasında, mədəniyyət nazirləri türkdilli xalqların mədəni inteqrasiyasında, bu qədim, zəngin irsin araşdırılıb üzə çıxarılmasında, dünyada geniş təbliğ olunmasında, müxtəlif mədəni layihələrin gerçəkləşməsində TÜRKSOY ilə qurduğu əməkdaşlıq əlaqələri müzakirə edildi. Türkdilli xalqlar arasında mədəni əlaqələrin inkişafında göstərdikləri yüksək xidmətə görə xalq yazıçıları Elçinə və Anara TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatının mükafatları təqdim olundu. TÜRKSOY-un Daimi Şurasının 19-cu iclası fevralın 6-da öz işini başa çatdırdı. Bu münasibətlə Muzey Mərkəzində türkdilli ölkələrin mədəniyyət nazirləri birgə bəyannamə imzaladılar. İclasda mədəni irsin mühafizəsi haqqında YUNESKO-nun Beynəlxalq Konvensiyasının layihəsini dəstəkləmək məqsədəuyğun hesab edildi, türk dünyasının memarlıq abidələrinin qorunub saxlanması və bərpası üçün TÜRKSOY yanında Beynəlxalq Əlaqələndirmə Mərkəzinin yaradılması barədə Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyinin təklifi qəbul olundu, 2003-cü il üçün TÜRKSOY Beynəlxalq mükafatının verilməsi haqqında elanın mətni təsdiq edildi7. Aralarında güclu tarix, dil, mədəniyyət və din baği olan türk cümhuriyyətləri gələcəkdə barış, güvən, əməkdaşlıq mühiti qurmaları və keçmişı gələcəyə daşımaları əsas məqsəd saydılar. Bildirildi ki, türk cümhuriyyətləri arasında olan bu inkişaf onları təməldə dostluq, qardaşlıq, aydınlıq və mədəniyyət dolu günlər gətirəcəkdir. Bundan başqa TÜRKSOY-un türklərin ortaq keçmişinə, tarixinə, sənətinə, mədəniyyətinə və dilinə sahib çıxması, qoruması və inkişaf etdirməsi onun ən təbii haqqıdır və kimsə bundan başqa bir məna çıxarmamalıdır. Təşkilatın yaradılması və fəaliyyət prinsipləri haqqında müqaviləyə müvafiq olaraq TÜRKSOY aşağıdakı mühüm funksiyaları uğurla həyata keçirir: 4 Аzərbаycаn Rеspublikаsı Mədəniyyət Nаzirliyinin Beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin Türkiyə Cümhuriyyəti ilə əməkdаşlıq üzrə qоvluğu, 2003-2010-cu illər. 5 Əhmədоv Ə.Х. Аzərbаycаn bеynəlхаlq munаsibətlərdə (Turkdilli dovlətlərlə əlaqələr ХХ əsrin 90-cı illəri). Bаkı: Еlm və təhsil, 2009, 386 s 6 Heydər Əliyev TURKSOY təşkilatının üzvü olan ölkələrin mədəniyyət nazirləri Daimi Şurasının XIX toplantısının iştirakçılarını qəbul etmişdir / “Аzərbаycаn” qəzеti, 7 fevral 2003 7 Heydər Əliyev TURKSOY təşkilatının üzvü olan ölkələrin mədəniyyət nazirləri Daimi Şurasının XIX toplantısının iştirakçılarını qəbul etmişdir / “Аzərbаycаn” qəzеti, 7 fevral 2003. 385 Türk ölkələri arasında mədəniyyət və incəsənət sahəsində əlaqələri daha da möhkəmləndirmək və inkişaf etdirmək üçün muxtəlif proqram və layihələr həyata keçirmək; ümumi mənəvi dəyərləri, tarixi irsi, mədəniyyət və incəsənət əsərlərini, ənənəvi idman növlərini və xalq oyunlarını təbliğ etmək; televiziya və radio proqramları, sənədli, video, kinofilmlər hazırlamaq, türk dünyasının ən yaxşı mədəniyyət və incəsənət nailiyyətlərini populyarlaşdırmaq; incəsənətin teatr, musiqi, opera və balet növlərində birgə festivalların, müsabiqələrin və başqa tədbirlərin keçirilməsi; sərgilərin təşkil edilməsi, incəsənətin və heykəltəraşlığın inkişafına yönələn tədbirlərin həyata keçirilməsi; davamlı olaraq çap məhsullarını nəşr etmək; türk dünyasının tarixində mühüm əhəmiyyət kəsb edən tarixi şəxsiyyətlərin, mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat hadisələrinin xatırlanması üçün kütləvi tədbirlərin, yubileylərin keçirilməsi. TÜRKSOY-un məqsəd və vəzifələri çərçivəsində beynəlxalq elmi konfrans, simpozium, mübahisələrin təşkil olunması; mədəniyyət və incəsənət sahəsində fəaliyyət göstərən başqa milli, beynəlxalq təşkilatlarla, ictimai strurkturlar və hərəkatlarla əlaqələr saxlamaq, əməkdaşlıq üçün müxtəlif birgə tədbirləri reallaşdırmaq və s.8 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev, Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti Nursultan Nazarbayev, Qırğızıstan Respublikasının Prezidenti Kurmanbek Bakiyev və Türkiyə Respublikasının Prezidenti Əhməd Necdət Sezər 2006-cı il noyabrın 17-də Antalyada türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının VIII zirvə görüşündə türkdilli ölkələr arasında birgə tarix, mənşə, mədəniyyət və dil yaxınlığına hər sahədə mövcud olan yüksək səviyyəli əlaqələrin və əməkdaşlığın əhəmiyyətini qeyd edərək, türkdilli ölkələr arasındakı tarix, dil və mədəniyyət əlaqələrinin möhkəmlənməsinə istiqamətlənən fəaliyyətin və bu əlaqələri gücləndirəcək fəaliyyət və təşəbbüslərin vacibliyini ifadə etdilər, TÜRKSOY-un mədəniyyət sahəsinə müsbət töhfələrini qeyd edərək, bu istiqamətdə səylərin təşviqinin davam etdirilməsinin zəruriliyini bildirdilər9 . 2008-ci il 6-14 sentyabr tarixlərində Türkiyənin Mersin və Şimali Kiprin Girnə şəhərlərində keçirilmiş “TÜRKSOY-XI” Opera Günləri dahi Azərbaycan bəstəkarı Ü.Hacıbəylinin “Leyli və Məcnun” operasının 100 illiyinə həsr olunmuş və tədbirdə “Leyli və Məcnun” operasından parçalar ifa olunmuşdur. 2008 –ci ildən TÜRKSOY-un Baş katibi Qazaxıstanın mədəniyyət Naziri Düsein Kasanovdur. Təşkilatın rəhbərliyi ilə keçirilən növbəti tədbirlərdən biri də Türkiyədə rəssamların 12-ci görüşündə türk dünyasını təmsil edən 15 rəssam, o cümlədən Azərbaycandan gəlmiş gənc fırça ustası Anar Hüseynzadə Türkiyənin bir sıra şəhərlərindəki sərgilərdə əsərləri nümayiş etdirildi. Belə tədbirlər türk dünyası xalqlarının daha da yaxınlaşması, onların bir-birinin mədəni irsini dərindən tanıması baxımından əhəmiyyətlidir10. Toplantıda TÜRKSOY-un türk dünyasının ümumi dəyərlərini müəyyən edilməsi, inkişafı, beynəlxalq səviyyədə yayılması və populyarlaşdırılmasında vacib rol oynadığı vurğulanmaqla, onun türkdilli ölkələr arasında mədəni əlaqələrin dərinləşməsinə töhfəsi də qeyd edildi. Bununla əlaqədar, türkdilli ölkələrin xalqlarının dil, mədəniyyət və mənəvi dəyərlərinin ümumiliyinə əsaslanan əlaqələrin və əməkdaşlığın daha da möhkəmləndirilməsində TÜRKSOY-un əhəmiyyəti də göstərildi. Dünya sivilizasiyasının inkişafına əhəmiyyətli töhfə vermiş zəngin türk mədəni irsinin qorunması və dəstəklənməsi üzrə TÜRKSOY Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təşəbbüsü Fondunun yaradılması mühüm məsələ kimi qarşıya qoydular11. TÜRKSOY qardaş ölkələr arasında daha səmərəli münasibətlərin təşkili məqsədilə hər il birgə tədbirlər keçirməklə, 2009-cu il may ayının 2-dən 29-dək İstanbul şəhərində “V TÜRKSOY Fotoqraflar Görüşü” təşkil edildi. Tədbirdə Azərbaycan fotoqrafçıları uğurla təmsil olundular. Teatr sahəsində türkdilli xalqlar arasında əməkdaşlığı inkişaf etdirmək məqsədi ilə sentyabr 18-də Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında TÜRKSOY-un beynəlxalq layihəsi – Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tatarıstan və Başqırdıstan opera ifaçılarının iştirakı ilə Üzeyir Hacıbəylinin “Koroğlu” tamaşası təqdim olundu. 2009-cu il aprelin 18-26-da Türkiyənin Konya şəhərində TÜRKSOY-un dəstəyi ilə “Bir səs min bir nəfəs” adlı Beynəlxalq Teatr Festivalında Azərbaycan Milli Akademik Dram Teatrı T.Cücenoğlunun “Uçqun” tamaşasını nümayiş etdirməklə böyük uğur qazandı12. TÜRKSOY-un dəstəyi ilə keçirilmiş silsilə tədbirlərindən biri də Türkiyənin Ağrı şəhəri Valiliyi tərəfindən avqustun 6-9-da 4-cü Türk ölkələri Ağrı Dağı Mədəniyyət və Sənət Günləri tədbiri oldu. Burada Azərbaycanı Naxçıvan Muxtar Respublikasından “Şərur Qönçələri” Uşaq Yallı Ansamblı təmsil etdi13 . Аzərbаycаn Rеspublikаsı Mədəniyyət Nаzirliyinin Beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin TÜRKSOY ilə əməkdаşlıq üzrə qоvluğu, 2005-ci il. 9 Niyazov X. Türkdilli dövlətlərin subregional əməkdaşlıq modeli / “Аzərbаycаn” qəzеti, 18 noyabr 2006, № 298 (8492). 10 Azərbaycanın Xarici Siyasəti: Sənədlər məcmuəsi. Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi. 2009, I hissə, s. 636 11 Аzərbаycаn Rеspublikаsı Mədəniyyət Nаzirliyinin Beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin TÜRKSOY ilə əməkdаşlıq üzrə qоvluğu, 2008-ci il. 12 Yenə orada, 2009-cu il 8 386 2009-cu il oktyabrın 16-da“Qafqaz Point” mehmanxanasında TÜRKSOY-un Daimi Şurasının XXVI Toplantısının açılış mərasimindən sonra, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Muzey Mərkəzində TÜRKSOY rəssamlarının XI Laboratoriyasının rəsm və TÜRKSOY fotoqraflarının V Laboratoriyasının fotosərgisinin açılış mərasimi və həmçinin Adilbek Bayterekovun (Qırğızıstan Respublikası) TÜRKSOY rəssamlarının X Laboratoriyasının qalibinin mükafatlandırılması keçirildi. Tədbirin sonunda – oktyabrın 17-də “Qafqaz Point” mehmanxanasının konfrans zalında yekun sənədlərin - TÜRKSOY Daimi Şurasının XXVI Toplantısının Bəyannaməsi və İşçi Protokolunun imzalanması mərasimi keçirildi14 . Toplantı zamanı TÜRKSOY-un sədri Düsen Kaseinov maraqlı fikirlə çıxış edərək qeyd etdi ki, 30 sentyabr 2009-cu ildə Novruz bayramı YUNESKO-nun Qeyri-Maddi İrs siyahısına daxil edilməklə əlaqədar 2010-cu ildə TÜRKSOY Novruz bayramını Parisdə, YUNESKO-nun qərargahında qeyd etməyi planlaşdırır. Tədbirdə Düsen Kaseinov qurumun türk xalqlarının daha da yaxınlaşması istiqamətində həyata keçirdiyi tədbirlər barədə ətraflı məlumat verdi. Tədbirdə vurğulandı ki, dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəylinin “Koroğlu” operası artıq 5 ölkədə böyük uğurla nümayiş olunmuşdur. 6 ölkədən 250 incəsənət ustasının iştirakı və TÜRKSOY-un dəstəyi ilə həyata keçirilən bu mədəniyyət layihəsi müştərək türk mədəni irsinin təbliği, gələcək nəsillərə çatdırılması baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Türk dünyasının ən böyük operalarından olan “Koroğlu”nun türk xalqlarının teatr səhnəsində oynanılması bu xalqların mədəni həyatında böyük hadisədir. Elə həmin gün Muzey mərkəzinin sərgi qalereyasında TÜRKSOY-un təşkilatçılığı ilə türkdilli ölkələrin rəssam və fotoqraflarının sərgisi “Rəssamların görüşməsi” adlanan sərgisində TÜRKSOY–a üzv olan ölkələrdən 16 rəssamın 32 əsəri, həmçinin foto ustalarının 67 işi nümayiş etdirildi 15. Türk dünyasının ortaq mədəniyyətlərindən biri olan Novruz bayramı,TÜRKSOY-un səyləri nəticəsində demək olar ki, bütün dünyaya yayılmışdır. YUNESKO-nun mərkəzi qərargahında, BMT-nin Baş Assambleyasında, eləcə də dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində Almaniya, Avstriya ve İngiltərədə baharın gəlişi münasibətilə keçirilən Novruz bayramı tədbirləri insanlar tərəfindən sevinclə qarşılanmışdır. Bu məqsədlə keçirilən tədbirlərin bir hissəsini qeyd edə bilərik:  2010 – cu ildə YUNESKO-nun Mərkəzi, Parisdə;  2011 – ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası, NyuYorkda;  2011 –ci ildə ABŞ paytaxtı Vaşinqton, Lincoln Teatrında;  2013 – cü ildə İngiltərənin Kambric Universitetinin Trinity Kollecində  2014 –cü ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin Eskişehir şəhərində;  2015 –ci ildə yenə YUNESKO-nun Mərkəzi, Parisdə;  2015 –ci ildə Almaniyanın Köln vilayətində  2015 –ci ildə Avstryanın paytaxtı Vyananın Holfburg Kraliyet Sarayında;  2016 –ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası, Nyu Yorkda; 16  2016 –cı ildə yenə ABŞ paytaxtı Vaşinqton Varner Teatrında Keçirilən tədbirlə dünya dövlətləri arasında türkdilli xalqların mədəniyyətinin təbliği, mədəniyyətlərarası dialoqda türk mədəniyyətinin də özünəməxsusluğu sərgilənmişdir. Araşdırılan illərdə TÜRKSOY-un əsas nümayəndələrindən biri olan Azərbaycan qurumun bütün tədbirlərdə yaxından iştirak edən, yüksək səviyyəli sənətçi və mədəniyyət xadimləri ilə təmsil olunmaqla, təşkilatın aparıcı dövlətlərindən biri kimi türkdilli xalqlarla yüksək səviyyəli əməkdaşlıq etmişdir. TÜRKSOY-un təşkilatçılığı ilə təşkil olunmuş Novruz bayramı tədbirlərində Rəşid Behbudov adına Dövlət Mahnı Teatrının kollektivi yüksək peşəkarlıq nümayiş etdirdilər. TÜRKSOY-un təşkilatçılığı ilə 6 üzv ölkənin opera solistlərinin iştirakı ilə beynəlxalq layihə Ü.Hacıbəylinin “Koroğlu” operası beynəlxalq layihəsi hazırlanmaqla Bişkek, Almatı, Ankara və Bakı şəhərlərində səhnəyə qoyuldu. Demək olar ki, dünyada ilk dəfə belə bir layihə TÜRKSOY tərəfindən həyata keçirildi. Dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun türk dünyasında daha geniş tanıdılması, “Koroğlu” operasının bu ölkələrin repertuarına salınması ilk mərhələ idi. Türk dünyasının ümumi qəhrəmanına həsr olunmuş “Koroğlu” operası vasitəsilə türk xalqlarının zəngin opera sənətini dünyaya tanıtmağı planlaşdırmışdır. TÜRKSOY-un mədəniyyətə verdiyi əsas prioritetlər türk mədəniyyətinin yaşadılması, inkişaf etdirilməsi və dünya xalqlarına tanıdılması olmuşdur. Bu məqsədlə TÜRKSOY 2009-cu ildə “Türk dünyası şəhərsalma və memarlıq qurultayı”nı, “18-ci Xəzər şer axşamları”nı, “13-cü rəssamlar buluşması”nı, “13-cü Opera günləri”ni, “Koroğlu” operasının Avropada və “İstanbul Avropa mədəniyyət paytaxtı 2010” çərçivəsində İstanbulda səhnəyə qoyulmasını, Avropada Novruz bayramının keçirilməsini və oktyabrda Bakıda keçirilmiş 13 IV Türk ölkələri Ağrı Dağı Mədəniyyət və Sənət Günləri” keçirilir / “Mədəniyyət” qəzeti, 7 avqust 2009, № 34. Azərbaycanın Xarici Siyasəti: Sənədlər məcmuəsi. Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi. 2009, I hissə, s. 685-686 15 Yenə orada. 16 https://www.turksoy.org.tr 14 387 “Şərq-Qərb” beynəlxalq kinofestivalı 17 çərçivəsində türk dünyası filmlərinin panoramının təşkil olunmasını, noyabrda Bakıda “Türk xalqlarının musiqi alətləri” simpoziumunu keçirməsini göstərmək olar. 2009-cu il sentyabrın 18-dəTÜRKSOY dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin «Koroğlu» operasını qurumun üzvü olan altı ölkənin opera və balet teatrlarının səhnəsində ifa edilməsi ilə bağlı geniş bir layihə həyata keçirdi. Tədbirdə TÜRKSOY-un baş direktoru Düsen Kaseinov ilə Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm naziri Əbülfəz Qarayev birgə keçirdikləri mətbuat konfransında layihə barədə jurnalistlərə açıqlama verdilər. D.Kaseinov bildirdi: “TÜRKSOY təkcə türkdilli ölkələr arasında mədəniyyətlərin dialoqunu qurmur, həmçinin onların ədəbiyyatını, incəsənətini bütün dünyada təbliğ edir. Bu baxımdan biz təkcə Azərbaycan cəmiyyətinin deyil, eyni zamanda TÜRKSOY üzvü olan ölkələrin insanlarının marağını ifadə edirik”. Azərbaycanın TÜRKSOY-un ən fəal üzvü olduğunu vurğulayan baş direktor bildirdi ki, bunun səbəbi birincisi onunla bağlıdır ki, Azərbaycan uzun müddət bu təşkilata sədrlik edib, ikincisi isə demək lazımdır ki, Azərbaycan mədəniyyəti öz nəhəngliyinə görə bunu tələb edir.18 2010-cu il aprelin 27-də Bakıda işə başlayan TÜRKSOY təşkilatının qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üzrə III Beynəlxalq seminar çərçivəsində Şəkidə təşkil edilmiş “Türkdilli xalqların qeyri-maddi mədəni irsinin konvensiyalaşdırılması, inventarlaşdırılması və proqramlaşdırılması” mövzusunda seminar təşkil edildi. TÜRKSOY-un baş katibinin müavini Firat Purtaş özünəməxsus sənətkarlıq ənənələri və tarixi-memarlıq abidələri olan Şəki şəhəri ilə tanışlıqlarından məmnunluğunu bildirərək19 , türkdilli xalqların qeyri-maddi mədəni irsinin zənginləşdirilməsi, yaşadılması, gələcək nəsillərə çatdırılmasının çox vacib olduğunu qeyd etdi. 2010-cu il sentyabrın 16-da İstanbulda türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının X zirvə toplantısında Prezident İlham Əliyev qeyd etdi ki, TÜRKSOY Fondu yaradılacaq və Azərbaycan bu fondun fəaliyyəti üçün lazımi maddi dəstəyini verəcək. Hesab edirəm ki, bu fond nəinki türkdilli dövlətlərdə, bütün türk ellərində mədəni abidələrin bərpası, qorunması işinə dəstəyini verməlidir20. Bölgədə Azərbaycanın və Türkiyənin əməkdaşlığı olmadan heç bir təşəbbüsün və layihənin reallaşmadığını vurğulayan dövlət başçısı qeyd etdi ki, bu müsbət meyllər gələcəkdə də davam etdirilməlidir, çünki bunun həm ölkələrimiz, həm xalqlarımız, həm də bölgə üçün böyük faydası olacaqdır21. Prezident İlham Əliyev dünyada hökm sürən böhranın və bölgədə yaşanan hadisələrin hər iki ölkənin daha çox təmasda olması zərurətini ortaya qoyduğunu qeyd edərək dedi ki, ikitərəfli münasibətlərə təsir edə biləcək anlaşılmazlıqlar bu yolla aradan qaldırıla bilər. TÜRKSOY-un təşkilatçılığı ilə yaradılan Gənclər Evi Orkestri Ankarada toplanaraq ilk məşqlərinə başladı. Təşkilatın baş katibi Düsen Kaseinovun dəstəyi ilə yaradılmış orkestrdə türk dünyası ölkələrindən 21 musiqiçi, o cümlədən Azərbaycandan Nigar İbrahimova, Mustafa Mehmandarov və Üzeyir Mahmudbəyli Türkiyə paytaxtının Hacəttəpə Universitetinin konsert salonunda bir araya gəldilər. TÜRKSOY-un baş katibi Düsen Kaseinovun sözlərinə görə, bu mədəniyyət layihəsinin həyata keçirilməsində əsas məqsəd türkdilli ölkələrin musiqi potensialının dünya klassik musiqisi ilə sintezi, türk dünyası musiqisinin ən gözəl nümunələrinin təbliğidir22. Türk xalqlarının ortaq mirasını: – dil, ədəbiyyat, mədəniyyət və sənətini diqqətdə saxlayan TÜRKSOY yubiley tədbirləri keçirdir. 2010-cu ildə Başqırt elm adamı Prof. Dr. Zeki Velidi Toqanın 120 illik, 2011-ci ildə Tatar şair Abdullah Tukayın 125 illik, 2012-ci ildə azerbaycanlı dramaturq Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik və Xakas əsilli Türkoloq Nikolay Katanovun 150 illik, 2013-cü ildə Qazax bəstəkarı Mukan Tölebayevin 100 illik, 2014-cü ildə Türkmen şairi Məxtimqulu Firakinin 290 illik yubileyi və Toktoğul Satılqanovun 150 illiyi, 2015-ci ildə Türk tiyatro yazarı Haldun Tanerin 100 illik, Haxas dastancısı Semen Kadışevin130 illik, 2016-cı ildə Türk dünyasının şairi və elm adamı Yusuf Has Hacibin 1000 illik, 2017-ci ildə Azərbaycan ədəbiyyatının önemli ismi Molla Penah Vaqifin 300 illik yubileyi qeyd edilmişdir23. TÜRKSOY-un fəaliyyəti ilə bağlı araşdırılan illərdə təşkilat digər türkdilli xаlqlаrla olduğu kimi Türkiyə ilə mədəniyyət sahəsində əlaqələrin inkişаfı və bu əlaqələrin beynəlxalq aləmdə təbliği sаhəsində səmərəli fəaliyyəti ilə özünün məqsəd və mərаmını, perspektivlərini bütün dünyаyа nümаyiş etdirmişdir. Dаhi şəxsiyyətlərin, milli mədəniyyətin korifeylərinin, bəşər mədəniyyətinin inciləri sаyılаn milli eposlаrın əlа17 Аzərbаycаn Rеspublikаsı Mədəniyyət Nаzirliyinin Beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin TÜRKSOY ilə əməkdаşlıq üzrə qоvluğu, 2009-cu il. 18 Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Türkiyə Böyük Millət məclisinin Xarici əlaqələr Komissiyasının üzvlərini qəbul etmişdir // Bülleten. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rubluk nəşri. AzAtaM, №4(32), 2009, s. 30-43. 19 TİKA Azərbaycanla turizm sektorunda əməkdaşlıq imkanlarını araşdırır / “Mədəniyyət” qəzeti, 15 oktyabr 2010, № 29. 20 “EcoVision” jurnalı. Azərbaycan Türkiyə İş Adamları Birliyi (ATİB). 2010, № 5, 98 s. 21 İstanbulda Beynəlxalq Teatr Festifalı başlanıb // Bülleten. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rubluk nəşri. 2006, №3(19), s. 42 22 TÜRKSOY-un Gənclər Evi Orkestri ilk məşqlərə başlayıb / “Mədəniyyət” qəzeti, 28 iyun 2010, № 37. 23 https://www.turksoy.org.tr 388 mətdаr ildönümlərinin, xаlqlаrın həyаtındаkı mühüm və tarixi hаdisələrin birlikdə bаyrаm edilməsi аrtıq ənənə hаlını аlmışdır. Bu mənаdа zəngin mədəni dəyərlərlə bаğlı birgə lаyihələrin, tədbirlərin, konkret işlərin bu təşkilаt çərçivəsində gələcəkdə də hаzırlаnıb həyаtа keçirilməsi hərtərəfli əlaqələrimizi genişləndirmək bаxımındаn xаlqlаrımız üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Hər il inkişaf edən və yeniliklərə imza atan TÜRKSOY-un mədəni hayatına qatmış olduğu yeniliklərdən biri də“Türk dünyası mədəniyyət paytaxlarının yaradılması” olmuşdur. Belə ki, ənənəyə əsasən 2012-ci ildə Qazaxıstanın paytaxtı Astana, 2013-cü ildə Türkiyənin Eskişehir şəhəri, 2014 –cü ildə Tatarıstanın Kazan şəhəri, 2015-ci ildə Türkmənistanın Mərv şəhəri, 2016-cı ildə Azərbaycanın Şəki şəhəri,2017-ci ildə isə Xoca Əhməd Yəsəvinin yaşadığı torpaqlar olan Kazaxstanın Türkistan şəhəri “Türk Dünyası Mədəniyyət paytaxtı” seçilmişdir. Erməni separatizminin davam etməsi nəticəsində torpaqlarımızın 20%-dən artığının işğalı bizim bir çox şəhərlərimizi mədəni əməkdaşlıq birliyindən kənarda qoymuşdur. TÜRKSOY-un tutduğu əsаs xətt dünyаnın müxtəlif məkаnlаrındа yаşаyаn türkdilli xаlqlаrın bir-birinin mədəniyyətini tаnımаsı və bəhrələnməsidir. Dаhа doğrusu, türk xаlqlаrının mədəni irsinin öyrənilməsi, qorunması və təbliğində bir аrаyа gəlməsidir24. O vaxtdan TÜRKSOY bəşər sivilizasiyası xəzinəsinə Dədə Qorqud, Manas, Nizami, Füzuli, Yəsəvi, Mahmud Qaşqarlı, Yusif Balasaqunlu, Uluqbəy, Yunis İmrə, Nəvai, Məxtumqulu, Abay irsi kimi nadir incilər vermiş türk xalqlarının mədəni inteqrasiyası, bu qədim və zəngin irsin araşdırılıb üzə çıxarılması, dünyada geniş təbliğ olunması, müxtəlif mədəni layihələrin gerçəkləşdirilməsində faydalı işlər görmüşdür. Qeyd etdiyimiz bu fəaliyyətlər TÜRKSOY-un az müddət ərzində strukturlaşması, türk dünyasının mühüm tarixi əhəmiyyətli hadisələrini özündə əks etdirən olduqca zəngin bir təqvimin tərtib edilməsi, yarandığı dövrdən 19 ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq intensiv işləməsi mədəniyyət və incəsənət sahəsində bir çox uğurların təminatçısı olmuşdu. TÜRKSОY təşkilаtının yаrаdılmаsı və оnun ümumtürk mədəniyyətinin qоrunub sахlаnmаsı sаhəsindəki fəaliyyəti bir dаhа təsdiq еdir ki, хаlqlаrımız və ölkələrimiz аrаsındа çохtərəfli ədəbi-mədəni əməkdаşlıq birinci növbədə müştərək mədəniyyətimizin, adət-ənənələrimizin, tаriхimizin, milli-mənəvi dəyərlərimizin bərpası, qоrunub sахlаnmаsı və dаhа dа inkişаf еtdirilməsi yоlundа gözəl nəticələr vеrmiş, fəаliyyət zаmаnı burахılmış səhvlər аşkаrlаnаrаq üzə çıхаrılmış, gələcək inkişаf üçün gеniş pеrspеktivlər аçılmışdır. TÜRKSOY-un dəstəyi ilə mədəni tədbirlərin keçirilməsi Türk dünyasının mədəniyyətinin bütün dünyaya tanıdılmasında Ümummilli lider Heydər Əliyevin və müasir mərhələdə dövlət başçısı İlham Əliyevin böyük, misilsiz rolu olmuşdur. Məhz bu dəstək sayəsində Azərbaycan mədəniyyəti təkcə Türkdilli dövlətlərdə yox, həmçinin TÜRKSOY sayəsində də bütün dünyada tanıdılır. TÜRKSOY-un mədəni fəaliyyəti, digər beynəlxalq təşkilatlarla, xüsusilə YUNESKO ilə qurduğu əməkdaşlıq əlaqələri mədəniyyətlərarası dialoqa verilən töhfədir. Araşdırmalar göstərir ki, bu əməkdaşlığın nəticəsi və gələcək inkişafı həm Qafqazda, həm də türk dünyasında mədəniyyətlərin doğmalaşmasına, birliyin möhkəmlənməsinə zəmin yaradacaqdır. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Mədəniyyət Nаzirliyinin Beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin Türkiyə Cümhuriyyəti ilə əməkdаşlıq üzrə qоvluğu, 2003-2010-cu illər. 2. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Mədəniyyət Nаzirliyinin Beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin TÜRKSOY ilə əməkdаşlıq üzrə qоvluğu, 2005-ci il. 3. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Mədəniyyət Nаzirliyinin Beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin TÜRKSOY ilə əməkdаşlıq üzrə qоvluğu, 2008-ci il. 4. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Mədəniyyət Nаzirliyinin Beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin TÜRKSOY ilə əməkdаşlıq üzrə qоvluğu, 2009-cu il. 5. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Türkiyə Böyük Millət məclisinin Xarici əlaqələr Komissiyasının üzvlərini qəbul etmişdir // Bülleten. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rubluk nəşri. AzAtaM, №4(32), 2009, s. 30-43. 6. Azərbaycanın Xarici Siyasəti: Sənədlər məcmuəsi. Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi. 2009, I hissə, s. 636 7. Azərbaycanın Xarici Siyasəti: Sənədlər məcmuəsi. Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi. 2009, I hissə, s. 685-686 8. Beynəlxalq TÜRKSOY təşkilatının XV toplantısında Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Naziri Polad Bülbüloğlunun çıxışı. // “Mədəni-maarif” jurnalı, 2001, № 1-2, s. 8 9. “EcoVision” jurnalı. Azərbaycan Türkiyə İş Adamları Birliyi (ATİB). 2010, № 5, 98 s. 10. TÜRKSOY-un Gənclər Evi Orkestri ilk məşqlərə başlayıb / “Mədəniyyət” qəzeti, 28 iyun 2010, № 37. 24 Əhmədоv Ə.Х. Аzərbаycаn bеynəlхаlq munаsibətlərdə (Türkdilli dovlətlərlə əlaqələr ХХ əsrin 90-cı illəri). Bаkı: Еlm və təhsil, 2009, 386 s. 389 11. TİKA Azərbaycanla turizm sektorunda əməkdaşlıq imkanlarını araşdırır / “Mədəniyyət” qəzeti, 15 oktyabr 2010, № 29. 12. Niyazov X. Türkdilli dövlətlərin subregional əməkdaşlıq modeli / “Аzərbаycаn” qəzеti, 18 noyabr 2006-ci il, № 298 (8492). 13. Muxtarova Ə. Heydər Əliyev və türk dünyası. Tarix və onun problemləri, BDU nəşriyyatı, 2003, № 1, s. 100-114. 14. IV Türk ölkələri Ağrı Dağı Mədəniyyət və Sənət Günləri” keçirilir / “Mədəniyyət” qəzeti, 7 avqust 2009, № 34. 15. İstanbulda Beynəlxalq Teatr Festifalı başlanıb // Bülleten. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rubluk nəşri. 2006, №3(19), s. 42. 16. Heydər Əliyev TURKSOY təşkilatının üzvü olan ölkələrin mədəniyyət nazirləri Daimi Şurasının XIX toplantısının iştirakçılarını qəbul etmişdir / “Аzərbаycаn” qəzеti, 7 fevral 2003. 17. Əhmədоv Ə.Х. Аzərbаycаn bеynəlхаlq munаsibətlərdə (Turkdilli dovlətlərlə əlaqələr ХХ əsrin 90-cı illəri). Bаkı: Еlm və təhsil, 2009, 386 s. 18. https://www.turksoy.org.tr Xülasə Araşdırılan dövrdə TÜRKSОY-un həyаtındа çохlu mühüm ədəbi və mədəni hadisələr baş vеrmişdir. Bütün kənar təzyiqlərə bахmаyаrаq, хаlqlаrın mənəvi-mədəni əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi, bu sаhədə qаrşılıqlı fəаliyyətin güclənməsi istiqаmətində хеyli iş görülmüşdur. Bеlə ki, türk dövlətləri аrаsındа ikitərəfli və çохtərəfli mədəni əməkdaşlıq möhkəmləndirilmişdir. Hеsаb еtmək оlаr ki, TÜRKSОY-un təşkili ilə Türkdilli dövlətlərlə möhkəm dostluq və mədəni birlik binаsını ucаltmаq üçün lаzımi bünövrə qоyulmuş və nəticədə regionda və dünyada mədəni əməkdaşlığın inkişafına töhfə verilmişdir. TÜRKSОY-un həmtəsisçisi olan Azərbaycanın fəaliyyəti nəticəsində türkdilli dövlətlərlə mədəni əlaqələrin fəаllаşdırılmаsınа və dаhа dа inkişаfınа güclü təkаn vеrilmişdir. Резюме Произошли важные литературные и культурные события в жизни ТУРКСОЙ в течение периода исследования. Несмотря на посторонние воздействия были выполнены многие работы для укрепления нравственнокультурных связей народов и усилению взаимной активной деятельности в этой области. Так как, между тюркскими государствами было укреплено двустороннее и многостороннее культурное сотрудничество. Можно отметить, что договоренность ТУРКСОЙ заложила основу для создания крепкого дружеского и культурного союза с тюркоязычными государствами и, в конечном итоге, способствовала развитию культурного сотрудничества в регионе и во всем мире. Как соучредитель ТУРКСОЙ, дал большой толчок на культурные связи Азербайджана с тюркоязычными государствами и еще более усилились. Summary During the research period TURKSOY has had significant literary and cultural events in its life. Despite all the external pressures, a great deal of work has been done on strengthening the spiritual and cultural ties of the nations and the strengthening of intense activity in this field .So, bilateral and multilateral cultural cooperation has been strengthened among Turkic states. It should be emphasized that TURKSOY was established in order to promote a strong friendship and cultural union with the Turkic states and in the result it contributed to the development of cultural cooperation in the region and around the world. İn the result of the work of Azerbaijan as a co-founder of TURKSOY, the cultural ties with the Turkic-speaking countries have been intensified and stimulated the development even more. 390 Мир-Багирзаде Фарида Ведущий научный сотрудник отдела Изобразительные, декоративно-прикладные искусства и геральдика Института Архитектуры и Искусства НАНА, Доцент по эстетике, доктор философии в области искусствоведения faridamb2013@gmail.com СИМВОЛЫ В КУЛЬТУРЕ И ИСКУССТВЕ АЗЕРБАЙДЖАНА Ключевые слова: культура, искусство, символы, архитектура, ландшафт, постройки, театр, кино, традиции, влияние Açar sözlər: mədəniyyət, incəsənət, rəmzlər, memarlıq, landşaft, tikintilər, teatr, kino, ənənələr, təsir Keywords: culture, art, symbols, architecture, landscape, buildings, theater, cinema, traditions, influence Азербайджанская культура и искусство издревле имеют свои замечательные традиции и внесли большой вклад в мировую культуру, историю и её развитие. В этой статье хотела бы обратить внимание на зодчество Азербайджана, его театр и киноискусство, в котором доминируют свои символы. Архитектура или зодчество означает созидание, строительство. Исследуем символику в архитектуре Азербайджана. Примечательна Девичья башня (XII век, высота 30 м, 5 м у основания и 4 м вверху), которая высится в прибрежной части города Ичери шехер. Эта башня наименована тюркоязычной областью. В плане она символизирует форму буты или пламя огня, так как Азербайджан является страной огней. Строителем же башни явился Масуд, сын Давуда, о чём сообщает надпись в её верхней кайме, написанная архаическим почерком куфи. Баиловские камни (XIX век, руины затонувшего укрепления) собраны в Бакинской бухте. Они служили средствами обороны по верху стен-башен. Эти камни украшены персоязычными надписями фриза. Сообщается имя зодчего Зейн ад-Дина, сына Абу-Рашида. «В надписях и скульптурных рельефах камней отражены черты рельефов некоторых памятников Грузии, Дагестана, Владимиро-Суздальской Руси и конийского султаната Малой Азии» 1. Среди учёных - искусствоведы И.Орбели, В.Лазарев, А.Якубовский и другие, которые в своих трудах ссылались на большой талант кавказских мастеров, участвовавших в выполнении части рельефов Владимиро-Суздальских храмов. Архитектура XIII-XV веков Азербайджана имеет немалое архитектурное наследие. Различные области Переднего Востока, а также Азербайджана были включены в состав крупных государств. В сложение архитектурных стилей и убранства вкладывали немалую заслугу зодчие и мастера. Феодальный город Баку XV века был опоясан крепостными стенами с цилиндрическими полубашнями и цепью боевых зубцов - мерлонов. Они несли в себе оборонительную функцию и имели глубокие рвы впереди. Такую цепь оборонительных крепостных стен мы встречаем и в городе Италии – Венеции, арабских странах и так далее, символизирующую мощь и границы государства. Дворец Ширваншахов (XII-XVII вв., усыпальница, диван-хане, Мавзолей Дервиша, водохранилище – овдан, бани – хамамы) отмечен разнообразием архитектурных памятников в Баку. Архитектором этого комплекса является Али. В плане он напоминает цифру 8 – символизирующую бесконечность. В усыпальнице Ширваншахов в Баку проявились новые черты в погребальном сооружении. Мавзолей был размещён посреди глухих стен замкнутого дворика с объёмным входом. Такая архитектурная структура была связана с традицией погребения доисламских культов. Именно здесь начинается Бакинский акрополь и складывается ширванская архитектура. Есть и современные архитектурные постройки в стиле модерн и в Азербайджане, имеющие свою символичность. Если говорить об архитектуре, важно отметить и архитектурные памятники XIX – XX веков в Азербайджане. По проекту гражданского инженера И.Плошко было построено здание благотворительного общества «Исмайилия», созданного по заказу бакинского миллионера Мусы Нагиева в память о сыне Исмаиле. Это здание – лучший пример сочетания западного и восточного стилей в архитектуре – палаццо Исмайилии, отражающее венецианскую готику, расположенную на улице Истиглалийат 10. Другой жемчужиной архитектуры Азербайджана является Бакинская городская Дума (улица Истиглалийат 4). Это здание было построено в 1900-1904 годах по проекту гражданского инженера И.Гославского. Прекрасно решённая восточная интерпретация композиции соединяет в себе сплав классики с архитектурными элементами барокко. 1 Архитектура Азербайджана. Очерки. Баку, 1952 , с. 87. 391 Здание Филармонии имени Муслима Магомаева (1910-1912) на улице Истиглалийат 2, построенное на возвышенной террасе бакинского амфитеатра по проекту Гавриила Тер-Микелова со строителями - А.Я.Дубовым и братьями Касумовы. Композиция здания выполнена в итальянском, палладианском стиле эпохи Возрождения. Элементы классических ордеров и минареты в форме башен только дополняют торжественность фасада. Хочется подчеркнуть и архитектуру нового времени – XXI века в Азербайджане. Меняются вкусы, стили и тенденции в искусстве. Прочная каменная кладка камней сменяется лёгкой конструкцией строительства высоток: каркаса, бетона и стекла. Новые идеи и подходы в архитектуре создают свои шедевры. В современной архитектуре Азербайджана воплощён и собран синтез многих стилей: мусульманского, готического, классического, национального и модернистского. Зодчий облик Баку и Азербайджана заметно меняется, превращаясь из восточного города в современный мировой центр, и в этом, несомненно, большая заслуга принадлежит государственной политике, направленной на благоустройство и расширение города. Все современные постройки в Азербайджане с 2003 года и, поныне были возведены в соответствии указом Президента Азербайджана Ильхама Алиева. Здание Международного центра мугама построено в 2005 году у моря на территории Бульвара – яркий тому пример. Неотъемлемым атрибутом мугама является музыкальный инструмент – тар, который символично размещён в композиции здания – как бы с высоты птичьего полёта. Само же здание напоминает части боков тара, которые остеклены и создают прекрасную панораму для обозрения всего бульвара и бакинской бухты. Архитекторами этого проекта являются: азербайджанец Вахид Гасымоглу Тансу и турок Ханиддин Уяк Этирне Ахмед. Это здание построено по новейшим технологиям строительства и архитектуры и необходимые материалы были привезены из Италии, Австрии, Франции и Турции. В нём оборудована замечательная акустика концертного зала, в которой даже нет необходимости применения микрофонам. Или же, взять, к примеру, здание Бизнес-центра на бульваре, постройки 2009 года, в котором проводятся научные форумы, конференции и диспуты. Фасад здания напоминает космическую ракету, а геометрические формы боковых сторон напоминают яруса какого-то летательного объекта. И действительно, находясь в самом здании и обозревая прекрасную панораму морского пейзажа, бульвара Баку невольно соглашаешься с этой мыслью. Именно, остеклённость заднего фасада создаёт это впечатление. Форму паруса, буты нередко встретишь и в новых постройках Баку. К, примеру, построенный комплекс Flame Towers (2007-2012), напоминает букет из буты или языков пламени «3 пламенных башен», который расположен напротив здания Милли Меджлиса и является одним из ультрасовременных построек в Баку. Архитектурная задумка и проект этого здания была поручена американскому бюро «НОК» в 2007 году. Каждый из этих 3 языков пламени имеет свою высоту: 190, 160 и 140 метров. Первое здание предназначено для офисов, второе для жилья и третье считается пятизвёздочной гостиницей Fairmont Baku. Так как в идее архитектуры Flame Towers была заложена историческая память Азербайджана, центра огнепоклонников и вечного пламени, соответственно и язычки пламени башен покрыты LED-экранами, которые создают иллюзию огня и 3 факелов, обозреваемых со всех точек Баку. К новейшим архитектурным постройкам относится и музей азербайджанского ковра (20082014), расположенный на берегу бульвара морской косы Каспийского моря, прекрасно обозревающий панораму Бакинской бухты, рядом с Международным центром мугама. Форма композиции этого музея ковра напоминает свёрнутый ковёр, на поверхности которого прекрасно отражаются орнаменты и рисунки азербайджанских национальных ковров. Архитектором этого здания музея азербайджанского ковра и народно-прикладного искусства имени Лятифа Керимова был австрийский архитектор Франц Янц, который разработал свой проект в венской архитектурной студии Hoffman Janz. Стены этого музея изогнуты и внутри, благодаря чему были вертикально размещены ковры-экспонаты для более лучшего обозрения. В этом музее среди экспонатов выставлены ковры, национальная одежда, ювелирные изделия и домашняя утварь. Центр Гейдара Алиева (2006), созданный по проекту архитектора из Багдада, работающей при жизни в Лондоне Заха Хадид, заслуживает особого внимания, потому что сама идея, заложенная в постройку этого грандиозного памятника постмодернистской современной архитектуры в Баку необычна. Этот центр Г.Алиева создан из геометрических фигур: треугольника, прямоугольника, трапеции и параллелограмма. В нём нет прямых линий. С высоты птичьего полёта она напоминает авторскую подпись легендарного вождя и лидера Азербайджанской Республики Гейдара Алиева. Внутреннее убранство этого центра, напоминают гребни волны Каспийского моря, а также валуны сыпучего морского песка на его берегу. Эти линии в то же время символизируют связь прошлого с будущим, 392 продолжительность и бесконечность. Именно белый цвет, который преобладает во всём убранстве этого комплекса, символизирует на светлое будущее Азербайджана. Этот комплекс красиво дополняют два декоративных пруда и искусственное озеро. В нём расположен Музей Гейдара Алиева, выставочные залы в 9-этажном здании, двух конференц-залов, комнат для официальных встреч и собраний, Медиа-центра и «Аудиториума» в 4-х этажном здании этого комплекса. Центр Гейдара Алиева в 2014 году был признан самым лучшим в мире зданием и удостоен премии 2014 Design of the Year и является лучшим символом Баку. Высотный небоскрёб «SOCAR Tower» (2010-2016) в 200 метров представляет собой немалый интерес, так как сама идея композиции очень символична и напоминает пламенеющий, как факел и движущийся поток огня. Этот стиль в архитектуре называют структурным экспрессионизмом. Это архитектурное здание было спроектировано южнокорейской компанией «Heerim Architects & Planners Co. Ltd» на основе символической концепции, связанной с розой ветров в Баку «Ветер и пламя». Само конструктивное решение этого небоскрёба было сложено из железобетонных несущих стен и стальной системы. Это здание очень мощное по своей выносливости к 9-балльному землетрясению, потому что прошло испытание в специальной международной лаборатории в Канаде в виртуальных условиях. Ему не страшна скорость ветра в 190 километров в час. Высотный небоскрёб «SOCAR Tower» имеет 40 наземных и 2 подземных этажа, располагающихся на территории площадью в 5 гектаров. Основание нового города – это всегда масштабное строительство целого ряда комплексов и жилых построек. К такому грандиозному строительству относится новый белый город «Baku White City» (2006-2010), строительство которого было заложено в 2006 году и ещё продолжается и расширяется, удостоенного сертификата «Breem». Проект «Баку Белый город» был удостоен наград на таких авторитетных международных выставках, как «Cityscayp Global», «MIPIM Asia» в номинациях «Лучший градостроительный проект» и «Лучший проект будущего Центральной и Западной Азии». Этот город был основан на территории бывшего Чёрного города для улучшения экологической ситуации в Баку всемирно известной международной компанией по инженерному и архитектурному проектированию “Atkins“ (Великобритания). В строительстве этого белого города были воздействованы и подключены: известная архитектурная компания «Fosters and Partners», и американское архитектурное бюро «F+A Architects». Он предусматривал восстановление восточной части бывшего Чёрного города, располагающегося в черте центра города и соединение проспектов Нобеля и Бабека с проспектом Нефтяников. По проекту этого современного города должно быть построено 10 универсальных районов городского типа, которые должны нести эстетическую функцию в экологически-регенерируемой промышленной зоне. В черте белого города будут построены во французском, современном и классическом стиле 7-этажные жилые здания и 20-этажные высотные жилые здания, парк, расширенный на рельефной территории в Бакинской бухте в стиле амфитеатра, в котором можно будет обозревать прекрасную панораму на Каспийское море и приморский бульвар, а также видеть площадь флага. Среди построек нового белого города хотелось бы отметить пятизвёздочный эксклюзивный отель Bulvar Hotel, который является официальным членом Autograph Collection. Символичен внутренний интерьер трёх комплексов этого отеля, который состоит из белого, зелёного и чёрного цветов, хранящих историческую память Чёрного города и его возрождение. Каждая мелкая деталь необычных интерьеров напоминает о морской теме и Каспийском море, элементах истории Баку. В соответствие с этой задумкой дизайнеров 3 ресторана: The White City Lounge, Тhe Green House Kitchen и Black City Cafe имеют все условия для обслуживания гостей круглосуточно по их вкусу и площадки под открытым небом. Здесь прекрасно соединяется современный дизайн с космополитической динамичностью. В нём имеется: 5 залов заседаний для проведения региональных, международных и местных мероприятий, встреч, тренингов и презентаций, кафе, магазин, бизнес-центр, библиотека, банкетный зал, оздоровительный центр с 25-метровым крытым плавательным бассейном и спортивным залом, фитнес и SPA центры. Одним из красивейших мест в Баку является площадь государственного флага, в котором возведён государственный флаг Азербайджанской Республики. Он располагается на территории Бакинского посёлка Баилово, неподалёку от основной базы Военно-морских сил Азербайджана и был заложен 30 ноября 2007 года Президентом Азербайджанской Республики Ильхам Алиевым. Проект этого государственного флага Азербайджана был решён американской компанией Trident Support, а его возведение азербайджанской компанией Azenko. Флагшток флага был реализован в Душанбе высотою в 165 метров и является самым высоким в мире и включён в Книгу рекордов Гиннеса (2011). Интересна символика азербайджанского государственного флага, который состоит из трёх цветов: полосы голубого, зелёного и красного цвета, каждый из которых имеет своё значение и расположены го393 ризонтально. На красной полосе флага размещена восьмиконечная звезда и полумесяц белого цвета. Сам красный цвет на флаге означает прогресс, восьмиконечная звезда символизирует восемь ветвей тюркских народов, а полумесяц обозначает принадлежность к религии ислама. На флаге имеется голубой цвет, который символизирует тюркство и относится к традиционному цвету тюркских народов согласно Конституции Азербайджана. И, наконец, зелёный цвет флага символизирует ислам. На площади Государственного флага рядом находится Бакинский кристальный зал или «Baku Crystal Hall» (2012), который является спортивно-концертным комплексом и предназначен для проведения международных культурно-массовых мероприятий. Одним из первых международных мероприятий этого Бакинского кристального зала является проведение конкурса песни Евровидение в мае 2012 года, строительство которого было заложено с этой целью. Внутреннее убранство этого современного комплекса построено в соответствие с международными стандартами и вмещает более 23 тысяч человек и рядом имеется медиа-центр на 1500 человек. Дизайнером проекта этого комплекса явилась немецкая компания «gmp», а дизайнером самого стадиона швейцарская компания Nussli. Интересно решено оформление наружного фасада этого стадиона. Само название Crystal Hall говорит за себя и напоминает символически светящиеся кристаллы. Стены его выстроены из светящихся кристаллов с тысячью светопанелями, которые позволяют отражать 45 тысяч цветовых оттенков, создавая яркий эффект подсветки сплошного обозрения этого архитектурного комплекса в вечернее время, который может демонстрировать множество различных изображений. Когда был проведён конкурс Евровидения 2012 года, внешние стены этого Бакинского кристального зала отражали и воспроизводили цвета азербайджанского государственного флага, благодаря меняющимся направлениям прожекторных лучей и этот комплекс можно было хорошо обозревать. Спецэффекты были созданы впервые швейцарской компанией Nüssli International AG, которые не применяли эту практику ни в одном городе мира. Во внутреннем зале этого Бакинского кристального зала во время проведения конкурса Евровидения 2012 года были представлены видеоролики, которые показывали Азербайджан в разной интерпретации: природа, народные традиции, культура и архитектурные достопримечательности, которые комментировались зарисовками, как земля изобилия, так и земля поэзии, в которых показывали названия городов, географических мест и регионов, ландшафт и культура нашего народа. Были зарисовки, посвящённые и городу Баку. Сами видеоролики завершались светомузыкой Кристального зала и светящимися цветами азербайджанского государственного флага. При появлении каждого артиста показывалась визитная карточка, затем показывали флаг и название той страны. В этом зале удостоились чести исполнить свои песни: Дженнифер Лопес с программой «Dance again» из США, группа Mandinga из Румынии, Эмин Агаларов, Дима Билан, Рианна и другие. Осенью 2016 года в Бакинском кристальном зале прошла шахматная олимпиада. Не менее интересны и корни театрального народного искусства в Азербайджане, которые связаны с бытом и традициями народа, образом жизни. Хотелось бы отметить о таких древних театральных церемониях, как «Саячы», «Новруз», «Гов-сеч», сопровождающиеся хором, танцами и сказаниями-диалогами. Были также и театральные драматические постановки. Обращаясь к истории азербайджанского театрального искусства, мы встречаем элементы спектакля и в играх, и церемониях, которые впоследствии станут самостоятельным народным театром. Среди широко распространённых театрализованных сцен народного театра, дошедших до нас с древнейших времён были: «Кёса-кёса», «Гаравелли» (уличный театр), «Килимарамасы» и «Шах Селим» (кукольные спектакли), «Кёса-гялин», «Тапдыг чобан», «Тенбел гардаш» (комедия из трёх частей). Эти постановки имели свой репертуар и сюжет, состоящие из комических сцен в игровой форме и были очень популярны среди народа. Одной из постановок праздника Новруз, дошедшей до наших дней была театральная игра «Кёсакёса», которая является её образцом. В ней существует свой последовательный сюжет, драматические сцены, актёры, которые надевали маски и специальную одежду. В постановке «Кёса-кёса» персонаж Кёсы был с редкой бородой, а Кечал был лысым. Между этими персонажами исполнялись полупесни, речитативы, в которых Коса передавал свои цирковые и мимические действия то смехом, кривлянием, спотыканием и паданием. Его помощником в этом театральном действии был Кечал, который знал о его проделках и помогал ему петь и слагать слова. У Кёсы был наряд и головной убор из войлочной одежды, колени и локти его были обмазаны сажей и глиной. На лице была маска с бородой. А к животу привязывал подушку, имитируя толстопузость свою. Главными символами в праздник Новруз на этих театральных играх были: общенародность, знаменательность, дружелюбность. В постановках этих спектаклей был отражён быт и хозяйственная жизнь народа Азербайджана. А главной особенностью народа является его оптимизм. Благодаря смеху строгость находит своё место, переходя в иронию, сатиру, выявляя тем самым недостатки людей в трудовой и бытовой жизни людей. Элементы уличного театра в древности в Азербайджане находили место в выступлениях эквилибристов, 394 ашугах, сценах «Зорхана», церемониях «Йух». Народный театр в Азербайджане во многом повлиял на развитие профессионального театра. Азербайджанский Государственный Театр кукол им. Абдуллы Шаига (1974) имеет своих зрителей – детей, и каждая постановка в нём создаёт для них ассоциации, впечатления и свои символы в этих представлениях. На подмостках детского театра кукол действуют самые разные куклы: объёмные, плоские. «Есть и куклы, которые приводятся в движение актёрами-кукловодами, которые скрываются от зрителей ширмой или занавесью. Различают представления по определению различия видов кукол, системой их управления: марионетки (куклы, регулируемые пальцами человека на нитках), верховые куклы (которые надеваются на пальцы рук - перчаточные), тростевые и механические куклы. Куклы бывают различной высоты – от маленьких, высотою в несколько сантиметров, и превышающих человеческий рост вдвойне» 2. Сюжет в театре кукол для детей зависит от характера представления и различия форм кукол, связан с национальной традицией и спецификой постановки. В истоках театра кукол лежит языческий обряд, игры, которые овеществляли символы богов, которые олицетворяли непознанные силы природы. Рассмотрим профессиональный театр, исследуем символы в азербайджанском театре современности. Спектакль «Пери Джаду» (2009-2010 гг.) был поставлен на сцене Азербайджанского Государственного Театра Юного Зрителя. В основе этого спектакля трагедия из двух частей. Главным режиссёром этой постановки театра является народная артистка Азербайджана Джяннят Салимова, режиссёром – постановщиком Ниджат Казымов, главным художником заслуженный художник Азербайджана Таир Таиров, художником – декоратором был Эльнур Бабаев, музыка принадлежала композитору Фяхреддину Дуньямалыеву. В сюжете этой постановки театра заложена мистическая трагедия, рассказывающая о страстях и пагубных желаниях смертных людей, которые в силу своих желаний платят своей жизнью, а самое главное - душой. Главный герой этого театра Гурбан имеет свою семью, жену и ребёнка, но он страдает от бедности и недоволен уродливостью жены, мечтая о красивой и богатой жене. Потусторонние силы посылают ему такой шанс – он знакомится с богатой Хафизой ханум. Но вскоре понимает, что попал в капкан. В спектакле ярко показана связь реального и ирреального мира. Джины и их главная повелительница – Пери Джаду играют чувствами земных людей. Гурбан убивает свою богатую жену, и понимает, что совершил глупость, оставив прежнюю семью. Часто образ жены и младенца являются ему во сне и наяву. За свои злодеяния он попадает в сказочный лес, где Пери Джаду пытается отвлечь его от воспоминаний, но в конце спектакля он понимает, что он совершил подлость. Джины убивают его за непокорность Пери Джаду. В эпилоге Гурбан попадает в паутину. Он грешен, и выпутаться больше не может из неё. Именно паутина выступает в роли символа этого спектакля. Главной идеей спектакля выступает идея - человек обязательно терпит наказание за свои проступки. Другая постановка в театре - трагедия на произведение В.