TÜRK DİNİ TARİHİNE KATKI “KIRIMÇAKÇA BİR DUA” ÜZERİNE Abdullah KÖK* ÖZET Bu çalışmada Kıpçak Türklerinden Kırımçaklar ve onlardan bize kadar ulaşan dua metni üzerinde durulmuştur. Dua metninden önce Kırımçakların etnik kökenleri, dilleri ve dinleri hakkında bilgi verilmiştir. Kırımçaklar’ın sözlü kültürlerinde yaşayan ve bize kadar ulaşan dualarından birisinin çeviri yazısı yapılıp, Türkiye Türkçesine aktarılıp dizini hazırlanmıştır. Dua metninden hareketle Kırımçakların dili ve dillik özellikleri çıkarılmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kırımçak, Dua, Kıpçak, Kırımçak Dini. CONTRIBUTION TOTURKISH RELIGION HISTORY “A PRAY BASED ON KRYMCHAK” ABSTRACT In this study, I have deal with pray text, which dates to us from the Krymchaks from Turkish Kıpchak. You can see some information about Krymchak such as their ethnicity, their language and their religion before the pray text. One of the prays text, which existed in the oral ethnicity of Krymchaks and reached to our lives, transcribed to Turkiye turkish and it was indexing. The language properties and the language of the Krymchaks were extracted from this pray text. Key Words: Krymchak, Pray, Kıpchak, Krymchak religion. * Yrd.Doç.Dr., Niğde Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, el-mek: akok27@hotmail.com Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1785 Giriş Kırımçaklar Kırımçaklar, Ukrayna sınırları içerisinde yer alan Kırım özerk Cumhuriyetinde yaĢamaktadır. Kırımçaklar, Hazar imparatorluğunu kuran Hunların hazar kolunun bakiyeleri olarak bilinirler. SSCB‟de 1989 yılında yapılan nüfus sayımına göre sayıları 1448‟dir. 604 Kırımçak Kırım yarım adasında yaĢamaktadır. Ukrayna‟daki Kırımçaklar Türk asıllı Küçük bir grup olarak kabul edilir. Kırımçaklar, Simferopol (Akmescid), Akyar, (Sivastopol), Kerç, Kefe (Feodosya)‟da yaĢarlar (Altınkaynak: 2006, 2). Kırımçakların Kökeni Sorunu Kırımçakların önemli sorunlarının baĢında köken ve etnik durumları gelmektedir. Kırımçakların kökeniyle ilgili olarak onları etnik olarak Yahudi sayan (Garkavi ve Hvolson) ve Yahudilerden farklı bir kültüre sahip olduğunu savunan (Lakup) baĢlıca iki görüĢ vardır (Altınkaynak: 2006, 22). Kırımçakların kökeni farklı kaynak veya anlayıĢla farklı biçimlerde dile getirilmiĢtir. Çözüm olarak da farklı çözüm yolları gösterilmiĢtir. Elbetteki bu farklı bakıĢlar tamamıyla politik olmalıdır. Belge, bilgi ve etnografik literatürde Kırımçaklar hakkındaki bilinenler oldukça azdır ve bunlar da birbirlerine zıt görüĢlerden oluĢur. Kırımçakların XIX ve XX. asırlardaki tarihi sorunları ancak SSCB‟nin dağılmasıyla 1991‟de ele alınabilmiĢ, XX. asrın yazılı literatürü desteğiyle de tarihleri aydınlatılmaya çalıĢılmıĢtır1. Kırımçaklar arasında kendilerini Türk soylu olarak adlandıranların varlığı