Шекспира «Отелло» (2009-2010), которая прошла на подмостках сцены Азербайджанского Государственного Театра Юного Зрителя. Сюжет постановки состоит из трагедии из одной части. Главным режиссёром этого театра была народная артистка Азербайджана Джяннят Селимова, режиссёром постановщиком и музыкальным оформителем была народная артистка Азербайджана Ирина Перлова. В театре исполнялась музыка Гюстава Малера и Альфреда Шнитке. Главным художником театра был заслуженный художник Азербайджана Таир Таиров, художником – декоратором – Эльнур Бабаев, а музыка была написана Фяхреддином Дуньямалыевым. Трагедия В.Шекспира рассказывает о ревности главного героя Отелло, беспочвенно убившей все чувства любви между ним и его молодой женой – Дездемоной. Проделки «мнимого» друга Яго, которого Мавр считал своим преданным другом, приводят к гибели всех главных героев. Самого Яго и Кассио убивают, а Мавр (Отелло) погибает задушенной им же женой, понимая, что он совершил очень большую глупость. Переплетение судеб, палитра всех человеческих чувств показана в этом сюжете трагедии. На сцене множество символов. Здесь и кубы, которые намекают на углы, тупики в жизни человека. Жизнь подобна углам. Или, взять, платок Дездемоны, который ассоциируется с верностью души и преданностью человека. Постановка произведения Артура Миллера «Вид с моста» прошла в сезонах (2009-2010 гг.) на сцене Азербайджанского Государственного Театра Юного Зрителя. История любви, комплекс «Эзопа» повествует о странной любви дяди к своей племяннице (американке), которая влюбляется в молодого итальянца, приехавшего зарабатывать в Италию. Конфликт между дядей девушки и парня доводит до убийства дяди. В конце молодые остаются вместе. В этой постановке ярко выражен символ, 2 Энциклопедия. Искусство. Том 7. Музыка. Театр. Кино/ Главный редактор В.А.Володин. М.: Аванта, 2001, с. 234. 395 который выступает в роли моста перекидного, который является связующим между странами и их культурами – американской и итальянской. «Вишнёвый сад» (2009-2010 гг.) это комедия в 4-х действиях, посвященная 150-летию со дня рождения выдающегося писателя и драматурга А.П.Чехова. Главным режиссёром этого театра была народная артистка Азербайджана Джяннят Селимова, режиссёром, постановщиком и музыкальным оформителем была народная артистка Азербайджана Ирина Перлова. Главным художник этой постановки театра был заслуженный художник Азербайджана Таир Таиров, художником – декоратором – Эльнур Бабаев, а музыка была изложена Фяхряддином Дюньямалыевым. Образ вишнёвого сада – это символ умирающего дворянства. Этот символ раскрывает представления персонажей и автора о жизни, судьбе, времени, становясь образным «эхом» духовного мира героев. Кроме того, вишнёвый сад — философский символ, который подчёркивает связь времен, взаимопроникновение различных пластов жизни, судеб бывших и новых хозяев сада, молодого поколения, устремлённого в будущее. В комедии 3 основных символа: 1) Раневская, Гаев, другие помещики – образ загнивающего, уходящего дворянства; 2) Лопахин олицетворяет образ зарождающегося нового общества – капитализма; 3) Аня, Петя Трофимов – образ нового, свободного и демократического общества, который должен придти на смену капитализму. В Азербайджане за лучшее кино удостаиваются государственных премий и наград на международных кинофестивалях. Министерством культуры и туризма Азербайджана объявлена премия «Зирвя» («Вершина», с 2012 года), которая вручается за вклад в музыкальное, кино и театральное искусство. Распоряжением Президента Азербайджана Ильхама Алиева от 29 июля 2016 года награждаются деятели кино Азербайджана медалью «Терегги» и присваиваются почётные звания деятелей кино страны. Председателем Союза кинематографистов Азербайджанской Республики вручается Национальная кинопремия, учреждённая Союзом кинематографистов Азербайджанской Республики с 2014 года. Обратим внимание на киноискусство Азербайджана, заметные и значащие в них символы. Наш разговор пойдёт о фильме «Открытие 40-й двери» азербайджанского режиссёра Эльчина Муса-оглы, завоевавшим в США в 2009 году на 42-м Хьюстонском международном кинофестивале (проходил с 19 по 26 апреля 2009 года) World Fest главный приз Gold Remi Award. Этот фильм также был приглашён и демонстрирован на международных фестивалях категории «А» - в Карловы Вары (Чехия» и в Шанхае (Китай). Он был создан по заказу Министерства культуры и туризма Азербайджана кинокомпанией «Ритм-Продакшн». Главным оператором был Абдул Рагим Бешарат, который был приглашен из Ирана. Художником-постановщиком - Эльхан Набиев; продюсером - Хагани Савалан, а композитоpом – Hааван Фаик. Главную роль в этом фильме - Рустама исполнил Хасан Сафаров. В роли матери играла Гюляр Нагиева. Роль Эдика исполнил Ровшан Агаев. В роли соседки была Эльмира Шабанова, а Сабир дайи - Рафик Азимов. Само название фильма подталкивает на размышления. Значений и символов в этом фильме несколько. В старинных азербайджанских легендах и дастанах главным персонажем был Див, который устраивал для благородного героя-пехлевана сорок колдовских западней, ловушек-задач, которые олицетворялись дверьми. За одной дверью, например, скрыта заколдованная лошадь, за другой принцесса, подвешенная за волосы к потолку и т.п. Главное же задача состоит в открытии 40-й двери. Это проблема выбора: какой путь выберет герой нашего фильма 14-ти летний мальчик - путь Зла или путь Добра? Другое символическое значение в этом фильме ассоциируется с названиями цифр. Ещё в ХХ веке в некоторых районах Азербайджана остались названия посёлков, которые и до сих пор называют: 130-й участок, 50-й квартал, 8-й км и т.д. Есть ещё символическое значение в сказках простонародья: 40-я дверь, что означает - забытая, оставшаяся в прошлом и в то же время несёт в себе некую тайну. 25 февраля 2009 года состоялся премьерный показ этого фильма в большом зале РДТ им. Самеда Вургуна. Эта кинокартина на современную тему, хотя действие фильма раскрывается по сюжету, который происходит в начале 1990-х годов. Он содержит в себе несколько слоев и уровней для понимания, которые надо смотреть по несколько раз, чтобы раскрылись зрителю все скрытые и тайные в ней пласты. Зрителя захватывает простота и искренность, ненавязчивость и в то же время глубина переживаний героев, действующих в этом фильме. Авторам этого фильма удалось проникнуть в самые укромные места подсознания человека, потому что во время просмотра зрители сопереживали, огорчались и радовались вместе с героями фильма, а по его окончании искренне аплодировали. Идея этого фильма была рождена неожиданно. Как-то главный режиссёр этого фильма увидел по ТВ сюжет, в котором журналист рассказывал и показывал бедно одетого 14-летнего мальчика, который ежедневно приезжал в центр Баку из глубинки одного пригородного поселка Азербайджана, чтобы зарабатывать мытьем автомобилей малые деньги для содержания своей семьи. В показанном 396 сюжете о 14-летнем мальчике журналист пошёл вместе с мальчиком в дорогой магазин и купил для него шикарную куртку. И после показа этого сюжета, режиссёр Али Намаз нашёл этого журналиста, который был чем-то недоволен, и самого мальчика. Оказалось, что мальчик продал ту куртку, часть денег которых он отдал в бюджет своей семьи, а на другую купил себе музыкальный инструмент – нагара. Мальчик признался, что всю жизнь мечтал стать музыкантом. Впервые в азербайджанском кино в этом фильме был употреблён так называемый живой звук по общепринятым сегодня мировым стандартам. Для этого из Ирана была привезена специальная аппаратура и приглашены два иранских звукооператора. «Открытие сороковой двери» - это был первый фильм в Азербайджане, который был снят по технологии «живой звук», когда запись голоса шла сразу со съёмочной площадки, а не накладывалась монтажным путём впоследствии. Таким образом в этом фильме удалось максимально реально передать все «живые звуки», царящие во время съёмок. Такая система давно применяется во всем мире. Символом этого фильма выступает мост в Шамкире. Этот мост еще в ХХ веке строился немцами, а теперь выглядел ветхим и идеально кинематографичным. Впоследствии эпизод на мосту стал в фильме кульминационным. В финале этого фильма на мосту был фонарь, который в определённом смысле был прообразом мальчика - начинал мигать и загораться ярким светом, хотя на протяжении фильма он не светил и безнадёжно темнел в ночи. Сейчас мальчик сделал правильный выбор. Но как сложится его будущее, пока никому не известно. Фильм режиссёра Эльчина Муса оглу полон символов, завуалированных тем и основывается на азербайджанской сказке, согласно которой герои-пехлеваны всегда с лёгкостью распахивали любые тpудные двеpи, но дойдя до сороковой, задумывались, стоит ли её открывать ? Все мы в жизни стоим пеpед выбоpом, по какой дороге пойти. Его отец, инженер по образованию, во время перестройки вынужден был, как и многие его ровесники из обезлюдевшего посёлка, уехать на заработки в Россию торговать на рынке и там погибает. Мальчик рано взрослеет и думает, как прокормить себя и овдовевшую мать. Для начала он, как и многие его сверстники в такой ситуации, начал прогуливать школу и убегать в город в поисках случайных заработков. Когда он мыл машины, оказалось, что эта «сфера» уже имела своих «покровителей и влиятельных людей». Мальчишке жестоко достаётся от компании подростков, «курирующих» этот бизнес. Ночью он еле идёт с синяком под глазом «фонарем» по шаткому мосту, который служит словно границей между миром детства – родным поселком и взрослой жизнью, сосредоточенной в городе, не всегда дружелюбной. Само понятие «переходный возраст» здесь имеет прямой смысл. Один фонарь на мосту также «болен», постоянно мигает, как бы сочувствуя парнишке. Его мать, в роли актрисы Гюлеp Hабиевой кормит его с ложечки, а утром продаёт реликвию семьи – ковёр ручной работы, которому было 200 лет. Рустам против этой продажи, потому что она для него была памятью об отце. Но мать его не согласна, видя, как её сына унижают и избивают. И мальчик всё-таки возвращает в семью этот ковёр, используя свою смекалку. Он приводит в дом слепого бездомного мальчика жить с ними, и его мать велит зарезать ему единственную курицу, говоря в назидание его поведения слова, в которых она не хочет, чтобы её сын изменился. Не осталась надежды на дядю – брата его матери, который погиб в Мурманске в 1991 году в атомной лодке. В ней были азербайджанцы и среди них его дядя.В этом посёлке не мало добрых людей. Весьма значим в этом фильме эпизод с продавцом шапок. Хозяин магазина в благодарность отцу Рустама, который построил это здание, шьёт ему шапку, вспоминая его тёплыми словами, хотя были и не доброжелатели, которые называли Рустама сыном рэкетира. У Рустама среди приятелей был молодой повеса, вор Эдик в роли Ровшана Агаева. Это был обаятельный и предприимчивый парень, который едва не погубил мальчика, обманом заманив его в «дело». Его жизненным кредо – было воровать и брать, потому что никто ничего даром не отдал бы. Зная, что Рустам хотел иметь барабан он дарит ему его, который он украл. В фильме Эдика арестовывают. Такой жизненный путь не устраивает Рустама. Он думает, как поступить и как жить, чтобы обеспечить семью? Для подборе кастинга актёра режиссёр этого фильма находит стеснительного восьмиклассника Гасана Сафарова. Он с выразительными бездонными глазами – зеркалом души и с красивым волевым лицом. В конце фильма мы видим Рустама опять на том же мосту между городом и посёлком. Он снова избитый и поднимает глаза к фонарю, а может и к небу и шепчет про себя о помощи отца, которого нет в живых. Словно слыша мольбу Рустама, фонарь мигает ему, успокаивая его внутренне и психологически. Малые технические средства этого фильма не позволили снять режиссёру «Открытие сороковой двери» с большим размахом – пейзаж Баку был передан локально с горы, но доминирующими в городе остаются стройки – символ крепкого будущего. Обратим внимание на другие кинофильмы в Азербайджане последних лет, где ярко выражены символы. Вот, к примеру, фильм Фикрета Алиева «Очередь на смерть» (2010 год). Это фантасмагория, абсурдная мистика. В пригороде Баку, человек средних лет Шамиль, проснувшись после летар397 гического сна, внезапно понимает, что видит и чувствует более прозорливо всё окружающее, чем другие люди. Как-то придя на кладбище, он встречается там с соседским малышом Энвером, который представляется Шамилю как нечистая сила, Азраил, сатана, надсмехающийся над доверчивостью людей. Шамиль как бы, воочию видит шеренгу людей: молодых, стариков, даже детей, которых рано или поздно пополнят ряды умерших. Образ этого мальчика – сатаны будет ещё не раз подниматься в фильме. Он будет преследовать парикмахера, других нечестных людей, а когда Шамиль в конце фильма умирает, сатана сообщает всем на кладбище, что Шамиль жив и лежит у себя в постели дома. Шамиль помогает двум влюблённым, хочет, чтобы молодые соединились, чтобы отец девушки, местный богач, бизнесмен, не мешал молодым, которые вместе, поднявшись на гору, хотят выброситься оттуда, исчезнуть. Фильм Рустама Ибрагимбекова «Глазами призрака» (2010) наделён множеством символов. Режиссёром этого фильма является французский актёр. Нельзя не отметить кульминацию фильма, его символ - символ моря, который ассоциируется с одинокой душой человека. Главный герой фильма часто прогуливается у берега моря с собакой. Его сравнивают с призраком, он вял, аморфен. Он не предпринимает никаких шагов, никак не решается жениться на азербайджанской актрисе, которую сильно любит. В конце он всё-таки делает ей предложение. Фильм Явера Рзаева «Ният» демонстрировался в 2010 году. Двое молодых людей проводят свою жизнь по-разному: один – врач, прожигает её в ресторанах, в азартных играх, с любовницей; другой пытается изготовлением игрушек прокормить себя и семью сестры, мечтает посетить Мекку. К концу фильма первый молодой человек преображается, происходит катарсис, и они оба решают поехать в святое место. Только Ровшан умирает в дороге в самолёте, потому что он был болен туберкулёзом, а Мурад совершает паломничество. В доме у Ровшана на пол под стол падает кусок сахара, который через некоторое время, собирает муравьёв. Наклонившись, он видит, что вокруг куска бегают и снуют муравьи. Муравьи отождествляются людьми, которые совершают обряд паломничества в Мекке. Таким образом, искусство и культура Азербайджана, её символы очень значимы и несут с собой большую информацию, историю и хранят память истории для будущих поколений. Список литературы 1. Архитектура Азербайджана. Очерки. Баку, 1952. 2. Энциклопедия. Искусство. Том 7. Музыка. Театр. Кино/ Главный редактор В.А.Володин. М.: Аванта, 2001 Azərbaycanın incəsənətində və mədəniyyətində rəmzlər Xülasə Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti qədim dövrlərdən ən gözəl ənənələrini dünya mədəniyyətinə böyük xəzinə kimi daxil edərək, onun tarixinə və inkişafına təsir etmişdir. Bu məqalədə Azərbaycanın memarlığına, onun teatr və kinoincəsənətində əsas olan rəmzlərə diqqət yetirmək istərdim. Azərbaycanin memarlığı, teatrı və kinosu öz tarixi, ənənələri, başqa mədəniyyətlərinin təsiri ilə öz xüsusi mahiyyətli rəmzlərini daşıyaraq, xalq sərvətidir. Azərbaycan incəsənəti və mədəniyyəti, onun rəmzləri çox qiymətlidir və özü ilə böyük informasiya, tarixi saxlayaraq, gələcək nəsillər üçün tarix yaddaşını qoruyur. Symbols in the culture and art of Azerbaijan Summary Azerbaijan culture and art from ancient times have their own remarkable traditions and made a great contribution to world culture, history and its development. In this article, I would like to draw attention to the architecture of Azerbaijan, its theater and cinema, which is dominated by its symbols. Architecture, theater and cinema have their history, tradition, influence of other cultures, their specific symbolic meanings and are a national property. The art and culture of Azerbaijan, its symbols are very significant and carry with them great information, history and keep the memory of history for future generation. 398 Mirzəzadə Rəna AMEA Fəlsəfə İnstitutu, Müasir siyasətin fəlsəfəsi şöbəsinin müdiri, f.ü.e.d., professor mirrena54@yahoo.com HEYDƏR ƏLİYEV QAFQAZDA DÖVLƏTLƏRARASI MÜNASİBƏTLƏRİN STRATEQİDİR Açar sözlər: Lider, inteqrasiya, dövlətlərarası münasibətlər, Qafqaz, beynəlxalq birlik, beynəlxalq layihələr. Ключевые слова: лидер, интеграция, межгосударственные отношения, Кавказ, международное сообщество, интернациональные проекты Keywords: leader, integration, interstate relations, Caucasus, international community, international projects XX əsr Qafqazda dövlətlərarası münasibətlərin formalaşdırılması və qurulmasında, ən görkəmli simalardan biri Ulu Öndər Heydər Əliyevdir. Bu fenomen şəxsiyyətin həyatı, idarəçilik məharəti, siyasi fəaliyyəti bütövlükdə Ümumqafqaz regionu və eləcə də Cənubi Qafqaz ölkəsi olaraq Azərbaycanın ikinci minillik dövrünün tam yarıməsri ilə bir yazılan tarixdır. ABŞ-ın keçmiş Prezidenti Corc Buş dediyi kimi: “Heydər Əliyev Cənubi Qafqazda uzun müddət ərzində ən əsas şəxsiyyət olmuşdur...” Dağlıq Qarabağ faciəsinin sülh danışıqları vasitəsi ilə ədalətli və uzun müddətli həllinə nail olmaq sahəsində onun nümayiş etdirdiyi qətiyyət regionda sülh və sabitliyin saxlanılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.(www.heydaraliyevfondation.orq/az/content/index/84/). Ulu Öndər Qafqaz regionunun bütün dövlətləri ilə, ilk növbədə Gürcüstanla əlaqələrin genişləndirilməsi və inkişafına, xarici təsirlərin süni şəkildə və milli konfliktlərin qaynar ocağına dönən bu bölgədə sülhün və əməkdaşlığın təminatına çox diqqət verirdi. Belə ki, XX əsrin 90-cı illərində Ermənistanla davam edən müharibənin dayandırılması vacib idi. Çünki bu ədalətsiz müharibə haqqında dünyaya düzgün informasiya verilməsi önəmli idi və bu aspektdən atəşkəs rejiminə gedilməsi də zərurət oldu. Nəzərə yetirək ki, Ulu Öndərin siyasi fəaliyyəti iki mərhələyə bölünür: sovet və postsovet dövrü. Bu baxımdan da Akademik İsa Həbibbəyli məntiqi ilə desək: “Heydər Əliyevin çoxillik ictimai-siyasi fəaliyyəti böyük bir epoxanı əhatə edir. Sovet dövrünün inkişafında olan dövr (1969-1986), mürəkkəb keçid prosesləri (1987-1990), Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi mərhələsi (1991-2003) kimi səciyyələnən 35 illik bir epoxanın aparıcı şəxsiyyətlərindən, əsas simalarından olan Heydər Əliyevin siyasətdə keçdiyi yol ibrətamiz məktəbdir Heydər Əliyevin simasında böyük, əbədiyaşar siyasətin nəzəriyyəsi və təcrübəsi bütün zənginliyi ilə vahid məcrada birləşir”. 1Məhz bu aspektdən də Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin söylədiyi kimi: “uzun illər ərzində Heydər Əliyevin səmərəli fəaliyyəti xalqlarımızın ümumi tarixi ilə bilavasitə bağlı olmuşdur”.2 Və təsadüfi deyildir ki, keçmiş Gürcüstan Prezidenti E.Şevardnadze də söyləmişdir ki: “Heydər Əliyev Qafqazda sülh təşəbbüsünü dəstəkləyən ilk dövlət başçısıdır”.3 Bu real gerçəklik, Qafqaz regionunda günümüzün siyasi fəlsəfəsidir. Ulu öndərin dövlət quruculuğu və siyasətdə keçdiyi yol “Heydər Əliyev məktəbi” adlanır. Bu yol hansı keçməkeşliklərdən, çətinliklərdən keçməyib ki... Bu yolda isə güclü və mətin, siyasi iradəli və ideyaları zəngin, Qafqaz xalqları arasında dostluğu və əməkdaşlığı təqdim edən, fəlsəfi-siyasi baxışlı, mükəmməl və kamil şəxsiyyət Heydər Əliyev xarizması var. Bu müsbət kefiyyətlər də Qafqaz bölgəsində Azərbaycanın tarixi-siyasi inkişaf dinamikasının ən mühüm komponentləridir. Bu mənada Heydər Əliyev Qafqazda kim olub? Bu bir tarixi reallıqdır ki, Heydər Əliyev Qafqazda sülhün bərqərar olması fikri ilə çıxış etmiş və onun bilavasitə tövsiyəsi ilə 1996-cı ildə “Qafqaz regionunda sülhün, sabitlik və təhlükəsizlik haqqında” Tbilisi Bəyannaməsi və 1999-cu ildə ATƏT-in İstanbul zirvə görüşündə “Cənubi Qafqazda sülh, təhlükəsizlik və əməkdaşlıq pakti” bağlanmışdır. Məhz bu çox əhatəli və gələcək nəsillərin sabit firavan həyat tərzinə hesablanan siyasətə görə Qafqaz xalqları “Heydər Əliyevi Ümumqafqaz evinin ağsaqqalı” adlandırmışlar. - Heydər Əliyev dövlətçilik paradiqması – bu böyük dahinin Qafqazda da çoxistiqamətli fəaliyyətinin, zəngin dünyagörüşünün və çoxcəhətli irsini əhatə edən siyasi-hüquqi təlimdir. Heydər Əliyev siyasi məktəbi – bu məhz Qafqazşünaslıqda da qlobal yanaşma ilə milli dəyərlərin vəhdətini adaptasiya edən, lokal və regional xüsusiyyətləri nəzərə almaqla, düşünülmüş yetkin idarəetmə təlimidir. 1 Həsənov Ə. Azərbaycanda keçid dövrü başa çatıb. interaztv.com/poli-tics/24 36 39 Vəliyeva S. Azərbaycançılıq milli ideologiya və ədəbi-estetik təlim kimi, B., 2011, 140 s. 3 Vəliyeva S. Azərbaycançılıq milli ideologiya və ədəbi-estetik təlim kimi, B., 2011, 140 s. 2 399 Heydər Əliyev siyasi kursu – postsovet məkanı ölkələrinin əsasən də Qafqaz məkanında dövlət quruculuğunun inkişaf etdirilməsi və möhkəmləndirilməsində örnək bir nümunəvi modeldir. Bu siyasi kurs həm MDB məkanı ölkələri üçün əsasən də Qafqazda nəinki nümunə, həm də dünya siyasət elmində öyrənilən bir məktəb oldu. Bu kontektsdə Qafqaz regionunda milli dövlətçilik institutunun formalaşmasında, onun inkişaf istiqamətində, dövləti maraqların praqmatikliyində, milli birliyin və milli həmrəyliyin təminatında Ulu öndər Heydər Əliyevin xidmətləri ölçüyə belə gəlmir. Vaxtilə ABŞ Prezidenti Bill Klinton (Heydər Əliyevə müraciətlə) söyləmişdir: “Cənab Prezident, Siz bizə çox lazımsınız. Qafqazda və Mərkəzi Asiya regionunda sülhün və sabitliyin bərqərar olunmasında sizin xidmətlərinizi yüksək qiymətləndiririk”4 və Türkiyənin keçmiş rəhbərlərindən Əhmed Necdet Sezər “Heydər Əliyev bütün Qafqazın sülhün bərqərar olduğu bir məkana çevrilməsi istiqamətində fəaliyyəti ilə də daim xatırlanacaq”5 deyə söyləmişdir. Xalqın tələbi ilə ikinci dəfə hakimiyyətə gələn Ulu öndər 1993-cü ildən başlayaraq Azərbaycanın xarici siyasətini yenidən qurdu. Azərbaycanın strateji maraqlarını bölgədəki dövlətlərin və Qafqazda təsir gücü olan hər bir ölkənin maraqlarını nəzərə alan adaptasiyalı siyasət yürütməyə başladı. 1993-cü ildə Milli Məclisə sədr seçilərkən demişdi: “Azərbaycanın bütün dövlətlərlə gərək bərabər hüquqlu əlaqəsi olsun, Türkiyə, İran, qonşu Gürcüstan, Rusiya, Amerika, Avropa dövlətləri ilə, Ərəbistan, müsəlman dövlətləri, türkdilli dövlətlər, Mərkəzi Asiya dövlətləri Qazaxıstanla da bərabər hüquqlu əlaqələri olmalıdır”6 Hakimiyyətinin ilk illərindən başlayaraq Heydər Əliyev dövlətçilik maraqlarını əsas tutaraq müxtəlif ölkələr, o cümlədən Qafqaz və Azərbaycana yönələn iqtisadi maraq və nüfuz savaşını nəzərə aldı və gənc müstəqil respublikanı dünya dövlətlər birliyində tanıtmağa istiqamət götürdü. Azərbaycanın MDB-yə, GUAM-a daxil olması ilk manevrlərdən oldu. Azərbaycan qonşu Rusiya və Gürcüstanla çoxtərəfli əməkdaşlıq sazişləri bağladı. Ulu Öndər hesab edirdi ki, Gürcüstan yaxın qonşumuz, Avropaya çıxışımız, orada 500-minədək azərbaycanlının yaşaması və Qafqaz kimi regionda sülhün qorunması vacib məsələdir. Professor Əli Həsənov vurğulayır ki, “Heydər Əliyevin xalqı səfərbər edərək öz arxasınca apara bilən lider olması ilə yanaşı, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu kimi yaradıcı şəxsiyyət keyfiyyətləri yenidən bariz şəkildə təcəssüm olundu. Ümummilli lider mürəkkəb xarici-siyasi vəziyyətdə, yeni dünya nizamının tələblərini və geosiyası reallıqları nəzərə almaqla Azərbaycan dövlətinin Milli İnkişaf strategiyasını müəyyənləşdirdi və elmi-siyasi, tarixi cəhətdən əsaslandırdı.”7 1993-cü ildə Azərbaycanın həm müstəqilliyi, həm də dövlət kimi ərazi bütövlüyü, bəlkə də politoloji anlamda desək, “vertikal” və “horizontal” siyasi bölünməyə məruz qala bilərdi. Yəni, ölkənin hüquqları və məsuliyyəti ayrı-ayrı dövlətlərin hökumətləri və müxtəlif tipli beynəlxalq qurumlar arasında bölünə bilərdi. Məhz Qafqaz ölkəsi olan qonşu Ermənistanın Azərbaycana elan olunmamış müharibə və işğal faktoru reallıq idi. Bu yanaşmadan isə E.Toflerin milli dövlətlərin tədricən transmilli korporasiyaların təzyiqi ilə sıxışdırılıb “əriyib itəcəyi” ideyasının ölkədə proqnozlaşdırması da mümkün variant idi. Belə variantda isə ölkəni yalnız böyük dövlət strateqi Heydər Əliyev əzmi qurtardı... Müstəqillik qazandıqdan sonra qarşıda duran vəzifələr ən əsas vəzifə dövlətlərarası münasibətləri tənzimləmək idi və bu əsasda da - ölkənin demokratikləşdirilməsi; bazar iqtisadiyyatına keçidin formalaşdırılması; ictimai-siyasi sabitlik; idarəetmə və hakimiyyətin, ən vacibi isə qanunvericilik bazasının yaradılması mexanizmi idi. Qafqazda dövlətlərarası münasibətlərin tənzimlənməsi, eləcə də digər dövlətlərlə xarici siyasətin qurulması prosesi başlanıldı. Beləliklə də, müstəqillik qazanan Qafqaz ölkəsi olan Azərbaycanda strateji prioritetlər müəyyənləşdirildi. Ulu öndərin keçid mərhələsinin problemlərinin aradan qaldırılması ilə əlaqədar fəaliyyəti bu məsələlərin həlli ilə yanaşı, həm də dünyanın yeni nizamının dərki, onun gedişatı uyğun işin təşkil edilməsi metodologiyası idi. Fenomen strateq bu zaman həm beynəlxalq ölkələrin təcrübəsindən istifadə etməklə, eyni zamanda Qafqazda unikal Azərbaycan təcrübəsi yaradaraq, dövləti qurdu. Bu dövlətin ideoloji sistemi Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün qafqaz xalqlarına mənsub əhalinin minilliklərə gedən tarixinə və dövlətçilik ənənələrinə, müasir gerçəkliyə və sivilizasiyanın inkişaf istiqamətinə söykənir. Ulu Öndər Heydər Əliyev siyasətində xalqların bərabərhüquqluluğu,onların etnik tərkibinə milli fərq qoyulmadan potensialından istifadə olunması, müxtəlif mədəniyyətlərinin uyğunlaşdırılmasına imkan verilmişdi. 4 www/xalqqazet:com/az/new/politics/1356 www/xalqqazet:com/az/new/politics/1356 6 (https://azertag.az/xeber/) 7 Həbibbəyli İ. Heydər Əliyevin dövlətçilik təlimi və müasir dünya. Azərbaycan qəzeti, 05 may 2015. 5 400 Gürcüstanın sabiq Prezidenti Eduard Şevardnadze çox yerində demişdir ki: “Qafqazın müstəqilliyi və azadlığı işində Heydər Əliyev fenomeninin indinin özündə nə qədər böyük rol oynadığını xalq hələ sonra biləcək..... O polad iradəyə malik nadir şəxsiyyətdir”.8 Ulu Öndər Heydər Əliyev strategiyasında mənəviyyat amili də güclü idi. Azərbaycan ənənəvi islam ölkəsi olmasına rəğmən, başqa səmavi dinlərin də fəaliyyətinə şərait verdi. Hal-hazırda da Qafqaz ölkəsi olan Azərbaycanda Bakının mərkəzində erməni kilsəsi tarixi abidə kimi qorunur. Daim milli dəyərlərə, mənəvi adət ənənələrə hörmət qoyan Ulu Öndər müsəlmanların müqəddəs Ramazan, Qurban bayramlarını dövlət səviyyəsi qeyd etdiyi kimi, eləcə də digər dinlərə aid bayramları qeyd edirdi. Bu islahatlar milli dirçəliş, milli oyanış, milli özünüdərk fəlsəfəsinin azərbaycançılıq ideologiyası mətnində vəhdəti idi. Belə ki, Azərbaycan ərazisində bütün vətəndaşlar üçün bu ölkədə yaşamaq üçün münbit zəmin yarandı. Ulu öndərin Qafqazda siyasi və dövləti fəaliyyəti strategiyası çoxmillətli ölkənin xalqlarının milli dövlətçilik haqda istəklərini gerçəkləşdirdi. Bu zəmində də Heydər Əliyev Qafqazda dövlətlərarası münasibətlərdə Azərbaycan vətəndaşlarının, Azərbaycan xalqının və bu ərazidə yaşayan çoxsaylı etniklərin milli dirçəliş fəlsəfi konsepsiyasını formalaşdırdı. Ulu öndər Heydər Əliyev – milli dövlətçilik institutunun siyasi arxitekturasını, siyasi - hüquqi idarəçilik nəzəriyyəsini, dövlətiyaratma siyasi fəlsəfəsini, dünyaya inteqrasiya istiqamətlərinin beynəlxalq əlaqələr strategiyasını müəyyənləşdirdi. Akademik Ramiz Mehdiyevin yazdığı kimi: “... həyatda ən böyük nailiyyət kimi yeni dövlətçilik, müstəqil respublika, yeni Konstitutsiya, əvvəlki heç bir idarəçilik formasına bənzəməyən milli quruculuq yolunun siyasi fəlsəfəsi sonrakı nəsillərə nemət və irs kimi qalır.”9 Bu mənada müstəqil Azərbaycan Ulu öndərin rəhbərliyi ilə modern, dünyəvi, dünya birliyi ilə ikitərəfli və çoxtərəfli beynəlxalq əməkdaşlığa inteqrasiya yolunu tutan suveren və demokratik prosesləri həyata keçirən respublika olaraq tanınmağa başladı. Ulu Öndər 1994-cü il 20 sentyabrda Qafqaza “yeni neft siyasəti” modelini müstəqil Azərbaycanın ilk neft müqaviləsini – “Əsrin kontraktını” imzaladı. Bu müqavilə nəinki ölkədə, Qafqaz regionunda, hətta beynəlxalq enerji strategiyasında “yeni neft siyasətinə” rəvac verdi. Qeyd edək ki, Xəzər hövzəsi dövlətlərin geoiqtisadi maraqlarının toqquşduğu məkandır. Ulu Öndər Heydər Əliyev o dövrdə Dövlət Neft Şirkətinin birinci vitse-prezidenti olan İlham Əliyevi də enerji layihələri ilə bağlı aparılan mürəkkəb müzakirələrə dəvət etdi. Burada əsas vacib məsələ Azərbaycanın milli mənafeyini qoruyaraq, milli və dövlətçilik baxımından bu saziş imzalanarkən, öz milli maraqlarını qoruyub saxlamaq prinsipi və əsasən də Qafqaz bölgəsində dövlətlərarası münasibətlərin yeni əməkdaşlığı idi. Gənc və çevik, diplomatik bacarıqlı İlham Əliyevin isə problemə bələd olması bu əhəmiyyətli müqavilənin müvəffəqiyyətlə başa çatmasına kömək oldu. Beləliklə də, Ulu Öndər Heydər Əliyev Qafqazda beynəlxalq dünya birliyinə inteqrasiyanın təməlini yaratdı. Belə ki, müstəqil Azərbaycan BMT kimi qurumdan sonra, Avropa Şurasının, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının, Davos İqtisadi Forumunun, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının və s. nüfuzlu qurumların üzvlüyünə qəbul olundu. – Ümummilli lider Ermənistanın torpaqlarımıza təcavüzünü Dünyaya bəyan edən, xarici ölkələrdə diaspor və lobbiçilik İnstitutunu formalaşdıran beynəlxalq səviyyəli rəhbər idi. Bu mənada Rusiya prezidenti Vladimir Putin onun haqqında söyləmişdir ki, “O, böyük dövlət xadimi idi... Siyasi nəhəng idi, mən ona sadəcə böyük hörmətlə yanaşmırdım, mən ona məhəbbət bəsləyirdim” deyir, ABŞ-ın sabiq Prezidenti –Bill Klinton isə: Heydər Əliyev haqqında “Qafqazda və Mərkəzi Asiya regionunda sülhün və sabitliyin bərqərar olunmasında xidmətləri yüksəkdir”.10 Türkiyə Prezidenti Rəcəb Təyyub Ərdoğan “Heydər Əliyev təkcə Azərbaycanda deyil, bütün türk dünyasında tanınan və sevilən lider idi. “Bir millət iki dövlət tezisi ona məxsusdur” kimi qiymətləndirirdisə, Fransanın sabiq Prezidenti Jak Şirak “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ətrafında müzakirələr apararkən münaqişənin sülh yolu ilə həllində onun göstərdiyi cəsarəti, müdrikliyi və qətiyyəti yüksək qiymətləndirirəm. Azərbaycanın bəxti onda gətirib ki, bu ölkəyə Prezident Heydər Əliyev kimi böyük siyasi iradəyə, zəngin dövlətçilik təcrübəsinə malik, müdrik, uzaqgörən və nüfuzlu dövlət xadimi rəhbərlik edir" -deyə söyləmişdir.11 Bu və digər çoxsaylı deyimlər də təsdiq edir ki, Ulu Öndər nəinki Qafqazda, həmçinin dünya səviyyəsində qəbul edilən dahi şəxsiyyət, dövlətlərarası münasibətlərdə böyük siyasi məntiqli strateq olmuşdur. – Ulu Öndər milli liderliklə siyasi rəhbərliyi, siyasi liderliklə milli rəhbərliyi inteqrasiya edən fenomen strateqdir. Başdan ayağa unikal siyasətçi, hər bir azərbaycanlının hamisi, dəstəkçisi, güvənən yeri, qüruru öl8 www/xalqqazet:com/az/new/politics/1356 Azertağ.az/xeber/ 94 99 19 10 Femida.az/news/13907. 11 (Femida.az/news/13907). 9 401 kə sərhədlərindən kənarda yaşayan hər bir azərbaycanlının doğması, əzizi idi. Bu onu əbədi dünyaya yola salan milyonların dəfn mərasimində iştirakında, Ümumqafqazın, eləcə də Azərbaycanın hər bir kəndi, qəsəbəsi, rayonu, şəhərində onun adına verilən ehsan məclisləri və oxunan dualarda da özünü əks etdirdi. Ulu öndər ilahidən seçilmişlərin seçilmişi, qüdrətli, öz ölkəsini sevən və “Mən fəxr edirəm ki, azərbaycanlıyam” söyləyən uca insan, siyasi xadim, dövlət qurucusu, qurucu v ə yaradıcı prezident olmuşdur. XX əsrin 70-cı illərindən Qafqaz ölkəsi olan Azərbaycanın dirçəlişi, qurtuluşu, intibahı məhz fenomenal şəxsiyyət Heydər Əliyevin böyüklüyünün məntiqi yekunudur. Cənubi Qafqaz regionunda beynəlxalq nəqliyyat və kommunikasiya dəhlizlərinin şaxələndirilməsi və Azərbaycanın tranzit imkanlarının genişləndirilməsi respublikamızın iqtisadiyyatının gücləndirilməsi və qeyri-neft sektorunun inkişafı strategiyasının əsas göstəriciləridir. Bu kontekstdən, Azərbaycan Avropa-QafqazAsiya Nəqliyyat dəhlizi (TRASECA) lahiyəsi, habelə Şimali-Cənub nəqliyyat dəhlizinin həyata keçirilməsinə aktiv diqqət yönəltmişdi. Həmçinin Azərbaycan Türkiyə və Gürcüstanla geostrateji əhəmiyyətli Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin qurulması da regional əməkdaşlıq formasıdır. – XXI əsrin əvvəlindən isə Qafqazda dövlətlərarası münasibətlərdə qarşılıqlı əməkdaşlığı qoruyan Ulu öndər Heydər Əliyev siyasi kursunun, dövlətçilik İnstitutunun ən layiqli aparıcısı, Qafqaz regionunda Lider Azərbaycanın Prezidenti İlham Əliyevdir. Fikrimizi Azərbaycanın I Vitse-Prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın fikirləri ilə bitirək: “Onun həmyaşıdları Heydər Əliyevin həyat dərslərinin mahiyyətini bu gün də öyrənirlər. Heydər Əliyev – tarix salnaməsinin XX əsr üçün taleyüklü səhifələrinin iştirakçısı, yaradıcısı, aparıcısı, 30 ildən artıq Azərbaycanın məsuliyyətini öz çiyinlərində daşıyan, onu bir dövlət və millət kimi tarixin sınaqlarından çıxaran Vətəndaş, Şəxsiyyət, Liderdir... Vətənin – Azərbaycanın taleyi onun adi insan taleyi ilə əbədi olaraq bağlandı”12 İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Azertağ.az/xeber/ 94 99 19 2. Həsənov Ə. Azərbaycanda keçid dövrü başa çatıb, interaztv.com/poli-tics/24 36 39 3. (Femida.az/news/13907). 4. Həbibbəyli İ. Heydər Əliyevin dövlətçilik təlimi və müasir dünya, Azərbaycan qəzeti, 05 may 2015 5. Mehdiyev R. Azərbaycanda müstəqil dövlətçiliyi yaradan və yaşadan Ümummilli Lider 6. Mirzəzadə R. Akademik R.Mehdiyevin “Yeni dünya nizamı və milli ideya" əsəri siyasi fəlsəfi paradiqmadır,// “Elm və həyat” jurnalı, 2017, may 7. Mirzəzadə R. Siyasət, İnsan Hüququ, Cəmiyyət, Gender, B., Adiloğlu, 2003 8. Vəliyeva S. Azərbaycançılıq milli ideologiya və ədəbi-estetik təlim kimi, B., 2011, 140 s. 9.(https://azertag.az/xeber/) 10.www/xalqqazet:com/az/new/politics/1356 Heydər Əliyev Qafqazda dövlətlərarası münasibətlərin strateqidir Xülasə Məqalədə Qafqazda XX əsrin ikinci yarısında öz siyasi strategiyası ilə Lider olan Heydər Əliyevin dövlətlərarası münasibətlərdə rolundan bəhs olunur. Heydər Əliyevin Qafqaz regionunda həyata keçirtdiyi beynəlxalq layihələrə nəzər yetirilir və Qafqazda münaqişə ocaqlarında olan proseslərdə dövlətlərarası münasibətlərə siyasi nəzər yetirilir. Heydər Əliyevin Qafqazda beynəlxalq dünya birliyinə inteqrasiyanın təməlini qoyması açıqlanır. Гейдар Алиев как стратег межгосударственных отношений на Кавказе Резюме В статье повествуется о роли Гейдара Алиева в межгосударственных отношениях, ставшего лидером благодаря своей политической стратегии на Кавказе во второй половине ХХ века. Указывается на международные проекты, проводимые Гейдаром Алиевым в Кавказском регионе, обращается политическое внимание на межгосударственные отношения в процессах в конфликтных зонах Кавказа. Раскрывается роль Гейдара Алиева на Кавказе в деле заложения основ интеграции в международное сообщество. 12 Mirzəzadə R. Akademik R.Mehdiyevin “Yeni dünya nizamı və milli ideya" əsəri siyasi fəlsəfi paradiqmadır,// “Elm və həyat” jurnalı, may 2017. 402 Heydar Aliyev as a strategist of interstate relations in the Caucasus Summary Тhe article reveals the role of Haydar Aliyev in interstate relations, which became the leader due to his political strategy in the Caucasus in the second half of the twentieth century. Attention is drawn to international projects carried out by Haydar Aliyev in the Caucasus region, political attention is paid to interstate relations in the processes in the conflict zones of the Caucasus. Reveals the role of Haydar Aliyev in creating the foundations of integration to the international community. Musayeva Tünzalə AMEA Fəsəfə İnstitutu, Sosial psixologiya şöbəsinin kiçik elmi işçisi psixoloq_22@mail.ru QLOBALLAŞMA PROSESİNDƏ AZƏRBAYCANDA MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI KOMMUNİKASİYA Açar sözlər: mədəniyyət,ünsiyyət,mədəniyyətlərarası kommunikasiya, cəmiyyət, insan Ключевые слова: культура, коммуникация, межкультурная коммуникация, общество, человек Keywords: culture, communication, intercultural communication, society, human Müasir dövrdə qloballaşan dünyada mədəniyyətlərarası əlaqələr probleminin elmi və sosial əhəmiyyəti yerli mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinin xarakterinin mühüm dəyişiklikləri ilə şərtlənir. Müasir dünyada baş verən etnik birləşmə prosesinin əsası kimi ənənəvi mədəniyyət dəyərləri, etnomüəyyənləşdirici simvollar, etnospesifik formalar və mədəniyyətlərarası qarşılıqlı təsirin üsulları çıxış edir. Bu halda etnik-mədəni əlaqələrin optimal formalarının axtarışı ilə bağlı problemlər ön plana çıxır. Bu gün müxtəlif milli mədəniyyətlərin nümayəndələrinin mədəniyyətlərarası ünsiyyət problemləri ən aktual problemlərdən hesab olunur. Müxtəlif – etnik qruplar arasında davam edən qarşıdurma və ümumi mədəni kontekstdə mədəni anlaşma məsələlərinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Mədəniyyətlərin, mədəniyyətlərarası ünsiyyətin nəticələrinin və onların mexanizmlərinin mahiyyətinin milli spesifikasının öyrənilməsi problemləri də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Beynəlxalq qarşılı əlaqələrin sürətlə inkişaf etdiyi müasir dövrdə mədəniyyətlərarası kommunikasiya özünəməxsus və geniş inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bu kommunikasiyanın səmərəliliyi isə hər bir etnosun milli-mədəni xüsusiyyətlərinin düzgün əks etdirilməsindən asılıdır. Müasir cəmiyyətimizdə kommunikativ proseslərin böyük hissəsi mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın payına düşür. Bu baxımdan Azərbaycanda dil və mədəniyyət, mədəniyyətlərarası kommunikasiya, mədəniyyətlətarası dialoq və multikulturalizm məsələlərinə tədqiqatçıların marağı getdikcə artır. Son bir neçə illərdə respublikamzda “Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forum”unun, “Qloballaşma şəraitində mədəniyyətlərin dialoqu” mövzusunda forum və bu mövzu ilə bağlı keçirilən beynəlxalq tədbirlər Azərbaycanda mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın, mədəniyyətlərarası dialoqun, beynəlxalq mədəni əlaqələrin və multikulturalizmin inkişafını göstərən bariz nümunələrdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2013-cü ildə keçirilən “II Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forum”undakı çıxışında cəmiyyətimizdə mədəniyyətlərarası münasibətlərin, əlaqələrin inkişafına yüksək qiymət verərək bildirmişdir: “Bu Forumun Azərbaycanda keçirilməsi təsadüfi deyildir. Çünki Azərbaycan əsrlər boyu burada yaşayan bütün millətlərin, bütün dinlərin nümayəndələri üçün Vətən olmuşdur. Biz fəxr edirik ki, bu gün də müstəqil Azərbaycan çoxmillətli və çoxkonfessiyalı ölkədir. Burada bütün dinlərin nümayəndələri, bütün millətlər bir ailə kimi sülh, mehribanlıq, qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşayırlar. Bu, bizim böyük sərvətimizdir, böyük üstünlüyümüzdür və hesab edirəm ki, Azərbaycanın uğurlu inkişafında bu amil də öz rolunu oynamışdır.”.1 Kommunikasiya (communication)-latın sözü olub, ünsiyyətdə olmaq, iki və ya daha çox şəxs arasında olan və qarşılıqlı anlaşmaya əsaslanan ünsiyyət, bir şəxsin əldə etdiyi məlumatı başqasına (başqalarına) çatdırması və s. deməkdir.2 İnsan mahiyyət etibarı ilə biri digəri ilə ünsiyyətdə olan varlıqdır. Ünsiyyət insanın sosiuma daxil olması və orada fəaliyyət göstərməsi üçün mühüm vasitədir. İnsanın hər cür fəaliyyətində ünsiyyət zəruri şərt kimi özünü göstərir. Ünsiyyət olmadan insanların birgə fəliyyəti həyata keçirməsi mümkün 1 2 http://www.president.az/ Məhərrəmli Q. Mediada işlənən alınma sözlər. İzahlı lüğət. Bakı, 2008, s. 35 403 deyildir. Ünsiyyətin məqsəd və məzmunundan asılı olaraq onun vəzifələri də müxtəlif ola bilər. Ünsiyyət həmişə hərəkətdə olan dinamik bir proses olduğundan partnyorlar arasında yeni münasibətlər formalaşa bilər. Cəmiyyətin inkişafının ən erkən dövrlərində insanlar biri-birilə əlaqəyaratmaq, birləşmək, ünsiyyətdə olmaq, informasiya toplamaq məqsədi ilə kommunikasiyanın müxtəlif vasitələrindən istifadə etmişlər. Zaman keçdikcə cəmiyyət inkişaf etdikcə, insanların bilik səviyyəsi, ətraf mühiti dərk etmək qabiliyyəti artdıqca, yeni kommunikasiya vasitələri meydana gəlmiş və kommunikasiya bəşər fikrini aktuallaşdırmaq vasitəsinə çevrilmişdir. Qarşılıqlı təsir prosesində insanlar birinin o birinə köməyi, ünsiyyəti, birləşməsi hesabına zənginləşmişlər. İnsanlar özünəməxsus mühitdə yaşayırlar və bu zaman onlar müxtəlif qruplarda, dövlətlərdə və s. birləşirlər. Bu cür birliklərin yaranma səbəbləri isə müxtəlif ola bilər. Birgə yaşamaqla insanlar birgəyaşayış qaydaları yaradır və onları gündəlik fəaliyyətlərində nəzərə alırlar. Müxtəlif cəmiyyətlərdə məişət və davranış oxşarlığı meydana gəlir. Bu zaman sosial quruluşun formalaşmasında milli dil az rol oynamır. Sosial varlıq və həyat “mədəniyyət” anlayışında özünə yer alır. Eyni mədəniyyət və adətən eyni dillə birləşən insan qrupu kimi etnos özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Həmin xüsusiyyətlər xüsusilə etnosun üzvlərinin dilində özünü aydın şəkildə göstərir. Məlum olduğu kimi, mədəniyyət geniş mənada cəmiyyət tərəfindən yaradılmış və cəmiyyətin müəyyən inkişaf səviyyəsini xarakterizə edən maddi və mənəvi dəyərlərin məcmusundan ibarətdir. Bu mənada söhbət cəmiyyətin maddi və mənəvi mədəniyyətindən gedir. Dar mənada isə mədəniyyət anlayışı insanların mənəvi həyat səviyyəsinə aid edilir. Bununla yanaşı olaraq mövcud elmi ədəbiyyatda mədəniyyətlərarası kommunikasiya sisteminin, daha doğrusu insanlar arasında informasiya mübadiləsinin müxtəlif variantlarına və bu fərqlərin insanların bir-birini anlaması və qavramasına necə təsir etməsi ilə bağlı faktlara rast gəlmək mümkündür. Sosial psixoloqların qeyd etdikləri kimi, informasiya mübadiləsinin nəticəsi kimi kommunikativ təsir yalnız o zaman mümkün olur ki, kommunikator və resipient eyni və ya oxşar kodlaşdırma və dekodlaşdırma sisteminə yiyələnmiş olsun. Bununla belə kommunikasiya prosesində müxtəlif mədəniyyət nümayəndələrinin eyni dildə danışarkan belə bir-birilərini anlamamaları onunla bağlı olur ki, “mətnin anlaşılması təkcə dil bilməyi deyil, eyni zamanda aləmi bilməyi də tələb edir”. Ayrı-ayrı sözlər haqqında bilik olsa da, lakin mədəniyyət realiləri haqqında məlumatın olmaması, mətnin tam anlaşılmamasına səbəb ola bilər.3 Mədəniyyətlərarası kommunikasiya dedikdə müxtəlif mədəniyyətlərin nümayəndələri arasında ünsiyyət və əlaqə nəzərədə tutulur. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya termini elmi sosial-mədəni anlayış kimi ilk dəfə olaraq XX əsrin ortalarında Amerika antropoloqları E.T. Holl və D.Traqer tərəfindən işlənilmişdir. Onların 1954-cü ildə çap olunan“Mədəniyyət kommunikasiya kimi”(Culture as communication) adlı əsərində ilk dəfə "mədəniyyətlərarası kommunikasiya" termini tətbiq olunmuşdur. Müəlliflər empirik tədqiqatlar zamanı sübut etmişdirlər ki, məhz "mədəniyyətlərarası kommunikasiya" insan münasibətlərinin və mədəniyyətlərarası qarşılıqlı əlaqənin əsasını təşkil edir. Onlar kommunikasiyanı hər bir insanın ətraf mühitə uğurla uyğunlaşması üçün ideal bir məqsəd kimi dəyərləndirirdilər. Edvard Holun fikrincə, mədəniyyət ünsiyyət, ünsiyyət də mədəniyyətdir. O, öz araşdırmalarında göstərir ki, ABŞ-da bir kişi tanımadığı digər kişi ilə söhbət edərkən aralarındakı məsafə təqribən 0.5 metr olur. Əgər kişi tanımadığı qadınla söhbət edirsə, bu məsafə bir az da artır. Kişilərin arasındakı çox yaxın məsafə aralarındakı aqressivliyə işarədir. Lakin Latın Amerikası və Orta Şərq ölkələrində insanların çox yaxın məsafədə söhbət etməsi daha rahat hesab olunur.4 Mədəniyyətlərarası kommunikasiya fəal inkişaf edən, cəmiyyət tərəfindən tələb olunan nəzəri və tətbiqi elmi istiqamətdir. O, müxtəlif mədəniyyət nümayəndələrinin ünsiyyət prosesi, mədəniyyətlərarası qarşılıqlı əlaqə proseslərinin elmi tədqiqat sahəsidir. Müasir cəmiyyət kommunikativ məkandır, informasiyanın üsul və vasitələrinin verilməsi, kommunikasiya subyektlərinin tipləri və kommunikativ prosesin həyata keçirilmə şəraiti ilə səciyyələnir. İnsanlar arasındakı münasibətlər bu və ya digər mədəniyyətdə mövcud olan normalarla müəyyən edilir, bu da insan təfəkkürünün formalaşmasına, davranış xarakterinə və informasiyanın qavranılmasına, şəxsiyyətlərarası münasibətlərə təsir göstərir. Buna görə də məhz mədəniyyətlərarası kommunikasiya mədəniyyətlər arasındakı fərqlərə əsaslanaraq, mədəniyyət normaları arasındakı fərqləri aradan qaldırmağa kömək edən dəyərlər sistemini işləyib hazırlayır.5 Mədəniyyətlərarası kommunikasiya iki və daha çox müxtəlif mədəniyyətlərin əlaqəsi prosesində informasiya mübadiləsi və mədəni sərvətlərin, qarşılıqlı əlaqələrin yaranmasına xidmət edir. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya insanları cəmiyyətin mənəvi dəyərlərinə qovuşdurur. Qloballaşan dünayada mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın fəaliyyə tsahəsi sürətlə genişlənməklə, daha intensiv xarakter alır. Həmçinin mədəniyyətlərarası kommunikasiya ölkələr, dövlətlər və millətlər arasında beynəlxalqəlaqələrin genişlənməsində, davamlı və ardıcıl xarakter almasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya mədəniyyətlərin zənginləşməsinə səbəb olmaqla, xalqlar ara3 Həmzəyev M.Ə. S.F.Əmiraslanova. Ünsiyyətin psixologiyası. Bakı, 2007, s.131 Садохин А.П. Введение в теорию межкультурной коммуникации. М.: Высшая школа, 2005, s. 86 5 Там же, с. 93 4 404 sında dostluq və qardaşlıq əlaqələrinin möhkəmlənməsində, ayrı-ayrı mədəniyyətlərin birləşərək, zənginləşərək, ümumbəşəri mədəniyyətə qovuşmasında mühüm amilə çevrilir. Mədəniyyətlərarası ünsiyyət zamanı kommunikasiya vasitələrindən necə istifadə etmələrində mədəniyyətlər arasında əsaslı fərq mövcuddur. İndividualist qərb mədəniyyəti nümayəndələri öz diqqətlərini ən çox məlumatın məzmununa yönəldirlər. Bu cür mədəniyyət nümayəndələri üçün informasiya mübadiləsinin koqnitiv üslubu xarakterik haldır. Qrup daxilində fərqlənmək və “cəmiyyətdə özlərini göstərmək üçün” onlar öz nitq vərdişlərini inkişaf etdirməyə çalışırlar. Yüksək kontekstli mədəniyyətə malik olan insanlar informasiyanın ötürülməsi zamanı məlumatın kontekstinə, ünsiyyətin kiminlə və hansı şəraitdə baş verməsinə diqqət yetirirlər. Aparılmış tədqiqatlar göstərmişdir ki, ünsiyyət prosesində ekspressiv davranışla mədəniyyətin qarşılıqlı təsiri də özünəməxsus rol oynayır. Bir sıra kulturantopoloqlar, o cümlədən Amerika antropoloqu M.Mid çoxlu faktlar aşkara çıxarmışlar ki, bu faktlara görə müxtəlif mədəniyyət nümayəndələri arasında ekspressiv davranışa, həmçinin mimikalarına görə bir–birindən fərqlənirlər. Onların fikrincə, aşkara çıxarılmış fərqlər göstərir ki, mimika da insanların sosiallaşması prosesində əldə etdiyi dildir. Etnopsixologiya sahəsində tədqiqat aparan mütəxəssislər isə belə qənaətə gəlmişdilər ki, hər bir mədəniyyətin nümayəndələri tərəfindən üzün ekspressiv ifadəsini əks etdirən qaydaları, formaları işlənmiş və nəsildən-nəsilə ötürülmüşdür. Bunlardan hansının öz mahiyyətinə görə universal olması və onlardan müvafiq şəraitdə istifadə etməyin mümkünlüyü, hansından isə istifadə edilməməsini, universal xarakter daşımamasını, başqa sözlə gizlədilməsinin zəruriliyi müəyyənləşdirilmişdir. Mütəxəssislər bu cəhəti “emosiyaların göstərilməsinin mədəni şərtlənən qaydası” adlandırmışlar (Ekman və Frizen).6 Mədəniyyətlərarası kommunikasiya müxtəlif mədəniyyətli cəmiyyətlərin siyasi, sosial, mədəni və iqtisadi inteqrasiyasına və birləşməsinə imkan yaradır. O, bərabərlik, insan ləyaqəti və ümumi məqsəd düşüncəsinin yaranmasına kömək edir. O, müxtəlif dünyagörüşü və təcrübələrin dərin anlaşılması prosesini təbliğ etdirmək, əməkdaşlığı və iş birliyini (və ya seçim azadlığını) genişləndirmək, şəxsi inkişafa və transformasiyaya şərait yaratmaq və başqasına qarşı dözümlülük və ehtiramı inkişaf etdirmək məqsədi daşıyır. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya, insan hüquqları, demokratiya, hüquq normalarına hörmətin artırılmasını özündə birləşdirən səlahiyyətləri çərçivəsində müxtəlif məqsədlərə xidmət edə bilər. Bu, heç kəsi təcrid etməyən və özünə yad saymayan çoxtərkibli cəmiyyətlərin əsas xüsusiyyətidir. Bu, eyni zamanda, çox güclü barışıq və vasitəçilik əlamətidir: mədəni kəsişmə xətlərinə tənqidi və yaradıcı yanaşma vasitəsilə o, sosial bağlılıq və inteqrasiyanın gücləndirilməsi zamanı müşahidə oluna biləcək sosial parçalanma və təhlükəsizliklə bağlı narahatçılığı ifadə edir. Seçim və özünü ifadə etmə azadlığı, bərabərlik, dözümlülük və insan ləyaqətinə qarşı hörmət bu mətnin aparıcı prinsipləri sırasındadır. Uğurlu mədəniyyətlərarası kommunikasiya obyektivlik, dialoqda iştirak etmək və başqalarının öz mövqelərini bildirmələrinə şərait yaratmaq istəyi, münaqişələri sülh yolu ilə həll etmə bacarığıvə başqalarının tutarlı arqumentlərinin tanınması da daxil olmaqla, demokratikmədəniyyətdən bəhrələnən müxtəlif yanaşmalara ehtiyac duyur. Hazırki geosiyasi vəziyyət hərdən bir-birinin dəyəri əsasında qohumluqtəşkil edən iqtisadi və siyasi mənfəət uğrunda rəqiblik edən qarşılıqlı müstəsna sivilizasiyalardan biri kimi təsvir olunur. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya anlamı belə bir ideologiyadan başlanğıc götürən qeyriməhsuldar qarşıdurma və stereotiplərin öhdəsindən gəlməyə yardım edə bilər, çünki o qeyd edir ki, miqrasiya, artan qarşılıqlı müstəqillik və beynəlxalq mətbuat və internet kimi yeni kommunikasiya xidmətlərinə asan çıxış ilə müşahidə olunan qlobal mühitdə mədəni mənsubiyyətlər kifayət dərəcədə mürəkkəbdirlər, onlar digər müxtəlif mənbələrdən bir çox elementləri özlərində birləşdirir və bir-birilərini qismən tamamlayırlar. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya ruhu ilə ilhamlanmış beynəlxalq münasibətlər bu yenişərtlərə tam cavab verir. Bununla da, mədəniyyətlərarası kommunikasiya konfliktlərin qarşısının alınması və onların həlli yollarının tapılmasına töhfələr verə və ictimai inamın yenidən formalaşması və nizamlanmasına dəstək ola bilər.7 Bu gün Azərbaycan dövlətinin həyata keçirdiyi məqsədyönlü siyasət nəticəsində ölkəmiz dünyanın mədəniyyət və mədəniyyətlərarası dialoq mərkəzlərindən birinə çevrilib. Bu siyasətin nəticəsi olaraq xalqımızın çoxəsrlik tolerant və mehriban birgəyaşama mədəniyyəti dünya sivilizasiyaları arasında münasibətlərin tənzimlənməsinə və inkişafına töhfə verməkdədir. Cəmiyyət həyatında vacib sayılan mədəniyyətlərarası ünsiyyət bu gün də qlobal mühitdə üstünlüyünü saxlamaqdadır. Son dövrlər millətlərin və xalqların həyat və yaşam fəlsəfəsini mədəniyyətlərin və geniş coğrafi ərazidə yaşayan xalqların birgəyaşama fəlsəfəsi əvəz edir. Xalqlar bir-birinin varlığını qəbul etməli, bir-birinə hörmətlə yanaşmalı və müasir dünyanın birgəyaşayış prinsiplərinin məsuliyyətini anlamalıdırlar. Belə bir situasiyada son illərdə dünya xalqları arasında mədəniyyətlərarası ünsiyyətin təşviqi və inkişafında Azərbaycan mühüm rol oynamaqdadır. Real coğrafi və geomədəni imkanlara malik olan Azərbaycan müxtəlif etnosların və millətlərin, fərqli dinlərə sitayiş edən insanların tarixən mehriban dostluq və qardaşlıq şəraitində yaşadığı tolerant bir ölkədir. Son illər mədəniyyətlər və sivi6 7 Həmzəyev M.Ə. S.F.Əmiraslanova. Ünsiyyətin psixologiyası. Bakı, 2007, s. 134 Садохин А.П. Введение в теорию межкультурной коммуникации. c. 84 405 lizasiyalararası dialoq istiqamətində keçirilmiş beynəlxalq tədbirlərin statistikasına və coğrafiyasına diqqət yetirsək aydın şəkildə görərik ki, bu sahədə təşəbbüslərin çox böyük əksəriyyəti artıq beynəlxalq aləmdə müxtəlif mədəniyyətlərin qovuşduğu məkan statusu qazanmış Azərbaycan tərəfdən gəlmişdir. Müasir Azərbaycan cəmiyyətində müxtəlif mədəniyyətlərə məxsus olan insanlar günü-gündən daha çox əlaqələr qururlar. Bu isə öz növbəsində beynəlxalq mədəni əlaqələrin inkişafına böyük təsir göstərir. Ünsiyyət üzrə mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, bizim ünsiyyətimizin ¾ hissəsi qeyri-verbal davranışlarımız vasitəsilə həyata keçir. Mədəniyyətimiz doğuluşdan bütün ömrümüz boyunca bizimlə addımlayır. Hansı jestlərin qəbul olunan, hansıların qəbul olunmaz olduğu, insanlarla söhbət zamanı arada olan məsafə və s. insanların daşıyıcısı olduğu mədəniyyətlərə görə dəyişir. Fərqli mədəniyyətlərdən olan insanlarla müvəffəqiyyətli ünsiyyət qurmaq üçün təkcə onların dillərini öyrənmək kifayət etmir. Mədəniyyətlərarası ünsiyyət zamanı bir-birlərinin dillərini başa düşmələrinə baxmayaraq, onlar bir-birinin davranışlarını başa düşmür və günahlandırmağa başlayırlar. Hər hansı sözü və ya ifadəni işlətmək utanc gətirə bilər, ünsiyyətdə olduğunuz insan yazılmamış mədəniyyət qaydalarını pozar, bu da xoşagəlməz hallarla nəticələnə bilər. Fərqli mədəniyyətlərdən olan insanların bizim davranışlarımızı necə başa düşdüyünü bilmək çox vacibdir. Bir ölkənin dilini, tarixini, adət-ənənələrini öyrənmək sadəcə ilk addımdır. Bunlarla bərabər, ölkənin qeyri-verbal dilini də öyrənmək olduqca əhəmiyyətlidir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. http://www.president.az/ 2. Məhərrəmli. Q. Mediada işlənən alınma sözlər. İzahlı lüğət. Bakı, 2008. 3. Həmzəyev M.Ə, S.F.Əmiraslanova. Ünsiyyətin psixologiyası. Bakı, 2007. 4. Садохин А.П. Введение в теорию межкультурной коммуникации. М.: Высшая школа, 2005. 5. Bayramov Ə.S, Ə.Ə.Əlizadə. Sosial psixologiya. Bakı, 2003. 6. Викулова Л. Г. Основы межкультурной коммуникации: практикум / под ред. - М.: АСТ: АСТ Москва: Восток-Запад, 2008. Qloballaşma prosesində Azərbaycanda mədəniyyətlərarası kommunikasiya Xülasə Məqalədə mədəniyyətlərarası kommunikasiya problemi təhlil olunur. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya fəal inkişaf edən, cəmiyyət tərəfindən tələb olunan nəzəri və tətbiqi elmi istiqamətdir. O, müxtəlif mədəniyyət nümayəndələrinin ünsiyyət prosesi, mədəniyyətlərarası qarşılıqlı əlaqə proseslərinin elmi tədqiqat sahəsidir. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya müxtəlif mədəniyyətli cəmiyyətlərin siyasi, sosial, mədəni və iqtisadi inteqrasiyasına və birləşməsinə imkan yaradır. O, bərabərlik, insan ləyaqəti və ümumi məqsəd düşüncəsinin yaranmasına kömək edir. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya iki və daha çox müxtəlif mədəniyyətlərin əlaqəsi prosesində informasiya mübadiləsi və mədəni sərvətlərin, qarşılıqlı əlaqələrin yaranmasına xidmət edir. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya insanları cəmiyyətin mənəvi dəyərlərinə qovuşdurur. Qloballaşan dünayada mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın fəaliyyət sahəsi sürətlə genişlənməklə, daha intensiv xarakter alır. Həmçinin mədəniyyətlərarası kommunikasiya ölkələr, dövlətlər və millətlər arasında beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsində, davamlı və ardıcıl xarakter almasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Межкультурная коммуникация в процессе глобализации в Aзербайджане Pезюме В статье рассматривается проблема межкультурной коммуникации. Межкультурная коммуникация — это связь и общение между представителями различных культур, что предполагает как непосредственные контакты между людьми и их общностями, так и опосредованные формы коммуникации, такие как язык, речь, письменность. Как отдельный человек не может нормально существовать в изоляции от других людей, так и ни одна культура не способна полноценно функционировать в изоляции от культурных достижений других народов. В процессе своей жизнедеятельности они вынуждены постоянно обращаться или к своему прошлому, или к опыту других культур. В настоящее время практически нет совершенно изолированных от мира культурных общностей, кроме небольших племен. Сегодня любой народ открыт для восприятия чужого культурного опыта и одновременно сам готов делиться с другими народами продуктами собственной культуры. Это обращение к культурам других народов получило наименование «взаимодействие культур» или «межкультурная коммуникация». Научно-технический прогресс и усилия разумной, миролюбивой части человечества открывают все новые возможности, виды и формы общения, главным условием эффективности которых является взаимопонимание, диалог культур, терпимость и уважение к культуре партнеров по коммуникации. 406 Intercultural communication in the process of globalization in Azerbaijan Summary The article investigated problems of intercultural communication. Intercultural communication as provided communication and communication between people of different cultures. Intercultural communication, actively developing, theoretical and applied scientific direction is required by the society. The process of communication, intercultural interaction of representatives of different cultures, he is a field of scientific research. Communicative space, information and communication process, communication means and methods of the type is characterized with the conditions of modern society is. Defines the nature of perception, behavior, interpersonal relationships and the norms that existed in this and other cultural relations between people, and it affects the formation of the human mind to. Therefore, it is based on the norms of culture and intercultural communication gap between cultures, which helps to eliminate the difference between the value systems design. Mustafayev Radif AMEA Fəlsəfə İnstitutunun böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru hradif@mail.ru QAFQAZDA DÖVLƏTLƏRARASI MÜNAQİŞƏLƏRİN MAHİYYƏTİNDƏ DURAN AMİLLƏRDƏN BİRİ KİMİ M.Ə.RƏSULZADƏNİN MİLLƏTÇİLİK FƏLSƏFƏSİNƏ MÜNASİBƏT Açar sözlər: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, M.Ə.Rəsulzadə, millət, milliyyətçilik, millətçilik, istiqlal, Milli birlik, liberalizm, kommunizm Ключевые слова: Азербайджанская Демократическая Республика, М.Э.Расулзаде, нация, национализм, шовинизм, независимость, Национальноге единство, либерализм, коммунизм Keywords: Azerbaijan Democratic Republic, M.E.Rasulzade, nation, nationalism, chouvinism, independence, National unity, liberalism, communism 2018-ci il Azərbaycan Respublikasında dövlətçilik tarixində və bütövlükdə müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi qeyd edilməkdədir. Əlbəttə bu haqda düşünərkən istər-istəməz Azərbaycanın fədakar övladları, canını və qanını müstəqil dövlətin istiqlalı uğrunda qurban vermiş minlərlə insanın xatirəsi göz önündə canlanır. Onların sırasında AXC-nin qurucularından biri kimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin şəxsiyyətini anmaq, onun günümüzdə belə əhəmiyyətini itirməyən çoxaspektli irsinə diqqət edib keçən əsrdə Azərbaycanın müstəqilliyi naminə nümayiş etdirdiyi mübarizəsini qeyd etmək olduqca qürurvericidir. Amma əsrlər boyu bir-çox oğul və qızlarımızın azadlıq mücadiləsinin qarşısı kəsilərək müstəqillik sevdaları zor gücünə boğulduğutək, M.Ə.Rəsulzadə dühası da hələ sağlığında belə panislamizm, pantürkizm və ya milliyyətçilik iftiraları ilə damğalanmış şəxsiyyətlər sırasındadır. Bunun heç də belə olmadığını əsaslandırmaq üçün yalnız bu istiqlal carçısının baxışlarına yenidən müraciət edib onun millətçilik fəlsəfəsinə diqqət çəkmək kifayətdir. Bu məqsədlə də biz, M.Ə.Rəsulzadə irsinin yekunlarını özündə əks etdirmiş və vəfatından 23 il sonra Ankarada nəşr olunmuş “Milli təsanüd” (Milli birlik) adlı kitabına müraciət edib, fikrimizcə, hələ də bütövlükdə barəsində aydın təsəvvürlərin belə olmadığı, amma izah edilməsində kifayət qədər yanlışlıqlara yol verilmiş və çox təəssüflər ki, Qafqaz regionunda bütün münaqişələrin ayrılmaz tərkib hissəsi olan millətçilik probleminə aydınlıq gətirmək niyyətindəyik. Onu da qeyd edək ki, təkcə bu əsər M.Ə.Rəsulzadə ideallarının necə dərin elmi və fəlsəfi əsaslara malik olduğundan xəbər verməklə yanaşı, qarşımızda müəllifin möhtəşəm milli ideoloq, vətəninə, millətinə cani dildən bağlı şəxsiyyət obrazını bütün dolğunluğu ilə əyaniləşdirməkdədir. Bildiyimiz kimi, fəaliyyət və ideallarının ana qayəsini azadlıq, sosial ədalət, bərabərlik ideyaları təşkil etmiş M.Ə.Rəsulzadə həmişə axtarışlarda olmuşdur. Bu baxımdan sosial-demokrat baxışlarının müəyyən inkişaf mərhələləri keçmiş ictimai-siyasi xadim sözügedən əsərində yekun qənaətini ifadə edərək yazır ki, “Liberal dövlət (oxu, anqlo-sakson liberalizmi – R.M.) şəxsən öz sisteminin məhsulu olan kapitalizmin doğurduğu böhranla mücadilədə acizdir”.1 Kapitalizmlə mübarizədə millətsiz və milli dövlətsiz, yalnız sinfi yanaşma ilə proletariata istinad edən sosialist, daha doğrusu bolşevik mücadiləsini də doğru hesab etməyən M.Ə.Rəsulzadə belə bir nəticəyə gəlir ki, “Nə fərdi hürriyyətlə şəxsi mülkiyyətin mütləqiyyətindən doğan kapitalist anarxiyası ilə sərmayə istibdadı, nə də insanları mənliyindən çıxararaq bir kölə və maşın halına gə1 Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Milli birlik. Tərtibçi və elmi redaktor: Türkel Y., Bakı: Çıraq nəşriyyatı, 2009, 176 s., s.25 407 tirən kommunizm (oxu, bolşevizm – R.M.) əsarəti! Nə mütləq liberalizm, nə də mütləq kollektivizm! O halda: İkisini təlif (uzlaşdıran) edən solidarizm – təsanüd”.2 Təsanüdçülüyün, başqa sözlə birliyin və ya solidarizmin əsasında isə M.Ə.Rəsulzadəyə görə “...hürriyyət, şəxsi təşəbbüs və mülkiyyət əsasları bakidir”.3 Amma yenə də liberalizmdən fərqli olaraq “Bu sistemdə (təsanüdçülükdə, milli birlikdə - R.M.) hürriyyət də, mülkiyyət də mütləq deyil məşrutdurlar (şərti). Şərti isə ümuminin mənfəəti və dövlətlə millətin salamatlığıdır”.4 Göründüyütək özünün kommunitarist mövqeyi ilə M.Ə.Rəsulzadə dövlətin bütövlükdə liberalizmdə başa düşüldüyü kimi cəmiyyətdə sadəcə polis və məhkəmə rolunda çıxış etməsi ilə razılaşmayıb fikrincə, “Solidarizmdə ..., dövlət millətin təmsilçisi və cəmiyyətdəki münasibətlərin nizamlayıcısıdır”.5 Bu cür dövlət isə, M.Ə.Rəsulzadəyə görə, yalnız solidarizmlə “...hürriyyət və mülkiyyət müəssisələrində qoyulur təbii təşəbbüs və irəliləmə həmlələrini zədələmədən, kapitalizmin liberal sistemində ümumi mənfəət zərərinə işləyən ifratların önünə keçmək vəzifəsini” daşımış olur.6 Beləliklə də, “Sinifləri əsas olaraq alan kommunizm kimi, fərdləri nəzəri etibara alan liberalizm dəxi kosmopolit və internasionaldır, solidarizm isə millidir”.7 Başqa sözlə, “Liberalizm (oxu, anqlo-sakson liberalizmi – R.M.) mədəniyyətin ruhunu fərdin yaradıcı eqoizmində görür. Kommunizm (oxu, bolşevizm – R.M.) isə bunu sinfi eqoizm ilə təbdil edər (dəyişdirir)”.8 Bunlardan solidarizmin fərqli olduğunu bildirən M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, “...solidarizm (oxu, milli birlik – R.M.) isə mədəniyyəti fərd eqoizmilə cəmiyyət mənfəətləri arasındakı ahəngdən ibarət bilir”.9 Üstəlik, M.Ə.Rəsulzadəyə görə, “Liberal cəmiyyətdə qeyri (sini – R.M.) düşünmək [alturizm] qəhrəmanlıqdır. Solidarizmdə isə bu bir vəzifədir”.10 Həqiqətən də, nəyin bahasına olursa-olsun yalnız varlanmağı, maddi və mənəvi sərvətləri qəsb etməyi hədəf seçmiş günümüzün anqlo-sakson liberalizmində nəinki Özgə, Yad olanların, eləcə də, eyni bir cəmiyyətə aid başqalarının maraqlarını nəzərə almaq heç də həmişə həyata keçirilmir. Halbuki, bunu bir vəzifə sayan M.Ə.Rəsulzadə özünün solidarizm və ya başqa sözlə deyilərsə, milli birlik ideyası ilə bunun həyata keçirilməsi idealını irəli sürmüşdür. Bu idealından çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə vurğulayır ki, “Kültür və tarix bağları ilə mənəvi birlik təşkil edən bir millətin fərdləri, topluluğun ortaq mənfəətlərini qorumaq üçün öz şəxsi hırs (sonsuz arzu) və mənfəətlərini hüdudlandırmaq məcburiyyətindədirlər”.11 Dövlət isə, M.Ə.Rəsulzadəyə görə, cəmiyyətin mənfəət və maraqlarını təmsil etməlidir. Çünki, “Fərdin mənəvi mənliyini təşkil edən ortaqlı bütün qiymətlərin qaynağı milli cəmiyyət, onu təmsil edən də dövlətdir”.12 Fərdi maraq və mənfəətlərə gəldikdə isə, M.Ə.Rəsulzadə özünün təbiri ilə desək, “Hürr və kamil insan olmaq fəziləti”nə sahib şəxsiyyət kimi qeyd edir ki, “Fərd, digər fərdlərlə ortaq olduğu bu mənəvi mənliklə özünə məxsus mənfəətlərdən ibarət maddi mənlik arasında ixtilaf çıxınca, maddiliyini mənəviliyinə fəda etmək məcburiyyətindədir”.13 Belə ki, M.Ə.Rəsulzadənin qənaətinə görə, “Dövlətlər, millətlər və cəmiyyətlər ancaq “canlarını canlarına fəda edə bilən” bu kimi əzaya (üzvlərə) malik olduqları zaman paydar (uzunömürlü, davamlı) ola bilirlər”.14 Onun üstünlük verdiyi bu “milli təsanüd sistemi”ni səciyyələndirən başlıca anlayış isə, heç şübhəsiz ki, Millət məfhumudur. M.Ə.Rəsulzadə “Milli birlik” əsərinin “Millət olmaq əzmi” adlı başlığı altında yazır ki, dilimizdə millət anlamını ifadə edən milliyyət və millət sözləri vardır. “Bunlardan birincisi (milliyyət – R.M.) lisani (dil), dini, irqi, qövmi, tarixi, coğrafi, iqtisadi və siyasi amillərin təsiri ilə meydana gələn etnik bir topluluğu ifadə edər”- qeyd etmiş M.Ə.Rəsulzadə bildirir ki, “İkincisi (millət-R.M.) isə bu topluluqda doğan ümumi bir iradəni anladır”.15 O, İtaliyanın respublika və demokratiya tarixində görkəmli yer tutmuş Cuzeppe Madziniyə (1805-1872) və məşhur sosioloq Emil Dürkheymə (1858-1917) istinad edərək birinciyə görə: “torpağın, mənşəyin, əxlaq ilə adətlərin və lisanın (dilin – R.M.) birliyindən dolayı, həyatında və ictimai vicdanında anlaşma və ortaqlıq yaratmış bir insan topluluğuna”, ikincisinin isə, “Etnik amillər və yaxud sadəcə tarixi səbəblərlə eyni qanunlar altında yaşamaq və tək bir dövlət qurmaq istəyən insan topluluğuna millət deyil”diyi- 2 Yenə orada, s. 26 Yenə orada, s. 27 4 Yenə orada, s. 27 5 Yenə orada, s. 27 6 Yenə orada, s. 27 7 Yenə orada, s. 27 8 Yenə orada, s. 27 9 Yenə orada, s. 27 10 Yenə orada, s. 27 11 Yenə orada, s. 28 12 Yenə orada, s. 28 13 Yenə orada, s. 28 14 Yenə orada, s. 28 15 Yenə orada, s. 29 3 408 ni qeyd edir.16 E.Dürkheymin milləti kollektiv iradətək, bu iradənin dövlət qurmağa artıq bir prinsip olduğunu xatırladaraq M.Ə.Rəsulzadə, C.Madzininin verdiyi təriflə onun tərifi arasında aşağıdakı fərqləri ümumiləşdirmişdir: “...birincisində (C.Madzininin tərifində - R.M.) millət ünsüri və tarixi bir olaydır [vaqeə]. İkincisində (E.Dürkheymin tərifində - R.M.) isə millət ictimai və idari bir hadisədir. Ötəkində millətin oluş seyri anladılır, bərikində millət bir “prinsip” kimi göstərilmişdir. O, rüşeymdir, bu – cocuqdur. O ağacdır, bu – meyvədir. O, anadır, bu – yavrudur. O, milliyyətdir – bu millətdir”.17 Göründüyü kimi, M.Ə.Rəsulzadə iki fikir və elm nəhənginin müddəlarına istinad edərək milliyyətin təbii şəkildə insan birliyinə aid edildiyi halda, millətin daha sonra bunun əsasında meydana çıxan bir hadisə olduğunu aşkarlayır. O, qeyd edir ki, “Lisanları, adətləri, tarixləri, dinləri, vətənləri və s. bir olan insanlar bir milliyyət təşkil edərlər, fəqət, bir milliyyətin millət halına keçməsi ümumi şüur və kollektiv [məşəri] iradənin təəssüsünə (quruculuğuna, təsis edilməsinə - R.M.) bağlıdır”.18 Bu isə, M.Ə.Rəsulzadəyə görə “ictimai hafizə”ni, bizsə deyərdik ki, “milli şüur”u formalaşdıran orqanın təşəkkülü ilə meydana çıxır. M.Ə.Rəsulzadə qeyd edir ki, “Bu orqan müxtəlif zamanlara görə dəyişir”.19 Halbuki, bu orqanın olmadığı və deməli, millət anlayışının da mövcud olmadığı “Orta çağlarda bu vəzifəni feodal zümrə görür, milliyyətin sosial həyat və gələnəklərini qeyd və zəbt edən (saxlayan, yaşadan) “hafizə” (ictimai şüur – R.M.) xan sarayları ilə şövalye (dərəbəy, feodal) qalalarından ibarət olub qalırdı”.20 Ancaq elə M.Ə.Rəsulzadənin bildirdiyitək “Zamanın dəyişməsilə, təbii olaraq bu orqan (ictimai şüur – R.M.) da dəyişdi”.21 Yəni, burjuaziyanın meydana çıxması ilə feodalizm quruluşu dağılaraq “Mənəviyyat mərkəzi “qala”lardan şəhərlərə keçdi. Şəhərlərdə yetişən münəvvər zümrə (aydınlar – R.M.) millətin şüurunu tərbiyə və iradəsini təmsil edən bir sinif halına gəldi”.22 Nəticədə, “Bunların (burjuaziyanın – R.M.) sayəsində mənliyini tərk edən milliyyət topluluğu bir millət olmaq əzminə gəldi”. 23 Bir daha Vətən nisgilini xatırladan M.Ə.Rəsulzadə 1918-ci il hadisələrinə işarə edərək vurğulayır ki, “Demokratik Azərbaycan topluluğunda bu millət olmaq iradəsi, sözün əsrimizdəki mədəni mənası ilə 28 may istiqlal hadisəsi və bəyannaməsilə təəssüs (yarandı) etdi. 32 ildən (buradan təxmin etmək olar ki, M.Ə.Rəsulzadə sözügedən əsərini 1952-53-cü illərdə qələmə almışdır – R.M.) bəri dünya tarixinin ən qorxunc bir istilası (bolşevizm – R.M.) altında bulunmasına, ən amansız totalitar bir rejimin (stalinizmin – R.M.) məhkumu olmasına rəğmən, Azərbaycan topluluğu bu iradəyə sadiq qaldığını hər fürsətdə izhar etməkdə, milliyyət dövründən çıxaraq millət olduğunu, 28 may fikrinə bağlılığını hər vasitə ilə isbat etməkdədir”.24 Buradan da göründüyü tək, M.Ə.Rəsulzadənin faşist Almaniyası ilə əməkdaşlığını əldə rəhbər tutaraq onun mövcudluğunu arxa plana atmaq istəyənlərə dahi şəxsiyyət elə özü cavab verərək bütün bunların millət adına və ən başlıcası azad Azərbaycan naminə etdiyini bir daha anlamış oluruq. Əlbəttə, keçmiş Sovet vətəndaşı kimi M.Ə.Rəsulzadəni və Cümhuriyyətin “Prometey” hərəkatına qoşulmuş digər nümayəndələrini qınamaq istəsək belə, yenə də müstəqil Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıtək onların bu istiqlal coşqusunu və fədakarlıqlarını dəyərləndirməyə bilmərik. Axı həqiqətən də, biz, M.Ə.Rəsulzadənin qeyd etdiyi kimi, milliyyət və ya etnik birlik olmaqdan çıxıb tariximizdə ilk dəfə müstəqil bir millətin nümayəndəsi olmuşuq. Və çox güman ki, Azərbaycan xalqının 1918-1920 –ci illərdə fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti kimi milli bir dövləti olmasaydı, bəlkə də bizlər də bolşevik istilasından sonra Sovet İttifaqının tərkibində sadəcə muxtar qurumlarından biri olub, heç respublika statusunu belə qazana bilməzdik. Respublikamızın Sovetləşməsi dönəmində təzəcə formalaşmaqda olan millətin istiqlalı, müstəqilliyi olmadığından, fikrimizcə, toplumun bu cür birliyinə xalq və ya milliyyət deyilməsi təbiidir. Çünki, M.Ə.Rəsulzadənin də qeyd etdiyi kimi, “...milliyyət müəyyən şərtlər və hadisələr nəticəsində vücuda gəlmiş statik [mustəqər] bir varlıqdır, millət isə bu statik varlığın şüurlaşan dinamik [fəal] bir şəklidir”.25 Və ya “Statik bir keyfiyyət ərz edən milliyyət baxımından vətən coğrafi bir anlamdır. Halbuki şüur və iradəyə malik olan millət baxımından vətən, siyasi bir məna ifadə edər”.26 M.Ə.Rəsulzadə dəqiqləşdirir ki, “Etnik bir özəllik ərz edən milliyyət mənsublarının yaşadığı bir yerdən ibarət olan coğrafi vətən dinamizmdən məhrum, passiv bir sevginin möv- 16 Yenə orada, s. 29 Yenə orada, s. 29 18 Yenə orada, s. 29 19 Yenə orada, s. 29 20 Yenə orada, s. 29-30 21 Yenə orada, s. 30 22 Yenə orada, s. 30 23 Yenə orada, s. 30 24 Yenə orada, s. 30 25 Yenə orada, s. 31 26 Yenə orada, s. 31 17 409 zusudur”.27 Belə bir sevginin isə, məlum olduğu kimi, doğma Azərbaycandan daha çox, böyük Sovetlər ölkəsinə aid olması həqiqətən də millətçiliyin milliyyətçiliklə günahlandırılıb xalqçılıq şüuru ilə əvəzlənməsinə gətirib çıxartmışdı. Halbuki, “Etnik milliyyətçilik və coğrafi vətən sevgisi bir topluluğun yaşadığı yerlərə: dağlara, dərələrə, yayla və oylaqlara, dəniz və çöllərə qarşı duyulan bir ilgidən ibarətdir”.28 Qırmızı terror zamanında bu cür milliyyətçiliyə siyasi, o cümlədən də dini don geyindirilərək xalqımızın çoxlu sayda nümayəndələrinin məhv edildiyi danılmazdır. Əslində, açıq deyilərsə, rejimin qorxduğu etnik milliyyətçilik və ya radikal dindarlıq deyil, bütün bunlardan yüksəkdə duran və ən başlıcası xalqa yenidən istiqlalını bəxş edə biləcək milli şüurun oyanması və millətin formalaşa bilməsi idi. M.Ə.Rəsulzadə israrla qeyd edir ki, “Millətin, dövlət olmaq əzmində israr edən bir milliyyət olduğu bilgin sosioloqlar tərəfindən kəşf və tərif edilmişdir”.29 M.Ə.Rəsulzadəyə görə, Bir millətçi, hər şeydən əvvəl istiqlal davasında olan bir vətənçi – bir patriotdur”.30 Çünki, M.Ə.Rəsulzadə izah edir ki, “Avropalıların patriot terminilə ifadə etdikləri anlam, bizim millətçi sözü ilə anlatmaq istədiyimiz anlamın eynidir”.31 Öz növbəsində M.Ə.Rəsulzadə vurğulayır ki, “Bu avropalıların nasionalizm sözü ilə dedikləri milliyyətçilikdən tamamilə başqa bir şeydir”.32 Belə ki, ona görə “Nasionalizm Qərbi Avropa demokratiyası anlayışınca, təcavüzçü və ümumi tərəqqi yoluna girmək istəməyən, dünyanın seyrindən (gedişindən) ayrılmış bir gerilik hərəkətidir”.33 Bundan fərqli olaraq vətənpərvərlik və dövlətçilik mənasında başa düşdüyü millətçilik barəsində M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, “...patriotizm bir millətin öz müqəddəratına şəxsən özünün hakim olması və özünəməxsus milli bir dövlət qurması hərəkatıdır, bu isə bütün dünyanı bürüyən tərəqqi hərəkatının bir parçası, demokratik bir hərəkatdır”.34 Bütövlükdə M.Ə.Rəsulzadənin qəti əminliyinə görə, “Tarixi müəyyən şərtlərin təsirilə milliyyət halından millət halına gələn topluluqların müstəqil bir dövlət qurmaq və ya istilaya uğrayan vətənlərinin istiqlalını geri almaq uğrunda mücadilə edənlərə mütləq Avropa terminlərilə bir ad lazımsa, bunlara milliyyətçi [nasionalist] deyil, millətçi [patriot], hərəkatlarına da milliyyətçilik [nasionalizm] deyil, millətçilik [patriotizm] demək lazımdır!”.35 Millətçiliyin vəzifəsinə gəldikdə, M.Ə.Rəsulzadə bunu “... “Milli birlik”i mühafizə etmək” kimi müəyyən edir. Onun fikrincə, “İnternasionalist və kosmopolit nəzəriyyələrlə ortaya atılan marksizm, kommunizm (oxu, bolşevizm – R.M.) və anarxizm kimi doktrinlərin əsil qayəsi milli birlik və bütünlüyü sarsmaq, parçalamaq və pozmaqdır”.36 Çünki, “İctimai sinif və zümrələr arasında ixtilaf və ziddiyyət təhriki və hüsumət ihdası (düşmənçilik) bu məqsədlə edilir”.37 Yenidən solidarizm və bunun əsasında duran patriotizm ideallarına diqqət çəkərək M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, “...həqiqi millətçilərin üzərinə tərəddüb (düşən) edən qutsal qayə uzun sürəkli tarixin məhsulu olan milli varlığı bütün fəzilətləri, gələnək və görənəkləri, kültür və ədəbiyyatı ilə qorumaq, yaşatmaq və gəlişdirməkdir”.38 Millətçiliyin təbii bir hal olub mədəni və qabaqcıl fikirtək bəşəriyyətin inkişafında mühüm rol oynadığını qeyd edən M.Ə.Rəsulzadə “Dünyada internasional, kosmopolit və ya qeyri-milli kültür deyə bir şey yoxdur” müddəasını irəli sürür. Bunu biz ümumbəşəri sivilizasiya anlamında nəzərdən keçirsək, doğrudan da, M.Ə.Rəsulzadənin qeyd etdiyi kimi, “Müxtəlif millətlərin əməyi sayəsində hüsula gələn (yaranan) və hələ hər millətin damğasını üzərində daşıyan bir dünya kültür mənzuməsi və ya məcmuəsi vardır”.39 Bu anlamda türklərin böyük və mühüm rol oynadıqlarını vurğulamış M.Ə.Rəsulzadə, bir-birindən uzaqlaşdırılmış, parçalanmış və biz deyərdik ki, o dönəmdə Azərbaycan da daxil olmaqla istiqlalları əllərindən alınmış “...bu durum qarşısında türk gəncliyinə düşən əsl vəzifə, bu ucsuz-bucaqsız türk kültürünü bütün özəlliklərilə tanımaq, öyrənmək, sevmək, mənimsəmək və tanıtmaqdır” deyirdi.40 Burada “türk gəncliyi” dedikdə onun yalnız türk etnosundan olan gəncləri deyil, həmçinin “türk millətlərindən olan gəncliyi” nəzərdə tutduğunu anlamaq üçün sözügedən kitabın “Qövm və millət” başlığı altında böyük türk ideoloqu Ziya Göyalpın baxışlarına münasibətini nəzərdən keçirmək kifayətdir. Belə ki, Z.Göyalpa görə, “Millət [nation] şəxsiyyətini uzun müddət 27 Yenə orada, s. 31 Yenə orada, s. 31 29 Yenə orada, s. 31 30 Yenə orada, s. 32 31 Yenə orada, s. 32 32 Yenə orada, s. 32 33 Yenə orada, s. 32 34 Yenə orada, s. 32 35 Yenə orada, s. 32 36 Yenə orada, s. 33 37 Yenə orada, s. 33 38 Yenə orada, s. 33 39 Yenə orada, s. 33 40 Yenə orada, s. 34 28 410 qeyb etdikdən (itirdikdən – R.M.) sonra təkrar oluşdurmağa çalışan bir qövm deməkdir”.41 Amma M.Ə.Rəsulzadə vurğulayır ki, “Bu oluş gəlişimini anladırkən ustad, “milliyyət” təbirilə də ifadə olunan “qövm”ün keçirdiyi istihalə (yeniləşmə) şəklini izah edər...”.42 Yəni, M.Ə.Rəsulzadə aydınlaşdırır ki, Z.Göyalpa görə, “Qövmlər tabe olduqları müştərək bir din və ya səltənətin təsirilə təməssül edərək (özləşərək) şəxsiyyətlərini (təbii identiklərini – R.M.) qeyb edərlər (xalqa çevrilmiş olurlar – R.M.). Sonra daxil olduqları bu səltənət və ya ümmətin çözülməsi üzərinə, yenidən özlərini (xalqçılıqdakı etnik identiklərini – R.M.) bulurlar. Fəqət, bu dəfə bulunan şəxsiyyət (identiklik – R.M.) qeyb edilmiş qövmi şəxsiyyətinin (etnik olanların – R.M.) eyni deyildir. O, uzun zaman birlikdə yaşayan müştərək mədəniyyət və ümmət həyatının (xalqlaşmanın – R.M.) təsirilə yeniləşmiş bir şəxsiyyətdir (milli identiklikdir – R.M.). Qövm getmiş (etnik olanlar arxa plana çəkilmiş – R.M.), yerini millət (milli olanlar – R.M.) almışdır”.43 Daha da aydın olsun deyə, M.Ə.Rəsulzadə Z.Göyalpdan yazır ki, “...Qövm inhisarçıdır. Qövm dini özünə həsr (aid) edər, insanlığı özündən ibarət görür, hətta kosmoqoniyası vasitəsilə kainatın təşəkkülünü öz qövmi təşəkkülü ilə izah edər”.44 Z.Göyalp açıq-aydın bildirir ki, “Bu etibarla (yəni, qövmün, etnosun özünü hər şeyin mərkəzi hesab etməsindən – R.M.) ümmət şəkli (dini identiklik – R.M.) qövm şəklindən daha ziyadə insanidir, çünki ümmət insaniyyəti və mədəniyyəti bir qövmə həsr etməz, bir çox qövmləri içərisinə almağa çalışan bir din dairəsinə həsr edər (xalqa çevirmiş olar – R.M.)”.45 Amma inkişafın ümmət və ya xalqla bitmədiyini gözəl anlamış Z.Göyalp vurğulayır ki, “Çağdaş mədəniyyət yalnız bir Dinin saliklərinə (yolunu gedənlərə, davamçılarına – R.M.) inhisarı (aid olmanı – R.M.) qəbul etməz”.46 Həqiqətən də, xalqın meydana gəlməsində dinlər və dini dünyagörüşlər mühüm rol oynadığı təqdirdə, Avropanın Yeni dövründən başlayaraq İntibah dövrünün təsiri altında elmi dünyagörüş önə çıxmağa başlamışdı. Elə bu anlamda Z.Göyalp qeyd edir ki, “...elmə dayanan bu zümrə türlü dinlərə mənsub millətləri də dairəsinə ala bilir”.47 Yəni, “...millətlər ümmətin deyil, çağdaş mədəniyyətin bir cüzi tamından (parçasından) ibarətdir”.48 Başqa sözlə, Z.Göyalpa görə, “Bir çox sultani [imparial] dövlətlər bir ümmətin bir cüzi tamı (hissəsi, parçası – R.M.) ola bilir. Fəqət, millətlər, yəni çağdaş dövlətlər [təbirə diqqət edin – idarə] bir ümmətin cüzi tamı ola bilməz”.49 Nəhayət, Z.Göyalpın fikrincə, “Millət nə qövm kimi, nə ümmət kimi inhisarçı deyildir. Millət çağdaş mədəniyyəti tam, özünü də onun parçası olaraq görür”.50 Onun bu mülahizələrilə həmfikir olduğunu qeyd edən M.Ə.Rəsulzadə bildirir ki, “...Ziya Göyalp da “millət sözünü dövlət” sözünün müradifi (qarşılığı) olaraq qullanmışdır”.51 Z.Göyalpın “Türklər Türkiyə Cümhuriyyətinin təşəkkülündən sonra millət həyatına başlamışdır” ifadəsinə M.Ə.Rəsulzadə, elə onun öz yazısından aşağıdakı parçanı oxumağa tövsiyə edir: “Türk qövmü islam ümmətindən, Səlcuq və Osman səltənətlərindən əvvəl də mövcud idi. Müştərək İran mədəniyyətinə daxil olmadan özünəməxsus qövmi bir mədəniyyətə malikdi. İran mədəniyyəti ilə, ümmət və səltənət təşkilatları türklərin bir çox qövmi müəssisələrini izalə (xalqlaşdıraraq arxa plana atdı – R.M.) etdi. Fəqət, eyni zamanda türklərin millət halına gəlməsini təmin etdi”.52 Yəni başqa sözlə desək, xalqlaşmış qövm özünə aid olanları milliyyətçilik üzərindən millətçilik səviyyəsinə yüksəltmiş olur. Beləliklə də, bütün siyasi etnoslarla baş verdiyi kimi türk qövmünə və ya etnosuna aid olanlar da milli şüura sahib olub milli mövcudluq dönəminə qədəm qoymuş olurlar. Bu zaman sayına və mədəni təsir gücünə görə əksəriyyət təşkil edən etnoslarla (titul etnos) yanaşı digər etnosların nümayəndələri də eyni bir milli varlığı bölüşmüş olurlar. Deməli, bir daha millət yalnız bir etnosun mövcudiyyətini bildirən hadisə olmayıb fərqli dinlərlə yanaşı müxtəlif etnik mənsubiyyətliləri də özündə birləşdirmiş olur. Üstəlik, bəşəri birlik formasının ən yüksəyi kimi millətlə əlaqədar M.Ə.Rəsulzadə “Milli əxlaq” bölümündə bildirir ki, “Bəşər topluluğunda fərdlər üçün olduğu kimi, millətlər üçün də müəyyən və sabit bir takım əxlaq qaydaları vardır”.53 Bu əxlaq qaydalarından bəhs edərkən sanki “əxlaqlı bir şəxsiyyət”dən danışırmış kimi, M.Ə.Rəsulzadə qeyd edir ki, “Millət hiziplərin (partiyaların – R.M.), zümrələrin və siniflərin fövqündə olduğu və bunların hamısını içində barındırdığı və qoynunda bəslədiyi üçün heç bir dəstə, zümrə və sinif mənfəətlərinə və ya qayələrinə fəda edilməz. Hələ mil41 Yenə orada, s. 37 Yenə orada, s. 37 43 Yenə orada, s. 37 44 Yenə orada, s. 37 45 Yenə orada, s. 37 46 Yenə orada, s. 37 47 Yenə orada, s. 37 48 Yenə orada, s. 37 49 Yenə orada, s. 37 50 Yenə orada, s. 37-38 51 Yenə orada, s. 38 52 Yenə orada, s. 38 53 Yenə orada, s. 39 42 411 li varlığın şəxsi təmayüllərə və qərəzlərə alət və vasitə edilməsi ağla, xəyala belə gətirilə bilməz”.54 Beləliklə də milli əxlaqın beş müddəasını formalaşdırmış M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, “Hər şey millət uğruna – bax, həqiqi vətənsevərlərin yeganə şüarı bu olmalıdır. Millətin birliyini və bütünlüyünü qorumaq, milli əxlaqın başlıca ümdəsidir. Türklük və milli istiqlal prinsiplərinə mütləq sədaqət, milli əxlaqın ikinci böyük ümdəsidir. Bu ümdənin qəti və zəruri icabı (şərti) olaraq düşmən və müstəvli (işğalçı) hər hankı bir qüvvətlə milli istiqlal bəhsində açıq və ya qapalı heç bir bazarlıq edilə bilməz. Verilən sözə və yapılan sərbəst anlaşmalara riayət milli əxlaqın üçüncü ümdəsidir. Haqqı, hürriyyəti, sülhü və demokratiyanı qoruma və savunma, zülmə və təcavüzə qarşı sərih (aydın) bir cəbhə alma milli əxlaqın dördüncü ümdəsidir. Milli səviyyəni daim yüksək tutma, gerilik və cəhalətdən savunma milli əxlaqın beşinci ümdəsidir”.55 Bir sözlə, fikrimizcə, “...milli sahədəki hər müvəffəqiyyətin başı və əsas şərti milli fəzilətdir”56 - yazmış M.Ə.Rəsulzadə ideallarına cani dildən bağlılıq, həqiqətən də, hər bir ölkədə olduğu kimi, bütövlükdə regionda və dünyada da sülhün, əminamanlığın qorunmasına xidmət edə biləcək baxışlardan biridir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Milli birlik. Tərtibçi və elmi redaktor: Türkel Y. Bakı: Çıraq nəşriyyatı, 2009, 176 s. Xülasə Məqalədə 100 illik yubileyi qeyd edilməkdə olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından biri olmuş M.Ə.Rəsulzadənin millətçilik fəlsəfəsi işıqlandırılmışdır. Bu məqsədlə M.Ə.Rəsulzadənin “Milli birlik” əsərinə istinad etmiş müəllif, onun millətçiliyə münasibətini açıqlayır. Məlum olur ki, M.Ə.Rəsulzadə millətçiliyi patriotik bir hadisətək dəyərləndirib onu etnik əsaslı milliyyətçilikdən fərqləndirərək, sonuncunu şovinist, “gerilikçi” bir hərəkat hesab etmişdir. Beləliklə də, bir sıra Avropa alimlərinə istinad etmiş M.Ə.Rəsulzadənin vətəndaş millətçiliyi dövlət modelinə üstünlük verdiyi aşkarlanır. Bununla yanaşı o, istər regionda, istərsə də bütün dünyada münaqişələrdən qurtulmaq üçün hər bir insana aid olduğu kimi millətə də əxlaqın vacibliyindən çıxış etmişdir. Резюме В статье освещается философия национализма одного из основателей, отмечающей 100-летний юбилей Азербайджанской Демократической Республики - М.Э.Расулзаде. С этой целю автор опираясь на произведению М.Э.Расулзаде, «Национальное единство» открывает ее отношение к национализму. Выявляется что он придавал большое значение к национализму как патриотическое явлению, а признал национализма в этническом смысле шовинизмом или как «отсталое» движение. Таким образом, анализ взглядов М.Э.Расулзаде свидетельствует о том, что он ссылаясь на ряд европейских ученых был сторонником модели гражданского национализма государства. Более того, он поддерживал моральные нормы для нации как факта и для каждого человека во избежении конфликтов в регионе и в челом во всем мире. Summary The article highlights the philosophy of nationalism of one of the founders, marking the 100-th anniversary of the Azerbaijan Democratic Republic - M.E. Rasulzade. With this goal, the author, relying on the work of M. E. Rasulzade, "National Unity" reveals her attitude to nationalism. It is revealed that he attached great importance to nationalism as a patriotic phenomenon, but recognized nationalism in the ethnic sense as chauvinism or as a "backward" movement. Thus, the analysis of the views of M.E. Rasulzade testifies that he citing a number of European scholars was a supporter of the model of civil nationalism of the state. Moreover, he upheld the moral standards for the nation as a fact and for each person in avoiding conflicts in the region and in the forehead throughout the world. 54 Yenə orada, s. 39 Yenə orada, s. 39-40 56 Yenə orada, s. 40 55 412 Novruzova Zülfiyyə AMEA Fəlsəfə İnstitutunun Dinşünaslıq və mədəniyyətin fəlsəfi problemləri şöbəsinin dissertantı TÜRK MƏDƏNİYYƏTİNDƏ TOLERANTLIQ ANLAYIŞI Açar sözlər: Türk, mədəniyyət, inanc, sivilizasiya, universalizm, tolerantlıq Ключевые словa: Турецкий, культура, вера, цивилизация, универсализм, терпимость Keywords: Turkish, culture, faith, civilization universalizm, tolerance Bəşəriyyət yaranandan bu günə qədər çox az sivilizasiya daşıyıcıları vardır ki, nəsildəyişmə prosesində öz mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilsinlər. Uzun illər qərb alimləri tərəfindən təhrif edilməsinə cəhd göstərilən Türk sivilizasiyası indi də özünün həyat tsikllərini davam etdirir. Türk sivilizasiyası dünyanın ən qədim sivilizasiyalarındandır. Sivilizoloqlar sivilizasiyaları müəyyən tarixi dövrü əhatə edən bir neçə nəsil üzrə təsnif edirlər. Məhz Türk sivilizasiyası Çin, Hind, İran sivilizasiyaları kimi birinci nəsil sivilizasiyalara aid edilir. Lakin tarix qəsdən saxtalaşdırılır, əksər Avropa tarixçiləri türk xalqlarının böyüklüyünü və qədimliyini təsdiq etmirlər, əksinə bilərəkdən təhrif edirlər. Bu nöqteyi –nəzərdən qeyd etmək lazımdır ki, qədim türk tarixi və mədəniyyətinin öyrənilməsi məsələsi bu gün qarşımızda duran problemlərdən biridir. Məhz Azərbaycan qədim türk sivilizasiyasının bir parçası olduğu üçün bu məsələ aktualdır və öyrənilməsinə ehtiyac vardır. Tarixdə ən qədim xalqlardan biri olan türklər tarix boyunca Orta Asiya, Çin, Hindistan, Avropa və Şərqi Avropada nəhayət Anadoluda da məskunlaşmışlar. Çox zəngin bir kültürə və mədəniyyətə malik olan türklər hələ çox qədim dövrlərdə dünyanın ən qədim mədəniyyətlərindən biri olan Çin, Hind və İran mədəniyyətlərilə tanış olmuş, bu kültürlərlə qaynayıb qarışmışdır. Tarixi baxımdan isə türk sivilizasiyasının izləri daha geniş ərazini əhatə edir. Belə ki, böyük türk dövlətləri - Hun imperiyası (e.ə. 220 - 216), Göytürk Xaqanlığı (552-743), Xəzər Xaqanlığı (651-983), Uyğur Xaqanlığı (744-840), Qaraxanlı dövləti (840-1212), Böyük Səlcuq imperiyası (1040-1157), Xarəzmşahlar dövləti (1097-1231), Eldəgizlər dövləti (1136-1225), Osmanlı imperiyası (1299-1922), Teymurilər dövləti (1370-1507), Böyük Moğol imperiyası (1526-1858), Əyyubilər dövləti (1171-1348), Dehli Türk Sultanlığı (1206-1413), Misir Məmlük dövləti (1250-1517), Səfəvi dövləti (1501-1722), Qacar dövləti (1794-1925) türk sivilizasiyasının sərhədlərini bir tərəfdə Hindistana, digər tərəfdə isə Avropanın dərinliklərinə - Macarıstana, Balkanlara, şərqdə və cənubda isə Misirə, Əlcəzairə, Ərəbistana doğru genişləndirmişdir. Ümumiyyətlə, tarixi mənbələrə görə dünyada böyüklü-kiçikli 113, bəzilərinə görə isə 125 türk dövləti olmuşdur. 1 Müşahidələr göstərir ki, Türk xalqları böyük imperiyalar yaratsalar da tutduqları ərazilərdə xalqların dininə və dilinə toxunmamışlar, assimilyativ meylli olmamışlar, digər xalqlarla sülh və tolerantlıq şəraitində yaşamışlar. Bu onların milli adət-ənənələrindən və özlərinə məxsus xarakterlərindən irəli gəlirdi. Türk sivilizasiyalarının daşıyıcıları üçün əsas xarakterik xüsusiyyətlərdən biri müxtəlif azlıqlara dözümlü yanaşmaqdır. Bu mədəni tip üçün assimilyasiya etmək heç zaman səciyyəvi olmamışdır. Öz həyat şəklində passionarlığın kulminasiya mərhələsi hesab olunan imperiya dövründə belə dövlətin sərhədləri daxilində digər xalqlara ( sivilizasiya daşıyıcılarına ) münasibətdə hər zaman böyük hörmət, tolerantlıq müşahidə olunur. Hətta ilkin dövr türk imperiyalarında hakim türklərdən asılı digər xalqlar arasında münasibətlər çox zaman şaquli hökmranlıq prinsipi əsasında deyil, üfüqi bağlılıq formasında olmuşdur. 2 Türk kültür tarixini üç dövrə ayırmaq olar: Bunlardan birincisi Orta Asiyada hunlarla birlikdə başlayan kültür tarixidir. Hunlar, Göytürklər, Uyğurlar və s. bu dövrə aid türk dövlətləridir. İkincisi, İslamı qəbul etdikdən sonra olan dövr. Bu dövr Qaraxanlıların İslamı qəbul etməsi ilə başlayır. Bundan sonra türk –İslam sintezi meydana gəldi. Üçüncü dövr isə qərbləşməklə bağlı olan dövrdür. Bu dövr isə 1699-cu ildə Karlofca andlaşmasıyla başlayan dövrdür. Bu da Osmanlı dövlətinin Avropayla əlaqələrinin möhkəmləndiyi dövrdür. 3 İslamdan öncəki dövrə aid zəngin türk kültürü İslam ünsürləriylə qaynayıb-qarışdıqdan sonra daha çox zəngin mədəni quruluşun meydana çıxmasına zəmin hazırlamışdır. Bu zəngin mədəni quruluş içərisindəki ən təsirli hüquqi qaydalar isə türk adətidir. Cəmiyyət içərisindəki bütün dəyər formaları adətlər şəklində forma1 Tarihi türk imperatorlukları. Tarihte türk milleti/ Altın körpü. Бишкек. Из Басма, 2009, s. 4 Həbibbəyli Ə, Sivilizasiyaların Kəsişməsində Türk Dünyası. Bakı: Elm və təhsil, 2011, s.116 3 Türk Kültüründeki Hoşgörü Anlayışının Tarihsel ve Kültürel Kaynakları ve Bu Anlayışın Kültür Varlıklarına Yansımaları Yüksel GÖĞEBAKAN İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi G üz 2010/ 1(2) 201-223, s. 20 2 413 laşmışdır. Həm İslamdan əvvəl olan orxan abidələrində həm də İslamı qəbul etdikdən sonrakı dövrlərdə yazılan “Kutadqu Bilgidə” türk adəti dörd ana prinsip ətrafında toplanmışdır. Bunlar könilik (ədalət), tüzlük (bərabərlik), uzluk (yaxşılıq faydalılıq), kişilik (insanlıq və xoşgörmə, tolerantlıq) dır.4 Məhz ən qədim dövrdən yaddaşlardan silinməyən türk adət ənənəsinin gətirdiyi prinsiplər İslamın gətirdiyi prinsiplərə çox yaxın idi. Bütün bunlar türk xalqlarının qısa bir zamanda İslamı qəbul etməsinə zəmin yaratmışdı. Müşahidələr sübut edir ki, başqa xalqlarla müqayisədə türk xalqları tək tanrıya inandıqlarından İslamı daha tez qəbul etdilər. Bütün bunlar isə uzun zaman tarix kitablarında yazılan qılıncın gücünə zorla müsəlman oldular ifadəsinin yanlışlığını ortaya qoymaqdadır. X əsrdən etibarən İslamı qəbul edən türklər dünya mədəniyyət tarixinə və kültürünə çox şeylər qazandırmışlar. Türklərin dünya mədəniyyətinə verdiyi ən önəmli şeylərdən biri tolerantlıq, qarşılıqlı anlayış, digər kültürlərlə dialoq və bütün mədəniyyyətlərə hörmət etməkdir. Bu dəyərləri türklər qədər dünyanın heç bir milləti inkişaf etdirməmiş və bunlara sahib ola bilməmişdir. Şübhəsiz bunun səbəbləri vardır: Türklərin tolerantlıq, anlayış başqa kültürlərə hörmət etməyinin iki önəmli səbəbi vardır. Birincisi adət - ənənə, ikincisi də İslam dəyərlər sistemidir. Türklər irqi dözümlülük strukturları ilə İslamın mədəni müxtəliflik anlayışını öz mədəniyyətləri içərisində yoğurmuşlar və bunu universal bir ölçü içində bəşəriyyətə təqdim etmişdilər. Beləliklə türk millətinə xas universal tolerantlıq bu iki qaynaqdan gələrək inkişaf etmişdir. Xəzər dənizindən Çinə qədər Hindistana qədər uzanan böyük coğrafiyada, tarix boyunca çox müxtəlif din və kültürlərlə birlikdə yaşayan türklər öncə özlərindən olmayanlarla birlikdə dost olaraq yaşamağı öyrənmişdilər. Bu bir tərəfdən köçəri mədəniyyəti ilə digər tərəfdən də oturaq mədəniyyətlə olmuşdur. Hindistandan, Çindən Ağdənizə qədər çatan ipək və ədviyyat ticarət yollarının Orta Asiyadan keçməsi türklərə maddi və mənəvi böyük mədəni zənginlik qazandırmışdır. Buddist rahiblərdən, Manixeist, Nəsturi din missiyonerlərinə və tacirlərinə qədər fərqli din və mədəniyyət təmsilçiləri türklərlə qaynayıb qarışmışlar və türklərdən tərəfdar tapmağa cəhd etmişlər.5 Ona görə də Yəhudi, Manixeist, Buddist, Nəsturi və s inancları qəbul edən türk boyları olmuşdur. Ancaq türklər İslamdan başqa heç bir dini millət olaraq bütövlüklə qəbul etməyiblər. Hətta fərqli dinə mənsub olan türklər də birlik və bərabərlik içində yaşamışlar, bir-birlərilə din uğrunda müharibə etməmişlər. Çeşidli dini–fəlsəfi çərçivənin içərisində olan, dini təkamülün bütün mərtəbələrini keçmiş olan türklər özünəməxsus dini–fəlsəfi dünyagörüşlərini, din və iman anlayışlarını qoruyub saxlaya bilmişlər. Türk boyları aralarındakı müharibələr həmişə suverenlik uğrunda olmuşdur. Bu da türk xalqlarında başçı olmaq və başqasını idarə etmək xarakterinin təzahürü olaraq bilinməkdədir. Beləliklə türklərdəki dini inancla bağlı müharibələrin olmaması onların başqalarının fikrinə və inancına hörmətlə yanaşmalarının bir nəticəsidir. Türk boylarında hər kəs istədiyi inanca yiyələnmiş ancaq istədiyi suverenliyi qazana bilməmişdir. Türk ənənəsində suverenlikdə siyasət vardır. Dinləri mənimsəmədə isə inanc vardır. Siyasət törəsəldir, din və inanc isə fərdi meyllərə və seçimlərə bağlıdır.6 Türklərin inanc sisteminin və dini dünyagörüşünün tədqiqində ciddi işlər görmüş Jan Paul Roux da türklərin dini tolerantlığına baxmayaraq, millilik və inancla bağlı xarakterlərində necə sabit bir cizgi ortaya qoyduqlarını xüsusi vurğulamaqdadır: “Türklər, qarşılarına çıxan bütün dinlərə həvəs və maraq göstərərək, çəkinmədən bu dinlərdən öz zehinlərində məna verə bildikləri hər şeyi qəbul edən insanlardır. Xristianlıq, buddizm, zərdüştlilik, manixeizm, yəhudilik, məzdəkizm yaxud da İslam kimi dinləri qəbul edərkən də öz ilkin düşüncələrinə sadiq qalmağı bacarırdılar. Aralarında hər yerdə rast gəlinə biləcək şübhəçi, ağılçı kimsələrin olmasına baxmayaraq, ölümləri tamamilə savaş hərəkatları içində keçən bu qəlbləri iman dolu insanlar, ən xırda dini təcavüzkarlıq göstərmədən tarixdə heç bir nümunəsi olmayan bir tolerantlıq nümayiş etdirir, ən ziddiyyətli və bir-birinə düşmən olan təlimlərin tərəfdarlarını anlayış içində bir arada yaşatmaq üçün cəhd göstərirdilər. Hər halda bu insanların qəlblərinin dərinliklərində, şüurlarında inandıqları təlimdən o tərəfə bəşəriliklə bağlı bir şey olmalıydı.7 Məhz bu səbəbdən tarix boyu başqa xalqların mədəniyyətlərinə və dinlərinə qarşı tolerantlıq nümayiş etdiriblər. Heç bir dini məbədləri dağıtmayıblar. Bu onlarda dini tolerantlıq mədəniyyətinin çox yüksək dərəcədə olduğunu sübut edir. Türk xalqlarının inancında tanrıçılıq əsas yer tutur. Tarixin müxtəlif dövrlərində ayrı-ayrı türk xalqları İslam, Xristianlıq, İudaizm, Buddizm, Tenqriçilik, Atəşpərəstlik, Şamanizm, Animizm kimi din və inanc 4 Yenə orda, s .204 Selçuk Üniversitesi, İLAHiYAT F fAKÜLTESİ DERGiSi, Konya, 1999. Türk toplumunda dini hoşgörünün temelleri. Aydın M, s. 7 6 Yenə orda, s. 8 7 Qəzənfəroğlu F. Azərbaycan türklərinin dini-fəlsəfi dünyagörüşü. İstanbul. 