yanında Türk kültürlü, Ġsrail asıllı olarak görenler de vardır. Bu ikinci grup biraz da Yahudi lobisinin gücü altında kendilerini tanımlamaktadırlar. Bazı kaynaklar onların Filistin‟den gelen Yahudiler olduğunu iddia etse de bu görüĢ ilmi gerçeklerden uzak olarak addedilmektedir. Büyük Sovyet Ansiklopedisi Kırımçakların kökeni olarak iki kaynak göstermektedir: Türk ve Ceneviz. Resmi politika gereği olacak ki bu kaynakta Kırımçaklar Türk Dilli Ceneviz asıllı Yahudiler olarak tanımlanmaktadırlar. Hatta ilave olarak onların artık Rus dilli olduğu da vurgulanmaktadır2. Onların Kırım‟a geliĢ ve orada ortaya çıkıĢlarını 1492‟de Portekiz ve Ġspanya‟dan kovulan Yahudiler olarak kabul eden B. M. Açkinazi, İmene Kırımçakov, Problemi İstorii Krıma, Tezisı Dokladov Nauçnoy Konferantsıy, Simferopol 1991.Vıp.1 2 Balşaya Sovetskaya Ansiklopediya, XIII, Moskova 1973. 1 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1786 görüĢten baĢka bir görüĢe göre Kırımçaklar VI-VIII asırlarda oluĢan Kırım‟ın en eski ahalisidir. Bir baĢka görüĢe göre ise Kırımçaklar Musevi dinli Türkler olup Hazarlar daha Hunlular ile birlikte iken mevcuttular ve bugün de Hazarların bakiyeleri olarak devam etmektedirler. Kırımçak etnisitesini Portekiz ve Ġspanya‟dan kovulan Yahudilerle baĢlatma görüĢü Kırımçak soyadları ile ilgili olmalıdır. Bütün soyadları içinde bir iki soyadını esas alarak genellemek, yorum yapmak, hem de ezici çoğunluğu yok sayarak tez ileri sürmek doğru sonuca götürmez. Kırımçak soyadlarının tamamına yakını Türkçe veya TürkçeleĢmiĢ sözcüklerden oluĢur. Kırımçakların sadece soyadları değil, dil ve düĢünce biçimleri ile davranıĢ Ģekilleri de diğer Türk halklarıyla benzeĢir. Kırım yarımadasına Hazarların geliĢi ve onlardan bir kısmının VIII.-X. asırlar arasında Museviliği kabul etmesi etnik bir boy olarak Kırımçak tarihinin baĢlangıcı sayılmalıdır3. SSCB Döneminde Kırımçaklar Kırımçaklar arasında ilk kültürel çalıĢmayı Mark Yevseyeviç Piastro baĢlatmıĢtır. 8 Mayıs 1921 tarihinde Kırımçak Gençlik Derneği ve organları kurulmuĢ, 20 Mayıs‟ta da baĢkanlığa Piastro seçilmiĢtir. Piastro ilk iĢ olarak (Ġlminskiy politikası gereği) okuma yazama seferberliği ve kütüphane oluĢturma kararı alır ve Rus okullarını bitiren Kırımçakları ev ev dolaĢarak derslere çağırır. 1923 tarihinde Akmescid (Simferopol) Ģehrinde de Hondo baĢkanlığında Kırımçaklar kulübü kurulur. Kurulan bu dernekler tiyatro çalıĢmalarına baĢlarlar. Ġlk sahneye konulan oyun 1923‟te “Esfir ve Mordehey” olmuĢtur. Kırımçaklar sonraları kendi yazdıkları piyesleri sahnelerler. Dondo, BakĢı, Çahçir bunlardandır. 1925 yılında Çahçir‟in “Mutsız Sevda” adlı oyunu çok tutulur. Kerç‟te de 1925‟de “Eki Ev Karaga Dondu” adlı piyes sahnelenir4. 