2005, s. 40 5 414 sistemlərinə inanmışlar. Zaman-zaman kənar müdaxilələr hesabına türklərin dini inancında fərqli təsirlər olsa da, monoteist dini inanc türklər üçün daim xarakterik olmuşdur.8 Lev Qumulyova görə, VII əsrdə Altayda iki dini sistemin- Sibir xalqları arasında geniş yayılmış Animizin, habelə türklərin və monqoldilli köçərilərin əcdadlarının gətirdikləri totemist məzmunlu əcdad kultunun mövcudluğundan söhbət gedə bilər. Bu nümunəyə əsaslanarak Göy Türklərdə olan Göy Tanrı inancının ümumi şəkildə türklərin dini inancını ifadə etdiyini, ancak bununla birlikdə fərqli dini sistemlərin (məsələn Buddist görüşlər, Zərdüştlilik, dişi qurd totemi, Xristianlıq, Manixeyçilik və s.) də mövcudluğunu təsdiq etmək mümkündür.9 Bartolda görə də Oğuzlar İslamdan öncə başqa bir din qəbul etməyib şamanizmə sadiq qalaraq, monoteist inancların X əsrdəki İslamı qəbul etdikləri dövrə qədər qoruya bilmişlər.10 Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, dini inanc hər bir xalqın xarakterində dərin izlər qoyur. Dini inancların milli xarakterlərlə uzlaşmasının nə qədər əhəmiyyətli olduğunu Lev Qumilyov maraqlı nümunələrlə təqdim edir. Alim uyğur türklərinin xarakterinə və ruhuna tamamilə yad olan manixeyçiliyi bu böyük imperiyanın çöküşünün əsas səbəbi olaraq göstərməkdədir. Çünki maddi dünyaya qarşı mənfi münasibət bu dinin daşıyıcılarının aktiv həyat enerjisini bir nəslin dəyişməsindən dərhal sonra sıradan çıxarmağa başlamış və qədimdən türklərə məxsus dinamik həyat tərzindən uzaqlaşan cəmiyyətin çöküşü qaçılmaz olmuşdur.11 Türk xaqanı Tonyukuk xan qüdrətli göytürk xaqanı Bilgə xaqana buddizmin türk millətinə nələr verdiyini izah etmiş və demişdir biz köçəri millətik özümüzü güclü hiss etdiyimiz zaman davamlı akınlar yapıyor zayəf olduğumuz zamanlarda dağların vadilərin dərinliklərinə dalıyor kurtuluyoruz. Buda və tao dinlərinə gəlincə bu dinlər daha çox sülh içində yaşayan sessiz ve uysal kişilər üçündür savaş yapmak ve güc kazanmak isteyenlere göre değildir. 12 İslam dini aynı zamanda ebed müddet olan türk varlığını qoruyan çok kuvvetli manevi ir silah ve bir nevi zırh olmuşdur. Nitekim başka ikilimlere taşan başka başka dinlere sapmış olan türk kavimlerinin milletler mücadelesinde varlıklarını koruyamadıkları milliyyetlerini kaybettikleri hatta türk dünyasının dışında kaldıkları ve büyük türk ailesinden koptukları görülmüşdür. O kadar ki bu kavimler türk adıyla dahi anılmaz olmuşlardır. Eski türk kavimlerinden olan bugünkü macar ve bulqarlar bunun en tipik örneklerindendir.13 Milletimizin kendine has davranış ve karakterlerinin bekası için türk büyükleri tarafından gösterilen bunca qayretlere rağmen mesela buddistlik mecusilik manixeizm və s eski asya dinlerinin türkler arasında kismen de olsa yayıldığı ve onlarda mevcut olan şeamet ve qayret duyğularını körettiği cesaret mertlik ve igidlik gibi asil davranışlarını dumura uğratarak miskin bir hale soktuğu görülmüştür. 14 Cahiz türklerin üstün meziyetleri adındakı ünlü eserinde belə yazmışdır türkler zındıklık buddizm və s dininə girince artık harb meğlub ol. Türklerin en kahr olan uyğurlar bun en güzel misal. Halbuki dokuzoğuzlar karluk türklerinden sayca az oldukları halda daima ileri giderler ve daha iyi savaş. Ne zaman ki, bu zındıklık din gir baş bu din insan el-etek çektirme ve uyuşukluk telkin etme hristiy daha geri dey.böy onl kah duyğ yok ol ve şeamet duy sönüb get. Mesel temmim bahr da keyd edir.15 Oxşar mənzərəni xəzərlərin yəhudi dinini qəbul etməsində də görmək olar. Ona görə də qeyd etmək lazımdır ki, tək Tanrı inancı türklərin xarakterləriylə çox uzlaşırdı və çox ehtimal ki onların güclü imperiyalar yaratmağına zəmin yaratmışdı. Məhz türklərin çoxluqla tək tanrıya sitayiş etmələri onları əxlaqi baxımdan da digər xalqlardan ayıran başlıca meyarlardan biriydi. Çox güman ki, tək Tanrıya olan etiqadları onları neqativ hallardan da uzaqlaşdırmışdı. Əski çağlardan bəri mövcud olan tək Tanrıya olan etiqadları orta əsr qaynaqlarında da təsdiqlənir. VI əsrdə Bizans diplomatı və tarixçisi Menandr yazırdı ki, hər nə qədər torpağa, suya, və oda sayqı, ehtiram göstərsələr belə türklər yenə də kainatın yaradıcısı olan tək tanrıya inanırdılar.16 Türklərin İslamı qəbul etməmişdən əvvəlki dini-fəlsəfi dünyagörüşlərinin təhlili onu sübut edir ki, çeşidli dini sistemlərin çərçivəsində yaşamaqlarına baxmayaraq bütün dövrlərdə onlar tək Tanrıya sitayiş etmişlər. 8 Həbibbəyli Ə. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası. Elm və təhsil, s. 61 Qəzənfəroğlu F., Azərbaycan türklərinin dini-fəlsəfi dünyagörüşü, s. 32 10 Yenə orda, s. 32 11 Yenə orda, s. 39 12 s.116 13 s.116 14 s.113 15 Milli tarih kültür medeniyet davamızın temel meseleleri. Prof.doc., zekeriya kitapcı, 1 baskı, 1993, İstanbul, 2 baskı mayıs 2008, Konya, s.114 16 Симокатт Ф. История. Москва, 1957, c. 125 9 415 Başqa bir Bizans tarixçisi Peofilakt da (VII əsr) yazırdı ki Türklər hər şeydən çox oda ehtiram edirlər, hava və suya da ehtiramları böyükdür, torpağa həsr edilmiş himnlər oxuyurlar. Sitayişi isə “ Tək Tenqri” adlandırdıqları yeri və göyü yaradana edirlər. Ona ayğır qoç və buğa qurban verirlər.17 Müşahidələr göstərir ki, başqa oxşar adətləri kimi hətta qurban kəsmə adətləri də İslamın gətirdiyi qurban kəsmə prinsipinə çox oxşayır. Bildiyimiz kimi başqa dinlərdə monoteist dinlər xaric qurban kəsmə adətləri də fərqli-fərqli olub. Amma qurban kəsmək də daxil olmaqla tanrıçılıqda başqa xüsusiyyətlər də İslam dininə yaxın olub. Dini-fəlsəfi düşüncənin təkamülü nəticəsində Tək Tanrı dünyagörüşünü qəbul edən türklərdə o biri dünya, cənnət (ucmaq), cəhənnəm(tamu), hesab vermə, qiyamət günü (uluğ gün) məfhumları da olmuş və bunlardan müsəlman olduqdan sonra da istifadə etmişlər. Türklərin dini-fəlsəfi dünyagörüşlərində ruhların ölümsüzlüyü və mələklərin varlığı fikri də yer almış və ən çox haqqında bəhs edilən xilaskar mələk kimi tanınan “Umay” olmuşdur. Mühüm hadisələr zamanı və səfərə çıxmazdan öncə, başlarını açıb əllərini göyə qaldıraraq dua edən türklər üçün İslamın cihad, ədalət və hakimiyyət anlayışları kifayət qədər cəzbedici olmuş və əslində bu İslam dini-fəlsəfi dünyagörüşü ilə bağlılığa gətirib çıxarmışdır. İslam dini ilə Türk dini – fəlsəfi düşüncə sisteminin bütünləşməsini başqa tarixi hadisələrdə də müşahidə etmək mümkündür. Yüksək qabiliyyətə malik kamların yerini az sonra İslam vəlilərinin, dərvişlərinin tutması, güc və qəhramanlığı təmsil edən Alpların Alp Ərənlərə çevrilməsi və bu mərtəbəyə yüksəlməkdə hər ikisinin ruh, ölüm, axirət, cənnət, cəhənnəm, inanclarında bənzərliyin ortaya çıxması yuxarıdakı fikrin təsdiqi sayıla bilər. Bununla birlikdə türklər Tanrı, ucmaq, tamu, yükünc (namaz), yuzuk (günah), yer (şeytan) kimi dini məfhumları uzun müddət işlətməyə davam etmişlər.18 Bir şeyi də xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, türklərdə digər xalqlardan fərqli olaraq kasta sistemi olmayıb, İslamda da kasta sistemi yoxdur. Məhz burda da oxşar cəhətlər var. Çox ehtimal ki, türklərdə kasta sisteminin olmaması məhz tanrıçılıqla əlaqədardır. Belə bir nəticə əldə olunub ki, tanrıçılıq e.ə. VII əsrdə Oğuz xan tərəfindən həyata keçirilib. Deməli ən azı türklər tanrıçılığa 1,4- 1,5 min il sitayiş ediblər. Türklərin bir çox milli əlamətləri, tarixi uğurları məhz tanrıçılığın hesabına inkişaf etmişdir. Tanrıçılıq türklərin minlərlə dünyagörüşlərini formalaşdıran bir etiqad idi. Tarix inkişaf edirdi. Zaman keçdikcə monoteist dinlər tarixdə öz qanuni yerlərini tuturdu. Türklər də bu proseslərdən geridə qalmırdılar. Tarixin meydanına bir-birinin ardınca üç monoteist din çıxdı. Deməzdim ki, türklər bu dinləri qəbul etməyə çox asanlıqla gedirdi. Moisey Kalankatuklu “Alban tarixi” əsərində hunların tanrıçılıqdan döndükdə nə kimi müqavimət göstərdiklərini geniş işıqlandırır. Məhz İslam o din idi ki, türklərə həm həqiqi dini etiqad verdi, həm də onların milli düşüncələrini qorumaqda əvəzsiz tarixi rol oynadı. İslam sadəcə din olmaqla kifayətlənmədi, o həm də türk xalqları milli azadlıq yoluna çıxarkən onların milli bayraqlarına çevrildi.19 Bir şeyi də xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, İslam türklərin güclü dövlətlər yaratmağına da geniş imkanlar yaratdı. Məhz İslamı qəbul etdikdən sonra daha güclü imperiyalar yaratdılar. Müsəlman olmadan öncə türklərin inandıqları ənənəvi dinlərinə istinadən fərqli din mənsubları və digər insanlarla münasibətlərində, başqa millətlərdə görülməyən bir tolerantlıq anlayışına sahip olduqları bilinməkdədir. Bu tolerantlıq anlayışını ənənəvi türk dinində təməlləndirən iki inanç dəyəri vardır: Universal Tanrı anlayışı ve bütün kainatın və onun içindəkilərinin, Tanrının yaratmasına bağlı müəyyən bir hörməti qazanmaları. Bu iki dəyərə görə dünya görüşlərini meydana gətirən ve din anlayışlarını şəkilləndirən türklərin inanclarında Tanrı, tək ve universal olaraq hər kəsin ve her şeyin Tanrısıdır. Her şeyi O yaratmıştır. Hər şey Onun mülkündə ve iradəsindədir. Buna bağlı olarak yaradılmışlar da Tanrının əsəridir, məhz buna görə hörmət olunmalıdırlar. Ənənəvi Türk dinində çeşidli təbiət kultlarının təzahüründə bu qəbulun izlərini görmək mümkündür. Bu anlayışın bir davamı olaraq digər insanların da eynı Tanrıya inandığını qəbul edən Türklər arasında xüsusilə, Qərbə doğru əhalinin köçü başladığı zamanlardan etibarən fərqli dinlərə olan səmimiliklərini müşahidə etmək mümkündür.20 Çox səmimi qəlbdən olan tək tanrıya inanc təbiidir ki, insanları pis istiqamətdə yox, ancaq müsbət və pozitiv addımlar atmasına yönəldəcəkdı. Tanrıçılıq monoteist dinlərə çox oxşayırdı və bu səbəbdən türklər bütə sitayiş edən xalqlardan çox fərqlənmişlər. Türklər tək tanrı inancına tenqriçilik və göy tanrı inancı da deyirdilər. 17 Там же, с. 126 Qəzənfəroğlu F., Azərbaycan türklərinin dini-fəlsəfi dünyagörüşü. İstanbul, 2005, s. 75 19 Həsənov H. Ə. Türklüyümüz. Bakı: AzAtam, 2007, s. 112 20 Maturidinin din anlayışında hoşgörü. www.msaffets.com/-content/uploads/ Maturidi_Saffet.pdf Mehmet Saffet Sarıkaya, s.122 18 416 Göy tanrı inancı bütün türk boylarında ortaq bir inanc olaraq özünü göstərməkdədir. Həqiqətən bəzən göy tanrı kəliməsi səmavi bir tanrı şəklində özünü göstərmişsə də ümumiyyətlə hər şeyin yaradıcısı olaraq qəbul edilmişdir. Türklərdə ümumi və ortaq bir tanrı anlayışını təşkil edən göy tanrı inancı universal bir tanrı inancının varlığını sərgiləməkdədir. Bu universal tanrı inancı isə türklərə universal bir ruh halı və hər kəsi qoruyucu bir xarakter qazandırmışdır. Türklərin zəifin, çarəsizin, möhtac olanın, zülmə uğrayanın dostu olması inandıqları bir universal xarakterli göy tanrı inancının əsəri olduğunun sübutudur. Bəzi qaynaqlar “şamanizmi” türklərin milli dini hesab edirlər. Ancaq şamanizm türklərin milli dini olmamışdır, çünkü şamanizm bir din deyildir. Şamanizm daha çox cadu və extase mərasimlərini ehtiva edən, müxtəlif dinlərdən və xürafələrdən yaranan bir dini sinkretizm hesab edilə bilər. Digər yandan Eliadenin dediyi kimi şamanizm yalnız türklərə məxsus inanc deyil.21 Türk alimi Hikmət Tanyu da Göytürkləri Şamançı damğasıyla təhlil etmənin əleyhinə çıxaraq, bunu yanlış və xatalı yanaşma kimi qəbul etmiş, VII əsrin ortalarından başlayaraq Orta Asiyanın quzey tərəfindəki geniş sahədə türklərin dininin, törəsinin Tenqri (Tanrı) dini olduğunu və buna uca, ulu anlamını verən (Göy Tenri, Tanrı) dini də deyilə biləcəyini qəti olaraq ifadə etmişdir. 22 Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bu müəllifin subyektiv fikri də ola bilər. Ancaq müşahidələr göstərir ki, türklərin tək tanrıya inanmaları daha məqsədəuyğun hesab edilir. Türklərin çoxunun tək tanrıya inanmasının nəticəsidir ki, onlarda digər dinlərə qarşı aqressiv, dözümsüzlük münasibətlər heç vaxt olmamışdır. Türklərdə haqq olan göy tanrı inancının yanında, tarix boyunca fərqli inanclara sitayiş edən türk boylarının yan-yana yaşaya bilmələri, türk xalqlarında bir dözümlülüyün olmasının sübutudur. Türklərdəki mədəni və dini dözümlülüyün təməlini bir tərəfdən İslam öncəsi türk adət-ənənələri və mədəniyyətləri meydana gətirərkən, digər tərəfdən də İslamı qəbul etmələrindən sonra İslam prinsiplərindəki təməl fikirlər meydana gətirmişdir. 23 Müşahidələr göstərir ki, həm gözəl adət-ənənələr, həm də İslamın gətirdiyi böyük prinsiplər ikisi birlikdə bu millətin mədəniyyətini daha da zənginləşdirmişdir. Türklərin İslamı mənimsədiklərinin ən önəmli nəticələri X əsrin sonunda Qaraxanlı dövlətinin İslamı qəbul etməsiylə başlamışdır. Satuk Buğra xan həm özü, həm də xalqı İslamı qəbul etmişdilər. Uzun bir Manixeist və Buddist mədəniyyətləşmə müddətinin sonunda əmələ gələn kaşqar çevrəsi önəmli bir din və kültür mərkəzi olmuşdur.24 X miladi əsrdən etibarən türklərin İslamı qəbul etmələri sürətlənmişdir. Əfqanıstanda Qəznəvi türkləri Qəznəvi imperatorluğunu quraraq Hindistana qədər daxil olmuşdular. Qəznəvilərin türk xüsusiyyətlərini İslamla birlikdə tərk etmədiklərini bəzi qaynaqlar açıqlayırlar. Müşahidələr göstərir ki, Qəznəvilər də Qaraxanlılar kimi İslamı qəbul edəndən sonra daha güclü imperiya yaratdılar. Təbii ki, burda İslamın rolunu inkar etmək olmaz . Qısa bir zaman sonra oğuz boyları səlcuqluların öndərliyində İrana və Anadoluya daxil olmuşlar. Anadolu səlcuklu imperatorluğunu qurmuşlar. Qısa bir fitrət və böhran dövründən dərhal sonra osman oğulları Anadolunun qərb ucunda parlamışlar və yeddi əsr davam edərək böyük bir imperiya qurmuşdular. Türklər İslamı qəbul etdikdən sonra böyük dövlətlər qurmuşlar və dünyaya türkün adını tanıtdırmışlar. Türklər tarixin hər dövründə ədaləti, dözümlülüyü və insan haqlarına hörməti rəhbərliklərinin əsası olaraq qəbul etmişdilər. Türklər bəzi xalqlar kimi İslamı şəkil olaraq qəbul etməmişdilər. Bəzi oğuz boyları qədim türk kültür və adət ənənələrini İslamla birlikdə davam etdirmişsə də, qısa bir müddət sonra İslamın istədiyi şəkildə əməllərini islah etmişdilər. Ancaq türklər çoxluluqla İslamı qəbul etmişlər və İslamın təməl fəlsəfəsini mənimsəmişlər. İslama qulluq etməyi hər şeydən üstün tutmuşdular. Bunun üçün türklər İslam birliklərinin ən səmimi birliyini təşkil etmişdilər. Öz dillərinə laqeyd yanaşaraq, ərəb ədəbiyyatçılarını belə təəccübləndirəcək dərəcədə ərəbcə əsərlər yazmışdırlar. Bağdadı, Konyanı, Bursanı, İstanbulu İslami elmlərin mərkəzi etmişdilər. XIII əsrdə Konya, Qurtuba, Bağdad, Misir İran kültürlərinin görüşmə yeri olmuşdur. Bu əsrdə İbni Arabi, Sührəverdi Konyadadır. Sadreddin Konevi, Mövlana və Yunus Konyadan dünyaya işıq saçmaqdadır. 600 ildən daha artıq bir dövrdə İstanbul Osmanlının mədəniyyət mərkəzi oldu və üç qitəni işıqlandırmışdı.25 Orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisinidə də Atabəylər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər kimi bir neçə güclü türk dövlətləri olmuşdur. Eyni zamanda Azərbaycan ərazisində çoxlu türk mütəfəkkirləri, şairlər yetişmişdir. Onların arasından Nəimi, Nəsimi, Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli kimi dahilər çıxmışdır. Gəncə, Təbriz, Şamaxı, Ərdəbil kimi şəhərlər də Türk- İslam mədəniyyətinin daşıyıcılarıydı. 21 Aydın M. Şamanizmin eski türk dini hayatı ile ilişkisi, Türk tarih Konqresi, Ankara, 1994, s. 487-494. Qumilyev L. N. Qədim Türklər. Çevirən; V. Quliyev, Bakı: Gənclik, 1993, s. 29. 23 Selçuk Üniversitesi, İLAHiYAT F fAKÜLTESİ DERGiSi. Konya, 1999, Türk toplumunda dini hoşgörünün temelleri. Aydın M, s. 9. 24 Jean-Paul Roux, türklərin və moğolların eski dini, Türk. Çev. Prof. Dr.Aykut Kazancıgil, İst, 1994, s. 31. 25 Yenə orda, s.10. 22 417 İslama xidməti hər şeydən üstün tutan türklər İslamın insan haqlarına verdiyi önəmi heç bir zaman ikinci planda qoymayıblar. Türklər İslamın təməl prinsip olaraq qəbul etdiyi “Dində zorlama yoxdur” prinsipini çox asanlıqla qəbul etmişdilər. Türk tarixi tolerantlıq örnəkləriylə doludur. Türklərin İslamdan öncə də böyük bir tolerantlığa sahib olduqlarını tarixi sənədlər ortaya qoymaqdadır. Orxan abidələri bu baxımdan önəmli məlumatlar ehtiva etməkdədir. 26 Orxan abidələri və tarixi uyğur mətnləri incələndiyində İnsan haqları bəyənnaməsi ilə bir çox yönlərdən oxşarlıq olduğu görülür. İnsan haqları bəyannaməsindəki “hər şəxsin fikir, din və düşüncə hürriyyətinə malik olması ilə əlaqəli 18-ci maddənin göytürk və uyğur hüququnun vətəndaşlara verdiyi haqlarla eynilik təşkil etdiyini görərik.27 Bütün bunlar bir daha onu sübut edir ki, tarixi saxtalaşdırılaraq vəhşi kimi təqdim edilən türk xalqları bəşəriyyətə ən qədim və ən zəngin mədəniyyət bəxş etmişdir. Bir şeyi də xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, qədim Türk dövlətlərində başqa imperiyalarda olduğu kimi insanlar kastalara və siniflərə bölünmürdülər. Qadınlar və kişilər də bərabər hüquqa malik idilər. Bu da hələ ən qədim dövrdən türk dövlətlərində olan humanizmin və demokratiyanın sübutunun göstəricisidir. Göytürk dövlətini qəbiləvi dövlətlərdən ayıran başlıca xüsusiyyətlər bunlar idi: Vilayəti amma, xüsusi mülkiyyət, sərbəst işləmə, imtiyazsızlık, hökmdarlığın karizmatik olması, birləşdiricilik, əsgəri xarakter, dini tolerantlıq, cəmiyyət hüququnun olması.28 Xəzərlər arasında da inanc hürriyyəti və tolerantlıq çox geniş şəkildə olmuşdur. Xəzərlər arasında göy tanrı dinindən başqa Xristianlıq, İudaizm və İslam olduqca geniş yayılmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq kimsə kimsənin dini işlərinə qarışmazdı. 29 Bu məlumatlar sübut edir ki, qədim türklərdə azad inanc və vicdan hürriyyəti daima mövcud olmuşdur. Türk inanc fəlsəfəsi soy, dil və din baxımından insanları bir-birindən ayırmağa əlverişli deyildi.30 Türklərin ən gözəl xüsusiyyətləri: soylu , mərhəmətli, tolerant, yardımsevər və qonaqpərvər olmalarıdır.31 Qəhrəmanlıq, mərhəmətlilik, dosta sevgi, insanlarla xoş rəftar etmək kimi keyfiyyətlər türklərin qədim eposlarında “Kitabi Dədə Qorqud” və “ Koroğlu” kimi eposlarda da özünəməxsus yer tutur. Bu gözəl xüsusiyyətlər türk xalqlarının yaddaşından silinməmiş, hətta bu gün də öz gözəlliyini qoruyub saxlamışdır. Böyük ərəb ədəbiyyatçısı və alimi əl-Cahiz türklər haqqındakı görüşlərini belə ifadə etmişdir: Türklər elə bir millətdir ki, onlar yaltaqlanma, şirin sözlərlə aldatma, nifaq, süni davranma, dedi – qodu, riyakarlıq, təkəbbürlülük, pislik, intriqa, yalançılıq nədir bilməzlər. Hiyləgərliklə başqalarının malını əldə etməyi halal saymazlar. Onların tək qüsurları vardır ki, bu xarakter onları başqalarından ayıran bir xüsusdur, o da vətənlərini çox sevmələridir. Türklər köçəri bir millət olduğundan getdikləri yerlərdə qarşılaşdıqları kültürlərlə dostluq şəraitində yaşamışlar, fanatik olmamışlar. Türklərin ilk yazılı əsəri olan orxan abidələrində türk bəylərinə xitabən söylənən “millətə zəhmət verməyin, incitməyin” sözü səmimilik, rəhmlilik və tolerant baxışı ehtiva edən ifadələrdəndir.32 Orta əsrlərdə bir çox təsəvvüf şairi olmuşdur ki, onlar öz səmimiliyi , dözümlülüyü tərənnüm edən şeirləri və hikmətli sözləri ilə türk tolerantlıq mədəniyyətinə çox şeylər qazandırmışlar. Onların arasında Hacı Bektaş Vəli, Mövlana Cəlaləddin Rumi, Yunus Əmrə xüsusi yer tutur. “Bir olalım, iri olalım, diri olalım” sözü ilə güclü olmaq ve bunu saxlamaq üçün hər cür imkanın istifadə edilməsinin önəmini diqqətə çəkən Hacı Bektaş Vəlî’nin ən önəmli təsiri, İslamdan əvvəlki türk kültürüylə sonrakı türk kültürü arasında güçlü bir körpü yaratmasıdır. Anadoludan başlayıb Balkanlara qədər olan ərazidə Hacı Bektaş Vəlî düşüncə sistemi, Türk kültürünün yaşanmasında ve inkişafında önəmli rol oynamışdır. Bu təsirin nəticəsi olaraq Əhməd Yasəvi ilə birlikdə Bektaşi dərvişləri əhəmiyyətli rolları boyunlarına götürmüşdülər. Hacı Bektaş Vəlî’nin Türk kültürünün davamlılığını ve yaşamağını saxlayan tətbiqlərinin başında, Türkçəyə verdiyi önəm gəlməkdədir. Bektaşilik, Türkçəni ibadət dili olaraq istifadə etmiş, türkçə şer adətini ortadan qaldırmadan davam etmişdir. Farsça ve Ərəbcənin hâkim olduğu bir dövrdə, türkcəni ibadət dili olaraq istifadə etmələri kültür şüurunun ən önəmli göstəricisidir. Onların bu davranışları, türkcənin 26 Güveyni Alaeddin Ata Melik, Tarihi Cihan Güşa, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara 1998, I, 11, 116, 118, 207; Tekin, Talat, Orhon Yazıtları, Ankara, 1988, 2-56; Ecer- A. Vehbi, s. 116. 27 Insani değerler ve İnsan Hakları, İstanbul: Türk Kültürüne Hizmət Vakfı Yayını, 1992, I, s. 201-220. 28 Taşagil, Ahmet, “göy türklerde İnsani ve İnsan hakları, İstanbul: Türk kültürüne hizmet vakfı Yayını, 1992, I, s. 93-116. 29 Yıldız, Hakkı Dursun, “hazarlarda islami dəyərlər və hüquq” Türklərdə insani dəyərlər və insan hakları, I, s. 149-158. 30 Çandarlıoğlu G, Uyğurlarda İnsani değrerler ve Hukuk, Türklerde İnsani Değerler ve İnsan Hakları, I, s. 117-130. 31 Cağatay, Neşet, Türklerin tarihteki yeri ve milli özellikleri, Erdem Atatürk kültür Merkezi Dergisi. Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı II, Ankara, 1996, s. 503-553. 32 Türk Kültürnde Hoşgörü ve Örnek bir Tip olarak Alevi Bektaşi Hoşgörüsü Hüseyin Özcan Yrd.Doç turkoloji.cu.edu.tr/.../huseyin_ozcan_turk_kulturunde_hosgoru_alevi_be... 418 inkişafına ve əbədiliyinə səbəb olmuşdur. Hacı Bektaş Vəlî ve onun şagirdləri Türk kültürünün və türkcənin davamlı ve güçlü bir şəkildə inkişafına təkan vermişdilər. 33 Sivilizasiyalar beşiyi Anadoluda Ələvi ve Bektaşilik təriqətinə rəhbərlik eden Hacı Bektaş Vəlî “Heç bir milləti ve insanı ayıblamayın!” deyərək Anadolu’nun sosyal, siyasi, ekonomik, etnik ve dini məsələlərinə diqqət çəkərək, sevgi ve tolerantlıq kültürünün əsasını qoymuşdur. Ancaq müxtəlif mənşələrdən, dillərdən və kültürlərdən gələn insanları bir olaraq görən bu anlayışı, Hacı Bektaş Vəlî de onüçüncü əsrdə, üstəlik insanların bir-birinin qanını axıttığı bir dövrdə ən səmimi duyğularla dilə gətirmişdir. Dini qaydalara bağlılığı, mənəvi gücü, Əhli beyt sevgisi, güclü zəkâsı ve sarsılmaz inancı ilə Hacı Bektaş Vəlî, kütlələrə təsir etmiş ; bu gün də təsir etməkdədir. “Oturduğun yeri pak et, qazandığın loxmanı haqq et” deyərək təmizlik, düzgünlük, çalışmaq ve halal qazanc mövzusunda tövsiyə edərkən; dağıdıcılığa, zülmə, istismara və tənbəlliyə qarşı da fikirlərini ortaya qoymuşdur. Əgər danışacaqsan, hikmət ile danış, ve oturacağın zaman, hörmət ilə otur!” sözləri ilə cəmiyyətdə birlik ve bərabərliyin saxlanması, könüllərə sevgi aşılanması, insanların qardaş kimi yaşaması xüsuslarını dilə gətirərkən “Gəlin canlar bir olalım” deyərək könüllərdə taxt quran Hacı Bektaş Vəlî; dostluq, mehribanlıq, tolerantlıq nümunəsi göstərmişdir.34 Hacı Bektaş Vəlî, Mövlana ve Yunus Əmrənin yaşadığı dövrdə Anadolunun sosyal ve siyasi görünüşü kimi mədəni quruluşu da qarışıq ve parça parçaydı. Anadoluda olan müxtəlif birliklərin müxtəlif dinləri, məzhəbləri, dilləri ve kültürləri də fərqliydi. Bu çeşidli kültürlərdən hər hansı biri digərini öz kültürü içinde əridəbilirdisə, Anadolu da onun olacaq idi . Hacı Bektaş Vəlî, Mövlana ve Yunus Əmrə Türk kültürünün qorunmasına ve nəsillərə köçürülməsinə böyük töhfələrini vermişlər. XIII əsr Anadolunun qarışıqlıq ve sıxıntılarla dolu bir dövründə Mövlananın tolerantlığını bu şəkildə söyləyə bilərik: Mövlana, insanları dinı inançlarına ve siyası düşüncələrinə görə ayrı ve fərqli görməməkdədir. Hərkəsə dini ilə və düşüncəsi ilə tolerant münasibət göstərməkdədir. Mövlana, tolerantlığı sadəcə bir dinin fərqli məzhəb və qrupları üçün düşünməmiş, fərqli dinlər üçün də düşünmüşdür. Çünki onun universal dini anlayışı bütun insanlara çatmağı hədəf seçər. Ona aid məşhur dördlük, məzmun baxımından universal bir dini anlayışı ifadə edərkən, sözün özü də universal olmuşdur; "Gəl, gəl, hər ne olursan ol, gəl! İnançsız da, bütpərəst də olsan, gəl! Burası ümidsizlik dərgahı deyil, Yüz kere pozsan da tövbəni, yenə gəl! Beləcə bütün bəşəriyyət dini, rəngi, dili ne olursa olsun Mövlana'nın çagırdığı bu dərgaha dəvətlidir. Yaşamaq sevinclərini itirənlər, həyatdan küsənlər, tövbəsini pozanlar bu dərgahda yeni ümidlərə çata bilirlər. Mövlana bu dəvəti ilə, insan kütlələrini parçalayan, insan könüllərinin məqsədə çatmasını əngəlləyən bütün çətinliklərin qoparılmasını istəməkdə ve bütün insanlığı ən yaxşıya, ən doğruya, yeganə gerçəyə çağırmaqdadır. Mövlana'nın bu prinsipini universalizm adlandırmaq olar. Mövlananın bu dini-fəlsəfi şeirləri həm də insanı Allaha yaxınlaşdırır və bəşəriyyətə təlqin edir ki, dinindən irqindən asılı olmayaraq bütün insanları və müxtəlif yaranmışları sevmək lazımdır. Ona görə də, Mövlana hər bir şeydə, bütün yaranmışlarda gözəlliyi vəsf edir. 35 Yunus Əmrənin humanizmi universaldır . Bu eyni zamanda onun fəlsəfəsini, fikirlərini ve verdiyi çox dəyərli mesajları başa düşmək ve onun böyük ədəbi ve əxlaqi şəxsiyyətindən yararlanmaq üçün bir fürsətdir. O, bu düşüncələrini belə ifadə edir: "Ətə kəmiyə büründüm Yunus deyə göründüm" Yunus Əmrənin humanizminin digər bir xüsusiyyəti yaradıcıya qul olmaqdır. Bu da könülləri qırmamaqla mümkündür . İnsana göstərilən hörmət ve sevgi birbaşa Allah'a göstərilmiş sevgi deməkdir. Bunu belə açıqlayır : "Əlif oxuduq ötəri, bazar elədik götürü, (birdəfəlik) Yaradılmışı sevərik, Yaradandan ötəri 33 www.hbektasVelî.gazi.edu.tr, 2009 TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 55 TÜRK TOPLUMUNDA HACI BEKTAŞ VELÎ ALGISI ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA, s. 176 35 HÜMANİZMVE MEVLANA. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 20 Erzurum , 2002 , s. 80-81 34 419 Yunus Əmrənin humanizmində könül qırmamaq, heçbir canlını incitməmək, könlün almaq , Nitşenin, Şopenhauerin insan anlayışı kimi təkəbbürlülük yox , dözümlü olmaq var.36 Müşahidələr bir daha sübut edir ki, türk xalqının böyük tasavvuf şairləri də öz şerlərində xalqının səmimi tolerant mehriban xüsusiyyətlərini bir daha bariz şəkildə ortaya qoyur. Onların bu humanist baxışları təbii ki öz qaynaqlarını türk adətləri və İslam prinsiplərindən götürmüşdür. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Türk kültüründəki tolerantlıq anlayışı Avropanın tolerantlıq anlayışından fərqlidir. Daha çox türk-İslam sintezindən bəhrələnən türk tolerantlıq anlayışı müxtəlif millətlərə və xalqlara qarşı səmimiyyəti, xoş qarşılamağı və mehribanlığı ifadə edirsə, Avropanın tolerantlıq anlayışı dinlərindəki məzhəblərarası müharibələrin dayandırılmasını, insanların həlak olmasının qarşısının alınmasını ifadə edir. Əlbəttə ki, bu həm də xalqların mənəvi xarakterlərinin, xüsusiyyətlərinin, adət-ənənələrinin göstəricisidir. Sonda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, biz Azərbaycan xalqı da qədim türk sivilizasiyasının bir parçası olaraq öz tolerantlıq mədəniyyətimizlə digər xalqlara həmişə nümunə olmuşuq. 1918-ci ildə yaradılan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz tolerant, demokratik və humanist ideyalarıyla bütün dünyaya bir nümunə olmuşdur. Azərbaycan xalqı tarixən digər millətlərlə birgə dostluq şəraitində yaşamışlar, onlara qarşı tolerant, humanist münasibətləriylə fərqlənmişlər. Təbii ki, hər bir xalq öz soykökünə çox bağlıdır. Bu gün həm dövlətimiz, həm millətimiz öz tarixinə söykənərək öz milli adət-ənənələrini daha da yüksəklərə qaldıraraq dünyaya tolerantlıq və humanistlik nümayiş etdirirlər. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Tarihi türk imperatorlukları. Tarihte türk milleti/ Altın körpü. Бишкек. Из Басма, 2009, s. 4 2. Həbibbəyli Ə. Sivilizasiyaların Kəsişməsində Türk Dünyası. Elm və təhsil, Bakı; 2011, 264 s. 3. Türk Kültüründeki Hoşgörü Anlayışının Tarihsel ve Kültürel Kaynakları ve Bu Anlayışın Kültür Varlıklarına Yansımaları Yüksel GÖĞEBAKAN İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi G üz 2010/ 1(2) 201-223 4. Selçuk Üniversitesi İLAHiYAT F fAKÜLTESİ DERGiSi Konya 1999 Türk toplumunda dini hoşgörünün temelleri. Aydın M. 5. Qəzənfəroğlu F, Azərbaycan türklərinin dini-fəlsəfi dünyagörüşü. İstanbul, 2005, 176 s. 6. Симокатт Ф. История. Москва, 1957, с.161. 7. Həsənov H. Ə. Türklüyümüz Bakı, AzAtam, 2007 224 s. 8. Maturidinin din anlayışında hoşgörü. www.msaffets.com/-content/uploads/Maturidi_Saffet.pdf Mehmet Saffet Sarıkaya. 9.Aydın M. Şamanizmin eski türk dini hayatı ile ilişkisi, Türk tarih Konqresi, Ankara, 1994, s. 487-494. 10. Qumilyev. L. N. Qədim Türklər. Çevirən; V. Quliyev, Bakı, Gənclik, 1993, s. 536. 11. Jean-Paul Roux, türklərin və moğolların eski dini, Türk. Çev. Prof. Dr.Aykut Kazancıgil, İst, 1994, 31. 15 12. Güveyni Alaeddin Ata Melik, Tarihi Cihan Güşa, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara 1998, I, 11, 116, 118, 207; Tekin, Talat, Orhon Yazıtları, Ankara 1988, 2-56; Ecer- A. Vehbi 13. İnsani değerler ve İnsan Hakları, İstanbul: Türk Kültürüne Hizmət Vakfı Yayını, 1992, I, 201-220. 14. Ahmet T. Göy türklerde İnsani ve İnsan hakları, İstanbul: Türk kültürüne hizmet vakfı Yayını, 1992, I, 93116 15. Yıldız, Hakkı Dursun. “Hazarlarda islami dəyərlər və hüquq” Türklərdə insani dəyərlər və insan hakları, I, 149-158 16. Çandarlıoğlu G. Uyğurlarda İnsani değrerler ve Hukuk, Türklerde İnsani Değerler Ve İnsan Hakları. I, 117130 17. Cağatay, Neşet, Türklerin tarihteki yeri ve milli özellikleri, Erdem Atatürk kültür Merkezi Dergisi. Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı II, Ankara 1996, 16, 503-553. 18. Türk Kültürnde Hoşgörü ve Örnek bir Tip olarak Alevi Bektaşi Hoşgörüsü Hüseyin Özcan Yrd.Doç turkoloji.cu.edu.tr/.../huseyin_ozcan_turk_kulturunde_hosgoru_alevi_be... 19. www.hbektasVelî.gazi.edu.tr, 2009 20. TÜRK KÜLTÜRÜ ve HACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA DERGİSİ / 2010 / 55 TÜRK TOPLUMUNDA HACI BEKTAŞ VELÎ ALGISI ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA 21. HÜMANİZM VE MEVLANA. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 20 Erzurum 2002 80,81Dr. YAZOĞLU R. 22. X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENi 6-8 MAYIS 2010 - ÇAĞIMIZIN SORUNLARI KARŞlSlNDA YUNUS EMRE'NİN FELSEFESİNİN EVRENSEL BOYUTU VE HÜMANİZMİ 534. 36 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGİ BİLGİ ŞÖLENİ 6-8 MAYIS 2010 - ÇAGIMIZIN SORUNLARI KARŞlSlNDA YUNUS EMRE'NİN FELSEFESİNİN EVRENSEL BOYUTU VE HÜMANİZMİ, s. 534 420 Понятие толерантности в тюркской культуре Резюме Самым ценным из того, что тюрки дали мировой культуре, является толерантность, взаимное понимание, диалог с другими культурами, уважительные подход к различным национальностям, этносам. Ни одна из нации мира эти ценности как тюрки, и не смогла стать их обладателями. Толерантность, понимание, искреннее отнощение тюрок к другим культурам обусловлены двумя причинами. Первая – это обычам и характер тюрок, вторая - Исламская система ценностей. Notion of tolerance in Turkic culture Summary The most significant of that the Turks gave to the world culture is tolerance, mutual understanding, dialog with other cultures, respectful approach to different nations, ethnoses, no one nation of the world has developed thes values as the Turks, and couldnot become possessors of them. Turkic tolerance, understanding, sincerity of the Turks displayed in relation to other cultures are conditioned by two reasons. The first is the Turkic traditions and character. The second one is the Islamic system of values. Пашаева Махаббат Ведущий научный сотрудник Института Археологии и Этнографии НАНА, доктор исторических наук, профессор, кафедры Гуманитарные дисциплины Азербайджанского Государственного Университета Экономики pashayeva.m@gmail.com Мобили Роберт Старший научный сотрудник кафедры Минералогии, кристаллографии и геохимии Бакинского Государственного Университета, председатель Албано-удинской христианской общины Азербайджана argomobili@rambler.ru Данная работа выполнена при финансово й поддержки Фонда Развития науки при Президенте Азербайджанской Республики. Грант № EIF-KETPL-2-2015-1 (25)-56/54/5 УДИНЫ: ПРОШЛОЕ И НАСТОЯЩЕЕ Ключевые слова: Удины, Кавказская Албания, этнос, язычество христианство, албанская церковь Açar sözlər: udilər, Qafqaz Albaniyası, etnos, bütpərəstlik, xristianlıq, Alban kilsəsi Keywords: udins, Caucasian Albania, ethnic, paganism , christianity, Albanian Church Удины («уди», «утии») являются одним из древнейших этносов Южного Кавказа и Азербайджана, в частности. Некогда входившие в состав кавказско-албанской конфедерации 26-ти племен1, они приняли активное участие в формировании албанского этноса, что доказывается генетическим родством удинского языка с другими кавказскими языками,2 а также данными палеоэтнографии и антропологии. Язык этого этноса относится к нахско-дагестанской группе иберийско-кавказской языковой семьи (имеет ниджский и огуз-октомберийский диалекты). Одни исследователи связывают эт- 1 Каганкатваци Мойсей. История агван Мойсея Каганкатваци, писателя X века/ перевод с армян. К.Патканова. СПб.: типография Императорской Академии наук, 1861, 376 с., кн. I, гл. 4, с. 5. 2 Дирр А.М. Грамматика удинского языка / СМОМПК, вып. XXXIII, от. IV, Тифлис, 1904; Джейранишвили Е.Ф. Удинский язык. Тбилиси, 1917; Шанидзе А.Г. Новооткрытый алфавит албанцев и его значение для науки // Изв. Института языка, истории и материальной культуры Груз. ФАН СССР, 1938, т. IV, вып.1; Шанидзе А.Г. Язык и письмо кавказских албанцев. Москва, 1960; Гукасян В.Л. Удинско-азербайджанско-русский словарь. Баку, 1974; Волкова Н.В. Удины Грузии. Москва, 1977; Г.Д.Джавадов, Р.Гусейнов. Удины. Историко-этнографическое исследование. Баку, 1999. 421 ническое происхождение утиев от племени кутиев, 3 другие высказываются о связи утиев с этиуниями, населявших область Этиуни4. Самое раннее упоминание о племени ути (утиев, утийцев) можно найти в «Истории» Геродота (V в. до н.э.) (Her.III, 93; VII, 68). Ценные сведения о них имеются также у греко-римских авторов – в «Географии» Страбона (I в. до н.э. – I в. н.э.), в «Естественной истории» Гая Плиния Старшего (I в. н.э.), в «Географии» Клавдия Птолемея (II в. н.э.); у Евсевия (IV в. н.э.), Стефана Византийского, албанских (кавказских) историков Моисея Каланкатуйского (VII/VIII в.), Киракоса Гянджинского (XIII в.) и др.; в сочинениях армянских авторов и арабских географов5. Удины, являясь одним из основных компонентов в формировании албанской этнической общности, принимали активное участие в общественно-политической жизни Албанского государства, сыгравшего важную роль в истории некоторых кавказских народов и азербайджанского народа, в частности. Согласно письменным источникам и археологическим данным, границы Кавказской Албании (IV в. до н.э. – VIII в. н.э.) простирались от Дербента до Аракса на юге и от Каспийского моря до крепости Хунаракерт на западе, на границе с Иберией, и ее первой столицей был г.Габала (IV в. до н.э. – V в. н.э.). Удины издревле проживали на левобережье и правобережье р.Куры. В I–VIII вв. этническое наименование «утии», «утийцы», «удины» сохраняется в трудах древних историков, как название области «Отена», «Ути/Утик», расположенной на правобережье р.Куры. Роль этой области Албании исторически была весьма значимой и здесь находилась вторая столица страны г.Партав (Барда) (с V в.)6. Согласно источникам VIII–XIX вв., все правобережье Куры до р.Аракса, делилось на 24 албанских округа, шесть из которых входили в Утийскую область, имеющую 7 округов7. В области Ути/Утик наряду с удинами жили иранские (саки и др.) и с I в. н.э. тюркские (гунны, кангары и др.) племена. Эта область до I в. до н.э. была подвластна местным албанским царям, в I–VI вв. – албанским царям Аршакидам (парфянская династия), в VII–VIII вв. – албанским великим князьям Михранидам. До появления из Иерусалима христианских миссионеров, апостолов и их учеников, утийцы (удины) поклонялись язычеству, веровали в силу небесных светил (Луну, Солнце), различные природные явления, элементы зороастризма и тангриганства8. Как проповедь самого христианства, так и структура христианской церкви и ее церковная иерархия в Албании в своем становлении прошли два периода: апостольский и период после объявления ее государственной религией. Так, в I в. н.э. в область Ути/Утик проповедь христианства принес ученик апостола Фаддея св.Елисей. Рукоположенный патриархом Иерусалима св.Иаковым, он был направлен нести весть о новой религии на Восток, на восточную окраину мира по отношению к Иерусалиму, т.е. в Албанию. Христианские общины в Албании стали возникать задолго до IV в. Как известно, в 313 г. император Константин I признал христианство официальной религией в Римской империи. Албанский царь Урнайр, воспользовавшись политической ситуацией, решил объединить многоэтничное и многоконфессиональное население Албании посредством новой религии – единобожья. Как сообщает средневековый автор, для этого в страну по его приглашению прибыл проповедник св.Григорий Просветитель, который привел к крещению албанскую знать и страну и заложил основу строительства христианских церквей в Албании (Амарас в Карабахе)9. К концу IV в. в Албанской Апостольской Автокефальной церкви сложилась церковная иерархия с определенной субординацией, позволявшей албанскому клиру самому рукополагать главу своей церкви в сане католикоса/патриарха10. Христианство стало духовной идеологией удин, которые, начиная с IV в., на протяжении всего периода существования Албанской Апостольской Автокефальной церкви до 1836 г. стали неотъемлемой частью ее паствы. Резиденцией Албан3 Дьяконов И.М. История Мидии от древнейших времен до конца IV в. до н.э. Москва-Ленинград, 1956, с.110. Меликов Р.К проблеме происхождения и локализации племени утиев // History of the Caucasus. The scientificpublic almanac. Baku, 21-24 of may, 2001, № 1, р.112-118. 5 Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны. Баку, 2005, с.11-69, 123-144; Мамедова Ф. Политическая история и историческая география Кавказской Албании, Баку, 1986, с. 5-41; Иеромонах Алексий (Никоноров). История христианства в Кавказской Албании. Баку, 2005, с. 24-25. 6 Каланкатуйский М. История агван, кн.I, гл.15, с.32; Мамедова Ф. Политическая история и историческая география, с. 116-118. 7 Гаджиева У. «Арцах» Макара Бархударянца как албанский источник по реконструкции исторической географии Карабаха конца XIX в.// Tarix və onun problemleri. Baki, 2009, №4, s. 386-396. 8 Пашаева М. Место астральных верований в религиозно-бытовых воззрениях азербайджанцев// Археология, этнология, фольклористика Кавказа. Международная научная конференция. Баку, 2005, с. 255-257; Иеромонах Алексий (Никоноров). История христианства в Кавказской Албании, с. 37. 9 Иеромонах Алексий (Никоноров). История христианства в Кавказской Албании, с. 42-58, 59, 64-67; Мамедова Фарида. Кавказская Албания и албаны, c. 523, 525, 531, 536-537. 10 Каланкатуйский М. История агван, кн. I, гл.6, с. 6-7; Мамедова Ф. Структура Албанской церкви и ее внешние связи // The History of Caucasus. The scientific-public Almanac. Baku, 2001, № 2, 2002, с. 71. 4 422 ского католикосата на протяжении веков служили албанские монастыри: Чола, Гис (по преданию), Партав, Ктликосаран, монастырь апостола Егише/Джревиштик, Гянджа, Карагерц, Хамшиванк, Ахбат, а с XIII в. – монастырь Гандзасар в провинции Хачен в Карабахе, в связи с чем он стал называться Гандзасарским католикосатом (1240–1836)11. В деле распространения и утверждения христианства большую роль сыграла албанская письменность, албанский алфавит из 52 букв, с помощью которого с середины IV в. с сирийского и греческого языков переводились Библия и другая богословская литература. Доказательством служит обнаруженный в 1996 г. член-корр. АН Грузии З.Н.Алексидзе грузино-албанский палимпсест (М/8т-13, М/5ш-50) в монастыре Св.Катерины на Синайской горе. Палимпсест представляет собой Лекционарий, книгу годичных литургических чтений, главной составляющей которой являются чтения из библейских книг Ветхого и Нового Заветов. Обнаружение полного Лекционария, написанного албанским письмом на албанском языке, доказывает наличие в Албании развитой христианской письменности. Лекционарий может иметь только тот народ, который обладает полным текстом Библии на родном языке. Албанский Лекционарий может быть датирован рубежом IV–V вв. Язык албанского Лекционария из современных кавказских языков ближе всех стоит к удинскому в лексическом плане, по фонетическим и грамматическим формам. Реконструкция албанского языка стала реальной в результате сопоставления текста с удинским и с группой южно-дагестанских языков. Таким образом, открытия З.Н.Алексидзе доказывают, что албаны уже в середине IV в. имели собственный алфавит, в основу которого был положен протоудинский язык12. Албанская Апостольская церковь имела 12 епископств, из которых в V–VIII вв. в области Ути/Утик было три епископства с центрами в Амарасе, Партаве (Барде), Гардмане. Иерархически независимая Албанская церковь поддерживала конфессиональную связь с Иерусалимской, Византийской, Грузинской Апостольской, Сиро-персидской церквами. Исходя из стратегического положения страны, в IV–VIII вв. Албанская церковь поддерживала конфессиональную связь с кочевниками-степняками тюркского мира за Кавказскими проходами, за Албанскими воротами (за Дербентом) с целью остановить их систематические нашествия, посылая к ним христианских проповедников, пытаясь обратить в христианскую веру. Албанская Апостольская церковь приняла постановления первых трех Вселенских соборов. Свое отношение к IV Вселенскому Халкидонскому собору 451 г. она проявила на Двинском поместном соборе в 506 г., когда иерархи Албанской, Грузинской и Армянской церквей поддержали униональную политику византийских правителей. Догматически Албанская церковь стабильно не придерживалась монофизитства. В конце VI–VII вв. в связи с усилением политического влияния Византии Албанская церковь вместе с Грузинской церковью примкнула к диофизитству (православию). После завоевания Албании (705 г.) арабами Албанская церковь под давлением арабов и при активном содействии Армянской церкви порвала с диофизитством. Арабский Халифат, пытаясь координировать действия подвластного им христианского населения поддерживал среди них монофизитство в противовес диофизитству Византии. Реагируя на доносы армянского католикоса в адрес Албанской церкви, Арабский халифат сделал Албанскую церковь монофизитской и иерархически подчинил ее монофизитской Армянской церкви (в 705 г.). Но это был краткий период, после которого албанские патриархи продолжали рукополагаться албанскими епископами без ведома армянского католикоса13. Албанская этническая общность в силу определенных исторических событий подверглась процессам конфессиональной деэтнизации (исламизации, грегоринизации, принятию православия). Процесс исламизации коренного населения Албании начался с приходом арабов в VIII–IX вв., когда потомки албанских племен (гелов, легов, алпан и др.) такие этносы и субэтносы, как будуги, крызы, ингилойцы, хиналугцы, лезгины джеки, хапыты и другие стали мусульманами. Они до сих пор живут в Азербайджане, сохранив свои этнические самосознание, самоназвание, языки, традиции, обычаи, фольклор. Большая часть удин, проживающая в равнинных частях, приняв ислам, также подверглась этно-лингвистической, культурно-идеологической ассимиляции со стороны тюркского мусульманского населения страны. Другая же часть удин, проживающая в гористых местностях Большого и Малого Кавказа, сумела сохранить свой язык, христианскую веру, культуру, самосознание, этноним. И они составили основную неотъемлемую часть паствы Албанской Апостольской Церкви до 1836 г. В VIII–XI вв. албанское христианское население, основу которого составляли удины, в Шеки, Огузском, Кабалинском районах, в Карабахе (Арцахе), в области Утик сумело возродить Албанское 11 Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны, с. 541, 146, 555. Алексидзе З.Н. Предварительное сообщение об идентификации и дешифровке албанского текста, обнаруженного на Синайской горе // The History of the Caucasus. The scientific-public almanac. Issue №1, Baku, 21-24 of may, 2001, c. 39-40; Gippert J., Schulze W., Aleksidze Z., Mahe J.P. The Caucasus Albanian Palimpsests of Mt. Sinai. Brepols, 2008, 2 vols. 13 Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны, с. 545-551. 12 423 царство. В XII–XV вв. в Карабахе возродилось Албанское Арцаха-Хаченское царство во главе с князем Гасан-Джалалом из царского Михранидского рода. Вплоть до 1828 г. церковная и светская власть находилась в руках этого албанского княжеского рода14. Согласно существующей традиции, ГасанДжалаловский род в XV в. получил титул «мелик» от правителя государства Кара-гоюнлу Джаханшаха, и в XV–XVII вв. он распался на пять феодальных владений–меликств (Гюлистанское, Джрабердское, Хаченское, Варандское, Дизакское). Титул «мелик» прилагался к каждой из дочерних линий этой фамилии. Все албанские феодальные владения на протяжении IX–XIX вв. входили в состав государств, возникших на Южном Кавказе: Саджидов (IX–X вв.), Саларидов (X в.), Шаддадидов (XI– XII вв.), Атабеков-Ильденизидов (XII–XIII вв.), Хулагуидов, Джалаиридов (XIII–XV вв.), Кара-кюнлу, Аг-коюнлу (XV в.); Карабахско-Гянджинского беглярбекства Сефевидского государства (XVI– XVII вв.), Карабахского ханства (XVIII–XIX). Возрождение албанского этнического самосознания нашло отражение в эпиграфике Гандзасарского собора XIII в., в появлении в XII–XIII вв. «Албанской хроники» Мхитара Гоша, в XVIII в. «Краткой историей страны Албанской» албанского католикоса Есаи Гасан-Джалала. Албанское христианское население пяти меликств, большой процент которого составляли удины, в XVII–XIX вв. пыталось установить связь с Россией и Европой, с помощью которых стремилось возродить в Карабахе Албанское царство. Россия в XVIII в. вынашивала планы возродить на Кавказе Албанское царство15. Однако после завоевания Карабахского ханства в 1805, 1813 гг., окончательно, в 1828 г. в ходе русско-персидских войн, царизм отказался от идеи создания здесь какого-либо независимого государства. После Туркманчайского договора 1828 г.16, чтобы укрепиться на Кавказе, русская политика предпочла создать армянское политическое образование из армянпереселенцев из Персии и Турции на территории проживания албанского христианского населения (в основном этнически удинского), которое было монофизитами, как и армяне. Армяне же с помощью России пытались обосноваться на территории Северного Азербайджана и приобщиться к албанскому, удинскому этнокультурному наследию, ассимилируя их. Указ Николая I, данный Правительствующему Сенату 11 марта 1836 г. с приложением Положения об управлении делами Армяно-Грегорианской церкви 17 в России (по 1-му Департаменту) упразднял Албанский Гандзасарский католикосат, епархии которого были подчинены Эчмиадзину18. Эта политика должна была определить верное служение интересам царизма на Южном Кавказе Эчмиадзинской церкви и ее новой христианской паствы из грегоризированных албан-христиан (в основном удин) и армянских переселенцев. Если процесс исламизации и тюркизации албан происходил естественным путем на протяжении веков, то их грегоринизация (арменизация) была насильственной. Удины постоянно проживали на своей исторической родине и имели этническое самосознание, историческую память, свою автокефальную церковь. В связи с этим Российская империя создала правовую основу для трансформации Албанской Апостольской церкви. Интересен документ из Русского Синода, в котором говорится об албанце, добивающегося разрешения на принятие лютеранства, ибо по причине исповедания грегорианства его считают армянином (док.1908 г., ЦГИА, ф.821, оп. 150, д.477). Область Карабах была заселена армянами из Персии и Турции. Часть удин, спасаясь от грегоринизации, переехала в Закатальской округ и Нухинский уезд Елизаветпольской губернии (нынешний Огузский и Габалинский районы современного Азербайджана). Эчмиадзинская церковь здесь запретила удинам посещать албанскую церковь имени апостола Елисея, именуемую удинами «Кала Гергец» («Большой молебный дом»). Для удин в 1853 г. Эчмиадзин построил армянская церковь. Но удины во14 Гаджиева У. Деэтнизация кавказских албан в XIX веке. Баку, 2004, с.79-86; Mamedova F. Au sujet des dirigeants Albaniens du IXe au XVesiecle (dynastiedes Djalalides) /TURCICA. Revued’etudesturques. Tome XXI–XXIII. 1991. Melangesofferts A Irene Melukoff, par sescollegues, disciples et amis, p. 307-310. 15 Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны, с. 379, 391, 405-412, 591, 647-648. 16 О мире между Россией и Персией // Полное Собрание Законов Российской империи. Собрание второе. Т.III. 1828. № 1794. СПб.: Типография II Отделения Собств. Е.И.В. Канцелярии, 1830, с.125-130. 17 Положение об управлении делами Армяно-Грегорианской церквисостоит из преамбулы, 10 глав, 141 параграфов 18 Именной Е.И.В. Высочайший Указ, данный Правительствующему Сенату 11 марта 1836 г. с при ложением Положения об управлении делами Армяно-Грегорианской церкви. По 1-му Департаменту / Указ Е.И.В. Самодержца Всероссийского, из Правительствующего Сената 10 апреля / Высочайше утвержденное положение о управлении делами Армяно-Грегорианской церкви в России, распубликованное 10 апреля. /Полное Собрание Законов Российской империи. Собрание второе. Т.XI. Отделение первое. 1836. От № 8739 – 9493. С-Петербург: в типографии II Отделения Собственной Е.И.В. Канцелярии. 1837, № 8970, глава 1-10, §1-141, с.194-209 (Российская Государственная Библиотека. Е 122/2). 424 обще перестали посещать церкви, исповедуя христианскую религию в своих домах. Как известно, в 1857 г. по Уставу духовных дел иностранных исповеданий в России значилось 6 армяно-грегорианских епархий, в числе которых была Карабахская епархия во главе с епархиальным начальником. В итоге, удины были лишены своей удинско-албанской церковной обители, где проповедь велась бы на родном языке. В российских этнографических исследованиях XIX в. имеются весьма интересные сведения об удинах (утийцах), в которых указывалось, что «в состав азербайджанских татар вошли индо-европейцы (арийцы) иранского племени и албанцы – вероятно удины, другой народ индоевропейского племени, составляющий с некоторыми горскими народами особую кавказскую ветвь арийской расы. О том, что удины населяли кроме уезда Нухинского в Елизаветпольской губернии также Ширванский и Кубинский в Бакинской губернии свидетельствует Аббас-Кули Бакиханов»; «здесь обитали албанцы или агванцы, быть может, предки удинцев Нухинского уезда»; «от потомков утийцев происходят и жители всех исповедующих армянскую веру селений округа Ути». Эти данные свидетельствовали об участии удин (утийцев) в этногенезе азербайджанского этноса, а также о процессе их грегоринизации. В конце XIX в. на правобережье р.Куры удины жили только в двух селах: Сейлюлан в Утийской области (на правобережье р.Тертер, всего 35 дворов, разговорным языком которых был тюркско-азербайджанский, в селе находилась удинская церковь Пресвятой Богородицы) и в с.Кирзен Дзегамского округа (из 700 дворов в конце XIX в. осталось только 30 дворов и сохранилась удинская церковь св.Иоанна, часовня церкви являлась местом поклонения под названием «Евангелие»). Для усиления позиций и влияния Русской Православной церкви на Кавказе царизм стал проводить политику распространения здесь православия. Первоначально эта деятельность выразилась в учреждении Осетинской духовной комиссии, находящейся с 1817 г. в ведении Грузино-Имеретинской Синодальной конторы. Как было отмечено в «Кавказском календаре» на 1853 г., в ведомстве Осетинской духовной конторы находилась православная церковь с.Варташен для «обращенных в православие удин». Следовательно, в начале 50-х гг. XIX в. часть удин уже приняла православие. В 1854 г. открылась первая удинская школа, а в 1875 г. – православная удинско-русская школа. С 1815 по 1882 гг. в православную веру было обращено 60895 человек (не считая 130 дворов удин Нухинского уезда), для которых царская власть построила Александро-Невскую Православную соборную церковь. Александр Дюма в книге «Кавказ» (Тифлис, 1861) упоминает об удинах, указывая, что «язык, которым они пользуются неизвестен современным народам по причине его древности, он был, вероятно, языком патриархов», «удийцы, не имея собственной религии, исповедуют одни греческую (т.е. православие), а другие мусульманскую»19. Согласно российским статистическим данным, в XIX в. в Закатальском округе и в селах Варташен и Нидж Нухинского уезда Елизаветпольской губернии в 1880 г. насчитывалось 10 тыс. удин. Согласно данным «Кавказских календарей» за 1887–1915 гг. удин было: в 1887 г. в Закатальском округе 7 тыс. чел.; в 1895 г. в сс.Варташен и Нидж 5084 чел.; в 1908 г. в с.Варташен указаны только армяне и грузины 3305 чел., в с.Нидж – армяне и удины 7657 чел., в 1910 г. в сс.Варташен и Нидж 10 тыс. чел., в 1915 г. в с.Варташен указаны только армяне 1129 чел., в с.Нидж 10655 чел. Как видно, статистика велась не в пользу удин: их частично приписывали то к армянам, то к грузинам, в то время, как в с.Варташен после 1828 г. постоянно жили удины. По данным Первой всеобщей переписи Российской империи, в 1897 г. удин насчитывалось 3767 мужчин и 3262 женщин.20 До начала XX в. удины компактно проживали в селах Нидж, Тосик, Варташен (Огуз), Мирзабейли, Варданлы (Керимли), Султан-Нуха, Джорлу, Якублу, Енгиджа, Малых, Еникенд, Кирзан (Дзегам), Сейлюлан (Утийская область, правобережье р.Тертер)21. В 1909–1910 гг. Русский Синод разрешил Эчмиадзинскому Синоду уничтожить старые архивные дела подведомственных епархий, среди которых, очевидно, были уничтожены архивы Албанской церкви22. Стремясь сохранить свою этническую самобытность, часть удин перестала посещать какую-либо церковь, исповедуя христианство в доме, создав религию синкретизма христианского культа и удинского язычества (поклонение Солнцу и Луне, священным деревьям)23, истоки которых восходят к древнеалбанским. Часть религиозных тер19 Гаджиева У. Деэтнизация кавказских албан в XIX веке, с. 79-85. Гаджиева У. Деэтнизация кавказских албан в XIX веке, с. 85-86; Первая Всеобщая перепись Российской империи 1897 г. СПб, 1904, с. 62-63. 21 Бежанов М. Краткие сведения о селе Варташене и его жителях. СМОМПК, вып. XIV, 1892, с.213-232; Мобили Р. Место и роль удин в Албанской (Кавказской) Церкви // 2nd International scientific conference “European Applied Sciences: modern approaches in scientific researches”: Volume 2. Papers of the 1st International Scientific Conference (Volume 1). February 18-19, 2013, Stuttgart, Germany, 244 p., с. 235. 22 Мамедова Ф. Политическая история и историческая география, с. 239. 23 Пашаева М. Из этнической истории удин // Аzerbaycan arxeologiyasi ve etnografiyasi. Baki, 2003, с.150-153. 20 425 минов происходит от названий Солнца и Луны. В удинском фольклоре нашли отражение, как древнеалбанские предания, так и азербайджанские сказки. Удины сохранили свой язык, изобилующий гортанными, шипящими и свистящими звуками, как и албанский, из 52 графем. Он богат заимствованиями из персидского, арабского, греческого, сирийского, русского языков, но доминируют азербайджанские24. К 1934 г. в Нидже и Варташене удин насчитывалось 7-8 тыс. человек, в 1989 г. – не более 6 тыс. человек (из коих 5300 чел. в с.Нидж, 400 – в Варташене, 300 – в Октембери). Сейчас численность удин в мире более 10 тыс. человек, из которых 4 тыс. человек живет в Азербайджане. Азербайджанская Независимая Республика, верная своим вековым традициям толерантности, которая исторически проистекает из самого этногенеза азербайджанского народа, сложившегося из трех мощных этнических пластов (кавказского, иранского и тюркского), стала возрождать албанское этнокультурное наследие, являющееся составной частью азербайджанского этнокультурного наследия. Стали реставрироваться албанские храмы. В 2002 г. во время визита в Баку Папы Римского Иоанна Павла II ему был вручен албанский крест. Сейчас в Азербайджане действуют Удинское национальное культурно-просветительское общество «Орайин» («Родник») и Албано-удинская христианская община (с 10 апреля 2003 г.)25, которые осуществляют религиозно–просветительскую работу, издают учебные пособия по удинскому языку, сборники удинского фольклора и другую литературу. В настоящее время в преподавании удинского языка используют алфавит на латинской основе с дополнительными знаками. Распоряжением Президента Азербайджанской Республики Ильхама Алиева 2016-й был объявлен «Годом мультикультурализма». Бакинским Международным центром мультикультурализма и Фондом «Знание» При Президенте Азербайджана в рамках проекта «Изучаем Кавказскую Албанию» была проведена и продолжает осуществляться огромная научная и общественно-просветительская работа в стране. При поддержке правительства Азербайджана на самом высоком уровне ведутся переговоры о возрождении Албанской Апостольской церкви, паству которой составят удины – этот древнейший этнос, духовная преданность которого Своей Церкви проверена веками. Udilər: keçmişdə və bu gün Xülasə Məqalədə Alban Tayfa İttifaqına daxil olan 26 tayfadan biri olan, Azərbaycanın və bütövlükdə Qafqazın tarixində özünəməxsus yeri olan udi alban tayfasının etnik tarixi, qədim inancları təhlil edilmişdir. Alban Tayfa İttifaqının formalaşmasının əsas komponentlərindən biri olaraq udilər Azərbaycan xalqının, həmçinin Qafqaz xalqlarının tarixində mühüm rol oynamışlar, eyni zamanda Alban dövlətinin ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etmişlər. Məqalədə Qafqaz Albaniyasında xristianlıq, Alban Apostol Avtokefal Kilsəsinin 1836-cı ilə qədər mövcudluğunun bütün dövrləri boyu udilərin mənəvi ideologiyası araşdırılmışıdır. Məqalədə həmçinin Rusiya imperiyasının 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsindən sonra Qafqazda möhkəmlənmək üçün, erməniləri Şimali Azərbaycan ərazisində yerləşdirməsi və udilərin etnik kimliyinin, ideoloji assimilyasiyalara məruz qalmalarının səbəbləri təhlil edilmişdir. Son olaraq Müstəqil Azərbaycan Respublikasının qurulmasından sonra Azərbaycanın əsrlər boyu tolerantlıq ənənələrinə sadiq qalaraq bütövlükdə Azərbaycan etnomədəni irsinin tərkib hissəsi alban etno mədəni və dini irsini yenidən bərpa etmək, həmçinin udi-alban ənənələrinin qorunması yolunda görülən mühüm tədbirlərə də geniş yer verilmişdir. Udins: past and present Summary The article research the ethnic history and the ancient beliefs of the Udine tribe, which is one of the 26 tribes of Alban tribes and occupies a special place in the history of Azerbaijan and the Caucasus. Udine, being one of the main components in the formation of the Albanian ethnic community, took an active part in the social and political life of the Caucasian Albania, which played an important role in the history of Caucasian and Azerbaijani people. Ethnic history, ancient beliefs of the Udi Albanian tribe, which has a special place in history, have been analyzed. At the same time, the Christianity in Caucasian Albania, mental ideology of the Udis tribe during all the period of the existence the Albanian Apostolic Autocephaly Monastery until 1836. The article also analyzes the reasons of Armenians resettlement in the North Azerbaijan region by Russian Empire after the Treaty of Turkmenistan in 1828 , the ethnicity of the Udis and their the ideological assimilation in the Caucasus. Finally, after the establishment of the Independent Azerbaijan Republic, Azerbaijan continued its traditions of tolerance, as well as the restoration of the ethnocultural and religious heritage of Albania as part of the ethnocultural heritage, moreover government take important measures to protect Udi Albanian traditions. 24 Мобили Р. Место и роль удин в Албанской (Кавказской) Церкви, с. 236. Мобили Р.Б. «Албано-удинская христианская община – основа возрождения Албанской (Кавказской) церкви в Азербайджане //Труды Международной конференции «Место и роль Кавказской Албании в истории Азербайджана и Кавказа. Баку, 2012, с. 165-172. 25 426 Səfərova Günay ADU, Xarici Dillər kafedrası, ibri dili müəllimi ADU, İsrail və Yaxın Şərq araşdırmalar mərkəzi, mütəxəssis gunaysafarova@yahoo.com AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN DAĞ YƏHUDİLƏRİ VƏ ONLARIN ADƏT-ƏNƏNƏLƏRİ Açar sözlər: Dağ yəhudiləri, Qırmızı Qəsəbə, sinaqoq, toy adətləri, yas adətləri, xəzərlər Ключевые слова: Горские евреи, Красная Слобода, синагога, свадебные обычаи, траурные традиции, Хазары Keywords: Mountain Jews, Red Town, synagogue, wedding customs, mourning traditions, Khazars Dağ yəhudiləri Azərbaycan və Dağıstanda yaşayan Qafqaz yəhudilərinə deyilir. Qafqaz yəhudiləri də deyilən bu qrupa əksəriyyəti Qafqazın şərqində yaşadığı üçün Şərqi Qafqaz yəhudiləri də deyilir. Dağ yəhudiləri və tatlar mövzusu həmişə mübahisə doğuran mövzulardandır. Tatlar ilə Dağ yəhudilərinin ilk çağlardan bu yana Qafqazda yaşadığına inanılır. İnanca görə, Assuriya tərəfindən eramızdan əvvəl 722-ci ildə sürgünə göndərilən 10 qəbilə bir müddət sonra cənub-qərbi İrandan Azərbaycana köç etmiş və burada yaşamışdılar.1 Azərbaycan ərazisində ən qədim dağ yəhudi məskəni Kultaq (indiki Qırmızı qəsəbə) sayılır. Bu yəhudi məskəni Quba yaxınlığında, Qudyal çayının sol sahilində yerləşir. Kultaq müxtəlif ərazilərdən gəlmiş əhali tərəfindən salınmışdır ki, bunu onun məhəllələrinə verilmiş adlar da təsdiq edir. Qəsəbə əsasən, birinci və ikinci Kultaq, birinci və ikinci Qusar, Qarceu, Hiləki, Ağacani, Mizraxi kimi özünəməxsus məhəllələrdən ibarət idi. Bu məhəllələrdən ən qədimi Kultaq hesab edilir. Qədim dövrdə dağ yəhudiləri Azərbaycanın Yelizavetpol, Nuxa, Qazax, Bakı, Şamaxı, Göyçay kimi qəzalarında məskunlaşmışlar. Azərbaycan dünya yəhudi elitasının diqqət mərkəzinə 1810-cu ildən düşməyə başlayıb. Həmin dövrdə, lap dəqiq desək, 1811-ci ildə ilk aşkenazilər Bakıda məskunlaşmağa başlayıblar. 1832-ci ildə isə yəhudilərin Bakıda ilk ibadət evləri inşa olunub. 1870-ci ildən etibarən isə onların Azərbaycana axını başlandı. Belə ki, həmin dövrdən etibarən Bakıda neft çıxarılmağa başlandı və yəhudi biznesmenlərinin Bakıya axını gücləndi. Dağ yəhudilərinin iri icmasının məskunlaşdığı və kompakt şəkildə yaşadığı məkan Qubanın Qırmızı Qəsəbəsidir. Azərbaycanda yaşayan yəhudilərə həmişə xoş münasibət bəslənilib və heç vaxt antisemitizm halları müşahidə olunmayıb. Dağ yəhudilərinin tarixi haqqında məlumata qısa nəzər salaq. Artur Koestlerə (Arthur Koestler) görə, Xəzər xaqanlığı dağıldıqdan sonra musəvi xəzərlər Krım, Ukrayna, Macarıstan, Polşa və Litvaya yayılmışlar. Dünya alimlərinin əksəriyyəti Şərqi Avropa yəhudilərinin, hətta dünya yəhudilərinin böyük əksəriyyətinin sami irqindən olmayıb Xəzər soyundan olma ehtimalı üzərində dururlar. Amma bu məlumat öz təsdiqini tapmayıb və hələ də üzərində işlənilir. Xəzərlərin kiçik bir bölümü əsas yurdları olan Qafqazı heç bir zaman tərk etməmişlər. Bugün hələ də orada “Dağ yəhudiləri” adı altında yaşamaqdadırlar. Azərbaycan və Dağıstanda əcdadlarının Xəzərlər olduğunu söyləyən musəvilərin yaşadığı kəndlər vardır. Xəzərlərin böyük əksəriyyətinin isə Şərqi Avropaya köçdükləri və oradakı yəhudilərlə qaynayıb qarışdıqları təxmin edilir.2 Xəzərlər 740-cı ildə bütün dünyanı şoka salaraq qədim dinləri olan Göy-Tengri (Tanrı) dinini tərk edib, özlərinə rəsmi din olaraq musəviliyi seçmişlər. Elə isə niyə o zamanın məşhur dinləri olan islam və ya xristianlığı deyil, musəviliyi seçdilər? Bir çox tarix kitabında bu seçim yalnızca Xristianlığı qəbul etdirməyə çalışan Bizansa və şərqdən daxil olmağa çalışan müsəlmanlara qarşı və eləcə də bu iki siyasi təzyiqdən qurtulmaq üçün atılmış strateji bir addım kimi dəyərləndirilmişdir. Çünki hansını qəbul edərdilərsə, onların içərisində əriyib gedəcəkdilər. Amma Musəviliyi seçməklə üçüncü qüvvə olmağa davam etdilər.3 1 https://tr.wikipedia.org/wiki/Da%C4%9F_Yahudileri Özgün P, Hazarlar-Kayıp Kavim, CİNİUS YAYINLARI ARAŞTIRMA, Babıali Caddesi, No.14 Cağaloğlu-İstanbul, BİRİNCİ BASKI: Kasım, 2013, ISBN 978-605-127-810-0, 135 səh. https://books.google.nl/books?id=1I0VBgAAQBAJ&pg=PA36&lpg=PA36&dq=Da%C4%9F+yahudileri&source=bl&ots=NZ6OvS5FkV&sig=7aoRb QpurB2d9j6tM5vJ7uuwmew&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwi7mszc55_ZAhWC6QKHaAfALsQ6AEIeTAI#v=onepage&q=Da%C4%9F%20yahudileri&f=false 3 Özgün P, Hazarlar-Kayıp Kavim, CİNİUS YAYINLARI ARAŞTIRMA, Babıali Caddesi, No.14 Cağaloğlu-İstanbul, BİRİNCİ BASKI: Kasım, 2013, ISBN 978-605-127-810-0, 135 s. https://books.google.nl/books?id=1I0VBgAAQBAJ&pg=PA36&lpg=PA36&dq=Da%C4%9F+yahudileri&source=bl& ots=NZ6OvS5FkV&sig=7aoRbQpurB2d9j6tM5vJ7uuwmew&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwi7mszc55_ZAhWC6QKHaAfALsQ6AEIeTAI#v=onepage&q=Da%C4%9F%20yahudileri&f=false 2 427 Xəzərlərin necə musəvi olduqlarını, hətta musəviliyi qəbul edəndən təxminən 200 il sonra varlıqlarını necə qoruyub saxlamaqlarını, Xəzər Kralı Cozefin (Joseph) Kordovalı yəhudi bir dövlət adamın Hasdai İbn Şapruta yazdığı məktubdan, yəni “Xəzər Yazışmasından” öyrənirik. Xasday İbn Şaprut Əndəlüs Xəlifəsinin vəziri olmuşdur. Özü də bir yəhudi olan Xasday İspaniyaya gələn xorasanlı tacirlərdən və bizanslı səfirlərdən Şimalda bir “Yəhudi krallığının” varlığını öyrənir və həyəcanlanır. Bu yəhudilər üçün bir möcüzə idi. Sonradan öz adının da Yusif olduğunu öyrənir.4 Müasir dövrdə dağ yəhudilərinin tarixi və mənşəyi barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bir qisim alimlər dağ yəhudilərinin VII əsrdə yaranmış və Azərbaycan torpaqlarını da əhatə edən xəzərlərdən törədiyini deyirlər. Məlum olduğu kimi, xəzərlər yəhudi dinini qəbul etmiş türk tayfaları idilər. Lakin müasir alimlər bu fikrə qarşı çıxaraq dağ yəhudilərinin eramızdan əvvəl Assur və Babil işğalı zamanı əsir götürülmüş yəhudilər olduğunu qeyd edirlər. Yəhudi dini kitablarında göstərilir ki, Samirə şəhərinin Assurlar tərəfindən işğal olunması nəticəsində burda olan yəhudilər Assuriyanın Qalaxa ərazisində, Haburə, Qozan çayı sahillərində və Midiya dağlarında indiki Cənubi Azərbaycan ərazisində yerləşdirilir.5 Ümumilikdə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan torpaqları tarixən bir çox millətlərin, eləcə də yəhudilərin sığınma məkanı olmuşdur. Tarixən Azərbaycandakı yəhudilər əsasən dağ yəhudiləri, aşkenazi yəhudiləri və Gürcüstan yəhudiləri tərəfindən müxtəlif qruplarda təmsil olunmuşlar. Bu gün də Azərbaycanda yaşayan yəhudilər əsasən üç ayrı qrupa ayrılır: ən qədim qrup olan dağ yəhudiləri qrupu, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində və eləcə də İkinci dünya müharibəsi dövründə məskunlaşan aşkenazi yəhudilər və XX əsrin əvvəllərində əsasən Bakıda məskunlaşmış Gürcüstan yəhudiləri qrupudur. Yəni, hazırda Azərbaycanda yəhudilər 3 icma ilə - Dağ yəhudiləri, Gürcüstan yəhudiləri və Avropa yəhudiləri (aşkenazilər) icmaları ilə təmsil olunurlar. Onların ölkəmizdə məktəbləri, təşkilatları, eləcə də sinaqoqları vardır. 2010-cu ildən Azərbaycanda yaşayan dağ yəhudiləri üçün yeni sinaqoqun inşasına başlanılmışdır. 2010-cu ildə Bakı şəhərində aparılan yenidənqurma və əsaslı bərpa işləri ilə əlaqədar Dağ yəhudiləri üçün yeni sinaqoqun inşasına ehtiyac yaranmış, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü və qayğısı ilə bu işə başlanılmışdır. Dağ yəhudiləri üçün inşa olunmuş bu sinaqoqun açılış mərasimi 5 aprel 2011-ci ildə həyata keçirilmişdir. Həmin ibadət evi Nəsimi rayonu, Əli Mərdan Topçubaşov küç, 72 ünvanında yerləşir. Bu sinaqoq memarlıq xüsusiyyətlərinə və ölçülərinə görə təkcə Azərbaycanda deyil, regionda digər yəhudi məbədlərindən fərqlənir.6 Yüz illərdir ki, dağ yəhudiləri icması müsəlmanların ətrafında sülh və əmin-amanlıq içərisində yaşayırlar. Hətta onlar müsəlmanların danışdıqları dildə danışır. Bununla yanaşı yəhudilər Azərbaycan torpaqları uğrunda müharibələrdə iştirak etmiş və şəhidlik zirvəsinə ucalmışdırlar. Belə ki, Azərbaycanın milli qəhrəmanlarından biri – Qarabağ müharibəsində qəhrəmancasına şəhid düşmüş Albert Aqarunov dağ yəhudisi idi.7 Qubada “Qırmızı Qəsəbə” dağ yəhudilərinin kompakt şəkildə yaşadığı məkandır. Bu gün Azərbaycanda dağ yəhudiləri əsasən Bakıda, Qubada, Oğuzda kompakt şəkildə yaşayırlar. Hər üç şəhərdə də sinaqoq fəaliyyət göstərir. Bu gün dağ yəhudiləri Azərbaycanda sülh içində yaşayırlar.8 Yəhudilərin Azərbaycana gəlişini və məskunlaşmasını təxminən 2600 il əvvələ aid edirlər. Əsrlər boyu ölkəmizdə yaşayıb yerli əhali ilə qaynayıb-qarışan, hətta qohumluq əlaqələri quran yəhudilərə qarşı yerli əhali tərəfindən daim müsbət və xoş münasibət bəslənmişdir. Azərbaycanda məskunlaşan yəhudilər əsasən sənətkarlıq, ticarət, həkimlik, müəllimlik və s. bu kimi sahələrdə çalışmışlar. Müstəqilliyimizin bərpa olunmasından sonra ölkəmizdə yaşayan milli azlıqların, o cümlədən yəhudilərin həyatında da yeni mərhələ başlamışdır. Milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının qorunmasına, onların mədəniyyətinin, dilinin inkişafına dövlət səviyyəsində dəstək verilməsi yəhudi icmaları qarşısında yeni imkanlar açmışdır. İcmalar dövlət qeydiyyatından keçərək sərbəst fəaliyyət göstərir, yeni dini ibadət yerləri, sinaqoqlar tikir, milli mərasim və bayramlarını qeyd edirlər. 4 Özgün P, Hazarlar- Kavim Kayıp, CİNİUS YAYINLARI ARAŞTIRMA, Babıali Caddesi, No.14 Cağaloğlu-İstanbul, BİRİNCİ BASKI: Kasım, 2013, ISBN 978-605-127-810-0, 135 səh. https://books.google.nl/books?id=1I0VBgAAQBAJ&pg=PA36&lpg=PA36&dq=Da%C4%9F+yahudileri&source=bl&ots=NZ6OvS5FkV&sig=7aoRbQpurB2d9 j6tM5vJ7uuwmew&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwi7mszc55_ZAhWC-6QKHaAfALsQ6AEIeTAI#v=onepage&q=Da%C4%9F%20yahudileri&f=false 5 http://publika.az/news/qirmizi/9197.html 6 http://scwra.gov.az/structure/18/?%E2%80%9CDa%C4%9F%20y%C9%99hudil%C9%99ri%E2%80%9Dnin%20sina qoqu 7 https://istiraki.blogspot.com/2009/10/baku-ve-yahudiler.html 8 http://publika.az/news/qirmizi/9197.html 428 Hazırda paytaxt Bakı daxil olmaqla, Quba və Oğuz şəhərlərində 7 sinaqoq fəaliyyət göstərir. Onlardan 6-sı Dağ yəhudilərinə, 1-i isə Avropa və Gürcüstan yəhudilərinə aiddir. Dini ibadətlərin yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsi üçün Avropa yəhudilərinə bütün lazımi şərait yaradılmışdır. Hazırda qeyd edildiyi kimi, Bakıda iki, Qubada üç, Oğuzda iki sinaqoq dindarların istifadəsindədir. Quba rayonunda Dağ yəhudilərinin kompakt yaşadığı Qırmızı Qəsəbədə yəhudi uşaqları üçün “Şmirat ha-Şem” adlı kollec açılmışdır. Burada yəhudi milli adət və ənənələrini tədris edən İsrailli müəllimlər çalışırlar. 2010-cu ilin oktyabrında isə bu qəsəbədə dağ yəhudiləri dini icmasına məxsus 200 il yaşı olan sinaqoq əsaslı təmirdən sonra təntənəli surətdə istifadəyə verilmişdir.9 Ölkəmizdə Holokost günü, yəni yəhudilərin II Dünya müharibəsi zamanı faşizm rejimi tərəfindən soyqırıma məruz qalması günü də qeyd olunur. Yəhudi icmaları Azərbaycan Respublikasının ən fəal dini icmalarından sayılırlar. Respublikada Azərbaycan-İsrail Dostluğu Mərkəzi, “Soxnut” yəhudi agentliyi, “Coynt” və “Vaad-L-Xatzola” adlı yəhudi ənənəsinin qorunması və mühafizəsi ilə məşğul olan komitələr, dini məktəblər - iyeşivalar, yəhudi icmalarının mədəniyyət mərkəzləri, “Yeva” adlı qadın cəmiyyəti və digər qeyri-hökumət təşkilatları fəaliyyət göstərir. Bundan başqa, Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində, eləcə də Azərbaycan Dillər Universitetinin Beynəlxalq münasibətlər və idarəetmə fakültəsinin nəzdində İsrailşünaslıq ixtisasında da ibri dili tədris edilir. Həmçinin Azərbaycan Dillər Universitetində İsrail və Yaxın Şərq araşdırmalar mərkəzi fəaliyyət göstərir. Dağ yəhudilərinin toy və yas adətləri. Dağ yəhudilərinin toy və yas adətlərinə gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, bu adətlərin əksəriyyəti bizim adətlərlə üst-üstə düşür. Belə ki, uzun illər birgə yaşayış adətənənələrin oxşarlığına da təsir etmişdir. Tarixi vətənlərindən uzaq düşmələrinə baxmayaraq ölkəmizdəki, eləcə də İsraildəki, dağ yəhudiləri milli adət-ənənələrini qorumağa çalışırlar. Dağ yəhudi icmasının üzvləri bu ənənələri qoruyaraq irəlidən yaxşı vaxtların gələcəyinə ümid bəsləyirlər. Toy adəti. Yəhudilərin məskunlaşdıqları ərazidəki yerli etnoslarla qarşılıqlı əlaqəsi təkcə onların dilində deyil, eləcə də adət-ənənələrinə, həyat və məişətlərinə də böyük təsir göstərmişdir. K.M.Kurdov tatların və eləcə də dağ yəhudilərinin antropologiyasını tədqiq edərək onları antropoloji baxımdan eyni bir Orta Asiya qrupuna daxil olması nəticəsinə gəlmişdir. Hər şeydən öncə onu qeyd etmək lazımdır ki, onlar arasında yaxın qohumla evlənmək adəti geniş yayılmışdır. Qızların kiçik yaşlarından nişanlanması və ərə getməsi də dağ yəhudilərinin adət-ənənələrindəndir. Eyni zamanda oğlu və qızı olan iki ailənin uşaqlarının körpə ikən bir-birinə ad edilməsi adəti də onların arasında yayılan adətlərdəndir. Bu günü hər iki ailə şadlıqla qeyd edir, uşaqlar böyüyərkən bunu bilir, ailələr hər şənbə günü bir-birinə hədiyyə göndərməyə başlayırdılar. Hədiyyəni birinci olaraq qız evi göndərirdi. Adətə görə nigah təyin olunurdu. Əksər ailələr nikah əlaqəsi quran tuturdular və bu qadına icma tərəfindən hörmət olunurdu. Nikah əlaqəsi bəzən ailələrin özləri tərəfindən daha erkən yaşlardan müəyyən edilirdi. Qız öz gələcək həyat yoldaşına 7 və ya 8 yaşında nişanlanırdı. O, gələcək qayınanasına ev işlərində kömək edir, özünün yeni ailəsinə vərdiş edirdi. Əgər gəlinin valideynləri qızın hansısa oğlanla nikahına narazı idilərsə, qızı almağı arzulayan oğlanın ailəsi qızı oğurlayırdılar. Oğlanın ailəsi qızın evinə gələndə formal atmosfer müşahidə olunur. İçkilər təklif olunsa da oğlanın ailəsi müsbət cavab almamış bir bardaq suya belə əlini vurmur. Söhbət adətən, gəlinə veriləcək bəxşiş üzərində qurulur. XIX əsrdə bəyin atası gəlinin atasına məs:1 inək, 288 kq buğda, 48 kq bulqur, 20 ədəd toyuq, təxminən 3m ipək, 1 ağ mələfə verirdi. Zaman keçdikcə bu məbləğ tərəflər arasında razılaşdırılır. Burada əsasən 2 amil nəzərə alınırdı: bəyin valideynlərinin maddi durumu və gəlinin görünüşü. Nikah təyin olunduqdan sonra və toydan əvvəl nişan mərasimi keçirilir. 40-50-ci illərə kimi nişan mərasimi bəysiz keçirilirdi. Bəyin valideynləri gəlinin başını şərfla örtür və boynuna qızıl və ya gümüş boyunbağı taxırdılar. Azərbaycanda nişan mərasimi toy mərasiminin əsas hissəsi hesab olunur: nikah müqaviləsinin şərtləri oxunur, xeyir-dua verilir, bəy gəlinin başını örtür. Gəlin və bəy şərab içir, üzükləri dəyişir, gümüş boyunbağı verilir. Mərasimdə fincan sındırılmır və istənilən əşyanın təsadüfən qırılması bəd hadisə kimi qəbul olunur. Mərasimdən sonra bəyin valideynləri gəlini evlə tanışlığa dəvət edirlər. Bir həftədən sonra o, ata evinə qayıdır. Şabbatda və digər bayramlarda gəlinə hədiyyələr verilir. “Bexşey tebeqo” adlı mərasimdə gəlin onu qonşuları və qohumlarına nümayiş etdirir. Toy tarixi təxminən bir ay əvvəlcədən təyin olunur. Ənənəvi olaraq bu müddətdə qohumlar bir-birinə baş çəkir. Toya hazırlıq geyimlərin hazırlanması ilə başlanır. Toy şənlikləri 4-10 gün davam edir. Bu, bəyin atasının maddi durumundan asılı idi və toy adətən çərşənbə günündən başlanırdı. 9 http://scwra.gov.az/branch/26/? 429 Toyun 1-ci günündə qonaqlar gəlinin evinə yığışırlar. Gəlin üçün hədiyyələr gətirilir. Sonra xına mərasimi keçirilir, əvvəlcə qabına iynə və gümüş pul qoyulur, gəlinin əlləri və ayaqlarına xına çəkilir. Toyun 2-ci günü dəllək bəyin saçını kəsməyə gəlir. Sonra bəyi geyindirirlər. Zəbur surəsinin 137-ci ayəsi oxunur. Bu zaman gəlin və bəyin valideynləri, Ravvin, bir neçə qohum gəlinin evində görüşürlər və Ketubbahı-nikah müqaviləsini yazırlar. Bu müqavilə cehizin razılığını müəyyənləşdirir. Bəy qohumları ilə gəlini aparmağa gəlir. Gəlinin qardaşı onun güzgüsünü daşıyır. Cütlük bəyin evinə yaxınlaşanda onların başına düyü, şirni, xırda pullar tökülür. Bəyin anası gəlini bal olan boşqabla qarşılayır və gəlinin sağ əlini bala batırır. Bu, ailəyə xoşbəxtlik, mehribanlıq və güzəranlıq gətirmək üçün edilir. Gəlin və qohumları əvvəllər toy qonaqlığında iştirak etmirdilər, onlara ayrı otaqda yemək verilirdi. Bəy isə böyük otaqda otuzdurulur, ətrafına ona verilmiş hədiyyələr qoyulurdu və bu hədiyyələri verənlər birbir təqdim olunurdu. 70-ci illərdən etibarən nikah adət-ənənələri bir qədər dəyişmişdir. Boşanma dağ yəhudilərində nadir hallarda olurdu. Yas adəti. Ölümlə bağlı mərasimlər Dağ yəhudi icmasında mühüm rol oynayır. Ölüyə başsağlığı cümə və şənbə günləri verilir. Ölüm xəbəri yayılanda təkcə qohum-əqrəba deyil, yad insanlar da başsağlığına gəlir. Bir qrup insan qəbri qazarkən ölü evdə yerə uzadılır, şamlar yandırılır, ravvin Zəbur surəsini oxuyur. Ölü yuyulur, bu mərasim həyətdə, xüsusi hazırlanmış çadırda və ya ölünün yataq otağında ola bilər. Kəfən döşək ağından tikilir. Kişilər üçün geyimlər-köynək, şalvar, kəllə papağı, əlcəklərdən, qadınlar üçün isə geyim və corabdan ibarətdir. Adətə görə, ölünün oğulları kəfən parçasından boyunlarına qayış taxırlar. Ölü hazır olduqdan sonra 6 nəfər tərəfindən xərəkdə daşınır və hər 25-30 addımdan bir xərəyi daşıyanlar dəyişilir. Hər dəfə xərək yerə qoyulanda Ravvin dua oxuyur. Qəbristanlıqda yarı yolda qadınlar evə göndərilir və yemək hazırlayır. Əgər ölən gəncdirsə, yeməkdə ət olmur, suda bişirilmiş kartof, yumurta, alma və quru meyvələr olur. Əgər ölü yaşlıdırsa, ət verilir. 70-ci ilədək yeməkdə iştirak edən hər bir şəxs ərzaq gətirməli idi. Lakin bu, yavaş-yavaş pulla əvəz olundu. Qohumlardan biri yasa gələnlərin siyahısını tutur və hər bir kəs üçün məbləğ təyin edir. Azərbaycan və İsrail arasında qarşılıqlı dostluq və əməkdaşlıq əlaqələri yalnız iqtisadi-strateji faydaya deyil, həm də ənənəvi tarixi-mədəni köklərə əsaslanır. Azərbaycan və İsrail xalqları daim tarixin çətin dönəmlərində qarşılıqlı anlaşmaya, tolerantlığa əsaslanan birgəyaşayış nümunəsini bütün dünyaya nümayiş etdirə bilmişlər.10 Müsəlman bir ölkə olan Azərbaycanın İsrail ilə əlaqələrin səviyyəsi bir çox tərəfləri ilə diqqət çəkir. İsrail nöqteyi-nəzərindən Azərbaycanla əlaqəsi neft idxalatı və silah ixracatı kimi dövlətin iqtisadi maraqları və eləcə də Azərbaycanın İranla qonşu olması səbəbiylə də önəmlidir. Bu vəziyyət Azərbaycana İsrail qarşısında geosiyasi bir imtiyaz verir. Digər tərəfdən İsrail üçün İslam ölkələri arasında bu dərəcə yaxın münasibət içərisində olduğu ikinci bir nümunə ölkə yoxdur və Tel-Əviv bundan dünya ictimaiyyəti qarşısında İslam əleyhinə olan imicini dəyişdirmək üçün istifadə edir. İsrailin Azərbaycanda bu qədər təsirli olmasının təməlində burada yüzillərdir yaşayan yəhudi əhalisi durur. Azərbaycandakı yəhudilər Cuhura və Aşkenazi qollarından gəlir. Aşkenazilər (Avropa yəhudiləri) Bakıda, Cuhuralar (Qafqaz yəhudiləri) isə ümumilikdə ölkənin şimalında Oğuz və Quba ərazilərində yaşayırlar. Aşkenazilər ilə Cuhuraların dili də fərqlidir. Adları, mədəniyyətləri və adətlərində də bəzi fərqliliklər vardır. Yəhudilikdə soy, ümumi olaraq ana xətti ilə davam etdiyindən keçmişdə azərbaycandakı yəhudi əhalisinin sayını dəqiq müəyyən etmək çətindir. Ancaq bir çox yəhudilər müstəqillik dövründə İsrailə köç etdiyindən bugünkü rəqəm təxminən 15-20 minə yaxındır. Azərbaycandakı yəhudilər İsrail ilə sıx təmasdadırlar, eyni şəkildə İsrail də onlar ilə olan münasibətlərində ciddidirlər. İsrailə Azərbaycan köçən yəhudilərin sayı təxminən 25 mindir. Burada maraqlı məqamlardan biri də odur ki, İsrailə köç edənlər arasında yəhudi əsilli insanlarla yanaşı, azərbaycanlı kökənli insanlar köç etmişdir ki, bunların da sayı təxminən 35 mindir. “Azərbaycanlı Miqrantlar Birliyi”nin rəhbərliyini Elhanan Rahiel həyata keçirir. Rahiel 1980-ci illərdə Sovet İttifaqı dövründə KQB tərəfindən “Şoreş Sion” təşkilatının üzvü kimi Sionist təbliğatını ehtiva edən gizli bəyanatı yaydıqdan sonra həbs edilmişdir. Başqa bir maraqlı detal isə sionistlərin 1905-1928-ci illər arasında Azərbaycanda geniş fəaliyyətə cəlb olunmasıdır. Bu illərdə Paoley Sion təşkilatı dünya Sionist konqresinə və təşkil etdiyi konfranslara heyət göndərdi. Təşkilatın Bakıda nəşr olunan Fələstin adlı bir qəzeti də var idi. 10 http://www.xalqqazeti.com/az/news/politics/80590 430 Haifa-Bakı Dostluq Assosiasiyası və Aziz Azərbaycan-İsrail Cəmiyyəti hər iki ölkənin ictimaiyyətində çox yaxşı tanınır. Bu QHT-lər hər ay ən azı bir və ya iki tədbir keçirirlər və işlərini KİV-yə əks etdirirlər. AZİZ-ə (yəhudi və azərbaycanlı) üzv olan könüllülərin sayı 50 minə yaxındır. Azərbaycanla olan qohumluqlarından başqa, İsraildəki yəhudilər də bu QHT-lərdə iştirak edirlər. İllərdir azərbaycanlılarla sülh və dinc şəraitdə yaşamış yəhudilər dövlət orqanlarında da işləyirlər. Xüsusən, onlar öz dil və ənənələrini itirmədən Azərbaycan dilini və bir çox azərbaycanlı adətlərini, davranış formalarını və hətta uşaq adlarını qəbul etmişdir. Onların əksəriyyəti Azərbaycanın problemlərini öz problemləri kimi görür və onlar Qarabağ və Ermənistan işğalı ilə bağlı digər Azərbaycan vətəndaşlarına eyni həssaslıq göstərirlər. Yəhudilər, hər fürsətdə müxtəlif fəaliyyətlərlə öz vətənlərinə olan münasibətlərini göstərirlər. Əlbəttə ki, bu yəhudilər də eyni zamanda İsrail dövlətinin də Azərbaycanın yaxın dostu olduğunu etiraf etməyə çalışırlar və bunun üçün mətbuatdan da çox yaxşı istifadə edirlər. İsrail jurnalistləri və siyasi analitiklər tez-tez azərbaycanlı televiziya, qəzet və xəbər agentliklərinə yəhudi lobbisinin fəaliyyəti ilə və hətta hadisələri yəhudi maraqlarına uyğun şəkildə şərh etmək üçün yəhudi lobbisinin maliyyə yardımı ilə müraciət edirlər.11 İsraillilər Azərbaycan mədəniyyətinə də həmişə böyük maraq göstərmiş və indi də göstərməkdədirlər. 1989-cu ilin dekabrında SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin xətti ilə Azərbaycana səfər etmiş ilk İsrail nümayəndələrindən biri İsrail Mədəniyyət Nazirliyinin Mədəniyyət və Təhsil şöbəsinin müdiri, doktor D.Ronen, folklorun öyrənilməsi və yayılması üzrə mərkəzin direktoru İosif Ben Azərbaycanla mədəni əlaqələrin yaradılmasına, yaradıcı kollektivlərinin mübadiləsinə hazır olduqlarını bəyan etmişlər. Həmin illərdə Azərbaycan mədəniyyətinin bir sıra nümayəndələri İsraildə qastrol səfərdə olmuşlar. D.Ronen İsrailə qastrola gəlmiş Azərbaycan sənətkarlarının çıxışlarını qiymətləndirərək qeyd etmişdir: “Biz belə əlaqələri möhkəmləndirmək istərdik. Çünki bu əlaqələr İsrail sakinlərinin Azərbaycan xalqının gözəl musiqi və xoreoqrafiya sənəti ilə tanış olmasına imkan verir.” Bu görüşdən sonra İsrailin ən böyük mədəniyyət mərkəzlərindən birində Azərbaycan mədəniyyətinə həsr olunmuş böyük bir tədbir keçirilmişdir. Azərbaycan-İsrail mədəni əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsində yenə də 2007-ci ilin aprelində AZİZparlamentlərarası, yəni İsrail Knesseti ilə Azərbaycan Milli Məclisinin birgə yaratdıqları bu mədəni təşkilat hər iki ölkənin mədəni maraqlarının ödənilməsinə xidmət məqsədilə yaradılmışdır. Azərbaycandan bu ölkəyə getmiş insanları İsraildə bir araya gətirən bu təşkilat azərbaycanlıların mədəni irsinin həmin ölkədə tanıdılması, təbliği məqsədilə çoxtərəfli işlər həyata keçirir. Bu məqsədlə təşkilat İsraildə bazar günü məktəbi təşkil olunmuşdur. AZİZ – in özünün azərbaycan, rus, ingilis, hətta ibri dillərində kitabları olan kitabxanası təşkil olunmuşdur. Kitabxana bir çox Azərbaycan yazarlarının əsərlərini həm doğma, həm də digər əcnəbi dillərə tərcümə edərək təbliği ilə məşğuldur. AZİZ-in Almaniya, Avstriya, Avropada da birlikləri açılıb və fəaliyyət göstərməkdədir. Bu təşkilat beynəlxalq, dövlətlərarası qurum olmaqla yanaşı, Azərbaycan diasporuna da kifayət qədər mədəni əlaqələrin inkişaf etdirilməsinə imkan yaradır. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Özgün P, Hazarlar-Kayıp Kavim, CİNİUS YAYINLARI ARAŞTIRMA, Babıali Caddesi, No.14 Cağaloğluİstanbul, BİRİNCİ BASKI: Kasım, 2013, ISBN 978-605-127-810-0, 135 s. 2.https://books.google.nl/books?id=1I0VBgAAQBAJ&pg=PA36&lpg=PA36&dq=Da%C4%9F+yahudileri&sou rce=bl&ots=NZ6OvS5FkV&sig=7aoRbQpurB2d9j6tM5vJ7uuwmew&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwi7mszc55_ZAhW C-6QKHaAfALsQ6AEIeTAI#v=onepage&q=Da%C4%9F%20yahudileri&f=false 3.https://tr.wikipedia.org/wiki/Da%C4%9F_Yahudileri 4.http://publika.az/news/qirmizi/9197.html 5.http://scwra.gov.az/structure/18/?%E2%80%9CDa%C4%9F%20y%C9%99hudil%C9%99ri%E2%80%9Dnin %20sinaqoqu 6.https://istiraki.blogspot.com/2009/10/baku-ve-yahudiler.html 7.http://publika.az/news/qirmizi/9197.html 8.http://scwra.gov.az/branch/26/? 9.http://www.xalqqazeti.com/az/news/politics/80590 10.http://insamer.com/tr/azerbaycanda-israil-algisi-ve-etkisi_713.html 11 http://insamer.com/tr/azerbaycanda-israil-algisi-ve-etkisi_713.html 431 Xülasə Azərbaycanda yəhudilər üç ayrı qrupdan ibarətdir: Dağ yəhudiləri, Aşkenazi yəhudilər və Gürcü yəhudiləri. Azərbaycan bir sıra etnik qrupların evidir. Bakıda ilk sinaqoq 1832-ci ildə inşa olunmuşdur. Hal-hazırda Azərbaycanda 20,000-dən çox yəhudi yaşayır və ölkəmizdə həmişə onlara qarşı xoş münasibət mövcuddur. Резюме Евреи в Азербайджане состоят из трех различных групп: горских евреев, ашкеназских евреев и грузинских евреев. В Азербайджане проживают более мелкие общины. Первая синагога в Баку была построена в 1832 году. В настоящее время в Азербайджане живет более 20 000 евреев, и всегда есть хорошее отношение к ним в нашей стране. Summary Jews in Azerbaijan consist of three distinct groups: Mountain Jews, Ashkenazi Jews, and Georgian Jews. Azerbaijan is home to some ethnic groups. The first synagogue in Baku was built in 1832. At present, more than 20,000 Jews live in Azerbaijan and there is always a good attitude to them in our country. Səmədli Ziya Bakı Slavyan Universitetinin doktorantı, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru samedli@yahoo.com ÇOXKONFESSİYALI MÜHİTDƏ MÜSƏLMAN AZLIQLARININ İNTEQRASİYA PROBLEMLƏRİ: QAFQAZ TƏCRÜBƏSİ Açar sözlər: çoxkonfessiyalı mühit, müsəlman azlıqları, inteqrasiya problemləri, Qafqaz, Qərbdə müsəlmanlar, kommunitarizm, Şərq və Qərb dəyərləri Ключевые слова: многоконфессиональная среда, мусульманские меньшинства, интеграционные проблемы, Кавказ, мусульмане на западе, коммунитаризм, ценности запада и востока Keywords: multiconfessional environment, muslim minorities, integration problems, Caucasus, muslims in the West, communitarism, values of West and East Giriş XXI əsr demokratik sistemlərin, fərqli siyasi-sosial texnologiyaların, beynəlxalq hüquq subyektləri arasında münasibətlərin inkişafının yeni mərhələsi olmaqla bərabər qlobal problemlərin həll olunmaz dərəcədə mürəkkəb məcrada qərar tutduğu bir daha aydınlaşdırdı. Həmin problemlər arasında son onilliklərdə formalaşdırılan yeni geosiyasi müstəvidə xüsusi kəskinliyi ilə ortaya çıxan etnokonfessional azlıqların inteqrasiya problemləridə yer alıb. Göstərilən problemlər çoxkonfessialı mühitdə etnokonfessional azlıqların inteqrasiya modellərinin müəyyənləşdirilməsini zəruri edir. Həmin zərurətdən irəli gələrək məqalədə çoxkonfessialı mühitdə müsəlman azlıqların inteqrasiyasının müxtəlif modelləri təqdim edilir. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu Şərq və Qərb cəmiyyətləri arasında göstərilən problemə yanaşmanın mürəkkəbliyini dərindən araşdırmaq və həmin yanaşmalardakı fərqlilikləri üzə çıxarmaq imkanı verir. Bu problemlərin həlli müxtəlif mədəniyyətlərin dialoquna və yanaşı dinc yaşamasına, eyni zamanda, möhkəm beynəlxalq münasibətlərin formalaşmasına xidmət edər. Müsəlman azlıqlarının inteqrasiya problemləri. Beynəlxalq münasibətlərdə bipolyar sistemin süqutu dövlətlər, mədəniyyətlər arasında çoxsaylı problemləri üzə çıxarmaqla dünyanın kifayət dərəcədə transparent məcrada formalaşmasına rəvac verdi. Təkzibolunmaz faktdır ki. islam dəyərlərinə aid edilən bütöv problemlər paketi beynəlxalq hüququn subyektləri arasındakı münasibətlərdən tutmuş beynəlxalq ictimai şüurun formalaşdırılmasına qədər müasir dünyanın bütün sahələrini əhatə edir. İslam dininin bir sivilizasiya, beynəlxalq sistemin yarımsistemi, hüquq və sosial sistem kimi çıxış etməsi, onu digər dinlərdən fərqləndirən səciyyəvi cəhətlərindən xəbər verir. Bu xüsusda araşdırılan tədqiqat istiqamətləri arasında müsəlman azlıqlarının beynəlxalq aləmdə həm bir subyekt, həm də obyekt kimi çıxış etməsi maraq doğurmaya bilməz. Müsəlman azlıqlarının məhz sivilizasiyaların kəsişdiyi “sərhəd” və ya konfliktogen zonalarada yaşamağını, ümumilikdə beynəlxalq ictimaiyyətdə, KİV-də islam məfhumu ilə bağlı 432 münasibətlər kompleksinin birmənalı olmamasını nəzərə alsaq araşdırılan problemin əhəmiyyəti və aktuallığının fərqinə vara bilərik. Günümüzdə dünyanın siyasi həyatında cərəyan edən bir çox siyasi proseslərin arasında yadkonfessiyalı və ya fərqli sivilizasiya mühitində xüsusən müsəlman azlıqlarının inteqrasiyası problemləri geosiyasi və sivilizasiyalararası münasibətlər baxımından çox aktual məsələdir. Müsəlman azlıqlarının yadkonfessiyalı, yadsivilizasiyalı cəmiyyətlə inteqrasiya probleminin dərindən araşdırılmasında bir sıra vacib məqamlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir:  müsəlman azlıqlarının təşəkkül tapma tarixi;  müsəlman azlıqlarının sosial-psixoloji, ictimai, siyasi, hüquqi səciyyəsi. Nəzərdən keçirəcəyimiz ilk məqam, heç şübhəsiz ki, islamın yayılma və bərqərar olma prosesi ilə sıx surətdə bağlıdır. Aydın məsələdir ki, ən gənc din olduğu üçün, qeyri-müsəlman ərazilərə sonradan yayılan islam bu ərazilərdə tam mənada qalıcı ola bilmədi və xüsusən, Qərb müstəmləkəçiliyinin intişar tapması ilə əhatələnən qeyri-müsəlman dövlətləri tərəfindən mənimsənilməsi ilə nəticələndi. Beləliklə də müsəlman azlıqlarının formalaşması prosesinin əsası qoyuldu. Bir sıra tədqiqatçılar əsasən bu prosesi üç istiqamətdə nəzərdən keçirirlər:  müsəlmanlar yaşayan ərazilərin qeyri-müsəlmanlar tərəfindən mənimsənilməsi nəticəsində yaranan müsəlman azlıqları;  qeyri-müsəlman ərazidə sonradan peyda olmuş müsəlmanların, yenidən qeyri-müsəlmanlar tərəfindən öz ərazilərinə qatılması nəticəsində azlığa çevrilən müsəlmanlar;  qeyri-müsəlman ərazidə müsəlmanların kütləvi köçü nəticəsində yaranmış müsəlman icmaları1 Araşdırdığımız digər məqam, müsəlman azlıqlarının statusunun sosial-psixoloji, ictimai-siyasi, hüquqi səciyyəsi ilə əlaqədardır. Burada isə əsas etibarilə iki problemli prosesi müşahidə edə bilərik:  müsəlman azlıqlarının onlara verilən statusun natamamlığı ilə əlaqədar etirazlar;  müsəlman azlıqlarının yaşadıqları qeyri-müsəlman dövlətlərin hakimiyyət orqanları və cəmiyyətinin bu azlıqların adaptasiya, inteqrasiya problemlərinin konfliktogenliliyini ifadə edən etirazlar. Birinci etiraz prosesində müsəlman azlıqları azlıq statusuna malik olsalar da, öz dinlərinin tələblərini tam mənada reallaşdıra bilməmələrini, ümumdünya dini olaraq islamın sosial, iqtisadi, siyasi, hüquqi potensialından bir ideologiya və sistem olaraq istifadə edə bilməmələrini vurğulayırlar. Hətta müsəlman azlıqlarının bir çox nümayəndələri onların hüquq və azadlıqlarının diskriminasiyaya məruz qaldığını bildirirlər. İkinci etiraz prosesində isə dövlətin, cəmiyyətin qeyri-müsəlman çoxluğu tərəfindən “rəqib artıq daxilimizdə oturuşub”, “bu düşmən elementlərin yad dəyərləri və dünyagörüşləri gizlincə Qərb həyat tərzini laxladacaq”2, və ya “Avropa ölkələrində müsəlman azlıqlarının öz qayda-qanunları ilə yaşamağa cəhd etmələri”3kimi dəyərləndirmələrə qarşı müsəlman azlıqlarının çıxış etmə faktlarını müşahidə edə bilərik. Qərb tərəfindən islamın və müsəlmanların yad ünsür kimi qəbul olunması ən azından son min ildir ki, davam etdiyini bildirən bir sıra tədqiqatçılar, bu münasibətin yenilik olmadığını ifadə edirlər4.Üstəlik nəzərə almaq lazımdır ki, müsəlman ünsürləri (icma, cəmiyyət və dövlət kimi) əvvəllər Afrika və Asiyada müstəmləkəçilərin xaç yürüşçülərinin istismar obyekti, indi isə onların vətənlərində on milyonlarla vətəndaş statusunda çıxış edirlər. Fakt odur ki, Avropa cəmiyyətinin əhəmiyyətli hissəsi belə hesab edir ki, islam və müsəlmanlar haqqında uzaq və yad bir ünsür kimi danışmaq əsassızdır, belə ki, onlar artıq çoxdan Qərb sosial-siyasi landşaftının tərkib hissəsinə çevrilmişlər. Digər etnik və dini qruplar kimi müsəlmanların mövcudluğu qərb ictimaiyyəti tərəfindən nəzərə alınmalıdır5. Digər tədqiqatçı qruplar da qeyd edirlər ki, “sivilizasyon ölçü vahidi kimi” müasir şəraitdə islamın nəzərə alınmaması mümkünsüzdür6. Bu gün Qərbdə yaşayan müsəlman alimləri tərəfindən həm müasir sosiologiya, politologiya, həm də, islam elmləri baxımından azlıqlar anlayışının tərifini vermək, terminlərlə onu mənalandırmaq əzmini müşa- 1 Курбанов Р.В. Статус меньшинства и проблема интеграции мусульманских общин в немусульманское общество Ислам в современном мире, 2011, № 3-4, с. 23-24 2 Hudson Institute. Beyond Radical Islam? Session Four Roundtable Discussion On Islam In The West // http://cid.hudson.org/files/publications/Beyond_Radical_Islam — Transcript_4.pdf 33 Яковлев П.П. Альянс цивилизаций против «столкновения цивилизаций»?http://www.perspektivy.info/book/aljans_civilizacij_protiv_stolknovenija_civilizacij_2010-02-11.htm 4 Akbar S. Ahmed. Living Islam, From Samarkand to Stornoway. BBC Books Limited. London, 1993, p. 224 5 Hudson Institute. Beyond Radical Islam? Session Four Roundtable Discussion On Islam In The West // http://cid.hudson.org/files/publications/Beyond_Radical_Islam — Transcript_4.pdf 6 Асадуллин Ф. Ислам и Европа (к вопросу обретения цивилизационных корней) // Мировой общественный форум «Диалог цивилизаций». Вестник 2004, № 2. с. 129, 131 433 hidə edə bilərik. Misal olaraq göstərə bilərik: “ azlıqlar – öz irqi mənşəyi, dili, mədəniyyəti, inanclar sistemi ilə dövlətin əksər əhalisindən fərqlənən vətəndaş qrupunu müəyyənləşdirən siyasi termindir”7. Hər halda tarixən islamın əxlaqi və hüquqi irsində müsəlman icmasının statusu azlıq kimi ayrıca nəzərdən keçirilmirdi və kifayət dərəcədə mənalandırılmırdı. İslam sivilizasiyası özü-özlüyündə çoxluğun mədəni ifadəsi olaraq “digərlərinin” “islam vətəndaşlığı sisteminə” inteqrasiyası üçün işlənilib hazırlanmışdır8. Amma çox maraqlıdır ki, nə tarixdə, nə də müasirlikdə, elə bir çoxsaylı müsəlman icmasına rast gəlmək olmaz ki, başlanğıcında azlıq kimi çıxış etməsin. Hətta, tarixdə azlıq kimi formalaşan müsəlman icmaları bu günün özündə belə yaşadıqları ərazidə çoxluq təşkil edirlər. Dünyanın siyasi xəritəsində buna kifayət qədər misal gətirmək olar. Bu faktla bağlı fikirləri inkişaf etdirən araşdırmaçılar israr edirlər ki, bu gün elə bir müsəlman dövləti və ya xalqı yoxdur ki, əvvəllər azlıq təşkil etməsin. Elə islamın yarandığı Məkkə, Mədinə şəhər-dövlətləri, Ərəbistan yarımadasında müsəlmanlar tarixdə bir azlıq kimi meydana çıxmışdılar. Bu gün Qərbin artıq mühüm hissəsini təşkil edən müsəlman azlıqlarının statusu, ümumiyyətlə, mövcudluğu barədə aparılan araşdırmalarda, ən əsası isə media dairələrində iki gözəçarpan tərif müqayisə oluna bilər: “Qərbdə” müsəlmanlar və Qərb müsəlmanları. İlk baxışdan bu iki məfhum arasındakı fərq anlaşılan deyil. Lakin, Qərbdə, xüsusən, Avropada müsəlman azlıqlarının statusu, fəaliyyəti, həyat tərzi, təhsili və hətta məişətinin də müvafiq qanunlarla, normalarla “tənzimlənməsi” prosesini diqqətlə izlədikdə bir daha müşahidə etmək olar ki, “Qərbdə müsəlmanlar” və ya “Qərbdə yaşayan müsəlman azlıqları” ifadələri həm hüquqi, həm də siyasi nəticələr doğura biləcək ümum avropa strategiyasından xəbər verir. Burada göstərilənlərin hər hansı bir ideologiyaya xidmət etməməsini sübut etmək üçün Avropada müsəlman azlıqlarına (həmçinin digər konfessiyalarda daxil olmaqla) münasibətdə qəbul edilmiş hüquqi normaları misal göstərmək olar. Bu mənada Public Advocacy (amerikan-islam münasibətləri şurası - CAIR) ictimai kateqoriyasının dəstəklədiyi ən böyük Şimali Amerika müsəlman təşkilatı çox vacib bir problemə diqqət yetirməyi tövsiyə edir. Müsəlman azlıqlarının Qərbin qeyri-müsəlman cəmiyyətlərinə inteqrasiyası problemlərinə həsr olunmuş bülletenlərinin birində CAIR qeyd edir ki, Qərbdə müsəlman azlıqlarının cəmiyyətlərinə “yad”, “özgə” olmaları haqqında fikirlər öncə Avropada, daha sonra isə Amerikada üstünlük təşkil etməyə başladı9. Belə münasibətlərin formalaşmasının bir sıra səbəbləri var:  tarixən xristian Avropası ilə müsəlman dünyası arasındakı rəqabət (geosiyasi, geoiqtisadi, geomədəni və s.);  müasir dövrdə dünyəvi qərb dövlətləri ilə islam dünyası arasında intellektual, ilahiyyat, mədəni və hərbi sahələrdəki toqquşmalar;  coğrafi-davranış determinizmi və s. Şübhəsiz ki, daha proqmatik və rasionalist dəyərlər üzərində formalaşmış Qərb ənənəvi olaraq islam dünyasını özü üçün nəinki rəqib, hətta təhlükə mənbəyi kimi nəzərdən keçirir. Belə münasibət forması qərb dəyərlərini bölüşən bir sıra müsəlman dövlətlərinəmünasibətdə də sezilməkdədir (Türkiyə, Tunis, Mərakeş). Bir çox tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, özgəlilik dünyada artıq çoxdan baş vermiş islahatlara münasibətdə müsəlman icmasının dinamik və yaradıcı təfəkkürün yoxluğu onların qərblilər üçün özgələşməsinə səbəb olan əsas amillərədən biridir. Digər tədqiqatçılar isə israr edir ki, müsəlman icmasında dinamik və yaradıcı təfəkkürün yoxluğu iddiası məsələnin əsl mahiyyətinin gizlədilməsi üçün bir bəhanə rolunu oynayır. Qərb cəmiyyətinin sosial, siyasi iqtisadi həyatında getdikcə mühüm sosial potensiala sahib olan müsəlman icmasının predmeti olmayan bir məsələlərdə günahlandırılması şübhəsiz ki, qərəzli xarakter daşımaqdadır. İndi isə müsəlman icmasının Qərb cəmiyyətinə inteqrasiyası məsələsində fikirləri haçalanan araşdırmaçıların fikirlərini sistemləşdirməyə çalışaq. Titul konfessiyanın cəmiyyətinin və əslində onların maraqlarının birbaşa ifadəsində məsul olan qərb dövlətlərinin araşdırmaçılarının daxil olduğu birinci qrupun rəsmi iddiaları və açıqca demək istəmədikləri fikirlər (nəzərə almaq lazımdır ki, 2000-ci il 11 sentyabr hadisələrindən sonra ABŞ-da, 2017-2018-ci illərdə Avropa İttifaqının miqrantlar üzrə kvota öhdəliklər və ümumilikdə miqrasiya üzrə siyasətindən sonra açıqca bəyan etdikləri fikirlər): 1. müsəlman icması inkişaf etmiş Qərb cəmiyyətinə inteqrasiya ola bilmirlər və bunun aşağıdakı səbəbləri var:  etno- konfessional psixoloji; 7 Taha Jabir al-Alwani.Fiqh of Minorities. Islamic Society of North America // http://www.isna.net/Resources/articles/fiqh/The-Fiqh-of-Minorities.aspx 8 Abdul-Rehman Malik. Fiqh Today: Muslims as Minorities. 5th Annual AMSS (UK) Conference. University of Westminster, London, 2004, pp. 174 9 Western Muslim Minorities: Integration and Disenfranchisement. Council on American-Islamic Relations, Policy Bulletin, April 2006. pp.10 434  etno- konfessional sosioloji;  coğrafi psixoloji və sosioloji. 2. müsəlman icması demoqrafıq baxımdan Qərb cəmiyyəti və ümumilikdə dövlətləri üçün təhlükə mənbəyidir. Göstərilən “təhlükə” isə aşağıdakı kimi əsaslandırılır:  demoqrafiq say nisbətindəki tarazsızlıq;  qarışıq ailələrin (müsəlman-xristian) Qərb dəyərlərini dəyişikliyə məruz qoyması;  ölkələrinin siyasi, iqtisadi və hərbi strukturlarında müsəlman icmasının hiss olunacaq dərəcədə iştirakı Qərb ölkələri üçün təhlükəyə çevrilməsi. Müasir dünyada öz təlimləri çərçivəsində aparıcı dinlərin insan hüquqları və onların şərh olunması barədə yanaşma tərzi kifayət qədər ziddiyyət təşkil edir. İstər hüquqi, istərsə də, siyasi baxımdan identifikasiya (kimlik) probleminin araşdırılması xüsusilə aktualdır. Hər halda nisbi olaraq fərqləndirdiyimiz Avropa məkanından fərqli siyasi, hüquqi, sosial özəlliklərə malik Asiya qitəsində müsəlman azlıqlarının titul konfessiya ilə inteqrasiyası problemlərində bir sıra məqamlar diqqətdən yayınmamalıdır. Bu istiqamətdə qarşımızda duran bütün problemlərin çözülməsi üçün hər şeydən öncə islam kommunalizmində müşahidə edilən separatizm problemlərinin meydana çıxma səbəbləridir. Hər bir ölkədə dini antoqanizmin fərqli xüsusiyyətləri olsa da, sosial-siyasi, təhlükəsizlik problemlərinə çox ciddi təsir göstərir. Adətən siyasi proseslərdə təzahür edən konfessiyalararası ziddiyyətlərin bütün mürəkkəb kompleksini əhatələyən kommunalizm termininin praktikada öz əksini tapması əsas etibarilə Cənub-Şərqi Asiya dövlətlərində müşahidə olunur. Bu terminin mahiyyətinin açıqlanmasında bir neçə fikir istiqamətini aydın sezmək olar:  azlıqda olan hər hansı bir dini icma üzvlərinin məxsus olduqları cəmiyyətin titul konfessiyası ilə qarşılıqlı münasibətlərində təcrid olunma siyasətinin tətbiq olunması;  çox konfessiyalı cəmiyyətdə və ya dövlətdə dini azlıqların hüquqlarının bərabər surətdə bölündüyü və bu bölünmənin separatizmə qədər yüksəlmədən federalizm çərçivəsində hüdudlandırılması. Şübhəsiz ki, bu termini özü də daxil olmaq şərtilə onun tərifləndirilməsi, mahiyyətinin açıqlanması nisbi xarakter daşıya bilər. Amma faktoloji problemlərin indiyə qədər öz həllini tapmamasının əsas məsələ olduğunu nəzərə alsaq, müsəlman kommunalizminin əsas nəzəri səpkiləri üzərində dayanaraq, problemin praktiki həll yollarının sürətləndirilməsinin vacib olduğunu bildirmək istərdik. Humanitar elmlər sahəsində, xüsusən, beynəlxalq münasibətlər, politologiya, sosiologiya, sosial psixologiya və digər elmlərində terminologiya probleminin hələ də öz kəskinliyi ilə araşdırılmasını nəzərə alsaq, qeyd etməliyik ki, müsəlman azlıqları anlayışının mahiyyətinin izah edilməsində, təsnifatlandırılmasında aşağıdakı amillər nəzərə alınmalıdır:  dini-fəlsəfi;  ictimai-siyasi;  beynəlxalq hüquqi;  geosiyasi. Planetimizdə mövcud olan digər dinlərin, cərəyanların etnokonfessional statusu və hətta adlandırılmasında bu sahədə demək olar ki, ciddi problemlərə rast gəlinmir. Məsələn, buddizm dünyasının tərkib hissəsi olan Yaponiyada buddizmə qədərki sintoizm, Koreyadakı qədim dini inanclar onların konfessiyalarının mahiyyətinin, sosial-siyasi strukturunun müəyyənləşdirilməsində nəzərə alınır. Aydın məsələdir ki islam inanc sistemi sosial-siyasi, beynəlxalq, geosiyasi münasibətlərə daha dərindən sirayət etməkdədir. Məhz bu səbəbdən müsəlman azlığının kommunalizm sisteminə aid etmək məhz ayrıca regionlarda, subregionlarda mümkün ola bilər. Müsəlman kommunalizminin bərqərar olmasını müstəmləkələşdirmə dövrünə aid etsələr10 də əslində burada bir sıra əks arqumentlərə rast gəlmək olar:  əvvəla qərblilərin ictimai-siyasi duyumuna əsaslanan müsəlman kommunalizmi islam hüququna əsaslanan al-camaa (özünəməxsus klerikal-mənəvi normalara əsaslanan özünəməxsus cəmiyyət) formasında islam sosial təlimi yaranan zamandan etibarən artıq mövcud idi;  metropoliyaların etnokonfessional münaqişələrdə maraqlı olsalar da, artıq onlar gələnə qədər mövcud olan kommunalizm sisteminin (kasta, silk, sosial təbəqələşmə və s.) gücləndirilməsində o qədər də qüvvə sərf etmədilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kommunalizm sisteminə aid edilən müsəlman azlıqlarının yaşadığı məkanların arasında Cənubi-Şərqi Asiya dövlətləri xüsusi yer tutur. 10 Пруссакова. Н.Г. Мусульманские меньшинства в политической жизни стран востока. АНСССР, Ин-т востокаведения. М.: Наука, 1990, с.18 435 Sadalanan fikirlər barəsində kifayət qədər araşdırmalar, polemikalar bir daha göstərir ki, dinlər, sivilizasiyalararası münasibətlərin təkmilləşdirilməsi, bitkinləşdirilməsi hər şeydən əvvəl tarixən və indinin özündə belə mövcud olan təcrübələrə, modellərə istinad etmək lazımdır. İslam və Qərb sivilizasiyasının qarşılıqlı əlaqələri və qonşuluq əlaqələri tarixinin klassik nümunəsi kimi adətən Əndəlusiyada (müsəlman İspaniyasında) 800 illik islam hakimiyyəti nümunə kimi göstərilərək, təbliğ olunsa da11 –burada söhbət İspaniya və Türkiyənin təşəbbüskarları olduğu sivilizasiyaların alyansı nəzəriyyəsindən gedir), digər nümunələrin araşdırılması çox vacibdir. Bu nümunələrin siyahısını iki istiqamətdə qruplaşdırmaq mümkündür:  tarixən mövcud olmuş (Qızıl Orda – Rusiya, Osmanlı-Balkanlar, Hindistanda Moğol hakimiyyəti və s.);  müasir dövrdəki dövlətlər (Malayziya, İndoneziya, Hindistan, Mərakeş, Rusiya və s.). Bir çox tədqiqatçılar, o cümlədən qərbli və islam ölkələrini təmsil edən tədqiqatçılar, Rusiya ərazisində tarixən mövcud olmuş tolerant mühitin tarixini incələməməklə, xristian-müsəlman, daha dəqiq ifadə etsək pravoslav-müsəlman münasibətlərinin keçmişi, indiki vəziyyəti və gələcək inkişaf perspektivləri barədə fikir yürütmək imkanından məhrum ola bilərlər. Burada Moskva və digər rus knyazları ilə türk-tatar, Qafqaz müsəlman dövlətləri arasında tarixən mövcud olmuş bir sıra dairələr tərəfindən uydurulan düşmənçilik yox əksinə müttəfiqlik və normal qonşuluq münasibətlərini göstərmək olar ki, bu indinin özündə belə artıq digər formatda, yəni Rusiya Federasiyası daxilində davam etməkdədir. Slavyan-türk, islam-pravoslavlıq kimi iki nəhəng sivilizasiya arasında inkişaf etməkdə olan münasibətləri tədqiq etmək Avrasiya qitəsində sülh, stabillik, əmin-amanlıq mühitinin qorunması və daha da inkişaf etməsi prosesinin inkişafına münbit şərait yarada bilər. Xüsusən, Qafqaz ölkələri haqqında araşdırma aparanlar bu regionun etnokonfessional, çoxmədəniyyətlilik baxımından mürəkkəb olmasına baxmayaraq sivilizasiyalararası dialoq nəzərindən zəngin təcrübəyə malik olması faktını təsdiq edirlər. Geosiyasi qüvvələrin marağının mütənasiblik baxımından Qafqazda tarixən balanslaşdırılmış strategiyanın siyasi müəllifi olan Azərbaycan bu gün istər dövlət daxili, istərsə də xarici siyasətində bir sıra uğurlara imza atmış nümunəvi dövlət kimi nəzərdən keçirilə bilər. Xalqımızın tarixən formalaşmış multikultural ənənələrini inkişaf etdirən Azərbaycan Respublikası ölkənin azsaylı xalqlarının mədəniyyətini, dilini, adət-ənənələrini qoruyub saxlamağa yardımçı olmaqla bərabər, onlara etnik mənşə və konfessional fərqlərindən, dilindən, dinindən, sayından asılı olmayaraq tolerantlıq ənənələrini əsas götürərək öz potensiallarını reallaşdırmaq üçün tam şərait yaratmışdır. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət xəttində böyük uğurla tətbiq olunan multikulturalizm strategiyası mühüm əhəmiyyət kəsb edir. “Çoxmədəniyyətlilik”, “tolerantlıq” ifadələrinin meydana çıxmamasından öncə tarixən belə mühitin bərqərar olması, yəhudi, xristian, müsəlman və digər icmaların birlikdə yaşamaları, mədəni, elmi, iqtisadi və digər baxımlardan qarşılıqlı zənginləşmələri bir daha sübut edir ki, islam mədəniyyəti istər Avropa, istər Rusiya, istərsə də Asiya və Afrikanın geniş ərazilərində intibahın, dirçəlişin sələfi rolunu oynamışdır. Amma nədənsə göstərilən faktlar subyektiv səbəblər üzündən unutdurulmuşdur. Müasir reallıq bir daha göstərir ki, islam və müsəlmanlar “özgələr” qismində göstərilə bilməz. Müasir müsəlman mütəfəkkirləri qeyd edirlər ki, Qərbdə artmaqda olan müsəlman icması genişlənən qloballaşma şəraitində Qərb-İslam sivilizasiyalarının qarşılıqlı əlaqəsinin yeni paradiqmalarının ahəngini zəruriləşdirir. Amerikalı islam alimi Əkbər Əhmədin təəbirincə desək, “Qərbə qarşı olan islam” modeli yox “Qərbdə islam” koordinasiya sistemini və yeni modelini istifadə etməliyik12. Yeni geosiyasi məkanda mövcud problemə artmaqda olan maraq artıq XX əsrin ikinci yarısından etibarən universal beynəlxalq təşkilatlar səviyyəsində etnokonfessional problemlərin həll olunmasında hüquqi səpkilər, kəmiyyət yüksəlişi (yəni bu sahədə xarici siyasət aktlarının və ya hər hansı bir beynəlxalq aktın artmasına doğru meyllərin güclənməsi), müzakirə olunan problemlərin spektrinin genişləndirilməsi, problemlərin müzakirəsi prosesində iştirakçı və ekspert qismində daha çox nümayəndələrin cəlb olunmasına baxmayaraq, bu sahədə görülən xüsusən praktiki işləri qənaətbəxş hesab etmək olmaz. Müsəlman azlıqlarına qarşı irqi ayrı-seçkilik, dini inanc hüquqlarının pozulması, dini simvolların ifadə olunması, kütləvi köçürmə, qanunsuz deportasiya, soyqırımı və digər dəhşətli aktlar tətbiq olunmasını nəzərə alsaq, problemin nə dərəcədə aktual və dərin xatakter almasının şahidi ola bilərik. Toxunduğumuz problem təhlükəsizlik, terrorizm, irqçilik, şovinizm kimi getdikcə artmaqda olan meyllərin rövnəqləndirilməsi ilə birbaşa əlaqəsi var (etnopsixoloji, sivilizasyon kimlik, identiklik və s.). 11 Doing Business in a Multicultural World: Challenges and Opportunities.United Nations, NewYork, 2009, pp. 68; Яковлев П.П. Альянс цивилизаций против «столкновения цивилизаций»?http://www.perspektivy.info/book/aljans_civilizacij_protiv_stolknovenija_civilizacij_2010-02-11.htm; П.П. Яковлев П.П. Испания: период экономического кризиса и политических испытаний. М.: ИЛАРАН, 2009, с.88; International Herald Tribune. Paris, 5.02.2006 12 Akbar S. Ahmed. Living Islam: From Samarkand to Stornoway, New York: Facts on File, March 1994, pp.223 436 Nəticə İstər Qərb, istərsə da Rusiya ərazisində reallıqda müsəlman icması doğrudan da “özgə” deyil, yaşadıqları cəmiyyətlərin ayrılmaz hissəsi, tam hüquqlu üzvü kimi çıxış edirlər. Heç bir əsası olmayan uydurulmuş Qərb-Şərq qarşıdurmasının fonunda islamın və onun elementlərinin xüsusilə “cihadlaşdırılması” əslində islam siyasi təliminin əsaslarına, məntiqinə zidd bir fikir kimi yaşamaq hüququndan məhrumdur. Planetimizdə bəzi uydurulmuş və ya qəsdən “təkmilləşdirilmiş” sivilizasiyalararası münaqişə texnologiyaları aydın məsələdir ki, heç bir sülhün, sabitliyin, quruculuğun qarşısını alan ən böyük maneədir. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin bipolyar, monopolyar və digər formatlarda olmasından asılı olmayaraq sivilizasiyalararası, dinlər arası münasibətlər həddindən artıq kövrək olduğuna görə bu sahədə xüsusilə diqqətli olmaq çox vacibdir. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Асадуллин Ф. Ислам и Европа (к вопросу обретения цивилизационных корней) // Мировой общественный форум «Диалог цивилизаций». Вестник 2004, № 2. 2. Курбанов Р.В. Статус меньшинства и проблема интеграции мусульманских общин в немусульманское общество Ислам в современном мире, 2011, № 3-4 http://www.idmedina.ru/books/islamic/?4362. 3. Пруссакова. Н.Г. Мусульманские меньшинства в политической жизни стран востока. АН СССР, Ин-т востокаведения. М.: Наука, 1990, с.144 4. Яковлев П.П. Альянс цивилизаций против «столкновения цивилизаций? http://www.perspektivy.info/book/aljans_civilizacij_protiv_stolknovenija_civilizacij_2010-02-11.htm 5. Яковлев П.П. Испания: период экономического кризиса и политических испытаний. М.: ИЛА РАН, 2009. – 88 с. 6. Akbar S. Ahmed. Living Islam, From Samarkand to Stornoway. BBC Books Limited. London, 1993, pp. 224 7. Akbar S. Ahmed. Living Islam: From Samarkand to Stornoway, New York: Facts on File, March 1994, pp. 223 8. Doing Business in a Multicultural World: Challenges and Opportunities. United Nations, New York, 2009, pp. 68 9. Abdul-Rehman Malik. Fiqh Today: Muslims as Minorities. 5th Annual AMSS (UK) Conference. University of Westminster, London, 2004, pp. 173-176 10. Hudson Institute. Beyond Radical Islam? Session Four Roundtable Discussion On Islam In The West // http://cid.hudson.org/files/publications/Beyond_Radical_Islam — Transcript_4.pdf 11. InternationalHeraldTribune. Paris, 5.02.2006. 12. Taha Jabir al-Alwani. Fiqh of Minorities. Islamic Society of North America // http://www.isna.net/Resources/articles/fiqh/The-Fiqh-of-Minorities.aspx 13. Western Muslim Minorities: Integration and Disenfranchisement. Council on American-Islamic Relations, Policy Bulletin, April 2006, pp.10 Çoxkonfessiyalı mühitdə müsəlman azlıqlarının inteqrasiya problemləri: Qafqaz təcrübəsi Xülasə Məqalədə çoxkonfessiyalı mühitdə müsəlman azlıqların inteqrasiyasının müxtəlif modelləri təqdim edilir. Bu bizə Şərq və Qərb cəmiyyətləri arasında göstərilən problemə yanaşmanın mürəkkəbliyini dərindən təhlil etmək və fərqləndirmək imkanı verir. Güman edirik ki, məsələnin bu şəkildə qoyuluşu bizə və digərlərinə həmin fərqliliklərin nəzəri müzakirəsinin kompleks mənzərəsini müəyyənləşdirməyə, təhlil etməyə və anlamağa kömək edəcəkdir. Belə prolemlərin vaxtında həlli müxtəlif mədəniyyətlərin dialoquna və yanaşı dinc yaşamasına, eyni zamanda, beynəlxalq münasibətlərin möhkəm sisteminin yaradılmasına xidmət edə bilər. Проблемы интеграции мусульманских меньшинств в многоконфессиональной среде: Кавказский опыт Резюме В этой статье мы представили различные модели интеграции мусульманских меньшинств в многоконфессиональной среде которая позволяет нам глубоко проанализировать и дифференцировать сложность подхода в обществах между Востоком и Западом относительно к этой проблеме. Мы полагаем, что эта структура может помочь нам и другим более тщательно в определении, анализе, и понимании сложного ландшафта теоретического обсуждения различия.Своевременные решение подобных проблемможет служить мирному сосуществованию и диалогу различных цивилизаций и созданию прочной системы международных отношений. 437 Problems of integration of muslim minorities in multiconfessional environment: the Caucasian experience Summary In this article, we have presented various models of muslim minorities’ integration that allows us to distinguish distinct visions for incorporating difference in diverse societies between East and West concerning to this problem. We believe that this framework can assist us and others in more carefully specifying, analyzing, and understanding the complex terrain of the theoretical discussion of difference. Timely the decision of similar problems can serve peaceful co-existence and dialogue of various civilizations and creation of strong system of the international relations. гога в Баку была построена в 1832 году. В настоящее время в Азербайджане живет более 20 000 евреев, и всегда есть хорошее отношение к ним в нашей стране. Сулава Нестан Тбилисский Государственный Университет им. Иване Джавахишвили, доктор филологических наук, асс. профессор nestansulava@rambler.ru ГЕНЕЗИС МЕТАФОРЫ ТИГРА/ЛЕОПАРДА/БАРСА В ПОЭМЕ ШОТА РУСТАВЕЛИ В КАВКАЗСКОМ И ВСЕМИРНОМ КУЛЬТУРНОМ КОНТЕКСТЕ Ключевые слова: генезис, метафора, тигр/леопард/барс, кавказская и всемирная культура Keywords: genesis, metaphor, tiger//panter//leopard, the Kaukasian and world culture Ключом к восприятию специфики художественного мира, системы художественно-изобразительных средств и лингво-стилистического феномена Руставели является название поэмы. В нем проявилось многогранность метафорического мышления - художественно-эстетического, литературного, политико-идеологического, нравственно-этического, религиозного, социального. Для его верного осмысления необходимо прочтение разноуровневых информационных рядов в синхроническом и диахроническом аспектах, глубинное восприятие микро- и макроконтекстов поэмы. Оно пронизывает художественную ткань всей поэмы, и поэтому его осмысление гораздо масштабнее, чем обычно подразумевает осмысление трагического. Хотя в заглавии под Вепхисткаосани подразумевается Тариэл, само одеяние Тариэла как внешнее проявление трагического периода в жизни личности, как символ, аллегория, метафора, энигма, аллюзия стремления к духовности, - актуально для всех персонажей поэмы. Основанием для выбора заглавия стала сложившаяся в сознании Тариэла ассоциация возлюбленной с «вепхви». Перевод этого понятия неизбежно ведет к разночтениям: тигр, барс, леопард. Что же касается метафоры: вепхви - Нестан-Дареджан, то, говоря об этом, необходимо коснуться генезиса самого символа. Дело в том, что вся символика «Вепхисткаосани» - отождествление Нестан-Дареджан с вепхви; «ношение шкуры вепхви» Тариэлом, т.е. «вепхисткаосноба»; «причащение» главных персонажей поэмы к шкуре вепхви - все это художественно-литературное воспроизведение древнейшей мифологемы, корни которой уходят в далекое прошлое. Вепхви в поэме Руставели – это преломление сквозь призму христианского мироощущения и эстетики многозначного древнего символа, значения которого во многом отличались друг от друга. Древнейшие ритуалы, культовые практики, мифы и фольклор донесли до нас сведения, согласно которым вепхви характеризуется взаимоисключающими качествами. Главным является то, что в сфере мифологического мышления, кроме чисто религиозно-мифологического аспекта, вепхви наделялся также и социальной символикой. Поскольку шкура вепхви считалась ипостасью женского божества природы и воспринималась как символ плодородия, то, вывернутая шерстью наружу, она была символом активизации сил плодородия, т.е. сакральным предметом с ярко выраженной идеей плодородия. Ношение одеяния и головного убора из шкуры вепхви/леопарда/тигра - «вепхисткаосноба» - являлось символическим внешним признаком, своеобразным визуальным маркером, «избранника» женского божества. Поэтому исторически одеяние и головной убор из шкур вепхви/леопарда были также и аксессуарами царского гардероба. С учетом древнейших религиозных верований, на языке древних культур «вепхисткаосани» это царь, а использование шкуры вепхви/леопарда/тигра шерстью наружу для пошива одежды является проявлением общего культурного фона, что обретает особое значение при рассмотрении об438 разной специфики заглавия поэмы. Благодаря своей мощи, подвижности, грациозности и обаянию пятнистый леопард (вепхви) выступает также как символ женской красоты и силы, но, одновременно, и жестокости, о чем свидетельствует мифо-сакральная традиция. В грузинском устном народном творчестве вепхви тесно связан с горами и существует в контексте гор. Это неотъемлемый эпитет охотника и воина-горца, который имеет сущностный характер, поскольку подчеркивает геройство, неуловимость и боевые качества своего обладателя. Лев, барс, тур – культовые животные грузинского фольклора (включая кавказский материал), за убийством которых незамедлительно должно следовать раскаяние охотника. (В противном случае бог Охоты никогда не простит человеку этот грех). Грузинские антропонимы (Вепхвиа, Вепхвадзе) подтверждают, что в незапамятные времена на территории Грузии существовал культ вепхви. В кавказском культурном контексте Тигр/барс/леопард указывает геройство, мужественность. В восточном и западном культурном ареале вепхви - это женский символ: под ним подразумевается женщина, которая должна родить наследника1. Одним из оснований для выбора заглавия поэмы Руставели стала сложившаяся в сознании Тариэла ассоциация разгневанной возлюбленной с разъяренным вепхви (в русских переводах традиционно - тигрицей): «Она лежала как разъяренная тигрица у расщелины скалы, с лицом громоизвергающим». «Разъяренная тигрица» - это внешнее проявление внутреннего состояния Нестан, которое со временем вытесняется символом красоты ее духовного и интеллектуального мира, и в воображении героя она предстает уже «тигрицей прекрасной». И именно этот образ возлюбленной и хранит память витязя: «Оттого, что в тигрице прекрасной образ ее я провижу, Потому люблю ее (тигрицы. – Н.С.) шкуру, делаю из нее свое платье». Это одеяние служит Тариэлу вечным напоминанием о возвышенной, прекрасной и трагичной любви. Сама трагичность этого чувства обусловлена отсутствием духовного (нравственного) совершенства героя, его несоответствием замыслу Всевышнего («Высшей мудрости»), толкающим его на неправедные поступки в стремлении защитить свою любовь, что, собственно, и приводит Тариэла к необходимости облачиться в одеяние из шкуры вепхви и удалиться от мира. Что же касается НестанДареджан, образами-символами которой являются «разъяренная тигрица [...] с лицом громоизвергающим» и «тигрица прекрасная», то она предстает как ищущая «высшей мудрости», т.е. духовного прозрения. В то же время шкура вепхви для Тариэла – это и внешний способ укрыться от мира, уединиться, временно «стать неузнаваемым». Ношение этого одеяния символизирует период душевных терзаний героя, осознания им своего греха, раскаяния и духовного очищения. Этот период показателен как время самоуглубления, ведущего к внутреннему перерождению героя в «нового человека» путем обретения духовности, т. е. подготовки духовного обновления через пещерничество (отшельничество в пещере). Как известно, многие герои мифологических сказаний и памятников древней литературы носили подобные символические одеяния (Дионис, Тезей, Ясон, Гильгамеш, египетские жрецы, Иосиф, Ростом...). Однако ношение шкуры вепхви Тариэлом – это литературно-художественное и эстетическое новшество именно с позиции духовности, поскольку от всех мифологических и литературных предшественников его образ отличается сочетанием древних мифопоэтических художественно-изобразительных средств и идеалов христианской нравственности. Соответственно, в данном случае имеет место одновременное проявление эстетических принципов как Средневековья, так и Ренессанса, совмещение литературных традиций предшествующего периода с утверждением эпохального литературного нововведения, величайшего аксиологического новшества - единства эстетических и этических ценностей, в основе чего лежит идея «Высшей мудрости» (мудрости Всевышнего) как единства рассудка и чувств. Таким образом, период ношения шкуры вепхви для Тариэла - это прекрасная и трагичная ступень пути, ведущего к утверждению возвышенной Любви, упорядочиванию Индийского государства. Этот период жизни главного героя служит также и структурообразующим элементом, придающим пропорциональность и соразмерность художественному миру Руставели. В ношении шкуры вепхви нашли свое внешнее выражение как личная трагедия Тариэла, так и временная неопределенность его статуса. Скрыв свое лицо под личиной «носящего шкуру вепхви», удалившись от мира и обосновавшись в пещере, он как бы отказывается и от своей прежней личности и появляется уже как «неведомый», «таинственный» витязь. Его статус окончательно определяется лишь после освобождения Нестан-Дареджан из Каджетской крепости, возвращения в Индию и воцарения на индийском престоле. Таким образом, путь Тариэла к индийскому престолу непосредственно 1 Мифы. II, М., 2000, с. 48-49 439 связан с обретением Нестан-Дареджан, а необходимым предшествующим этапом для этого является его пещерничество. Тариэл рассказывает Автандилу свою горестную историю не только из сочувствия к нему. В беседе с Автандилом Тариэл заново переживает свою полную тяжелых испытаний жизнь и обрушившееся на него глубокое горе – «неизлечимую рану разверстую», которая не дает покоя и терзает душу витязя. Для того чтобы провидеть будущее, необходимо заново пережить, прочувствовать и переосмыслить прошлое. Вспомнить, представить воочию и облечь в словесную форму уже случившееся – это единственная форма и выражение свершившегося факта. Если некому пересказать пережитое, если не будет заинтересованного слушателя, который поймет, прочувствует, воспримет, и в чьем сознании рассказ о случившемся оставит неизгладимый след, - то прошлое утратит смысл, исчезнет без следа. История Тариэла – история «облачения в шкуру вепхви» - не должна бесследно исчезнуть. Знание, обретенное Тариэлом, должно быть передано младшему по возрасту, и это – Автандил. Тариэл, даже без своего рассказа-исповеди, является носителем-ретранслятором определенной информации – само одеяние из шкуры вепхви сообщает о тяжелых испытаниях, духовных терзаниях и муках витязя всем, кто понимает смысл такого облачения. Так пересекаются сущностная и смысловая сферы, воспринимающий и воспринимаемое. Именно поэтому заглавие поэмы мы обозначили как метафору, символ, аллегорию, энигму и аллюзию одновременно. Оно указывает также и на необходимость распада старого («ветхого») мира и рождения нового. В Аравии, так же как и в любом ином месте - всюду, где появляется Тариэл в облике «носящего шкуру вепхви» - знают о смысле этого одеяния, и оно способствует установлению особого типа коммуникации героя со всеми, с кем сводит его судьба. Таким образом, шкура вепхви выступает в качестве не только эстетического феномена, но и кодового маркера, декодировка которого под силу лишь тем, в ком преобладает «божественная мудрость». Она оповещает всех о трагичности этого персонажа и служит своего рода предупреждением. Как указывает философ А.Лосев, «имя предмета – арена встречи воспринимающего и воспринимаемого, вернее, познающего и познаваемого. В имени какое-то интимное единство разъятых сфер бытия, единство, приводящее к совместной жизни их в одном цельном, уже не просто “субъективном” или просто “объективном” сознании»2; т.е. оно основано на узнавании предмета, его познании, переживании существующего знания о предмете. Поскольку ношение шкуры вепхви не является ни изначально присущим, ни постоянным состоянием Тариэла, оно указывает на то, что существуют определенные причины, характерные знаки, временно-пространственные измерения, породившие его. Это – ограниченный во времени-пространстве период жизни героя: Тариэл носит одеяние и головной убор из шкуры вепхви лишь в период своего пещерничества. Они служат ему напоминанием, не дают забыть о своем прошлом. Облачившись в одеяние из шкур, Тариэл предстает продолжателем мифологических и древнелитературных традиций, что указывает на возврат, возрождение мифа. Однако, если для героев мифов и произведений древней литературы подобное одеяние является постоянным, неотъемлемым атрибутом, то для Тареэла это всего лишь временное явление, а путь, который ведет к избавлению от этого одеяния, являет собой факт демифологизации «ношения шкуры» как явления. И Тариэл, и Нестан-Дареджан постоянно помнят о своем прошлом, из-за которого им пришлось покинуть Индию и отправиться из «замкнутого» мира «старого» царства в «чужие страны» на поиски Бога, Истины и познания самих себя. В их сознании преобладает «ресентимент» - переживание прошлого заново, которое собственно и способствует его «преодолению». Поскольку в Индии их душам не хватило Добра и Божественной мудрости, достижение духовного совершенства должно было произойти в «других краях». Исчезновение Нестан-Дареджан из Индии служит толчком к началу духовного перерождения Тариэла. И Тариэл пытается познать самого себя в период своего добровольного отшельничества. Пещера (пещерничество) носит глубоко символичный характер. В мифологии, в богословской и древней литературе у нее совершенно особая функция. Философские основы подобного осмысления «пещеры» и пещерничества мы находим у Платона, воззрения которого обязательно должны быть учитываемы для правильной оценки сущностной мотивации удаления Тариэла в пещеру. Жизнь Тариэла в пещере – основа не только его духовного очищения, но и постижения идеи Добра, теоретическим обоснованием чего служит бессмертный миф Платона о «пещере» («Государство», гл. VII), как «внутренней реальности человеческого духа»3. В этом мифе В.Эрн выделил четыре ступени ду2 Лосев А.Ф. Философия имени – В кн.: А.Ф. Лосев. Из ранних произведений. М., 1990, с. 38 Эрн В.Ф. Верховное постижение Платона. В кн.: Соч., М., 1991, с. 465 3 440 ховного состояния и развития человека, третья из которых являет собой самый длительный процесс – важнейшую ступень развития человеческого духа. Пройдя отшельничество, выйдя из пещеры, душа (дух) должен разобраться в восприятии реальных – истинных – вещей и предметов, и в этом ему необходим помощник. Поэтому Руставели приводит к Тариэлу Автандила: вместе они должны суметь воспринять новый мир и направить его к достижению новой цели. Однако, самая важная - четвертая ступень, - когда прошедший пещерничество переходит от восприятия предметов, освещаемых солнцем, к самому солнцу. По Платону, который призывал: «Тогда будь со мной заодно еще вот в чем: не удивляйся, что пришедшие ко всему этому не хотят заниматься человеческими делами; их души всегда стремятся ввысь. Да это и естественно, поскольку соответствует нарисованной выше картине»4, солнце есть Добро, т.е. начало, источник всего божественного и благого. Из этого следует, что учение Платона, в той своей части, которая касается пещерничества, в качестве высшей цели ставит идею Добра, т.е. подражание и уподобление Творцу. Тут же надо отметить, что христианство утвердило более высокий идеал, и выразилось это в причастии (приобщении) к Богу. Соответственно, пребывание Тариэла в пещере и пустыне являет собой: 1) мифологическую аллюзию (Зевс, Полифем, Пан, сатиры, нимфы, Персефона, Амиран и др.); 2) литературную аллюзию (Одиссей, Эдип); 3) историческую аллюзию (царь Парнаваз, правивший Грузией в IIIв. до н.э.); 4) библейскую аллюзию (Авраам, Иаков, Иосиф, пророк Давид, Илия Фесвитянин, Иисус Христос, Лазарь и др.); 5) грузинскую агиографическую аллюзию (св. Шио Мгвимский, св. Иларион Грузинский и др.). Для того чтобы возродиться - обрести новый внутренний мир, и таким образом достичь духовного совершенства, - Тариэл прежде всего должен был удалиться от суетного мира (в поэме неоднократно упоминается о том, как избегает он контактов с людьми, любой формы общения, «не подпускает к себе никого для беседы и утехи», 269), облачиться в одеяние из шкуры вепхви «мехом наружу», покрыть голову такой же шапкой (символы непосильной душевной ноши) и проливать на протяжении длительного времени «кровавые слезы» (метафора глубокого раскаяния). Пещера как закрытое внутреннее пространство противостоит всему остальному миру. Живя в пещере, в борьбе с самим собой, Тариэл проживает сложный период катарсиса и достигает духовного совершенства. Только так, пройдя путь духовного очищения, обретя нравственную полноту, духовное совершенство, может он постичь вечные ценности и приобщиться к «мудрости замысла Всевышнего». В период отшельничества должны были быть востановлены доступные человеческому разуму нарушенные в предшествующий период причинно-следственные связи. Это одна из целей уединения Тариэла в пещере. Таким образом, пещера и пустыня в жизни Тариэла – это место испытания героя, место, где происходит его духовное перерождение, «облечение в нового человека», отсюда же должно начаться распространение божественного Добра. Здесь началось духовное возвышение Тариэла и здесь проходит испытание его Любовь. Поэтому исход Тариэла из пещеры - пýстыни, снятие им шкуры вепхви и шапки, замена этого одеяния на «чудные доспехи», обнаруженные в «сундуке, запечатанном, неоткрытом» - результат познания им сущности Добра. Тариэл постиг «пещерническое мироощущение», возвысился от плена «материального» до прозрения божественной действительности и, в пределах человеческих возможностей, обрел мудрость и истинное знание Бога, Вселенной и самого себя. Освободив пещеру от дэвов – символа злых сил, - Тариэл сделал ее своим, человеческим, жилищем. В соответствии с грузинской мифологией, такое по силам лишь «Сынам Бога» - героям мифа – божествам Копала и Яхсару, что лишний раз свидетельствует о глубинной связи поэмы с грузинским национальным мышлением. Приход Автандила к пещере имеет концептуальное значение, поскольку именно с приходом Автандила связан исход из пещеры носившего до того символическое одеяние из шкуры вепхви Тариэла уже в другом (рыцарском) облачении. Смена облачения знаменует собой вычленение основного направления и начало его дальнейшего пути к «новому миру», выход после трехлетних скитаний и мытарств в пустыне из замкнутого - внутреннего, в открытое - внешнее пространство. Поэтому приход Автандила имеет символическое значение начала будущего переустройства мира, поиск героями поэмы пути к победе над злом и борьбы за торжество Добра. Развитие действия поэмы носит вертикально-горизонтальный характер: безграничное горизонтальное пространство пролегает между пещерой – жилищем Тариэла и Каджетской крепостью – местопребыванием Нестан-Дареджан, которые относительно друг друга расположены по вертикали. Пещера, в которой обосновался Тариэл, находится не на горной вершине и не в бездонной бездне, но расположена среди скал. И это также глубоко символично, поскольку именно с лежащей у «расщелины скалы» вепхви (тигрицей /барсом) ассоциируется у него возлюбленная. Вепхви, символика вепх4 Платон. Соч., т. 3. М., 1971, с. 325; 517 c-d 441 ви, окружают Тариэла. Таким образом, пещера предстает также и как некий общий контекст вепхви: «Как для тигра, домом, убежищем служат скалы и пещеры»; одежда и шапка шьются из шкуры вепхви, даже ложе его покрыто шкурой вепхви. Скорее всего, и Автандил, находясь в пещере Тариэла, также садится на покрывала из шкуры вепхви. Конечно же, при этом трудно переоценить значение Асмат: это она создает Тариэлу такие условия, в которых он постоянно ощущает рядом с собой присутствие своей возлюбленной. Именно Асмат шьет ему одежду из шкур вепхви: «Эта женщина сшивает ее, то вздыхая, то стеная». Указание на глубокую символичность одежды (облачения) встречается уже в первой же книге Библии. Первого человека – безгрешного, небесного Адама, Господь Бог создал «из праха земного, и вдунул в лице его дыхание жизни…» (Быт. 2,7), тем самым озарив своим Божественным светом, сиянием (святостью), как бы облачив (окутав) светозарным облаком. После грехопадения разгневанный Господь изгнал Адама и Еву из Эдема, «и сделал Господь Бог Адаму и жене его одежды кожаные, и одел их» (Быт. 3,21). «Одежды кожаные» имеют глубокий смысл: с одной стороны, Всевышний, «сделав» утратившим Божественный свет (святость) Адаму и Еве одежды из бездыханного (мертвого) материала, тем самым лишил их бессмертия, но оставил им то же физическое тело, какое было у них до утраты человеком осиянного Светочем Всевышнего богоподобного достоинства своей природы; с другой стороны - «одежды кожаные» должны были служить вечным напоминанием о грехопадении и научить людей раскаянию. Ими Господь указал человечеству на необходимость сдерживать свои желания. Поэтому «одежды кожаные» понимаются как символ грехопадения и, как следствие первородного греха, утраты связи с небесным, т.е., с одной стороны, служат показателем духовных устремлений человека к возврату утраченной целостности Земного и Небесного, но с другой – глубинного переживания этой утраты. Освобождение от «одежд кожаных» - необходимое условие духовного очищения человека, достижения совершенства, возвышения. Описанная в поэме жизнь Тариэла и Нестан-Дареджан в царских палатах – аллюзия на жизнь Адама и Евы в Эдеме, архетипическую сущность которой являет вечная жизнь перволюдей до грехопадения. Во время пребывания при дворе, во дворце, Тариэл и Нестан-Дареджан «осияны Божественным светом». Сиянием Благодати - небесным покровом (подобно первоодеждам), их окутывает неземное, возвышенное чувство – чистая, безгрешная, великая Любовь. Осиянные небесным светом – Любовью, безмятежно и беззаботно пребывают они в Индии до тех пор, пока не отведают запретного плода с древа Познания и древа Жизни. Ведь Древо Жизни – это символ утраченной вечной жизни, бессмертия, Божественной любви, а древо Познания – символ чувственного познания мира. Соответственно, мир распадается надвое: вечность и «мгновенный мир» – бренное, преходящее. После убийства сына Хорезмшаха Тариэла и Нестан-Дареджан поглощает, «пленяет» стихия «бренного», т.е. «мгновенный мир». Для того, чтобы вернуться к Богу, Истине, Добру, Любви, Дружбе, они должны вырваться из этого мира – в художественной ткани поэмы – отправиться из Индии в «чужие страны». Облачение же в шкуру (кожу) вепхви, вернее, тот образ жизни, который оно символизирует – это сложнейший путь духовного очищения человека, одна из ступеней пути к Богу. Он динамичен, поскольку в этот период Тариэл находится в постоянных поисках своей возлюбленной, Божественной мудрости, Истины. Лишь после этого возможно «облечение во Всевышнем», обретение духовной чистоты, святости, безгрешности – вечного, статичного, состояния. Ношение «шкуры (кожи) вепхви» для Руставели амбивалентно. С одной стороны, оно символизирует человеческую греховность, несовершенство, утрату духовной чистоты. С другой стороны – это период самоуглубления и поисков «самого себя», период переоценки прошлого в поисках лучшего, период духовного очищения, предшествующий обретению «облечения во Всевышнем», познанию Истины - доступный лишь избранным, чрезвычайно сложный, полный испытаний и препятствий путь. Одновременно четко прослеживаются два различных плана: с одной стороны - это мифологический пласт, с другой - отражение библейской символики. В мифопоэтическом мире одеяния из шкур (тигра, барса, льва) носят Зевс, Дионис, Александр, Ясон, Гильгамеш, Рама и Ростом - жрецы, цари, герои... Библейские сведения имеют особую ценность, поскольку в духовном плане (и по своему статусу) Тариэл ближе всего к библейскому Иосифу. Как определил акад. К.С.Кекелидзе, иподигмическими образами предков династии Багратиони считались потомки библейского Иакова. Из ямбических стихов царицы Тамар и посвященной ей исторического сочинения «Истории и восхваления венценосцев» следует, что царица причислялась к потомкам библейской линии Иаков → Иуда → Давид (веть «Давитиани»), а ее супруг Давид Сослан к потомкам Иакова → Иосифа → Ефрема (ветвь «Ефремиани»). Таким образом, в грузинской исторической литературе эпохи царицы Тамар та ветвь царского рода, которую представляли потомки сына 442 царя Георгия I (царствовал с 1014 по 1027) и его второй жены, аллегорически была представлена потомками Иосифа и его сына Ефрема - «Ефремиани». Библейская история свидетельствует, что отеческое благословение на старшинство в роду получил от Иакова его сын Иуда (см. Быт.:49,1-10). Иосиф же – младший сын. Соответственно, ведя свой род от младшего сына (Иосифа), «Ефремиани» считались представителями боковой ветви династии Багратиони. Это было проявлением политической идеологии того времени, подчеркивавшей, что царица, которая носила титул «Тамар-мэпэ», т.е. «царь-Тамар», являлась законной правительницей Грузии, а Сослан в качестве представителя боковой ветви получил титул царя (и имя «Давид») лишь как ее супруг, а не как наследный правитель. Эта же парадигма обнаруживает себя и в «Вепхисткаосани»: Тариэл и Нестан-Дареджан являются представителями различных ветвей одной и той же династии (также как и царица Тамар и Давид Сослан). Нестан-Дареджан прямая наследница трона (как и Тамар), Тариэл же (как и Давид Сослан) – потомок боковой ветви царской династии Индии. Аллегорически Тариэл является потомком Иосифа, который «носил разноцветную одежду» (Быт.: 37,3). Иосифу разноцветное одеяние подарил отец. Тариэл сам избирает себе одежду, ставшую символом страдающего миджнура, символом страданий. Это – знак того, что Тариэл помнит о прошлой жизни своих духовных предков и надевает эту одежду, внешне маркируя свои страдания миджнура, но фактически – она маркирует период духовного очищения героя, результатом которого стало достижение счастья. Отшельничество, пещерничество, облачение в шкуру вепхви – это период обогащения героя тайной (высшей) мудростью, обретения опыта и духовного обновления, возмужания, исполнения Добром, ведь когда Господь «насыщает благами желание твое: обновляется, подобно орлу, юность твоя» (Пс.:102,5). Тариэл находится в постоянных поисках, а, следовательно, проявляет готовность к закономерному, гармоническому обновлению мира. Не сумев достичь уровня постижения Божественной мудрости в Индии, Нестан-Дареджан-тигр должна обрести ее во внешнем мире; в Индии она не могла ее постигнуть еще и потому, что сама Индия была лишена этой мудрости, т.е. целостности, гармонии. Сам царь Парсадан, замечая отсутствие у Нестан-Дареджан необходимых духовных установок, выражает недовольство воспитанием собственной дочери: «Я просил ее (Давар – Н.С.) наставить (Нестан-Дареджан) на путь Божий, а она запутала ее в сетях дьявола!». Именно для обретения божественной мудрости Нестан-Дареджан приходится отправиться во внешний мир, в частности, в море, что становится основой ее духовного совершенствования, и уже «Морской царь» - Мелик-Сурхав - принимает ее за «мудрицу, возвышенную, высокозрящую», но главным свидетельством перемен, происшедших в ее душе, является письмо, написанное Тариэлу из Каджетской крепости. Это письмо Нестан пишет возлюбленному как раз в тот период, когда Тариэл живет в пещере. Тариэл и Нестан-Дареджан путем осознания собственного несовершенства и покаяния проходят период очищения и обретают Высшую мудрость, т.е. становятся на путь Добра. Проходящий через обретение духовности путь Тариэла в пространственном смысле является горизонтально-вертикальным. Горизонтальным потому, что ведет из Индии к пещере, а затем – из пещеры вновь в Индию. То, что было забыто и не соблюдалось в Индии, - а это знание прошлого и заветы предков (в частности, «Щенки льва равны, самцы они или самки»; и «Родитель каждый заменяется [обновляется] чадом»;), - осознается и восстанавливается Тариэлом, который утверждает в Индии Божью волю, волю Провидения, т.е. все то, что не было утрачено в Аравии. Будущее героев «Вепхисткаосани» определяет их нравственность и внутреннее состояние. Основой этого является христианское мироощущение. После чего свершается Божественное правосудие: «Добро победило зло – оно (добро) долговечно», устанавливаются соответствующий замыслу Всевышнего порядок и вселенская гармония: с тех пор «в их владениях коза и волк паслись вместе» (1582). Список литературы 1. Лосев А. Ф. Философия имени – В кн.: А.Ф. Лосев. Из ранних произведений. М., 1990. 2. Мифы народов мира., II, М., 2000. 3. Платон. Соч., т. 3. М., 1971. 4. Руставели Шота, Витязь в тигровой шкуре, Подстрочный перевод С. Иорданишвили, Тб., 1966. 5. Эрн В.Ф. Верховное постижение Платона. В кн.: Соч., М., 1991. Генезис метафоры тигра/леопарда/барса в поэме Шота Руставели в кавказском и всемирном культурном контексте Резюме Ключом к восприятию специфики художественного мира, системы художественно-изобразительных средств и лингво-стилистического феномена Руставели является название поэмы. В нем проявилось многогранность метафо- 443 рического мышления - художественно-эстетического, литературного, религиозного, политико-идеологического, социального, нравственно-этического. В заглавии под Вепхисткаосани подразумевается Тариэл. Основанием для выбора заглавия стала сложившаяся в сознании Тариэла ассоциация возлюбленной с «вепхви» (в русских переводах традиционно - тигрицей): «Она лежала как разъяренная тигрица у расщелины скалы, с лицом громоизвергающим» (515). Вепхви - Нестан-Дареджан, говоря об этом, необходимо коснуться генезиса самого символа. Дело в том, что вся символика «Вепхисткаосани» - отождествление Нестан-Дареджан с вепхви; «ношение шкуры вепхви» Тариэлом, т.е. «вепхисткаосноба»; «причащение» главных персонажей поэмы к шкуре вепхви - все это художественно-литературное воспроизведение древнейшей мифологемы, корни которой уходят в далекое прошлое. Вепхви в поэме Руставели – аллюзия, энигма, символ, метафора, образ. Ношение одеяния и головного убора из шкуры вепхви/леопарда/тигра - «вепхисткаосноба» - являлось символическим внешним признаком, своеобразным визуальным маркером. Поэтому исторически одеяние и головной убор из шкур вепхви/леопарда были также и аксессуарами царского гардероба. С учетом древнейших религиозных верований, на языке древних культур «вепхисткаосани» - это царь. В грузинском устном народном творчестве вепхви тесно связан с горами и существует в контексте гор. Это неотъемлемый эпитет охотника и воина-горца, который имеет сущностный характер, поскольку подчеркивает геройство, неуловимость и боевые качества своего обладателя. Лев, барс, тур – культовые животные грузинского фольклора (включая кавказский материал), за убийством которых незамедлительно должно следовать раскаяние охотника. Грузинские антропонимы (Вепхвиа, Вепхвадзе) подтверждают, что в незапамятные времена на территории Грузии существовал культ вепхви. В кавказском культурном контексте Тигр/барс/леопард указывает геройство, мужественность. Метафора «вепхви» - основная в эстетической системе поэмы Руставели, и именно она дает ключ к пониманию главной идеи произведения. Но в названии поэмы декодированы старейшие мифологические взгляды о Тигр/барс/леопарде и Руставели переосмыляет метафору тигра/барса/леопарда. В ношении шкуры вепхви нашли свое внешнее выражение как личная трагедия Тариэла, так и временная неопределенность его статуса. Скрыв свое лицо под личиной «носящего шкуру вепхви», удалившись от мира и обосновавшись в пещере, он как бы отказывается и от своей прежней личности и появляется как «таинственный» витязь. Его статус окончательно определяется лишь после освобождения Нестан-Дареджан из Каджетской крепости, возвращения в Индию и воцарения на индийском престоле. Таким образом, путь Тариэла к индийскому престолу непосредственно связан с обретением Нестан-Дареджан. Именно об этом говорится в представленном нами докладе. Towards the Genesis of Tiger’s Metaphor Rustaveli’s Poem “The Knight in the Tiger’s Skin” in Kaukasian and world culture Summary The symbolism of “The Knight in the Tiger’s Skin” – Nestan-darejhan’s image as a tiger, Tariel as a knight in the tiger’s skin, main characters connection with tiger’s skin is a literary transformation of an ancient mythology and its roots are to be found in the remote past. Tiger is a diverse symbol, metaphor, enigma, allusion which was broken in the prism of Christian ideology and aesthetics. It saved notes remained in ancient rituals, cult habits, mythos, folklore according to which a tiger is characterized by contradictory features. But the most important is the fact that within the mythos thinking space it social symbol apart from the pure mythos-religious aspect. Tiger’s skin is considered as the hypostasis of goddesses of nature and symbol of fertility and its fur represents is a symbol of activity of fertility forces. Consequently, using tiger’s//panter’s//leopard’s hairy skin as a garment reflects the common cultural level. The main aspect of our work is the symbol of tiger in Caucasian area and the meaning of tiger’s symbols in Caucasian tradition. In comparison of pre-literary tradition Shota Rustaveli’s “The Knight in the Tiger’s Skin” related to different cultural world, but the main object of the poem spread between characters is the wisdom and aesthetic of Christianity. All animals under which the tiger is considered were seldom and Caucasian area. In Folklore tiger is connected with the mountain. Tiger is the epithet of hunters, heroes and emphasizes braveness and hero and the example of this is the “poetry of Tiger and Hero” well known ballade in Georgian Folklore. Because of its strong, flexible, gracious and attractive nature tiger//panter//leopard represents womenly beauty, strength on the one hand and a symbol of cruelty on the other. It has a mythos-sacred tradition. Tiger’s//leopard’s garment and headgear indicated that they were a symbol that their owner was considered as a chosen one by goddesses which takes a special artistic function while defining the title of the poem. Garment and headgear of a leopard’s//tiger’s skin is historically king’s accessory. According to the ancient beliefs in the language of ancient cultures “The Knight in the Tiger’s Skin” is a king, who is connected with the goddess and the skin is contextualized with the sacred symbol of a fertility idea. All this must be taken into account while defining the poem’s title, Tariel’s personality as that of a knight in the panter’s skin. The title of Shota Rustaveli’s poem is a key to perceive Rustaveli’s artistic world, expressive means and language-stylistic phenomenon, but its correct perception needs to read different information hidden in different levels of syncronic and diacronic aspects, to deeply perceive micro and macro-contexts of the poem. Tariel as a knight in the panter’s skin is an important, diverse artistic image in which different dimensions of the author’s artistic conception is represented. It is true, that the title of the poem implicates Tariel and his beloved Nestan-Darejhan but a knight in the tiger’s skin as a person’s life, as a tragic expression of his existence, as his spiritual indulgence, a symbol, allegory, enigma, allusion to divine life-is essential for every character. These issues are represented in the paper. 444 Şəkixanova Mətanət AMEA Fəlsəfə İnstitutu, aparıcı elmi işçi, f.ü.f.d., dosent metanet.shekihanova@mail.ru ŞƏXSİYYƏTİ XIX ƏSR QAFQAZ MƏDƏNİYYƏTİNİN GÜZGÜSÜ OLAN MÜTƏFFƏKKİR Açar sözlər: maarif carçısı, ilklər müəllifi, islahatçı, identikliyimizin hamisi,səyyah,məşhur mütəfəkkir Ключевые слова: глашатай просвещения, реформатор, путешественник, опекун нашей идентичности, основоположник многих гуманитарных дисциплин, полиглот, известный мыслитель. Keywords: the crier of enlightenment, reformer, traveller, guardian of our identity, the founder of many humanitarian disciplines, polyglot, famous thinker. Azərbaycan türklərinin tarixində bir çox şəxsiyyətlər var ki, onların nəinki yaradıcılığı; varlığı, yaşam mücadiləsi belə tariximizin çözülməsi üçün zəngin mənbədir. Belə şəxsiyyətlərimizdən biri Bakı xanlarından Dərgahqulu xanın nəvəsi, II Mirzəməhəmməd xanın oğlu - Abbasqulu ağa Bakıxanovdur. Milli kimliyimizi bizə xatırladan və bu yolda əsərləri ilə ilk addımları atan mütəfəkkirdir. Fəlsəfi-dini anlamda aydınlatma kimi məna verən maarifçilik fəlsəfəsi siyasi müstəvidə artıq ardıcıllarının cümhuriyyətlər qurma amacını sərgiləyirdi. Belə möhtəşəm bir istəyə və sonluğa yiyələnə bilmənin fəlsəfəsinə vətən və millət adına mücadilələr etmiş Abbasqulu ağa Bakıxanov yaradıcılığına Cümhuriyyətimizin qurulmasının 100 illiyi ərəfəsində müraciətin yerinə düşəcəyinə əminik. Bakıxanov məşğul olduğu bütün elm sahələrində zəmanəsinə görə dərin bilik, geniş hərtərəfli məlumat nümayiş etdirmişdir. O, çalışdığı mühitin vasitəsi ilə Yaxın və Orta Şərqin, eləcə də Avropanın siyasi fikri ilə yaxından tanış olmuş, Şərq ölkələri və Avropanın bəzi şəhərlərinə səyahətləri zamanı zəngin təcrübə toplamışdır. Ədəbi ideyalarının qayəsini müraciət etdiyi xalqını maarifləndirmək təşkil edən mütəfəkkirin sosial görüşlərinin əsasını cəmiyyət ədalətsizliklərinin tənqidi, çatışmamazlıqların və nöqsanların yaranma səbəblərinin təhlili, fəlsəfi-etik görüşlərinin əsasını isə mənsubu olduğu dinə ehtiramən yazılmış nəsihətlər təşkil edir. Onun yaradıcılığı bir maarifpərvərin ürək yanğısı ilə qızındığı üçün bu yaradıcılığın leytmotivini vətənə və millətə xidmət amalı təşkil edirdi. Abbasqulu ağa sələflərimiz içərisində yaradıcılığı yolumuzu aydınladıb tədqiqatları kimliyimizi bizə xatırladan nadir şəxsiyyətlərimizdəndir. Belə ki, XIX yüzilin birinci yarısında onun vasitəsi ilə tarix, dilçilik, astronomiya, ədəbi nəsr sahəsində ilk əsərlərin yaranması xalqının vətənçilik, millətçilik şüurunun oyanmasına, qüvvətlənməsinə, Azərbaycan türklərinin özünü tanımasına xidmət edirdi. Elə bu baxımdan bilməliyik ki, bütöv Azərbaycanın ilk tarixinin yazılması da XIX əsrin ensiklopedik şəxsiyyətlərindən olan Abbasqulu ağa Bakıxanovun (174-1864) adı ilə bağlıdır. Şair, nasir (18281832-ci illərdə) “Tiflisskiye vedmosti”nin farsca buraxılışının redaktoru,1tərcüməçi, coğrafiyaşünas alimi kimi Azərbaycan mədəniyyəti tarixində mühüm yer tutan bu şəxsiyyətin ən böyük xidməti, bizcə, onun vahid, bütöv Azərbaycan tarixini yaratmaq cəhdi idi. Bakı xanlarının nəslindən olan Abbasqulu ağa Çar Qafqaz canişini idarəsində işləyirdi. Çar hökuməti tərəfindən dəfələrlə döyüşlərdə şücaətinə görə orden-medallara layiq görülmüş, palkovnik rütbəsinə qədər yüksəlmişdirsə də, bu təltiflər onu məhz cəhalət içərisində olan xalqına xidmətə daha da çox təşviq etmişdir. “Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasında bir mütərcim kimi iştirak etmiş Abbasqulu ağa Bakıxanov demək olar ki, millətinin o zaman üçün ən işıqlı siması idi. Vətəninin Rusiya tərəfindən ikiyə bölünməsi faciəsinin iştirakçısına çevrilən Abbasqulu ağa məhz elə bu faciəni yaşadığı üçün bütöv “Azərbaycan tarixi” yaratmağı qarşısına məqsəd qoydu. Bu günün düşünmək olar ki, nə yaxşı Türkmənçay müqaviləsində iştirak edən azərbaycanlı, nəcabətli nəsildən olan işıqlı bir insan olmuşdur. Məhz bu insanın tarixin belə bir prosesində iştirak etməsi əzilmiş və parçalanmış tərəfin bəlkə də yeganə şansı idi...”2 “Gülüstan” və “Türkmənçay” müqavilələri nəticəsində böyük bir xalqın ikiyə parçalandırılıb, onun bir hissəsinin isə (Şimali Azərbaycan) zorla Rusiyaya birləşdirilməsi Azərbaycanın müstəqil bir dövlət kimi, inkişafına tarix səhnəsində vurulan sarsıdıcı zərbə idi. Azərbaycan xalqının cənubda qalan hissəsi İran mülkədarlarının (Şah-feodal rejiminin), şimalda qalan hissəsi isə Rusiya kapitalizminin (jandarm çar rejiminin) hakimiyyəti altına düşdü. Siyasətbazların sahibsiz “obyektinə” çevrilən qədim Azərbaycanın taleyini buna nə mənəvi, nə də hüquqi haqqı olmayan İran və Rusiya istədikləri kimi həll etdilər. Nəticədə Azərbaycanın iqtisadiyyatından və 1 Quliyev A. Abbasqulu ağa Bakıxanovun ictimai-siyasi görüşləri. Bakı: Qanun, 2000, s. 7 Əliyeva A (Kəngərli). Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında türkçülük. Bakı: Elm, 2002, ы. 110 2 445 maddi sərvətlərindən də dünya bazarında öz malları kimi istifadə etməyə başladılar. Xalqımızın milli hislərinin tapdalandığı və sərvətlərimizin talan olduğu dövr başlandı. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin əlindən alınması, xalqımızın milli şüurunun inkişafı prosesinə əngəllər törətməklə, siyasi fikirdə milli özünü dərk etmənin, azad fikirliliyinin inkişafı üçün buxova çevrildi. İmperiya rus kimi fikirləşməyi, yalnız onun mövqeyindən danışmağı təkidlə tələb edirdi. Bütün təqiblərə baxmayaraq xalqımızın qabaqcıl fikirli mütəfəkkirləri etiraz səslərini açıq aşkar ucaltmaqdan çəkinmirdilər”3 Bu acıverici dövrün qələm sahiblərinin demək olar ki hamısı qələmə sarılaraq (Qasım bəy Zakir, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Kazım bəy, Seyyid Əzim Şirvani, Həsən bəy Zərdabi, Mir Həmzə Nigari kimi mütəfəkkirlər) xalqın vəziyyətini ona çatdırmaq və bu vəziyyətə adət etməmək üçün siyasətin çirkin oyunlarının yaratdığı problemləri işıqlandırmaqla aşkarlamağa çalışırdılar. Bu dövrdə xalqının tarixini qələmə almaq ümmətçilik səviyyəsində çabalayan xalqda bir millət təpəri oyatmanın fəlsəfəsi idi! O, əsərlərində bu gün əsarətə düşmüş bir xalqın qəhrəman keçmişə malik olduğunu, Mete, Atilla, Çingiz xan kimi dünyanı lərzəyə gətirən fatehlər yetirdiyini ona xatırlatmaqla milli-azadlıq əzmi oyatmağa çalışmışdır. 1843-cü ildə fars dilində tamamladığı, ruscaya tərcümə edərək hissə-hissə dərc etdirdiyi “Gülüstani-İrəm” onun məhz bu ruhlu əsəridir. İki istilaçı tərəfin dillərini bilib bu dillərdə məhz birinci təfəkkürdən tərcüməçisiz müraciət xalqın qazancı deyilmi? Tarix yaradıcıları olmuş xalqının ta keçmişlərdən onun zamanına qədər olan tarixini əks etdirən bu əsərini o zamankı hərbi nazir Çernışev 1842-ci ildə Zaqafgaziyaya gələrkən Abasqulu ağadan, rus çarına təqdim etməsini xahiş etmişdir4. 1844-cü ildə əlyazması Əlahiddə Qafqaz korpusunun komandiri general-leytinant Neydqarda onun vasitəsi ilə də nazir Çernışevə çatdırıldı. Bu əsər Abasqulu ağanın məmləkətinin 12 oktyabr 1813-cü il Gülüstan sülhünə gədər olan tarixini əks etdirirdi5 Abasqulu ağa əsərin əlyazması üzərində 9 may 1844-cü il imperator I Nikolaya yazdığı ərznamədə yazır; “...Xidmətdə olduğum zaman ərzində Ölkəmin indiyə qədər olan yazılmamış tarixinin qələmə alınması zərurətini düşünürdüm. Vətənimin tarixini yazmaq üçün əldə edilməsi mümkün və müəssər olmayan sənədlərdən istifadə etmək imkanına malik olduğumdan, bütün bu hallar mənim mənsub olduğum ölkənin keçmiş həyatını yazmağa və boş vaxtlarımı bu işə həsr etməyə məcbur etdi6. Ölkəsində bir anadilli qəzet belə çıxmayan müəllifin “xalqı üçün yazdığı” əsəri, dövründə nəinki Azərbaycanda, bütün dünyada sanballı əsər sayıla bilərdi. Belə olmasa idi polyak şairi Lado Zablotski (Tiflisdə tanış olaraq dost olmuşdular, sonralar Zablotski Abbasqulunun böyüdüyü Əmsar kəndində də olmuşdu-Ş.M) əsəri dövlət tapşırığı ilə rus dilinə, bir qədər sonra polyak dilinə də tərcümə etməzdi7. Abbasqulu ağanın sanballı tarixi manbə olan “Gülüstani-İrəm əsərinin sonrakı taleyi barəsində də Vəli Həbiboğlu yazır ki; “...Gerenal Neyrdqard əsərin əlyazması ilə birgə A.A Bakıxanovun imperatora yazdığı müraciətnaməni də çara göndərir və Peterburqa I Nikolaya aşağıdakı məzmunda məktub yazır: “Məndən əvvəlki canişinin (general Qolovin) tapşırığına əsasən süvari dəstəsində xidmət edən palkovnik Abbasqulu ağa Bakıxanov “Qafqazın Şərq hissəsinin tarixi” adlı əsər yazmışdır və hazırda onu mənə verərək Sizə çatdırmağı xahiş edir”8 “...1845-ci il martın 8-də Çernışev A.A Bakıxanovun bu əsəri barədə I Nikolaya məlumat verir. İmperator Abbasqulu ağanın zəhmətini yüksək qiymətləndirmək qərarına gəlir, o müəllifə dəyəri 800 manat gümüş pul olan brilliant qaşlı üzük vermək barəsində sərəncam verir. Əsər isə baxılıb öyrənilmək üçün Elmlər Akademiyasına göndərilir. Knyaz Çernışev İmperatorun tapşırığı ilə hökumət xəzinəsindən brilliant qaşlı üzük götürərək, Bakıxanova təqdim etmək üçün onu Tiflis korpusunun yeni komandiri–Qafqaz canişini general Vorontsova göndərir. O, eyni zamanda general Vorontsova məlumat verib bildirir ki, əsər baxılmaq üçün Akademiyanın tarixfilologiya bölməsinə göndərilmişdir. 1845-ci il may ayının axırlarında A.A.Bakıxanovun həmin əsəri Rusiya Elmlər Akademiyasının tarixfilalogiya bölməsində akademiklər Bposse və Dorn tərəfindən baxılıb yüksək qiymətləndirildi. Onlar əsərə verdikləri rəydə yazmışdılar: “Biz Abbasqulu ağa Bakıxanovun əsərini böyük maraqla oxuduq və fərəhləndik ki, müəllifin özünün yazdığı kimi müharibələr və çaxnaşmalar içərisində ömrünü keçirən bir şəxs öz asudə vaxtını tarixi məşğuliyyətə və elmi irəli aparan, Rusiya imperiyası tərəfindən Zaqafqaziya vilayətlərinin 3 Şəkixanova M. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan cədidçilərinin dini-fəlsəfi görüşləri. Müasir dövrdə dinşünaslığın və mədəniyyətin fəlsəfi problemləri (II buraxılış). Bakı: Qanun, 2003, s. 17 4 Агаян Ц.П. А.Бакиханов. Издательство АН Азерв. ССР, Баку, 1948, с. 93 5 Yenə orada, s. 93 6 Bakıxanov A. Gülüstani-İrəm. Bakı: Az.EA nəşriyyatı, 1951, s. 75 7 Həbiboğlu V. Abbasqulu ağa Bakıxanov. Bakı: Gənclik, 1992, s. 331 8 Yenə orada, s. 323 446 dərk edilməsində az əhəmiyyəti olmayan tədqiqatlara həsr edir. Əgər Avropa tənqidçiləri mövqeyindən bu əsərə yanaşsaq əlbəttə, burada nəyi isə tənqid etmək və yada salmaq olardı”9 Rəyçilər haqlı olaraq bu tarixi əsərdə müəllifin hadisələrə və faktlara tənqidi yanaşmadığını, daha doğrusu, öz münasibətini bildirmədiyini göstərirlər. Lakin onların fikrincə bu, heç də əsərin tarixi əhəmiyyətini azaltmır, əksinə Avropa alimlərinin də əldə edə bilməyəcəyi qədim Şərq mənbələri əsasında yazılmış bu əsər Qafqaz ölkələrinin tarixini öyrənmək baxımından çox faydalıdır10.Göründüyü kimi vətəninin Rusiya tərəfindən ikiyə bölünməsi kimi tarixi (xalqımız üçün bədnam olan) müqavilələrdə (Türkmənçay və Gülüstan) mütərcim kimi iştirak etmiş olan Abbasqulu ağa tarixin bu gedişatını dəyişmək iqtidarında olmasa da öz vətəndaş sevgisini məmləkətinin dərin qatlara gedən keçmişinə, tarixinə həsr etdiyi “Gülüstani-İrəm” əsəri ilə əbədiləşdirdi. Əsərdə Azərbaycan ərazisində yaşamış müxtəlif tayfaların mənşəyi, dilləri, dinləri haqqında zəngin elmi məlumat verilmiş. Azərbaycan tarixinin ən qədim dövrlərindən başlayaraq Gülüstan müqaviləsinə kimi olan dövrlərinin elmi mənzərəsi yaradılmışdır. “Türkiyəli tədqiqatçılar türkçülüyün tarixindən bəhs edərkən, dünyada yaşayan müxtəlif türk şivələrinin vahid türk dilinin qollarının olması ideyasını Əhməd Vefiq paşa, Süleyman paşa kimi türkçülər tərəfindən irəli sürüldüyünü iddia edirlər. Halbuki böyük türkçü Abbasqulu ağa Bakıxanov əsərini bitirdiyi zaman Süleyman paşanın 5, Əhməd paşanın isə 20 yaşı vardı”(?). Bəhs etdiyimiz ideyalar “Gülüstani-İrəm” əsərində onların yaradıcılığında öz əksini tapmadan xeyli əvvəl göstərilmişdir”11. Əsərin türk dilinə tərcümə olunmaması bir çox tədqiqatçıların bu əsərdən xəbərsiz qalmalarına səbəb olmuşdur. Bu gün isə, biz tədqiqatçılara bu əsər türkçülüyün tədqiqi və vətən tarixinin araşdırılması və yeni ruhlu məfkurələri formalaşdırmış ən tutarlı mənbə, hədiyyədir. Görkəmli tədqiqatçı Yaşar Qarayev yazır: “Azərbaycan maarifçiliyi Bakıxanovun simasında maarifçi mütləqiyyət ideyası ilə meydana atılır və çox az bir müddət ərzində xalq üsyanı yolu ilə respublikaçı dövlət quruluşunu qəbul və elan edən Axundzadə inqilabiliyinə və demokratizminə qədər mürəkkəb, təzadlı tarixi yol keçir”12 Müasirləri Abbasqulu Bakıxanov haqqında. Xalqımın bu parlaq zəkaya malik olan oğlu bir çox elm və mədəniyyət xadimlərinin diqqətini özünə cəlb etmiş və onlar onun haqqında maraqlı xatirələrini yazmışlar. Alman şairi və tərcüməçisi F.P. Bodenştet yazırdı; “...Ölkənin tanış olduğum bir çox alimləri arasında ləyaqət və biliyinə görə ən görkəmlisi Abbasqulu ağa idi”13 İen Universitetinin professoru Karl Henrix Kox A. Bakıxanovla 1844-cü ildə Qubada tanış olmuşdur. O yazır: “Mən Qubada ömrünü elmə həsr edən və böyük adına layiq olan başqa adamla da tanış oldum. Bu Abbasqulu ağa idi. Verdiyi tutarlı məlumatlara görə borclu olduğum Abbasqulu ağa öz Vətəninin tarixi ilə məşğuldur və bu barədə fars dilində xüsusi kitabda yazmışdır. Öz vətəninin tarixi ilə yanaşı, Abbasqulu ağa astronomiya ilə də yüksək dərəcə də maraqlanmışdır”14. Abbasqulu ağanın Puşkinin ailəsi ilə də yaxından tanış olması tarix səhifələrində artıq çoxdan sənədləşmişdir. Böyük şairin anası Nadejda Osipovna “... şəstini sevdiyi bu lütfükar insana məftunluğunu qızı Olqaya göndərdiyi məktubunda qeyd etmiş ona məftunluğunu vurğulamışdır”15. Onu zəmanəsinin, bizim zəmanəmizin və gələcəyin qəhrəmanına çevirəcək məziyyətləri çox idi. Əvvala o, bir tarix araşdırmaçısı idi, daha sonra paliqlotdu. Yaşadığı zamanın və coğrafi məkanının ünsiyyət üçün tələb edə biləcəyi dillərə sahib idi. Elə buna görədə əldə etdiyi biliklər və mənimsədiyi dillər vasitəsi ilə o, həm də bir dəyərli dövlət və siyasət adamı idi. O yazıçı idi. Yazdığı “Kitabi Əskəriyyə” ilə realist nəsrin əsasını qoyub güman edirəm ki, ondan neçə yaş balaca olan İsmayıl bəy Qutqaşenlinin ruhu bizdən inciməyəcək. Belə ki, Qutqaşenin (indiki Qəbələnin-Ş.M) o zamankı sultanı Nəsrulla sultan onu (İsmayıl bəyiŞ.M) Tiflisə rus ordusunun xidmətinə gətirdikdə onu ilk görüb tərbiyə və savadını təqdir edən məhz Bakıxanov olmuşdur... Dəyərli əsarləri hələ də nəsihatəmiz ibarələri ilə gündəmdən düşməyən aktuallığa malikdir. Həmişədə belə olacaq. Çünki onun əsərləri öz ruhunu xalqının çox əsirlik ənənələrindən və mənsub olduğu dinin həqiqi ədalətindən alır. “...25-30 yaşında siyasi xadim kimi tanınan Bakıxanov bacarıqlı dövlət xadimi və siyasət adamı idi. “Fars və ərəb dillərini yaxşı bildiyinə görə, Qafgazın baş hakimi general A.P. Yermolov 1819-cu 9 Yenə orada, s. 332-333 Yenə orada, s. 333 11 Əliyeva A (Kəngərli). Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında türkçülük. Bakı: Elm, s. 2002. 12 Qarayev Y. Azərbaycan ədəbiyyatı XIX və XX yüz illər. Bakı: Elm, s. 217 13 Kərimov N. Odlar Yurdunun səyyah və çoğrafiyaşünasları. Bakı: 1985, s. 139-148. Əliyeva A (Kəngərli) Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında türkçülük, Bakı: Elm, 2002, 14 Yenə orada, s. 43 15 Yenə orada, s. 45-46 10 447 ildə A. Bakıxanovu Tiflisə şərq dilləri üzrə tərcüməçi işinə dəvət etmişdir. Abbaasqulu ağa Tiflisdə işlədiyi müddətdə rus dilini öyrənmiş, eyni zamanda rus və Avropa maarifçilərinin fikirləri ilə tanış olmuşdur. Onun Tiflisdə işlədiyi vaxt Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə arasında müharibələr dövrünə təsadüf edir. Bakıxanov, tarix səhifələrinin açılmasına ip ucları verən həmin muharibələr zamanı Çərkəziyədə, Şirvanda, Dağıstanda, Gürcüstanda və başqa yerlərdə olur.”16 Özünün Gülüstani-İrəm əsərində Abbasqulu ağa qeyd edib ki; “yuxarıda sadalanan yerlərdə olarkən o, həmin yerlərin alimləri ilə tanış olur, söhbətlər aparır eyni zamanda, yerli şəraiti də öyrənirmiş.”17 Odur ki, gərgin əmək sonucunda yaranmış “Gülüstani İrəm”i təkcə Azərbaycan deyil ümumiyyətlə türkçülük tarixinin etibarlı mənbəyidir. Təsadüfi deyil ki, Ziya Bünyadov yazır; “ Gülüstani-İrəm” mahiyyəti və əhatə dairəsinə görə öz dövrünün sanballı abidəsidir. Əsərdə ehtiva olunan tarixi hadisə və proseslərin tədqiq edilməsində XIX əsrin tarix elminin bütün naliyyətlərindən, ayrı-ayrı ölkə alimlərinin tarixə dair tədqiqatlarından və tutarlı ədəbiyyatlardan istifadə edilmişdir. A.Bakıxanovun böyük xidməti xüsusi ilə də onunla əlaqədardır ki, öz xalqına Vətən tarixini məhz o, miras qoymuşdur.”18 Səyahətləri. Aqşin Quliyevin araşdırmasına əsaslansaq deyə bilərik ki, bu zəhmətkeş vətənpərvər indiki Azərbaycan ərazisinin Quba, Qonaqkənd, Şamaxı, Ağsu, Göyçay, Ağdaş, Ağstafa, Qazax, Bakı, Salyan, Lənkəran, Astara kimi şəhərlərində, İran Azərbaycanının Təbriz, Bostanabad, Türkmən, Novruzabad, Zəncan, Soltaniyyə və bir çox başqa məmləkətlərində, habelə Ərdəbil və Tehranda, Türkiyənin Ərzurumuna vararaq isə oradan Trabzonadək getmiş, Qara dəniz yolu ilə İstanbulu səyahət etmişdir. Bu səyahətlər 1826-1828 –ci illərdə Rusiya –İran 1828-1829-cu illərdə Rusiya-Türkiyə müharibəsi zamanı gerçəkləşmişdir. 1834-cü ildə isə o, Varşavada olmuş həmin ilin yayında Peterburqa oradan Moskvaya və Odessa şəhərlərinə və digər şəhərlərə də səyahətlər etmişdir.1846-cı ilin bir payız günündə Dardanel boğazı ilə Egey və Aralıq dənizlərindən keçərək İskəndəriyyədə, sonra isə Qahirədə olur. O, 1846-ci ilin dekabrında müsəlmanlığın müqəddəs torpağı Məkkəyə gəlir. Bakıxanov Vətənə Mədinə, Dəməşq və Tehrandan keçməklə qayıtmaq, Yaxın və Orta Şərqə səyahətini Ərəbistan, Suriya, İraq və İranın cənub hissəsini gəzməklə tamamlamaq istəyirdi, lakin yaradıcılığının məhsuldar dövründə həyata gözlərini əbədi yumdu. 1847- ci ildə Məkkədən Mədinəyə gedərkən bu iki şəhər arasında yerləşən “Vadiyi-Fatimədə” vəbadan vəfat edərək orada dəfn edilmişdir19. Fəlsəfi əsərlərindən parçalar Bakının Əmircan kəndində dünyaya gəlib xalqını düşünüb, millətinin işıqlanması üçün yaşayıb, Şərqi və Qərbi gəzmiş, “Riyazül-Qüds” ( İslam tarixində baş verən Kərbala vaqiəsini işıqlandıran və peyğəmbər övladlarına məhəbbətlə yazılmış əsər-Ş.M) ruhu ilə yaşayıb, gənclərini “Kəşfül–qəraib” (Amerikanın kəşfinə həsr olunmuş əsəri-Ş.M), “Əsrarül-mələkut” (ulduzların sirrinə həsr olunmuş ilk astronomiya əsəri-Ş.M) “Kitabi Əskəriyyə” (realist nəsrimizin xalq ruhunda yazılmış ilk əsəri-Ş.M) ruhu ilə tərbiyələndirən bu böyük insanı müqəddəs torpaqlar ağuşuna almaqla ölümü ilə də şərəfləndirdi. Beləliklə yaradıcılığındakı zənginlik bir yerdə oturub min bir yerdən xəbər verənlərdən olmayıb “min bir yer”i gəzib yuxarıda adlarını çəkdiyimiz kimi maarifləndirici əsərlər yazması ilə də bağlıdır. Bu əsərlər yazıldıqları zamana və məzmunlarına görə tədqiqatçılar üçün unikal mənbələr hesab oluna bilər. Nəhayət bu nəcib xanzadənin dini-fəlsəfi və əxlaqi baxışlarına gəldikdə onları Abbasqulu ağa özünün “Riyazül-Qüdsi”, “Təhzibül-əxlaq”, “Kitabi-nəsayeh” , “Eynül-mizan”, “Hind əfsanəsi” əsərlərində, habelə “Mişkatul-ənvar” poemasında daha aşikar şərh edə bilmişdir deyə bilərik. Qeyd etdiyimiz kimi, mütəfəkkirin yaradıcılığında İslam dininin ehkamlarına hörmət və sədaqətlə yanaşma olsada o bu ehkamlara doqmatik düşüncə açısından deyil, mütərəqqi axtarışlar mövqeyindən yanaşmışdır. Belə ki, “Əsrarül-məlaküt”da o bizim dünyamızın “yunan və Avropa alimləri tərəfindən yaradılmış heliosentrik sistemi haqqında təlimi müdafiə etsə də “riyazi sübutların və astronomik müşahidələrin sonuncu əldə edilən nəticələrin hələ əsrlər öncə Quranın kəlamları və Məhəmməd peyğəmbərin rəvayətləri ilə təsdiq edilir” fikrini söyləmişdi”20 Yaradıcılığının əvvəl dönəmində onun fəlsəfi düşüncələrinin əsasında Sufizmin vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin təsiri duyulmaqdadır. Bu dünya görüşü ilə o, “mümkün varlıq” kimi gerçək dünyanı “zəruri varlıq” kimi isə bütün mövcudatın yaradıcısı olan Allahı görür. Bakıxanova görə hərəkət görünən dünyanın varlıqlarına məxsus atribut olduğu üçün “mümkün varlığ”ı şərtləndirir. Amma yaradılışı etibarı ilə o “zəruri” varlığa borclu olub çoxluğu da şərtləndirir. Bu çoxluqsa Vahid olanın, seyr edilən dünyada görünən tərəfləri olub günəşdən ayrılan şüalar kimidirlər. Açıqlanan bu dünyagörüşün tərəfdarları Azərbaycanda Eynəlgüzzat Mi- 16 Şəkixanova M. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan cədidcilərinin dini-fəlsəfi görüşləri. Müasir dövrdə dinşünaslığın və mədəniyyətin fəlsəfi problemləri (II buraxılış). Bakı, 2013, s. 7 17 Yenə orada, s. 7 18 Bünyadov Z.M. Gülüstani İrəmə yazdığı redaktor mətnindən. Bakı, 1991, s. 4 19 Şəkixanova M. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan cədidcilərinin dini-fəlsəfi görüşləri. Müasir dövrdə dinşünaslığın və mədəniyyətin fəlsəfi problemləri (II buraxılış), Bakı, 2013, s. 8,9 20 Yenə orada, s. 7,11 448 yanəci, Mahmut Şəbüstəri, Qasım Ənvar, Şəms Məğribi, Mahmud Şəbüstəri və bir çox başqaları kimi filosoflar olmuşlar. Eyni zamanda Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi, Nəsrəddin Tusi kimi tanınan mütəfəkkir filosofların da yaradıcılığından bəhrələnən və üslubu ilə onları xatırladan (“Hind əfsanəsi”ndə sanki Nizamini oxuyursan Ş.M) Bakıxanov elə o sələfləri kimi İslamın ehkamlarına yaradıcı məhəbbətlə yanaşır. Yarəb, məni rəhnəvərdi (yolçu,yolçuluğa-Ş.M)-iqbal eylə, Eşqinlə cahanda fərüğbal (asudə-Ş.M) eylə, Kəs rabiteyi-əlayiqim aləmdən, Sevdazadeyi cəmali-iclal eylə. Bu misralar onun yaradıcılığının ilk məhsulu olan “Riyazül – Qüds”-ün giriş misralarıdır21. Yuxarıdakı misralarla əsərə giriş verən şair Allahın onu bəlli bir yola sövq edib, Onun aşiqlərindən olmasını Yaradanından rica edir. Maraqlı burasıdır ki, ömrünün axırına kimi bu təmiz yola sadiq qalan Abbasqulu ağa bir ömrünə neçə ömür sığdıraraq zamanəsi üçün yeni olan elmlərin bir çox sahələrində müvəffəqiyyət qazanmışdır. Bakıxanovun yaradıcılığından danışarkən onun etikadan bəhs edən fikirlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Əxlaqa dair mülahizələri mütəfəkkirin yaradıcılığında əsas yerlərdən birini tutur. Bu baxımdan onun “Təhzibül-Əxlaq” əsəri etika elmimizin dəyərli nümunələrindən biri hesab oluna bilər. Bu barədə görkəmli ədəbiyyatçı Feyzulla Qasımzadə yazırdı ki “Təhzibül-Əxlaq” müəllifin pedaqoqika və psixologiyaya aid elmi və nəzəri məsələləri əhatə edən fəlsəfi əsərdir.22 Şəxsiyyətin bütövlüyü, vicdan təmizliyi, doğruluq, ədalət, mərdlik, yoxsul və məzlumlara hamilik, insanlarla xoş rəftar, özünü düşgün ehtiraslardan qorumaq, dünya malına tamah salmamaq, şöhrətpərəstlikdən çəkinmək, təvazökarlıq, zəhməti sevmək, elm və maarifin bayrağını hər şeydən uca tutmaq, vətənə və xalqa məhəbbət və s... əsərin irəli sürdüyü əsas əxlaqi məsələlərdir.23 Məsələn“Hikmətin fəziləti” Əsərin qayəsində bir zənginin vəsiyyət olunmuş dəyərli üzüyünü şah ən ağıllı insana vermək üçün hər bir kəsi yanına yığır. Xeyli sual cavabdan sonra kasıb lakin ağıllı bir kişinin ağlına heyran olan şah ona təzim edərək üzüyü ona bağışlayır.24 Sələflərinin sosial düşüncələrini təkrarlayan mütəfəkkir əsərdə xalqla- iqtidar qarşılaşmasını, zənginlə yoxsul tandeminin sirr olmayan birgəliyinin xeyirli ola biləcək tərəflərini yenidən nəzərlərə çatdırır. Əsərin sonunda isə özünə və şəxsində insanlara xeyirli məsləhətdə bulunur. Ey Qüdsi hikmətdən varsa xəbərin, Yaxşı adamlarla olsun nəzərin25 Yaxud “Məşvərətin sirləri” əsərində isə o qədim bir el məsəlini məharətlə bir aqil qocanın dili ilə özündən razı, həmişə öz dediyini yeridən əmirin düz üzünə söyləyən filosofdur.26 Mütəfəkkirin anlamaq, idrak etmək kimi fəlsəfi kateqoriyanın əhəmiyyətini məharətlə diqqətlərə çatdıran şairin nəsihətlə dolu daha bir ibrətamiz əsəri “Ümidin boşa çıxması” əsəridır.27 Müdrik sələfləri kimi ictimai ədalətsizliklərə qarşı çıxaraq Bakıxanov “Mişkatül-ənvar” əsərində yazır: Şahın hökmü olmalıdır xalq rəyinə müvafiq Elə bir iş tutmalıdır ki, olsun xalqa layiq. Hər zalım şah ölkəsində zülmə edərsə adət, Heç bir zaman xalq içində hökm sürməz ədalət28 Mütəfəkkirə görə ədalətsizlik əxlaqi yoxsulluqdur. Ədalətlilik və yaxşı əməl isə elə mənəvi zənginlikdir ki, onları nəcabətli insandan heç bir qüvvə qopara bilməz. Məhz elə buna görədir ki, mütəfəkkirin “Təhzibül-Əxlaq” əsəri maarifçilik ideyalarıyla çox zəngindir. “Bütün fəlsəfi görüşləri öyrənib yunan alimlərinin əxlaq sahəsində kitablarını oxuyub islam maarifi əsasında əxlaqi görüşlərini bəyan edən.”29 mütəfəkkirin “Təhzibi Əxlaq” (Əxlaqın islahı yaxud təmizlənməsi-Ş.M) 21 Bakıxanov A. Riyazül Qüds, Bakı:Azərnəşr, 1964, s. 327 Qasımzadə F. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1966,s. 119 23 Quliyev A. Abbasqulu ağa Bakıxanov ictimai-siyasi görüşləri, Bakı: Qanun, 2000, s. 15 24 Bakıxanov A. Hind əfsanəsi (Hikmətin sirləri), Bakı: Uşaqnəşr, 1957, s. 25 25 Bakıxanov A. Hikmətin sirləri. Bakı: Azərnəşr, s. 25 26 Bakıxanov A. Məşvərətin sirri, (Hind əfsanəsi), Bakı: Uşaqnəşr, 1957, s. 27 27 Bakıxanov A. Ümidin boşa çıxması. (Hind əfsanəsi). Bakı: Uşaqnəşr, 1957, s. 27 28 Bakıxanov A. Qüdsi. Bədii əsərlər. Bakı: Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, 1964, s. 47 29 Bakıxanov A. Qüdsi.Təhzibi-əxlaq və nəsihətlər. Beynəlxalq Əlhüda Nəşriyyatının Bakı şöbəsi, 2004, s. 6,7 22 449 əsəri içərilədiyi zəngin nəsihətlərlə faydalıdır. Əsərdə Bakıxanov XIX əsr Azərbaycan maarifçilərinin ilk nümayəndəsi kimi, elmi və maarifi insanın kamillik dərəcəsinin əsası kimi qiymətləndirərək, öz xalqının savadlanmasını arzulayırdı. O, maarifə cəmiyyətin inkişaf etməsinin ən ümdə şərti kimi baxırdı. Mütəfəkkirin feodal cəmiyyətində xalqın maariflənməsinə qarşı çevrilən bəzi adət ənənələri tənqid etməsi də buradan irəli gəlmişdir. Əsər demokratik ruhlu maarifçi mənbədir. Əsərin qayəsi onun müəllifinin xalqın tərəqqisi uğrunda yorulmadan çalışan bir zəka sərkərdəsi olduğundan xəbər verir. Onun bəzi əsərlərində ifadə olunan ictimai, siyasi və hüquqi ideyalar tarixinin öyrənilməsi baxımından da çox önəmlidir.30 Təbii ki, siyasi və hüquqi ideyaları öz mütərəqqiliyi, humanizmi ilə seçilən Bakıxanovun bu ideyaları XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yaranan siyasi hüquqi fikirlərin xüsusilə də maarifşilik ideyalarının inkişafına müsbət təsir göstərmişdir. Bakıxanov Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin elə bir mərhələsində yazıb yaratmışdır ki, bu zaman Azərbaycanda (bütün dünyada olduğu kimi-Ş.M) hər şeydə bir intibah duyulur və yeni ədəbi cərəyanlar yaranırdı. Bakıxanov isə bir cox yeniliklərə imza atmış yaradıcılığı ilə bu yenilikçilərin başında duranlardan biri olmuşdur. Məhz elə bu cəhətlərdən onu yeni realist ədəbi məktəbin banisi olan Mirzə Fətəli Axundovun da, İsmayıl bəy Qutqaşenlinin də sələfi adlandırmaq olar31. Azərbaycanlılar üçün ilk orta təhsil ocağı və onun yaranmasında Bakıxanovun rolu. Qeyd etməliyəm ki, artıq neçə illərdir ki, apardığımız tədqiqatların bizi açdığımız cığırla böyük yola çıxarmış olduğunu bəlkədə təsdiqləyə bilərik. Belə ki, cədidizmin məhz tatar türklərinin mücadiləsinin dini fəlsəfi cərəyanı kimi Musa Biqiyevin “Türkiyə Böyük Millət Məclisinə”, “Xatunlar” əsərlərinin incələnməsi ilə başladıq.32 Bu tədqiqatımızda yuxarıda qeyd etdiyim kimi yaradıcılığı bir neçə dövlətin ərazisində, müxtəlif mühitlərdə formalaşmış Abasqulu Ağa şəxsiyyətinin yeniliklərə açıq olan tərəflərini incələməyə çalışdıq. O da elə yaradıcılığını aid etmək istədiyim islahat cərəyanının özü kimi nəsillərə hərtərəfli tədqiqatlar üçün geniş diapazon açmış biridir. Bunu onun 200 illik yubileyinə həsr olunmuş respublika konfransının materiallarına daxil olan məqalələrin məzmunundan da görmək olar33. Onun Tiflisdə çalışarkən yüksək çinli məmurlara yazdığı məktublardan birinin izi ilə apardığımız incələmə bizi – Bestujev Marlinskinin, Qribayedovun, Puşkinin, Polonskinin, Henrix Koxun, Ozereçkovskinin, Bodenştetin, Lado Zablotskinin, Fazil xanın, Mirzə Şəfinin, şərqşünaslar Berezinin, Dornun, Brossenin və bir çox başqalarının sağlığında yüksək dəyərləndirdiyi, böyük maarifçi, alim, hesablaşılan dövlət adamı, gözəl şair adlandırdıqları.34 Bakıxanovun maarifə, təhsilə hansı dərəcədə yaxın olmasını açıqlayan bir axına saldı. ...Belə ki,1845-ci ildə Tiflisdə (Qafqazın o zamankı elm və mədəniyyət mərkəzi olan-Ş.M) yaşayan azərbaycanlıların təşviqi ilə Qafgaz canişini knyaz Vorontsov o zamankı xalq maarifi naziri Uvarova aşağıdakı məzmunlu məktub ilə müraciət etmişdir.35 “Zati Aliləri Serqey Semyonoviç! Zaqafqaziya ruhani idarəsinin ümumiyyətlə vəziyyəti barəsində gərəkli məlumatları yığarkən gördüm ki, indiyədək burada müsəlmanlar üçün bir dənə də olsun məktəb və ya təhsil ocağı yoxdur. Hərçənd Zaqafqaziya üçün yerli dillərin hamısında hazırlanmış əsasnaməyə görə bütün din mənsublarının təhsil almaq hüququ var, buna baxmayaraq onların heç birində bir dənə də olsun Məhəmmədi (müsəlman-Ş.M) oxunmur. Bu vacib məqam mənim diqqətimi cəlb etməyə bilməzdi elə buna görə də mən bu barədə Tiflisdəki şiə təriqətinin axundu və şeyxülislamla danışdım. O (şeyxüslislam-M.Ş) bu işə cox ürəklə qoşuldu, bu qəbildən olan məktəblərin açılması ilə bu diyarda alınacaq, ölçüyə gəlməyən faydalardan bəhs edərək bizi buna inandırdılar. Zati aliləri hesab edirik ki, ilk öncə belə təhsil müəsisəsini fəaliyyətinin gedişatına və göstəricilərinə nəzarət etmək üçün idarəçilik mərkəzi olduğu üçün Tiflisdə açmaq daha münasib olardı”. Sonra Vorontsovun nazirə bu təhsil müəssisəsinin maddi baxımdan təmin edilməsi barədə müraciəti gəlir. O, nazirliyin imkanları, yaxud nüfuzu hesabına hansısa mənbədən 750 rubulla (o zamankı pul vahidi ilə-Ş.M) həmin məktəbin təmin edilməsini xahiş edir. Yeri gəlmişkən məktubda adı çəkilən Şeyxülislam və Tiflis axundunun vəzifələrini yerinə yetirən Məhəmməd ağa Səlyani (böyük ideya mücahidimiz Əli bəy Hüseynzadənin böyük babası-Ş.M) və onun qohumu Molla Əhmədi (Əhməd Səlyanı Əli bəyin babası-Ş.M) 1837-ci ildə Tiflisdə olan Lermontov tatar (Azərbaycan-Ş.M) alimləri deyə ehtiramla anır. 30 Məlikova M. Azərbaycanın siyasi hüquqi nəzəriyyələr tarixi. Bakı: Düvlət nəşiriyyatı, 1984. Əliyeva A (Gəngərli). Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında türkçülük, Bakı: Elm, 2002 32 Daha ətraflı bax: Türkçilik hərəkatının görkəmli nümayəndəsi Musa Cərulla Biqiyevin dini-fəlsəfi görüşləri. Müasir dövrdə dinşünaslığın və mədəniyyətşünaslığın aktual problemləri, Bakı: Təknur, 2012. 33 Daha ətraflı bax: Abbasqulu ağa Bakıxanovun 200 (1794-1846) illiyinə həsr olunmuş Respublika konfransının materialları, Bakı, 1994 34 Daha ətraflı bax: Ц.П.Агаян. А.Бакиханов. Издательство АН Азерв. ССР, Баку, 1948, с.131,132,133,134,135.136,137,138,139,140,141 35 ЦГИА Груз. ССР, ф.30, №596, «Об учреждении в Тифлисе училища для воспритания детей Алиевой секты», 1945, л. 32-33 31 450 Peterburqa bu məktubu göndərməzdən əvvəl Vorontsovun əlində artıq şeyxülislam Məhəmmədəli Səlyani tərəfindən işlənmiş proqram var idi. Bu proqramın əsas bəndləri tədris üçün yerin ayrılmasından, təhsil proqramından və bir sıra məişət problemlərinin həllindən ibarət idi. Birinci məsələ elə o dəqiqə həll olundu. Belə ki, Tiflisdə Şah Abbas məscidi ilə üzbə-üz elə həmin məscidə məxsus olan yenicə təmirdən çıxmış ev vardı ki, bu evdə həmin 50 şagirdi eyni zamanda tədrisə cəlb etmək olardı. Şeiyxülislam tərəfindən təklif olunan tədris predmetləri ana dili (azərbaycan dili), fars dili, tarix, povestlər, ənənələr, oxu, hüsni-xətt, coğrafiya və sonralar ərəb dilinin öyrənilməsi ilə tamamlanacaqdı. Sonrakı pillənin predmetləri-qrammatika, məntiq, ritorika, hesab, Allahın qanunu (fiqh-Ş.M), Quranın təfsiri, ilahiyyat, fizika, astronomiya və əlbəttə ki böyük bir məkanın və zamanın ünsiyyət dillərindənolan rus dili(!). (Beləliklə dərs fənlərinin ardıcıllığında rus dilinin yer tutması artıq bu məktəbin yeni ruhlu, modern olmasından xəbər verirdi-Ş.M). Beləliklə birinci ilin dərsləri məvacibi 400 rubl olmaqla bir müəllimə tapşırılacaqdı. Başqa xərclər 250 rublla həll olunmalı idi. Sonra həmin səhifədə yazılır ki, Şeyxülislam tərəfindən tərtib olunan bu əsasnamə M.F. Axundovun vasitəsi ilə tərcümə olunur. Bu formada həmin məktub açılacaq məktəbin əsas sənədi hesab olunurdu. Canişin dəftərxanasının direktoru Safanov o zaman bu məktubu “baxmaq və düzəlişlər aparmaq” üçün “geniş məlumatına və təcrübəsinə” görə A. Bakıxanova yönləndirir. O, bu məktuba aşağıdakı kimi çəki-düzən verir: “Mərhəmətli Stepan Vasiliyeviç! 31 iyulda 1160 № si ilə yazdığınız cox hörmətli namənizi, ona Şeyxülislamın və Tiflis axundunun ehtimal olunan məktəb barəsində tərtib etdikləri bəndlərlə birgə almaq şərəfinə nail oldum. Bu təqdimat bütün bəndləri ilə nəzərdə tutulmuş məktəbdə ibtidai təhsilin təşkili üçün tamamilə münasibdir. Gələcəkdə bu məqsədlə açilacaq təhsil ocaqları üçünsə bəzi əlavələri etmək olar. Ümumiyyətlə bu müəssisənin olduqca yararlı nəticələri ola bilər. Yalnız müəllimlərin və tədrisin xərcləri barəsindəki bəndlərdən görünür ki, şeyxülislam yalnız ən vacib xərcləri daxil etmişdir. Odur ki, bu iki bəndin də reallaşması üçün hər birinə 50 rubl gümüş pul əlavə olunarsa daha münasib olardı. Diqqətinizə onların tərəfindən tərtib olunmuş və bəndəniz tərəfindən tərcümə olunmuş bu yeddi bənddən ibarət təklifləri çatdırmağı özümə şərəf bilirəm. Hörmətlə siziə sədaqətli Abbasqulu Bakıxanov” Beləliklə hesab edirəm ki, Lermantov kimi incə zövq adamı olan bir gəncin “möhtərəm alimlər” adlandırdığı o zamankı Tiflis Şeyxülislamı və axundunun tərtib etdiyi, Fətəli Axundzadə kimi istedadlı bir gəncin də tərcümə etdiyi bir məktubun daha dürüst fikir sahibi və dövlət adamı kimi Abbasqulu ağaya göndərilməsi onun cəmiyyətdəki mövqeyinin mötəbərliyindən xəbər verir. Oxuduğum mənbələrdən Abbasqulu ağanın bu cür xeyli müraciətlərə səmimi qəlbdən qulaq verərək bir azərbaycanlı yanğısı ilə münasibət göstərdiyi neçə faktlara rast gəldim. Nəticə I Bakıxanovdan başqa qədim dövrdən başlayaraq Azərbaycan tarixini geniş şəkildə yazıb ortaya çıxaran ikinci bir müəllif yoxdur. Doğrudur o bu əsərində əsasən Şirvanın və Dağıstanın siyasi tarixinə yer ayırsada, yeri gəldikcə xalqın kökü və mənşəyi, bu ərazidə yaşayan ayrı-ayrı tayfa və millətlər, xalqlar, hətta kəndlərin mənşəyi və mahiyyəti barədə maraqlı məlumatlar vermişdir. II Gülüstani-İrəm əsərinin 1951-ci il nəşrinə yazılan müqəddimədə göstərildiyi kimi “A.A.Bakıxanov Gülüstani-İrəm əsərini yazarkən təqribən yüzdən artıq məxəzdən istifadə etmişdir ki, bu məxəzlər içərisində Herodot, Strabon, Tatsit, Plutarx, Moisey Xorenski, Təbəri, Məsudi, İbn Hövqəl, İbn Əl Əsir, Yaqut Həməvi, Əbül Fida, Həmdullah Qəzvini, Mirxond, Xandəmir, Şərəfəddin Yəzdi, Məhəmməd Rəfi Şirvani, Katib Çələbi, Qolikov, Karamzin, Ustryalov və s. bu kimi məşhur yunan, roma, rus, erməni, azərbaycan, ərəb və fars müəlliflərinin əsərləri bu siyahıya daxildir. III Qeyd etmək lazımdır ki, Gülüstani-İrəmdə istifadə edilən bu mənbələrin bir çoxu artıq yoxdur. Abbasqulu ağanın tarix qarşısındakı daha bir xidməti isə onun Gülüstani-İrəminin artıq birinci mənbə rolu oynamasıdır ki, bunu müasir tədqiqatçılar qeyd etməkdədirlər. IV Bakıxanovun elimi, tarixi əsəri olan Gülüstanı-İrəmi eyni zamanda arxeologiya, epiqrafika, numizmatika, maddi mədəniyyət abidələrinin öyrənilməsi şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin də tədqiqi üçün geniş imkanlar yaratmışdır.36 V Onun nəinki Gülüstani-İrəmi, eyni zamanda ölkəsində ilk qrammatikaya aid olan əsəri “Fars dilinin sərfinə dair”. İlk coğrafiya dərsliyi, astronomik biliklər verən ilk əsəri “Əsrarül-Məlakut”, Azərbaycanda realist nəsrin ilk nümunəsi sayılan “Kitabi-Əskəriyyə”, Amerikanın kəşfinə dair yazdığı “Kəşfül-qəraib” adlı əsərləri birər ilklər idilər. Bundan başqa yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi ilk naşir, təhsilə dair proqramın təşviqçisi və təşəbbüskarı və s. bir çox tarixi hadisələrin şəxsən iştirakçısı,“Məclici-şüara”nın vəfakar təsisçisi, ölkəsini yüksək səviyyədə təmsil etmək üçün şəxsən görüşdüyü zəmanəsinin onlarla məşhur insanlarında -əsl ziyalı, maarifpərvər təəssüratı yarada bilmiş alim, olduğu ölkələrin padişahları ilə görüşüb onlardan mükafatlar almış, fenomenal bir insan, sağlığında dünyanın bir çox ölkələrində çap olunmuş müəllif, bir hərb və siyasət adamı. Bütün bu yazdıqlarımdan görünür ki, onun şəxsiyyəti nəinki yaradıcılığı, həm də varlığı ilə 36 Həbiboğlu V. Bakıxanov A. Bakı: Gənclik, 1992, 328 s. 451 tədqiqatlar silsiləsinin obyekti olmağa tamamilə layiqdir. Bizim araşdırmamızın dar çərçivəsi onun hər tərəfli ensiklopedik yaradıcılığını və nümunə varlığını təqdim etməyə qadir deyil. Qeyd etməliyəm ki, keçmiş Sovetlər Birliyində onun haqqında ilk fundamental tədqiqat əsərini erməni mənşəli tədqiqatçı tarix elimləri namizədi adını almaq üçün (AMEA-nın Tarix İnstitunun Ağayan familli bir keçmiş əməkdaşı) yazmışdır. Onun bu dissertasiyası 1948-ci ildə kitab kimi çapdan çıxmışdır. Tədqiqat işinin girişində ikinci cümlə belə səslənir “Azərbaycanın bu dahi oğlu tarixçi və filosof, şair və yazıçı, astronom və coğrafiyaçı, pedaqoq və publisist olmuşdur”. Bu sözlər heç vaxt düşmənçiliyini əldən qoymayan bir xalqın nümayəndəsi tərəfindən yazılırsa, deməli bu maarifçi və yenilikçi ədibin böyüklüyü düşmənlər tərəfindən belə etiraf ediləcək zirvədən görünür... İstifadə edilən ədəbiyyatın siyahısı 1. Bakıxanov A. Hikmətin sirləri. Bakı: Azərnəşr, 1964. 2. Bakıxanov A. Hind əfsanəsi (Hikmətin sirləri). Bakı: Uşaqnəşr, (Nəşrə hazırlayan M. Sultanov), 1957. 3. Bakıxanov A. Məşvərətin sirri. Hind əfsanəsi. (Nəşrə hazırlayan M. Sultanov), Bakı:Uşaqnəşr, 1957, 338 s. 4. Bakıxanov A. Ümidin boşa çıxması. (Hind əfsanəsi nəşrə hazırlayan M. Sultanov), Bakı: Uşaqnəşr, 1957. 5. Bakıxanov A. Riyazül Qüds, Bakı: Azərnəşr, 1964. 25 s. 6. Bakıxanov A.200 (1794-1846). Respublika konfransının materialları, 42 s. 7. Bakıxanov A. Qüdsi. Bədii əsərlər. Bakı: Azərbaycan dövlət nəşriyyatı,1964, 388 s. 8. Bakıxanov A. Qüdsi. Təhzibi-əxlaq və nəsihətlər, Beynəlxalq Əlhuda Nəşriyyatının Bakı şöbəsi, 2004, 102 s. 9. Quliyev A. Abbasqulu ağa Bakıxanovun ictimai-siyasi görüşləri, Bakı: Qanun, 2000. 132 s. 10. Əliyeva A (Kəngərli). Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında türkçülük. Bakı: Elm, 2002, 232 s. 11. Bakıxanov A. Gülüstani İrəm, Bakı: Az. EA nəşriyyatı, 1951, 251 s. 12. Qasımzadə F. XIX əsr, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, Bakı, 1966, 321 s. 13. Kərimov H. Odlar Yurdunun səyyah və coğrafiyaşünaslıarı, Bakı, 1985,72 s. 14. Şəkixanova M. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan cədidçilərinin dini-fəlsəfi görüşləri. Müasir dövrdə dinşünaslığın və mədəniyyətin fəlsəfi problemləri (II buraxılış), Bakı, 2013. 15. Məlikova M. Azərbaycanın siyasi hüquqi nəzəriyyələr tarixi, Bakı: Dövlət nəşriyyatı,1984, 309 s. 16. Şəkixanova M. Türkçülük hərəkatının gürkəmli nümayəndəsi Musa Cərulla Biqiyevin dini-fəlsəfi görüşləri. Müasir dövrdə dinsünaslığın və mədəniyyətşünaslığın aktual problemləri. Toplu, Bakı: Təknur, 2012. 17. Həbiboğlu V. Bakıxanov A. Bakı: Gənclik, 1992, 349 s. 18. Qarayev Y. Azərbaycan ədəbiyyatı XIX və XX yüzillər, Bakı: Elm, 432 s. 19. Bünyadov Z.M. “Gülüstani-İrəm” kitabına yazdığı redaktor mətnindən, Bakı, 1991. 20. Агаян Ц.П. А. Бакиханов. Издательство АН Азерб. ССР, Баку, 1948 21. ЦГИА Груз. ССР, ф. 30, № 596, «Об учреждени в Тифлисе училиша для воспитания детей Алиевой секты», 1945, 32və 33-cü vərəqlər Şəxsiyyəti XIX əsr Qafqaz mədəniyyətinin güzgüsü olan mütəffəkkir Xülasə Məqalə ğörkəmli mütəfəkkir Abbasqulu ağa Bakıxanovun şəxsiyyətinə həsr edilmişdir. O, mütəfəkkirə ki, şəxsiyyəti bizə onun və ona qədərki yaşanmış zamanın mənzərəsini açıqlayır. Tədqiqatımız bizə onun sədaqətli müsəlman, azərbaycanlılığını heç vaxt unutmayan vətəndaş, eyni zamanda yaşadığı regionun bütün işlək dillərinə sahib olub, bir çox elm sahələrində ilklərə imza atmış şəxsiyyət kimi açıqlqadı. Onun yaradıcılığını və əsərlərini incələdikcə bu əməklər arxasından bizə böyük maarifçi, islahatçı, bir çox ilklərə imza atmış şəxsiyyət boylanır. Мыслитель - личность которого была отражением культуры Кавказа в XIX веке Резюме Статья посвящена личностью великому мыслителью Абаскули ага Бакиханову. Творчество и личность которого открыл нам картину времени в которой он жил и дошло до него. Исследования показали нам личность Бакиханова как оставшимся всегда верным мусульманином, никогда не забывший, что он азербайджанец, в то же время владеющий современными науками, полезными новшествами и рабочими языками своего региона. Знакомство с сущностью его работ и деятельностью в наших исследованиях, дает нам возможность представить eго как реформатора, сделавшего новшества во многих отраслях науки а также в учебе. 452 Thinker-personality of which was a reflection of the culture of the Caucasus in the XIX century Summary Searches of the historical roots of this movement leads us directly to the great writer, Abbasgulu agha Bakihanov, whose activity and personality gave us an opportunity to vivify a picture of the time he lived and the time before him. The research has shown us how Bakihanov was always a faithful Muslim, never forgetting that he was azerbaijani, at the same time owning the modern sciences, useful reforms and working languages of his region. Acguaintance with the essence of his works and activities in our research, gives us the a chanse to intraduce him as a reformer who made reforms in many fields of science as well as in education. Zərqan İradə AMEA Fəlsəfə İnstitutu, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent iradazargan@gmail.com SÜLH MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ DƏYƏR PROBLEMİNİN AKTUALLIĞI VƏ AZƏRBAYCAN HƏQİQƏTLƏRİ Açar sözlər: dünya, bəşəriyyət, dəyərlər, Azərbaycan, İslam, fəlsəfə Ключевые слова: мир, человечество, ценности, Азербайджан, Ислам, философия Keywords: the world, mankind, values, Azerbaijan, İslam, philosophy Tədqiqatlarda ayrı-ayrı situasiyaların təhlili ilə yanaşı dövrə, hətta bəşəriyyət tarixinə və eyni zamanda bütövlükdə ictimai fikir tarixinə münasibətin olması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu cəhətdən fəlsəfə öz tədqiqat metodları ilə daha geniş imkanlara malikdir. Fəlsəfənin funksiyalarından birincisi isə dəyərlərə münasibəti ifadə edən “hikməti sevmək” xüsusiyyətidir. Hikməti sevmək - təbiət, cəmiyyət və idraka münasibətdə ondan faydalanmaq, həyatda rast gəlinən ən müxtəlif problemlərin həllində müdrikliklə davranmaq, sülh üçün çalışmaqdır. Düşüncə müxtəlifliyi zənginlikdir. Zənginlik insanların birliyinə və həmrəyliyinə xidmət etməlidir. Neçə insan varsa, o qədər fikir vardır. Dahilər ona görə dahi olmurlar ki, fərqli fikirlər söyləyirlər. Ona görə dahi olurlar ki, yaradanın yaratdıqlarından məqsədini anlamağa, ilahi hikməti dərk etməyə çalışırlar və hikməti sevirlər... Çünki həyatı cəhalətlə qorumaq mümkün deyildir. Postmodern fəlsəfə bu gün ümumbəşəri dəyərlər arasında “köhnə” yaxud “müasir”, geocoğrafi yaxud regional əhəmiyyət ayrılığı aparmadan, bütövlükdə dünyanın, təbiətin, cəmiyyətin, insanların və idrakın mühafizəsi, sosial, psixoloji, siyasi, iqtisadi, hüquqi münasibətlərin şəffaflığı və bitərəf tənzimlənməsi yollarını axtarıb tapmaq məsuliyyətini daşıyır. Bəşəriyyətin indisi ilə yanaşı keçmişin dərsləri və gələcək zaman barəsində məsuliyyəti ifadə etməyən düşüncə üsulu fəlsəfi hesab oluna bilməz. Məqsəd və vəzifələrin dəyişməsi səbəb-nəticə əlaqəsini istisna etmir. Əks halda “dəyərlərin yaradılması” 1 cəhdləri, “yeni din” 2 yaratmaq təcrübəsi, xaos, ekoloji böhran haqqında proqnozların mahiyyətini anlamaq olmaz, ikili standartlar, ksenofobiya, antisemitizm, islamafobiya haqqında ictimai narahatlıqların əhəmiyyəti qalmaz, müharibələr, terror və zorakılıq əməlləri bəşəriyyət əleyhinə cinayət hesab olunmazdı. Lokal və qlobal müstəvidə sülh münasibətlərinin qurulması insani dəyərlərin təyini və təsir dinamikasının ətraflı öyrənilməsi ilə əlaqədardır. Müasir kulturoloq Şvars S.H. dünyanın 82 müxtəlif ölkəsində respondentlər arasında qeyri-səlis məntiq metodu ilə sosioloji testlər keçirərək ictimai münasibətlər, inanclar, norma və xüsusiyyətlər arasındakı əlaqələri öyrənərək, əsas insani dəyərlərin nəzəri modelini tərtib etmiş, dəyərlərin universal strukturunun dinamik əsaslarını hazırlamışdır. 19 universal dəyər üzrə on tipoloji əlaqə müəyyənləşdirən kulturoloqun gəldiyi nəticələrə görə, insani dəyərlər: 1) ilham, ümid vericidir; 2) məqsədin predmetidir; 3) davranış və şəraiti dəyişə bilir; 4) ölçü və standartları təyin edir; 5) bir-birini tamamlayaraq sistem yaradır; 6) fəaliyyətə istiqamət verir. 3 1 Тойнби А.Дж., Икеда Д. Избери жизнь. 2007; Schwartz S.H. Refining the theory of basic individual values. Балагушкин Е.Г. Нетрадиционные религии в современной России: морфологический анализ. Ч. 1, 1999; Гуревич П.С. Нетрадиционные религии на Западе и восточные религиозные культы. Автореферат. 2001; Митрохин Л.Н. Религии "нового века", 1985. 3 Schwartz S. H. Refining the theory of basic individual values, p. 3-4. 2 453 Zamanla birlikdə düşüncələr dəyişir, deməli fəlsəfə də yeniləşir. S.H.Şvarsın tədqiqatları da təsdiq edir ki, dəyərlər mədəniyyətin bazisidir, insanlar arasındakı münasibətlər, eləcə də mədəniyyətlərarası münasibətlər dəyərlər vasitəsilə tənzimlənir. Deməli, mədəniyyəti kökündən dəyişmək üçün dəyərlərə müdaxilə etmək mümkündür... Hazırda dünyanın hər hansı bir guşəsində sosial-siyasi vəziyyəti dəyişmək üçün dəyər amilindən açar kimi istifadə edilir. İnsanlar, cəmiyyətlər və dövlətlər arasındakı münaqişələri onlar arasında ortaq dəyərlərin olmaması ilə əlaqələndirənlər əsas səbəbə göz yumaraq vəziyyətdən istifadə etməyə çalışır, ilahi hikmətdən əxz etdiklərini “sintetik əlavələrlə” cəmiyyətə yeritməyə çalışırlar. Problem ortaq dəyərlərin olmamasında, yaxud ümumbəşəri dəyərlərin köhnəlməsində deyildir, insanların, qurum və təşkilatların, hətta dövlətlərin unuversal insani dəyərlərə laqeydliyindədir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, tarixi proseslərin hərəkətverici qüvvələri heç də həmişə ümumbəşəri dəyərləri dəstəkləmir, bəzən hətta qeyri-bəşəri davranışlara (faşizm, antisemitizm, ksenofobiya, soyqırım və s.) yol açırlar ki, bunların da bazisində müasir sintetik – qeyri insani prinsiplər və onları istehsal edən təsisatlar durur. Bəşəri dəyərləri inkar edərək, müvəqqəti, bəsit yol tutanlar cəmiyyətləri mürəkkəb, dərin sosial, siyasi, hüquqi böhranlara düçar edir, əsrlər boyu toplanan mənəvi xəzinəni qısa zamanda havaya sovururlar. Sözün həqiqi mənasında insanların fəlsəfədən uzaqlaşması - “hikməti sevməmək” tendensiyası düşüncə mədəniyyətsizliyinə gətirir ki, bu da cəmiyyətin mədəniyyətsizliyinə - qanunların işləməməsi, əxlaqi normalara laqeydlik, cinayətlərin artması, xaos və anarxiya, vəhşilik və təcavüzün ağır, kütləvi formaları ilə müşayiət olunur. Okkultist və ezoterik təlimlərin gizli və açıq fəaliyyətləri nəticəsində insanların ilahi hikmətə münasibəti dəyişə bilir. Onların davranışları dəyişir. Mənəvi dəyərlərə zidd düşüncə və davranışlar tolerant mühitdə tədricən ictimailəşir və yeni sintetik dəyərlərin meydana gəlməsinə şərait yaradır. Beləliklə insan əzəli mənşəyindən və mənəvi fitrətindən uzaqlaşdırılır 4. Elmi tədqiqatlarda ilahi hikmətin unudulması, yaxud qəsdən inkar edilməsi tendensiyalarının sosialpsixoloji təzahürləri və ictimai nəticələri rus tədqiqatçıları tərəfindən geniş araşdırılmışdır.5 Problemin tarixini, təzahür formalarını və əhatə dairəsini təhlil edən müəlliflərin əsaslı narahatlıqlarını anlamaq çətin deyildir. Keçmişdə olduğu kimi, indi də mənəvi dəyərlərin əhəmiyyəti insanın seçim azadlığı ilə, həyat və ölüm, xeyir və şər, dünya və axirət haqqındakı düşüncələri ilə bağlıdır. Tədqiqat və müşahidələr göstərir ki, fərdi müstəvidə mövcud olan sevgi çatışmazlığı - nifrət, mənəvi dəyər seçimindəki yanlışlıq - mənəviyyatsızlıq, meyarın və ölçünün (qanunların) gözlənilməməsi - ədalətsizlik, yola, üsul və metodlara diqqəti artıraraq hədəfin - substansiyanın, mahiyyətin nəzərdən qaçırılması isə “yeni dəyərlər”in və “normaların” yaranmasına gətirib çıxarır ki, bu da cəmiyyətləri tənəzzülə aparır. Müasir problemlərdən çıxış edərək mövcud dəyərlərin köhnəlməsini əsas gətirən müəlliflərin yeni dəyərlər yaradılması ehtiyacı haqqında irəli sürdükləri mülahizələrin arxasındakı məqsədləri öyrənmək üçün, onların irəli sürdükləri arqumentlərə fəlsəfi nəzər salmaq kifayətdir. Bu zaman məsələyə hadisə və prosesin nəticəsi ilə yanaşı səbəbin aydınlaşdırılması kontekstində yanaşılması həlledici amillərdəndir. Xüsusilə nəzərə almaq lazımdır ki, müasir sürət əsrində əməlin elmi üstələməsi (“ağıllı düşünənə qədər dəli çayı keçir”) faktorunu əməlin elmdən üstünlüyü kimi anlamaq vəziyyəti mürəkkəbləşdirir. Qısası, müasir dövrdə yaranan problemlərdən çıxmaq yollarının çətinliyi bütün suallara cavab verməyə yönələn müasir elmi nəzəriyyələrin “nə üçün?” sualına cavab axtarmaması ilə əlaqədardır. Fəlsəfi kateqoriyalar arasında əlaqə yaradan “nə üçün?” sualı səbəbi nəticə ilə, məqsədi fəaliyyətlə bağladığı kimi, elmi də həyatla bağlayan əlaqəni aydınlaşdırmağa, eyni zamanda ortaq dəyərləri tanımağa imkan verir. Hazırda sosial-siyasi nəzəriyyələrlə mühit, cəmiyyətlə ekosistem arasındakı qarşılıqlı təsir dinamikasının nəzərə alınmaması, səlahiyyətli şəxs və qurumların dünya qarşısında vəzifə məsuliyyətlərini qiymətləndirməmələri həyatın və ölümün dərki problemi ilə bağlıdır. Həyat və ölüm haqqındakı yanlış düşüncə insanın daxilindəki mənəvi müvazinəti pozduğu kimi, onun fəaliyyətinə, beləliklə də insanlar, qruplar, cəmiyyətlər arasındakı münasibətlərə təsir edir. Keçən əsrin 60-cı illərinə qədər gizli fəaliyyət göstərən ezoterik, okkultist cərəyanların yetişdirmələri hazırda ictimai həyatın demək olar ki, bütün sahələrinə nüfuz edərək cəmiyyəti öz qaydaları ilə yönəltməyə çalışırlar 6. Cəmiyyət XXI əsrə faşizm, kommunizm və liberalizm təcrübəsindən keçərək qədəm qoymuşdur. Artıq Avropanın da imtina etdiyi anqlosakson liberalizmi dünyanı böhrandan xilas edə bilmir. Tədqiqatçılar fərdiliyə və kəmiyyətə önəm verən liberalizmin insanlığı məhv etdiyini, bəşəriyyəti birləşdirən dəyərləri sıradan 4 Орлов М.А. История сношений человека с дьяволом. 1992, с. 227; Саввин А. В. Современный сатанизм: Идейные истоки, доктрина, практика. Автореферат, 1999 5 Балагушкин Е.Г. Нетрадиционные религии в современной России: морфологический анализ. Ч. 1., 1999 Гуревич П.С. Нетрадиционные религии на Западе и восточные религиозные культы. Автореферат., 2001; Дугин А.Г. В поисках темного логоса (философско-богословские очерки), 2013; Медведева И., Шишова Т. Логика глобализма, 2001; Черняк Е.Б. Пять столетий тайной войны, 1991; Митрохин Л.Н. Религии "нового века", 1985 6 Черняк Е.Б., Пять столетий тайной войны, 1991; Erbakan Necmettin, Davam. 2013, səh. 89 -130 454 çıxardığını etiraf edirlər.7 Liberalizmin individuallıq prinsipi insan hüquq və azadlıqlarını cəmiyyətə qarşı qoyur və nəticədə ictimai dəyərlər deqradasiyaya məruz qalır. XXI əsrdə liberalizmə qarşı çıxış edən “Dördüncü siyasi nəzəriyyə” tərəfdarları çıxış yolunu milli-mənəvi dəyərlərə qayıdışda, qanunların öz təməl məqsədlərinə müvafiq tətbiqində görürlər. Çünki təbiət, cəmiyyət və idrakın ümumi qanunauyğunluqlarının öyrənilməsindən istifadə edərək, bu qanunauyğunluğun əksinə hərəkət etmək dünyaya yaxşı heç nə gətirmir. Fitri identikliyi, bəşəri müxtəlifliyi, çoxmədəniyyətliliyi dağıdan təlim və ideologiyalar 8 cəmiyyəti əmin-amanlığa apara bilmir. Metafizikasız fəlsəfə, fəlsəfəsiz bəşəriyyət məhvə məhkumdur. “Bu gün dünəndən, sabah bu gündən yaxşıdır” düşüncəsi zaman etibarilə rəqabət yaratsa da, bəşəriyyətin dünəndən, bu günə və sabaha hansı dəyərlərlə - ilahi hikmət, yaxud hikmətə zidd (“şeytani”) azğınlıqla getməsi tale yüklü məsələdir. Tədqiqat və müşahidələrdən aydın olur ki, problemin həlli elmi nailiyyətlər ilə ilahi hikmətə hörmət, milli-mənəvi dəyərlərə sədaqət hissinin vəhdəti, fəlsəfənin, metafizikanın, o cümlədən dinin cəmiyyət həyatındakı bərpaedici rolundan istifadə edilməsi şəraitində mümkündür. İlahi hikmətin mənbələrindən olan Qurani-kərimdə insanın ölümünə də həyatı qədər əhəmiyyət verilir və hər iki halda insanı düşündürən “nə üçün?” sualına mükəmməl cavablar təqdim olunur. Lakin Allah tərəfindən eyni məqsədlə yaradıldığı vurğulanan ölüm və həyat hadisələrini insanlar müxtəlif cür qəbul edirlər. Onların əksəriyyəti həyatda qalmanı qalibiyyət, ölməyi məğlubiyyət kimi dəyərləndirir, ölümün və ya həyatın mənası haqqında daha az düşünürlər. Ona görə də çox zaman nəyin hesabına (hətta öz mənəviyyatı və başqasının həyatı bahasına!) olursa olsun yaşamağa və mümkün olduğu qədər müvəqqəti dünyada (!) qalmağa çalışırlar. Halbuki insanın dəyəri ömrünün uzunluğu və ya qısalığı ilə ölçülmür... Qurani-kərimdə belələri barədə: “(Əlbəttə) onlar öz əməllərini bildiklərinə görə, ölümü əsla istəməzlər. Allah zalımları tanıyandır” 9 buyrulur. 2015-ci ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı almış Belarus jurnalisti Svetlana Aleksiyeviç “Müharibə qadın simalı deyil” sənədli romanına maraqlı epiqraf seçmişdir: “Biz hələ həyatın nə olduğunu bilmədən həyat uğrunda ölürdük... Hər şey haqqında ancaq kitablarda oxumuşduq”. Ruha yaxın, düşündürücü və eyni zamanda paradoksal məntiqdir. Müəllifin təbirincə, “qadın simalı olmayan müharibə”də qadınların fitrətlərinə zidd şəraitlə üzləşmələrinin, həyat uğrunda ölümə getmələrinin səbəbi müasir dövrün də əsas problemlərindəndir. S.Aleksiyeviç öz gənclik dövrünü xatırlayaraq yazır: “...Biz hər zaman müharibə edirdik, ya da müharibəyə hazırlaşırdıq. Ya da necə döyüşdüyümüzü yada salırdıq. Heç vaxt başqa cür yaşamamışdıq, yəqin ki, başqa cür yaşamağı bacarmırdıq da. Heç başqa cür yaşamağın necə olduğunu təsəvvür belə etmirdik...”10 (14, 8). Bu qısa parçadakı feillərin hamısının məzmununda xeyir, yox şərin izləri vardır... Əsərdə insanların dövrün ideologiyası ilə yetişdiyi, mövcud təhsil və tərbiyənin övladı olduğu çox açıq əks olunmuşdur. Müharibəyə qadınların real münasibətini əks etdirən əsərdə mənəvi dəyərlərin davranışa, mühitə təsiri ilə yanaşı şəraitin (müharibənin) maddi-mənəvi refleksiyası, fərdi və ictimai şüurdakı inikası fəlsəfi aktuallıq kəsb edir. “Məktəbdə bizə ölümü sevməyi öyrədirdilər. Biz ...uğrunda ölmək istədiyimiz haqqında inşalar yazırdıq. Xəyal qururduq... Küçədəki səslər isə tamam başqa şeylərdən danışır, başqa sözlər çığırır və bizi daha çox cəlb edirdi”11. Müəllifə görə, məktəb və küçə fərqli mühitlər olaraq insanları ayırırsa, onları birləşdirən nəsə olmalıdır. Məktəb, kitablar,.. nəqli bilik insana qorxusuzluq, cəsarət aşılayır, həyat reallığı, şəxsi təcrübə isə ehtiyatlı olmağı diqtə edir... İnsan düşüncəsi bunların heç birindən, o cümlədən daxili inamından təçrid oluna bilməz. Əsərin sonunda müəllif yazır: “Bir ürək məhəbbət, o biri isə nifrət üçün ola bilməz... İnsanda ürək bir dənədir... Və mən hər zaman öz ürəyimi necə xilas edəcəyim haqqında düşünmüşəm...”12 . Aktualdır. Müharibənin canlı iştirakçıları olmuş, qadınların təəssüratları: “Mən müharibədə hər şeyi unutdum... Məhəbbəti də unutdum...”13, “İnsanın müharibədə ruhu qocalır... Müharibədən sonra mən heç vaxt gənc ola bilmədim...”14 bədbin notlar müharibənin deyil, sülhün doğru yol olduğunu göstərir. Əsər müasir insanları ilahi hikmətin həqiqətinə səsləyir: “Bilirdim: yalnız bir yol var – insanı sevmək! Onu sevgi hissi ilə anlamaq...”15. Məhz anlamaq üçün sevmək, sevmək üçün anlamaq lazımdır. Sevgi və anlayış vəhdət təşkil edir: həm fərdi, həm də ictimai müstəvidə tamlıq yaradaraq, bütövlüyə, həyata, davamlı inkişafa xidmət edir. 7 Ален де Бенуа, Против либерализма: (к Четвертой политической теории). 2009, стр. 12; Erbakan Necmettin, Davam. 2013, s. 90-91 8 Саввин А. В. Современный сатанизм: Идейные истоки, доктрина, практика. Автореферат, 1999; Орлов М.А. История сношений человека с дьяволом. 1992; Медведева И., Шишова Т. Логика глобализма, 2001 9 Qurani-kərim, 2/95; 10 Aleksiyeviç S.A., Müharibə qadın simalı deyil. 2015, s. 8 11 Yenə orada, s. 8 12 Yenə orada, s. 451 13 Yenə orada, s. 215 14 Yenə orada, s. 217 15 Yenə orada, s. 218 455 Əslində ölümə də həyat kimi dəyər verənlər fədakarlığa qabildirlər. Yalnız Allaha, əbədi dünyanın varlığına, yüksək ideallara inanan insanlar ölüm barədə düşünmədən, yaxşılıqda bir-birinə dəstək ola bilərlər. S.Aleksiyeviçin əsərində insanlığın faciəsi - qadınların “həyat vermək” funksiyalarına, öz fitrətlərinə qarşı dayanaraq, öldürməyə və ölümə getmələri, həyata nəvaziş və şəfqət duyğuları qatmaq üçün dünyaya gələn varlıqların zalımlığın (faşizmin, nasizmin, satanizmin) hədəfi olması ən xırda detalları ilə təsvir olunur. Əsərdən alınan nəticələrdən biri də zülmün xatırlanmasının zalım davranış və zülmün fəsadları qədər ağrılı proses olmasıdır. Müasir dövrdə hər şeyə rəğmən yaşamaq, nə olursa olsun ölməməyi düşünən, fövqəlinsanlıq iddiasında olan dünya güclərinin insanlığa gətirdiyi bəlalar şərin simvoludur. Şəri düşünmək, danışmaq və xatırlamaq, ... pisliyi pisliklə dəf etmək mümkündürmü? Axı insanlar həyatlarını daha dəyərli mövzulara həsr edə və daha gözəl yaşaya bilərlər... Təbii sual yaranır: Bu gün zülmün çeşidlərini araşdırmaq və zalımlığın ictimai nəticələrini yayımlamaq, insanların qəlbində mərhəmət və sevgi oyandıra bilərmi? Müasir nəsil iki mövqe arasındadır: 1)keçmiş açıları gələcəyə daşımaq və 2)“keçmiş olsun” deyib gələcəyə inamla baxmaq... ...Zəbur, Tövrat, İncildə insanların zalımlığı daha geniş şərh olunur. Quranda isə zalımların dünyada və axirətdəki müqəddəratına daha geniş yer ayrılır. Dini mətnlərdəki həyat və ölümün mövcudluq səbəbinin imtahan olması haqqındakı nəqli biliklərin dərki insanın dəyər seçiminə yardım edir. Yaxşıların yaxşılığı onların bəsitlikdən ucada olmaları ilə, mənəvi zənginlikləri ilə əlaqədardır, pisliyi xatırladıqları və unutmadıqları üçün deyildir. Məsələ insanın tərbiyəsi, həyat və ölüm, xeyir və şər haqqında nəqli bilikləri dərk etməsi və çıxardığı əqli nəticələr ilə bağlıdır. Dünyaca məşhur ideoloqlardan biri demişdir ki, gerçəklik elm və dinin vəhdətində təzahür edir. İnsan inandığı dəyərlərlə hərəkət edir, cəmiyyəti qurur və ya dağıdır. Bu cəhətdən dəyərlər mədəniyyətin kərpicləridir... İslamda ünsiyyətin əlifbası salamlaşmadır. İnsanlar salamlaşmadıqca, ünsiyyət etmədikcə qardaş olmaz, qardaş olmadıqca, iman etməzlər. İslama görə, iman əməldir, insanın fəaliyyəti onun bilik və əqidəsinin təzahürüdür. İnsan iman etmədikcə, hikməti sevməz, hikməti sevmədikcə müdrik olmaz, həyatın mənasını bilməz... Qurani-kərimdə xeyir və şər həyat imtahanının eyni əhəmiyyətli dəyərləri hesab olunur: “Hər kəs ölümü dadacaqdır. Biz sizi sınamaq üçün şər və xeyirlə imtahana çəkirik. Siz ancaq Bizə qaytarılacaqsınız!”16. Beləliklə məsələ olmaqda, yaxud ölməkdə, xeyirə, yaxud şərə uğramaqda deyil, həyatın və ölümün xarakterində, insanın məqsədində, hadisə və proseslərə yanaşmasında, müxtəlif situasiyalardakı davranışlarının ilahi hikmətə - İslam dəyərlərinə müvafiq olub- olmamasında, nəticə etibarilə əməlin ictimai faydasındadır. “O müttəqilər ki, bolluqda da, qıtlıqda da (mallarını yoxsullara) xərcləyər, qəzəblərini udar, insanların günahlarından keçərlər. Allah yaxşılıq edənləri sevər.” 17. “Allaha ibadət edin və Ona heç bir şeyi şərik qoşmayın! Ata-anaya qohum-əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, yaxın və uzaq insanlara, dosta, müsafirə, yolçuya, əlinizin altında (tabeçiliyinizdə) olana yaxşılıq edin! Həqiqətən, Allah özünü bəyənənləri, lovğalıq edənləri sevməz!18 Fəlsəfədən imtina edilməsi insanları biliyin bir hissəsindən – nəqli bilikdən – “hikməti sevmək”dən məhrum edir. Nəticədə insanda natamamlıq sindromu yaranır ki, bu da fərdi müstəvidəki dözümsüzlük, ksenofobiya, şiddət və zorakılğın (o cümlədən qadına və uşağa təcavüz) ictimai təzahürlərinə yol açır. Millətçilik, dini ayrıseçkilik, ərazi iddiası, soysuzluq (demoqrafik rəqabətdə məğlubiyyət) qorxusu və s. özünü zəifə nifrət, güc nümayişi, münaqişə strategiyası və s. cəmiyyəti parçalayan fəaliyyətlər, hətta diktaturanın yeni, pərdələnmiş formalarının yaranması şəklində göstərir. “Sülh və təhlükəsizlik” pərdəsi altında dünyanı idarə etməyə çalışan beynəlxalq qurumların fəaliyyət və “fəaliyyətsizliklərində”, siyasi hakimiyyətdən sui-istifadəyə yol vermələrində və s. hərəkətlərinin əsasında natamam bilik, elmin əxlaqdan ayrılmasının fəsadları və psixoloji problemlərin sosiallaşması faktorları durur. Hazırda tarixi proseslərin gedişi göstərir ki, BMT və AŞ üzərinə götürdüyü bəşəri missiyanı icra etmək iqtidarını itirmişdir. Belə ki, artıq bir-neçə ölkə həmin beynəlxalq təşkilatlara etimadsızlıq bəyan etmişdir. Siyasi iradə zəifliyinə gətirən səbəblərdən biri də qurumlara daxil olan bəzi ölkələrdə (Ermənistan, Hollandiya, Niderland, Almaniya və s.) mənəvi böhranın yaşanmasıdır. A.Toynbiyə görə, “maddi-texniki inkişafla müqayisədə “insanların mənəvi səviyyələrinin artmaması ... bu yalnız rəzillik deyil, həm də öldürücü təhlükədir”19. Bu təhlükə müasir beynəlxalq təşkilatların dünya əhalisinə “ictimai heyvan” 20 nəzəri ilə yanaşmalarından irəli gəlir. Əqidəni elm ilə qarışdıraraq, siyasəti təslimiyyətə çevirmək iddiasında olan qruplar 16 Quran, 21/35 Quran, 3/134 18 Quran, 4/36 19 Тойнби А.Дж., Икеда Д. Избери жизнь. Диалог Арнольда Дж. Тойнби и Дайсаку Икеды, 2007, с. 414 20 Там же, с. 140-182 17 456 “ilahi hikmətə alternativlər” - “sintetik dəyərlər” (ksenofobiya, islamofobiya, irqçilik və faşizm) istehsal etməklə inkarçılıq mövqeyində dururlar. R.Koen BMT və başqa beynəlxalq qurumların fəaliyyətlərinə etimadsızlığın formalaşmasını üzv ölkələr arasında ortaq dəyərlərin olmaması ilə əlaqələndirir və əməkdaşlıq üzrə təhlükəsizliyin dörd halqadan ibarət “strateji sistemini” (fərdi təhlükəsizlik, kollektiv təhlükəsizlik, kollektiv müdafiə və sabitliyin təminatı) yaratmağı təklif edir.21 Təklif yaxşı olsa da real görünmür. Suallar yaranır: Dünya halqalardan ibarət sistemlə hansı təhlükədən qorunur? Kim, kimi kimdən, hansı meyarlarla “qoruyur”?.. İlahi hikmətdən imtina edən NATO idarəçilərinin nəzəri əsasları bəşəriyyətin qorunmasına deyil, bəşəriyyətdən qorunmağa xidmət edir. Əvvəlki təhlükəsizlik tədbirləri kimi, növbəti mexanizm də münaqişənin səbəblərinin aradan qaldırılmasına yox, hadisə və proseslərin nəticələrini qrup maraqlarına uyğun idarə etməyə hesablanmışdır. İlahi hikmətin unudulduğu, qanunların birtərəfli işlədiyi müasir şəraitdə bəşəriyyətin ümumi təhlükəsizliyi isə böyük bir sual olaraq qalır... XIX əsrdən etibarən texnologiyanın sürətli inkişafı, hakim dairələrdə ilahi hikmətdən məqsədli şəkildə imtina edilməsi, ümumbəşəri dəyərlərə diqqətin azalması, mədəni universalilərin süni şəkildə dəyişdirilməsi cəhdləri cəmiyyətdə iki dünya müharibəsi ilə nəticələndi... Hazırda Fələstin, İraq, Suriya, Yəmən əhalisi üçüncü dünya müharibəsini artıq yaşamaqdadır. Mövcud müqəddəs mənbələrdən, xüsusilə Qurani-kərimdən qaynaqlanan İlahi hikmətin dünyəvi təsir gücünün, antropoloji, sosial-psixoloji təsir potensialının nəzərə alınmadığı cəmiyyətlərdə insan haqları, ləyaqətin qorunması və s. birgəyaşayış prinsiplərinə ikili standartlardan yanaşılması adi hal almışdır. Quranda deyildiyi kimi, “...siz kitabın bir hissəsinə inanıb, digər qismini inkar edirsiniz? Sizlərdən bu cür işlər görənlərin cəzası dünyada yalnız rüsvay olmaq, qiyamətdə isə ən şiddətli əzaba düçar olmaqdır. Allah etdiklərinizin heç birindən qafil deyildir.”22 Dini informasiyanın dünyəvi həqiqətini materializmin nümayəndəsi belə etiraf edir. F.Engels K.Marksa yazdığı məktubda qədim semit tayfalarının epik ənələrini xarakterizə edərkən, yəhudi monoteizmini İslamın “böyük olmayan hissəsi” hesab edir23. Müasir tekstoloji tədqiqatlar da təsdiq edir ki, İslam dəyərlərinin əsas nəzəri mənbəyi olan Quran özündən əvvəlki monoteist dini mətnlərdəki İlahi vəhyin daha dolğun, mükəmməl və tamamlanmış formasıdır, bəşəriyyəti doğru yola yönəltmək üçün Allahın ərəb əlifbası ilə nazil etdiyi və qoruduğu yeganə kitabdır. Təəssüf ki, müsəlman hesab olunan toplumun böyük qismi Qurana haqqı ilə əməl etmir və ona görə də “böyük olmayan hissə”yə sahib çıxanlar tərəfindən idarə olunmaq məcburiyyətində qalır. Şiddət və zorakılıq adətən mənəvi yoxsulluğun və qorxaqlığın təzahürləridir ki, bu da inamsızlıqdan irəli gəlir. Mənəvi aclıq heç bir maddiyyatla doydurulmayan, əksinə maddi təməlləri sarsıdan, mədəniyyətləri yıxan, sivilizasiyaları çökdürən səbəblərdən ən ağırıdır. Ona görə də fərdi və ictimai anlamda pisliyin (zorakılığın) bütün formalarını yaxşılıqla dəf etməyin İlahi hikmətə əsaslanan müasir üsulları işlənməlidir. Dini və dünyəvi dəyərlər insan dünyagörüşünün, sosial münasibətlərin tənzimlənməsinin əsas mexanizmləridir. Bəşəriyyətin İlahi mətnlərdən kənar düşməsi, daha çox təfsirlər, sxolastika və ideologiyalarla məşğul olması onu özündən, mənşəyindən və mahiyyətindən uzaqlaşdırır. Müasir dünyada təhlükəsizlik tədbirlərinin effektsizliyi insanların mənəviyyatdan uzaqlaşaraq yalnız qanunlara ümid bəsləməsi ilə əlaqədardır. Halbuki bunlar təcrid oluna bilən anlayışlar deyildir. Qanun mənəvinin maddiləşmiş, “ehkamlaşmış” ifadəsi, ədalətin – idealın təsdiqidir. İdeal adil olandan başqa istiqamətə dəyişdirilirsə, qanunçuluq cəmiyyətdə ədalətli nizam yarada bilməz. İlahi hikmətdən qaynaqlanan bütün dəyərlər belədir. “Əxlaq” – xaliqin insan nəsli üçün ədəb meyarıdır. Ədəb meyarının dəyişdirilməsi, yəni insanların ilahi hikmətdən kənara çıxması istər-istəməz ədəbsizlik və dolayısıyla “əxlaq”sızlığa aparır... Qeyd olunan problemlərin get-gedə artması insanların dini mətnlərdəki hikmətə münasibəti ilə bəşəriyyətin təhlükəsizliyi arasında mütənasiblik olduğunun göstəricisidir. Quranda buyrulur: “İnsanlar arasında eləsi də vardır ki, biliyi, haqq yolu və işıqlı kitabı olmadan Allah barəsində mübahisə edir”24. Hikmətə zidd dünyəvi prinsiplərlə insanları azdıran müasir qruplar məhz bu üsuldan istifadə edərək, biliksiz insanları manipulyasiya edirlər. Nabələdlik hissi insanlarda xof, təşviş, həyəcan, qorxu, şübhə, sui-zənn yaradırsa, bilik əminlik, inam, etibar, səbat və dəyanət keyfiyyətlərinin formalaşmasına yardım edir. Nəqli biliklərin təbiət, cəmiyyət və idrak problemlərinin həllində istifadəsi, elmi tədqiqi, rasional və irrasional qavranılması İslam dininin insana, cəmiyyətə və dünya nizamına xidmət funksiyası daşıdığına zərrə qədər şübhə yeri qoymur. İslam dəyərlərini gözdən salaraq, dünyanı idarə etməyə çalışanların 21 Ричард K. Безопасность на базе сотрудничества: oт индивидуальной безопасности к международной стабильности. 2001, с. 14. 22 Quran, 2/85. 23 Маркс К.и Енгельс Ф.об искусстве, в двух томах. Том первый. 1983, с. 288. 24 Quran, 22/8. 457 təbiəti qoruyaçağı və cəmiyyəti sağlam əsaslarla inkişaf etdirəcəyinə ümid bəsləmək sadəlövhlük olardı. Ümumdünya tarixi təcrübəsi göstərir ki, gerçəklik elm və inamın vəhdətində təzahür edir. Dini dəyərlərin başqası ilə əvəz olunmasının gerçəkliyə təsirlərini anlamaq üçün tarixi yaddaşa müraciət etmək kifayətdir. O zaman insanların ümumbəşəri dəyərlərə münasibəti ilə gerçək həyat, mənəvi zənginlik, mədəni yüksəliş arasında ecazkar mütənasibliyi görməmək çətindir. Dünya nizamını tənzimləməkdə insan nəslinə hikmətlə yol göstərən müqəddəs mətnlərdə mənəvi böhrandan qurtuluş haqqında qiymətli informasiya ilə yanaşı, bəşər övladını ruhən zəiflədən və fiziki məhvə aparan cəhətlərdən qurtulmaq yolları da xatırlanır. İslam dəyərləri istər fərdi, istərsə də ictimai qaydada bəşəri dəyərləri qorumaq və təhlükəsizliyi təmin etmək potensialına malikdir. Quranda buyrulur: “Biz Musaya Kitab verdik və ondan sonra bir-birinin ardınca elçilər göndərdik. Biz Məryəm oğlu İsaya da açıq-aydın dəlillər verdik və onu müqəddəs ruhla (Cəbrail ilə) qüvvətləndirdik. Məgər hər dəfə (göndərilən) elçi sizə ürəyinizə yatmayan bir şey gətirəndə siz təkəbbür göstərmədinizmi? (Onların) bir qismini yalançı hesab edib, bir qismini də öldürmədinizmi?”25 Müasir hadisə və proseslər keçmişdən o qədər də fərqlənmir. İndi yaxşıları və yaxşılığı öldürən müasir güclərə müqavimət göstərməkdən qorxan insan və qruplar bəşəri xilaskarlıq yolunu tuta, orta ümmət – müsəlman ola bilərmi? Quranda bəşəriyyətə ünvanlanmış hikmət Muhamməddən (ə) öncə gələn peyğəmbərlərə: Adəmdən Nuha, ..., Musaya (Tövrat) və İsaya (İncil), onların vasitəsilə qəbilələrə və xalqlara da verilmişdi. Kitablar və öndərlər öz dövrlərinin insanlarını ədalətli birgəyaşayışın qaydaları haqqında ilahi hikmətdən xəbərdar etmişdilər. Buna baxmayaraq, müasir insanlar kimi, onların da arasında çox azı hikməti mənimsəmiş və əməli salehlərdən olmağa çalışmışdılar. İnsanların çoxu peyğəmbərlərə vəhy olunmuş ilahi hikmətə inanaraq güclənmək, ucalmaq, əbədiyyət qazanmaq əvəzinə, inkarçılığı və rəzilliyi seçmişdilər. Çünki peyğəmbərlərin Allaha ibadət və doğru yol haqqındakı tərbiyəvi xəbərdarlıqları imansız insanların ürəyinə yatmır və həvəslərinə uyğun gəlmirdi. Nadanlar mənəvi naqisliyin maddi (dünyəvi) naqisliyə səbəb olmasını dərk etməkdə çətinlik çəkərlər... Özlərini islah edə bilməyənlərin bəziləri daxili ehtiras və qəzəblərini radikal hərəkətlərlə biruzə verir, arzularına müvafiq davranmaqdan özlərini saxlaya bilmirlər. Beləliklə də özlərıni tərbiyə etmək, təmizləmək, ucaltmaq əvəzinə, onları doğru yola, mənəvi zənginliyə dəvət edənlərə böhtan ataraq ittiham edir, əziyyət verir, öldürürlər... Allahın kitablar və elçilər vasitəsilə bəyan etdiyi ölçü və nizama, həmrəylik prinsiplərinə dəyər verməyən qruplar məhvetmə, terror yolunu tutmuş, zorakılığın bütün üsulları ilə vəziyyəti öz xeyirlərinə dəyişməyə çalışmışlar. “Zelatos”, “xaçlılar”, “həşşaşilər”, ..., “Armenakan”, “Hnçak”, “Daşnaksütyun”, “ASALA”, “əlQaidə” “PKK”, “yakobinçilər”, “FETÖ” və nəhayət əsrin bəlası “İŞİD”. Onların fəaliyyət üçün bəhanələri müxtəlif olsa da, məqsəd və davranışları əzəli-əbədi ilahi meyarlardan yan keçərək, mənəvi dəyərlərə alternativ normalar yaratmaq, beləliklə məqsədli şəkildə bəşəriyyəti məhvə yönəltməkdir... Lakin bu gün elmi nəzəriyyə və tarixi faktlarla təsəlli tapmaq bəşəriyyəti qurtara bilməz. Çətinliklərə qarşı mübarizədə ləyaqətli, hikmətli insanların cəsarəti, səxavəti və birliyi tələb olunur. Həmişə olduğu kimi, çağımızda da tarixin lokomativi ağıllı, uzaqgörən, xeyirxah və qətiyyətli liderlərin fəaliyyətindən istiqamət alır. Dünya birliyinin möhkəmlənməsinə, mütərəqqi bəşəriyyətin rifahına töhfələr verən Azərbaycanın Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “İslamın daxilindəki maarif işığını görənlər onu hamıya göstərməyi də bacarmalıdırlar”.26 Həqiqətən, mal-dövlətin zəkatı olduğu kimi, biliyin də zəkatı vardır. İslam dəyərlərinin təbliği həm dünyəvi (maarifçilik – elmə təşviq), həm də dini (ibadət – iman təlimi) aspektdən əhəmiyyət kəsb edir. İslam dininə görə, zəkat qazancın bərəkətini artıran, davamlılığını (kəmiyyət və keyfiyyətini) tənzimləyən və artmasını təmin edən xeyir əməldir. Azərbaycanda dini dəyərlərin dünyəvi prinsiplərlə vəhdət təşkil etdiyi şimal bölgələrində həyətyanı təsərrüfatlardan, bağdan əldə edilən nemətlərin beşdə birini ehtiyacı olanlara paylamaq təcrübəsi geniş yayılmışdır. Əhali arasında qazancın müəyyən hissəsinin xeyirxahlıq məqsədilə yoxsullara verilməsi həm dini (savab), həm də dünyəvi (məhsul bolluğu) dəyərə münasibətin əyani ifadəsidir. Dini dəyərə hörmət insani dəyəri artıran və dünyəvi rifaha aparan yoldur. Bilik isə elə bir nemətdir ki, onun zəkatı digərlərindən qat-qat artıq ola və cəmiyyətə daha böyük fayda verə bilər... Dəyərlər onlara sahib çıxanlarındır. Tarixən müxtəlif xalqların dinc və azad şəkildə yaşadığı ölkəmizdə milli-mənəvi dəyərlərin qorunması, sistemli və harmonik din siyasətinin aparılması daxili sabitliyi təmin edən, Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzunu artıran, ona dünya birliyində etibarlı dostlar və xeyirxah tərəfdaşlar qazandıran faktorlardandır. Azərbaycanın Ümummilli lideri Heydər Əliyev atdığı hər bir addımda milli-mənəvi dəyərləri unutmurdu. Müstəqil dövlətin rəhbəri seçildikdən sonra ziyarət etdiyi Təzəpir məscidində çıxış edərkən, o hamını Allah yolunda birləşməyə çağırmışdı. Azərbaycan Pespublikasının prezidenti İlham Əliyevin 2017-ci ili “İs25 26 Quran, 2/87. Prezident İlham Əliyevin müraciəti. İslam maarifçiliyi və müasir dövr. 16-17 aprel, 2015, s. 4. 458 lam həmrəyliyi ili” elan etməsi dəyərlərə münasibətdə varisliyin qorunması nümunələrindən biridir. Ölkə başçısının milli-mənəvi dəyərlərə sədaqətinin sosial-siyasi əhəmiyyəti haqqında Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə çıxışlarından birində demişdi: “Çox keçmədi ki, xalqımız atılan addımların bəhrəsini gördü, təbii sərvətlərimiz daha da artdı. Allah-Təala ona tərəf atılan addımları cavabsız qoymur. İmanı olan dövlət rəhbərinin məmləkətində həmişə xeyir-bərəkət, əmin-amanlıq olur. Bu gün Prezident İlham Əliyev atasının başladığı yolu uğurla davam etdirərək müstəqil dövlətimizi qətiyyətlə irəli aparır.”27 Təəssüf ki, XXI əsrdə hakimiyyət davasını millətçilik müstəvisinə keçirməyə, insanları birləşdirmək funksiyası daşıyan din amilini insanlar, millətlər, ölkələrarası ayrıseçkiliyə alət etməyə, “sivilizasiyaların toqquşması” səviyyəsinə gətirməyə çalışanlar az deyil... Ümumi evimiz olan dünyanın bir hissəsində dinc insanların kütləvi şəkildə məhvi yalnız həmin ərazidəki hakimiyyət zəifliyinin, idarəçilik kimi məsuliyyətli vəzifəyə laqeyd münasibətin təzahürü deyil, həm də onların qanı, canı, malı hesabına dolanan böyük siyasi güclərin nankor davranışlarının, açıq düşmənçilik hərəkətlərinin (həm sosial, həm də siyasi müstəvidə) nəticəsidir. Müstəmləkəçilik hesabına iqtisadi inkişafa nail olmuş, meşşan həyata alışmış Qərb ölkələri artıq demokratiya pərdəsini də ayaqlar altına ataraq, zəngin Şərqi talamaq strategiyasına keçmişlər. Əvvəllər bunu siyasi yolla edirdilərsə, indi açıq müharibə, hətta vandalizm taktikasına keçmişlər... Beynəlxalq qurumların Vetnama, Əfqanıstana, Azərbaycana, Kosovaya, Fələstinə, İraqa, Yəmənə, Suriyaya, Türkiyəyə, Ukraynaya və s. ərazilərə münasibətdəki ədalətsizlik və qanun pozğunluqları obyektiv həllini tapmadıqca problemlərin lokallıqdan artaraq qlobal miqyas alacağı qaçılmazdır. Bütün hadisələrin əsas oyunçusu insan və onun tərbiyəyə möhtac nəfsidir. İnsanların vəhy, kainat və zəka vəhdətini unutduğu, kommunikativ rasionallığın dərk olunmadığı hər yerdə fəsadın baş verməsi təəccüblü deyildir. Allahın verdiyi azadlıqdan könüllü olaraq imtina edən, əl-qolunu maddiyyat halqaları ilə zəncirləyən insan öz “azadlıq” ideallarına məftunluğundan əsil azadlığı – hidayətin açarını – sülh və əmin-amanlıq yolunu tapa bilmir. Mənəvi qurtuluş yolları nəzəri aspektdən asan, praktik cəhətdən çətindir. Peyğəmbərlərdən alimlərə, Şərqin və Qərbin dahi mütəfəkkirlərinin məşhur fikirlərinə qədər nəzəri informasiya bolluğu vardır. Bəşər övladı təkcə “Allahdan başqa ilah yoxdur” ifadəsi, yaxud Quranın “Fatihə” surəsi üzərində dərindən düşünsə, onun yalnız kitabın deyil, dünya nizamının açarı olduğunu dərk edə bilər. Çətinlik isə imanla, əməllə əlaqədardır. İslama görə “iman - əməl”dir. Şüurlu fəaliyyətin nəticələri insanların əqidəsini, imanını bəlli edir. İlahi hikmətdən üz döndərən insan “açarı itirir”, ezoterik və okkultist təlimlərdə nicat axtararaq özünü təhlükəyə atır. Beləliklə xeyirə deyil, şərə xidmət etmək məcburiyyətində qalır. Zamanın axarı, həyat reallıqları müqəddəs mətnlərdəki hikməti və elmi tədqiqatlardakı müddəaları təsdiq edir. ABŞ-ın “demokratiya” bəhanəsi ilə Vetnama, Əfqanıstana və İraqa müdaxilələri nə həmin ölkələrə, nə də dünya birliyinə fayda vermədi. Əksinə, beynəlxalq ədalətsizlik zəncirvari reaksiya kimi arxasınca yeni müharibələr gətirməkdə davam edir... “Son vaxtlar beynəlxalq aləmdə baş verən hadisələr açıq-aydın göstərir ki, bu gün ixtilaf və münaqişələri hərbi yolla həll etmək çıxış yolu deyildir. Siyasi yollar, sülh və danışıq, qarşılıqlı anlaşma yolları araşdırılıb aşkar edilməlidir”.28 Ümumbəşəri dəyərlərə barmaqarası münasibət böyük kataklizmlərlə nəticələnir. Hazırda dünyanın barıt çəlləyinə döndüyü zamanda, bir-neçə ölkədə nüvə silahının mövcudluğu şəraitində insanların parçalanmaya, ölkələrin qütbləşməyə deyil, ümumbəşəri dəyərlər ətrafında birləşməyə ehtiyacı vardır. Bəşəriyyətin mədəniyyət tarixində mövcud olan mənəvi dəyərlərdən ən etibarlısı İslam dinidir. İslam dini dünyanın bütün insanlarını Allah yolunda - ilahi ölçülər işığında birləşməyə, sülh və həmrəyliyə dəvət edir. İslam həmrəyliyi müdriklərin, filosofların - hikməti sevən, hikmətlə düşünən, hikmətə sadiq etibarlı insanların birliyidir. Sülhsevərlik indeksini ölkələrin daxili və xarici münaqişələrə cəlb olunması faktoruna görə qiymətləndirən beynəlxalq tədqiqat mərkəzləri, konfliktologiya institutları ənənəvi olaraq münaqişələrin nəticələrindən çıxış edir, səbəblərin öyrənilməsi haqqında düşüncədən qaçırlar. Buna baxmayaraq Şərq və Qərb nəzəriyyəçilərinin əksəriyyəti bir məsələdə həmrəydirlər ki, istənilən halda insanın normal (fizioloji, sosial, mənəvi, psixoloji və hüquqi) tələblərinin pozulması münaqişə vəziyyəti yaradır. C.Şarpın tərtib etdiyi “münaqişələrin qeyri-zorakı 198 üsulu”29 mənəvi dəyərlərə zidd olduğu halda qarşı tərəfi zorakılıq həddinə təhrik edir. Son dövrlərdə dünyada baş verən münaqişələrin motivləri arasında C.Şarpın üsulları xüsusi rol oynayır. Münaqişələrdən yayınmaq, həm lokal (ölkədaxili), həm də qlobal (ölkələrarası) miqyasda ədaləti bərpa etmək üçün ilk növbədə ortaq universal dəyərlərə hörmət və qanunlara riayət etmək tələb olunur. 27 Allahşükür Paşazadənin nitqi. İslam maarifçiliyi və müasir dövr. 16-17 aprel 2015, s. 462. Baxşəliyeva G. İslamda dinlərarası dialoq və tolerantlıq mühitinin formalaşdırılması / İslam maarifçiliyi və müasir dövr. 16-17 aprel 2015, s. 198. 29 Шарп Д. От диктатуры к демократии: Стратегия и тактика освобождения, 2005. 28 459 Dünya ölkələri münaqişələrə son qoymaq üçün müasir nəzəriyyələrin praktik nəticələri haqqında düşünərkən seçimin bumeranq xüsusiyyətini unutmamalı, real həyata açıq gözlə baxmalı, münaqişə, terror, zorakılıq və s.-yə son qoymaq üçün, yalnız ətrafda, digərlərində qüsur axtarmamalı, öz dəyərlərindən qaynaqlanan fəaliyyətlərə obyektiv nəzər salmalıdırlar. Cəmiyyətdə ədalətin və şəxsi ləyaqətin qorunmasında ikili standartlar hüquq pozuntusu olmaqla yanaşı, mənəvi dəyərlərə də ağır zərbədir. Dini mətnlərə görə, pislik yaxşılıqla dəf oluna bilər. Bu həqiqətin əyani nümunəsini Azərbaycan təcrübəsində görmək olar. Ermənistanın Azərbaycana təcavüz edərək, 20% torpağını işğal etməsi, minlərlə insanı qətl və əsir etməsi, bir milyondan çox əhalini ev-eşiklərindən didərgin salması, tarixi yurdlarını talan və viran etməsi müqabilində azərbaycanlıların təmkinini itirmədən sülh yolunu tutması milli-mənəvi dəyərlərlə əlaqədardır. Cahillikdən ağlını və mənəviyyatını itirən düşmənlə müharibəni dondurmaqla hər iki tərəfin itkilərinə son qoymaq, anaların ahını, göz yaşlarını kəsmək - İNSAN-ı qorumaq üçün siyasi iradə nümayiş etdirən Azərbaycan hakimiyyəti mübarizəni dayandırmadan iqtisadi və mədəni cihad yolunu tutmuşdur. Fitnələrə baxmayaraq - hikmətlə, Allahın ölçüləri ilə yaşamaq və qurub-yaratmaq cəhdini dünyaya nümayiş etdirən Azərbaycan xalqı təcavüzə, soyqırıma, işğala məruz qalmasına baxmayaraq, nəfsinə qalib gələrək təmkinini itirmədi, Ümummili lider Heydər Əliyevin səsinə səs verərək Allah yolunda bir, həmrəy olmağı bacardı. Müasir azərbaycanlılar İslam peyğəmbərinin “...onlar pislikdən əl çəkmirsə, sən niyə yaxşılıqdan əl çəkəsən” hədisini yaxşı dərk edirlər. Azərbaycan dövləti 25 ildir ki, Ermənistanı pislikdən əl çəkməyə, Allahın ölçüləri və dünyəvi normalara riayət etməyə: beynəlxalq qanunlara zidd olaraq zəbt etdiyi Azərbaycanın Qarabağ ərazisi və ətraf rayonlardan silahlı qüvvələrini çıxartmağa çağırır... Təəssüf ki, kin və qəzəb girdabına qərq olmuş bədbəxt erməni şovinistləri öz xalqını xoşbəxt yaşamağa – Allahın yer üzündə yaşayan bütün insanlar üçün yaratdığı bol nemətlərdən halallıqla faydalanmağa qoymurlar. Tədqiqatlardan çıxış edərək müasir dövrü Şərq və Qərb düşüncəsinin mübarizəsi, sivilizasiyaların toqquşması kimi xarakterizə etmək olar. Həyatın mübarizədən ibarət olmasını fauna və florada da görmək olar. Lakin insanlıq aləmini bitki və heyvanat aləmindən fərqləndirən ali cəhət mübarizənin ictimai xarakterində: yaxşılıq naminə, bəşəriyyətin rifahı uğruna yarış (rəqabət, qarşıdurma deyil) olmasındadır. Ədalətsizlik ilk növbədə dəyər və anlayışların qarışdırılmasından və dəyişdirilməsindən başlanır. “Çirklənmək gözəldir”, “pis olmaq bəzən yaxşıdır”, “gücsüz ədalət güclü suçlular yaradır” kimi postmodern ifadələr cəmiyyətdə dəyərlərin deqradasiyasına yönəlmişdir. Ədalət – ümumi, dini-fəlsəfi kateqoriyadır. Dini dəyərin insanların hərəkət və davranışında inikasını kateqoriya ilə eyniləşdirmək səhv yanaşmadır. Cəmiyyət dəyəri qəbul edirsə nizamlı, güclü və mütəşəkkil olur, qəbul etmirsə, zəf də, suçlu da ola bilər. Fərdin və cəmiyyətin keyfiyyətini dəyər yox, dəyərə münasibət təyin edir. Eləcə də müasir düşüncədə cəza anlayışının əzab anlayışı ilə qarışdırılması islahetmə üsulunda ikili standartlara yol açır. Canlı ictimai rəyin efir məkanı (qlobal mediya) ilə əvəz olunması prosesləri isə insanları həqiqətdən – ilahi hikmətdən daha da uzaqlaşdırır... “İnsanların bir çoxu faydasız elmlə məşğul olur, bir qismi elmi inkar edir, digər qismi isə elmlə məşğul olanları tənqid etməklə məşğuldur. Elmə əməl edən isə çox azdır. Halbuki, nicat ilahi hikmətə yönəlməkdən – Allaha tərəf dönməkdən başlayır”.30 Allaha yönəlmək – Onun hikmətini sevmək, bu hikmətə müvafiq elmi, əxlaqi, sosial-siyasi, hüquqi fəaliyyətlərlə dünya nizamını, mədəniyyəti qorumaq bəşəriyyətin ali funksiyasıdır. Müasir dövrdə dini fəlsəfə ilə qarşı-qarşıya qoymağa yönələn cəhdlər əqli və nəqli biliyin vəhdətini dərk edərək, mənəvi dəyərləri parçalamaq məqsədindən irəli gəlir. Bir halda ki, fəlsəfə - hikməti sevməyin məntiqi nəticəsi, din – hikmətin özüdür, Sokratın məşhur ifadəsini anlamaq olar. O, hikmətdən xəbərdar olduğu üçün deyirdi: “Onu bilirəm ki, heç nə bilmirəm”. Bu gün isə “hər şeyi bilən” insanların ən başlıca məsələni - dünyanın bizim ümumi evimiz olduğunu və hamımızın dinc yanaşı yaşamaqdan başqa bir yolumuzun olmadığını anlaması müşkülə dönmüşdür. Eradan əvvəlki insanlar “yemək üçün yaşamır, yaşamaq üçün yeyir”dilər (Sokrat). İndi isə nəinki insanlar, hətta dövlətlər maddiyyat uğrunda dəyər, qanun, nizam bilmədən bir-birini məhv etməyə hazırdır. Fəlsəfə hikməti sevməkdir. Fəlsəfənin xələfi olan müasir siyasi nəzəriyyələrin əksəriyyəti hikmətdən daha çox cəhalətə xidmət edir, xeyir əvəzinə, şərə meydan açır. Beləliklə öz mahiyyətinin əksinə çevrilir. Sokrat nə qədər haqlı idi: “Yalnız bir xeyir var – bilik, yalnız bir şər var – cəhalət”, “Həyatını dəyişmək istəyirsənsə, düşüncəni dəyiş” - şərdən, iblis xislətindən üz çevir, Tanrıya, sülhə, salama, xeyirə və yaxşılığa yönəl. Parçalanıb məhv olmaq istəmirsənsə, mənəvi dəyərlərini qoru, Allah yolunda sabitqədəm, birlik və dirilikdə həmrəy ol. Yeganə yol hikməti dərk etmək, sevmək və ondan ayrılmamaqdır. İlahi hikməti öyrənmədən, anlamadan ədalət və nizam olmaz. Bütün ilahi mətnlər, o cümlədən Quran təsdiq edir ki, hikməti verən Allahdır. Əsrlərin sınağından çıxan dəyərlər isə bəşəri həyatın hikmət ilmələridir. Yalnız mənəvi dəyərlərə zidd olmayan elmi düşüncə və səmimi cəhdlər bəşəriyyəti sülh və həmrəyliyə apara bilər. İnsanları yanlışlıqdan İlahi 30 Gazali İ. İhyau-Ulümid-din. 4 cilddə. 1-ci cild. 1974, s. 4 460 hikmətə yönəlmək, Allahın yolunda sabitqədəm olmaq düşüncəsi və əməli xilas edə bilər. Quranda buyrulur: “(Allah) istədiyi kəsə hikmət bəxş edir. Kimə hikmət verilmişsə, ona çoxlu xeyir nəsib edilmişdir. Bunu isə ancaq düşüncəli insanlar anlayarlar”.31 Dövlətlər və cəmiyyətlər irili-xırdalı pisliklərdən çəkinmək və yaxşılıqda əlbir olmaqla dünyanı zorakılıqdan qoruya bilərlər. Ən ağır vəziyyətlərdə, çətin durumlarda insanların yaxşılıqdan usanmamaları üçün Quranın “İmran ailəsi” surəsində buyrulur: “Acizlik göstərməyin və kədərlənməyin. Möminsinizsə, üstün olacaqsınız”.32 İslam dəyərləri ətrafında imana əsaslanan birlik duyğusu, səmimi fəaliyyət həmrəyliyi məzlumların qurtuluşu, müharibələrin dayanması, dünyanın qorunması naminə zamanın çağırışıdır. Azərbaycanlılar dünyanın bütün insanlarını uca mənəvi dəyər, maddii çərçivələrdən azad ilahi hikmət - İslam həmrəyliyinə çağırır. İslam rəqabət aparanların, qarşı-qarşıya duranların deyil, yanaşı addımlayanların - pislikdən çəkinən və yaxşılıq etməkdə yarışan sülhsevər, xeyirxah, əmlisaleh və səxavətli insanların, xilaskar liderlərin yoludur. İslam dəyərləri dünyanın müxtəlif ərazilərində yaşayan insanların Allah xatirinə həmrəylik və birlik, sülh yaratmaq, yaxşılıq etmək və əməkdaşlıq cəhdlərinin etibarlı dayağıdır. Sülh münasibətləri Allaha imandan qaynaqlanan ləyaqət və vicdan kimi insani dəyərlər sayəsində reallaşa bilər. D. İkeda və A.Toynbi məsələdə yekdildirlər33. Milli-mənəvi dəyərlərə sahib çıxmaq yalnız aksioloji və praksioloji məsələ deyil, həm də dərin ekzistensional, qnoseoloji problemdir. Problemin həlli fərdi və ictimai şüurun inkişafına, paralel olaraq da dövlətçilik məfkurəsinin güclənməsinə xidmət edir. Dövlətin mənafeyində hər bir vətəndaşın ləyaqət və vicdani keyfiyyətləri, mövqeyi – onun həyata baxışı, ümid və gözləntiləri əhəmiyyətlidir. Quranda bütün bəşəriyyətə müraciətlə deyilir: “Sizin əlinizdəkini təsdiqləyici kimi göndərdiyimə (Qurana) iman gətirin! Onu inkar edənlərin əvvəlincisi siz olmayın! Mənim ayələrimi ucuz qiymətə satmayın və ancaq Məndən qorxun!”.34 Allahdan qorxan başqasından qorxmaz. Qorxmayan isə təhlükəsizlik haqqında düşünməz, ibadət edər elmi ilə Allaha: xeyir düşünər, xeyir söyləyər və xeyirli fəaliyyətlə məşğul olar – bəşəriyyətin həm dini, həm də dünyəvi dəyərlərinə sahib çıxar. Nəticə Dəyərlərin deqradasiyası müasir dövrün aktual fəlsəfi problemidir. Müqəddəs mətnlərdən qaynaqlanan dəyərlərin guya “köhnəlməsi” və “yenidən yaradılması ehtiyacı” haqqındakı müasir konsepsiyalar (S.Şvars, D.İkeda, R.Koen, C.Şarp və b. müəlliflərin) mədəniyyətin tənəzzülünü sürətləndirir. Belə ki, mənəvi dəyərlər dini və dünyəvi dəyərlərin vəhdətindən ibarətdir. Dəyərlər mədəniyyətin, inam hissi isə mənəvi dəyərlərin əsasını təşkil edir. Cəmiyyətdə inamsızlığın, yaxud yanlış inancların formalaşması fərqli dünyagörüşlər arasında ziddiyyəti kəskinləşdirir. Nəticədə dözümsüzlük və münaqişələr artır. Sülhün açarı İslam dəyərlərinin elmi-nəzəri dərki və praktiki həlli ilə əlaqədardır. Sülhsevər Azərbaycanı təcavüzkar Ermənistandan fərqləndirən mədəniyyətin təməlində ümumbəşəri dəyərlərə hörmət, ilahi hikmətə məhəbbət və inam duyğuları yatır. İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı 1. Aleksiyeviç S.A. Müharibə qadın simalı deyil. Rus dilindən tərcümə və redaktor: Nərgiz Cabbarlı. Bakı: Xan, 2015, 456 s. 2. Allahşükür Paşazadənin nitqi. İslam maarifçiliyi və müasir dövr / Beynəlxalq elmi konfransın materialları. AMEA və QMİ. 16-17 aprel 2015. 3. Baxşəliyeva G. İslamda dinlərarası dialoq və tolerantlıq mühitinin formalaşdırılması / İslam maarifçiliyi və müasir dövr / Beynəlxalq elmi konfransın materialları. AMEA və QMİ. 16-17 aprel 2015. 4. Necmettin E. Davam. Ankara: Milli Gazete Kitap Kulübü. 2013, 280 s. 5. Gazali İ. İhyau-Ulümid-din. 4 cilddə. 1-ci cild. İstanbul: Bedir yayınevi, 1974, 1168 s. 6. Qurani-kərim. Tərcümə edən: Z.Bünyadov və V. Məmmədəliyev. http://www.quran.az/. 30.03.2018. 7. Prezident İlham Əliyevin müraciəti. İslam maarifçiliyi və müasir dövr / Beynəlxalq elmi konfransın materialları. AMEA və QMİ. 16-17 aprel 2015. 8. Schwartz S. H. Refining the theory of basic individual values https://scholarworks.gvsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1116&context= 12.01.2012. 9. Ален де Бенуа. Против либерализма: (к Четвертой политической теории), (пер. с фр. и предисл. А. Дугина). — СПб.: ТИД Амфора, 2009, 476 с. 10. Балагушкин Е.Г. Нетрадиционные религии в современной России: морфологический анализ. Ч. 1. «Ифран», Москва, 1999, 244 с. 31 Quran, 2/269 Quran, 3/139 33 Тойнби А.Дж., Икеда Д. Избери жизнь. 2007, с. 414. 34 Quran, 2/41 32 461 11. Гуревич П.С. Нетрадиционные религии на Западе и восточные религиозные культы. Автореферат. Нижний Новгород, 2001, 175 с. 12. Дугин А.Г. В поисках темного логоса (философско-богословские очерки). Москва: Академический Проект, 2013. 515 с. 13. Маркс К.и Енгельс Ф. об искусстве, в двух томах. Том первый. Москва: Искусство 1983, 605 с. 14. Ричард К. Безопасность на базе сотрудничества: oт индивидуальной безопасности к международной стабильности / Центр им. Джорджа К. Маршалла, 2001, с. 1-37. 15. Медведева И., Шишова Т. Логика глобализма // Наш современник, № 11, ноябрь, 2001; http://nashsovremennik.ru/p.php?y=2001&n=11&id=4 30.03.2018 16. Майкл M. Безопасность на базе сотрудничества: от теории к практике / Центр им. Джорджа К. Маршалла, 2001, с. 40 – 90. 17. Митрохин Л.Н. Религии "нового века". Москва: Советская Россия. 1985, 164 стр. 18. Орлов М.А. История сношений человека с дьяволом. М.: Республика, 1992, 352 стр. 19. Саввин А. В. Современный сатанизм: Идейные истоки, доктрина, практика. Автореферат, Москва, 1999, 152 с. 20. Тойнби А.Дж., Икеда Д. Избери жизнь. Диалог Арнольда Дж. Тойнби и Дайсаку Икеды / Перевод с английского Ю.М. Канцура. Сверка и дополнения по изданию на японском яз. Экуко Сайто-Бэнц. Мoсква: Издво Моск. ун-та, 2007, 448 с. 21. Черняк Е.Б. Пять столетий тайной войны. Москва: Международные отношения, 1991, 430 стр. 22. Шарп Д. От диктатуры к демократии: Стратегия и тактика освобождения / Пер. с англ. Н. Козловской М.: Новое издательство, 2005, 84 с. Актуальность проблемы ценностей в мирных отношениях и правда об Азербайджане Резюме Статья посвящена актуальной проблеме современной эпохи - философскому исследованию деградации ценностей. Отмечается, что моральные ценности состоят из единства религиозных и светских ценностей. Ценности являются основой культуры, а чувство веры является основой духовных ценностей. Современные концепции об «обесценвании» и «необходимости воссоздания» ценностей, ускоряют упадок культуры. Неопределенность или формирование неправильных убеждений в обществе вносит вклад в противоречие между различными мировоззрениями. В результате растет нетерпимость и конфликты. Ключ к миру связан с научно-теоретическим пониманием и практическим решением исламских ценностей. В основе культуры, которая отличает миролюбивого Азербайджана от агрессивной Армении, лежит уважение к универсальным ценностям, любовь к Божественной мудрости и чувство уверенности в мирных деяниях. The relevance of value problem in peace relations and the truth about Azerbaijan Summary The article is devoted to the actual problem of the modern era - the philosophical research of the degradation of values. It is noted that moral values consist of a unity of religious and secular values. Values are the basis of culture, and a sense of faith is the foundation of spiritual values. Modern concepts of "depreciation" and "the need to recreate" values, accelerate the decline of culture. Uncertainty or the formation of wrong beliefs in society contributes to the contradiction between different worldviews. As a result, intolerance and conflict are growing. The key to peace is connected with the scientific and theoretical understanding and practical solution of Islamic values. At the core of culture that distinguishes peaceable Azerbaijan from the aggressive Armenia, underlies respect for universal values, Love for Divine Wisdom and a sense of confidence in peaceful acts. 462 “SAPFİRA TƏCHİZAT” MMC-nin sifarişi ilə nəşr edilir. “MTM-Innovation” MMC Çapa imzalanıb: 19.06.2019. Format: 84x108 1/16. Qarnitur: Times. Həcmi: 37,5 ç.v. Tiraj: 300. Bakı, R.Rza küç., 195