1926 yılında Kırım‟da 2 Kırımçak okulu vardı. Okullarda 300 öğrenci Kırımçak çocuğa 7 öğretmen düĢmekteydi5. Eğitim Kırımçak dilinde yapılmaktaydı. Kırımçak dilinde eğitim sorunu ile ilgili Kaya birkaç yazı yayınlamıĢtır. Kırımçaklar asırlar boyunca eski Ġbrani alfabesini kullanmıĢlardı. 1927‟de Krasniy Kırım gazetesine 3 Erdoğan Altınkaynak, “Kırımçakların MenĢei ve Bu Konudaki ÇalıĢmaların Değerlendirilmesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, Volume 2/7 Spring 2009., s. 12. 4 Krasnıy Kırım, 1925, 30. 01. 5 S. Gamalov, “RazreĢen li Vopros (Opyat v Krımçakskom Alfavite)”, Krasnıy Kırım, 28 Ġyunya, 1927. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1787 verilen ilanla toplantı yapılmıĢ, toplantıdan eski Ġbrani alfabesinin bırakılması sonucu çıkmıĢtı6. SSCB yönetimi Arap alfabesini kullanan halkların Latin alfabesine geçmeleri yönünde karar almıĢtı. Bu karar Uygur, Moğol, eski Ġbrani ve Arap alfabesi kullanan halklar genelinde alınsa da Türk soylu halklar için geçerli olmuĢtur7. Kaya, 1928 yılında Ġlkokullar için “Qırımçak Balalar Ġçun Ana Tilinde Alfabet ve Oqu Kitabı” hazırlar ve Latin alfabesiyle bastırılır. 1928-1929 yıllarında Kırımçak çocuklarının ancak yarısı okullara gidiyordu. 1929-1930 yıllarında Kırımçak Ġlk kademe eğitimi yedi yıllık olur. Kırımçak dilinde eğitim veren öğretmenlerin yokluğundan “Tatar Pedogoji Teknükoma”da Kırımçakların okutulması düĢünülür8. Kırımçakların Etnik Yapısı Kırımçak adı ilk olarak Çarlık Rusyası belgelerinde geçmektedir9. Bu adın kullanım nedenini araĢtırmacılar Kırım Yahudilerini sonradan gelen Yahudilerden ayırmak olarak açıklarlarlar10. 1860 yılında Yahudilerin eğitimi projesinde yer alan iki bilim adamı Lakup ve Samuilzon Kırımçak sözcüğünü kullanmaya baĢlarlar. Lakup “Onlar kendilerini hükümetten saklıyorlar. Var oldukların göstermek istemiyorlar. Kırımçaklar hakkında fazla söz duymamışlardır. Tavriya vilayetinin dışında ise onların var olduklarından kimsenin haberi yoktur.”11 demektedir. Altınkaynak, Kırımçak sözcüğü hakkında Ģunları söyler12: 1. Kırım Yarımadası ve Karasubazarın yerli Yahudilerini Kefe Yahudilerinden ayırt etmek için ortaya çıkmıĢtır. 2.Veinstein M. Balard‟ın kaynaklarına göre cemiyetin adı Cenevizler döneminden kalmıĢtır13. 2. B. M. Açkinazi‟nin arĢivinde14 Simferopol‟de yaĢayan 86 yaĢındaki hanımın Kırımçak sözcüğünün nereden çıktığına dair S. Gamalov, agm., 28 Ġyunya, 1927. A. T. Baziyev- M. Ġ. Ġsayev, Yazık i Natsiya, Moskova, 1973, 109. 8 D. Ġ. Rebi, B. M. Açkinazi, Ġ. V. Açkinazi, Turki Tilderi, Qırımşaq Tılı, Qazırgı Zaman Tılderi, Astana, 2002, s. 398-410. 9 Levanda, Polnımı Hronopoliçeskiy, 920-921. 10 Çernin, O Payevleni Etnonima, Kırımçak, 101. 11 Lakup, Kırımçaki, Rasvet Organ Ruskiy Yevreyev, XIII, 1860,204. 12 Erdoğan Altınkaynak, Kırımçaklar (Kültür- Tarih,-Folklor), Türkistan ve Azerbaycan AraĢtırma Merkezi, Sota Yayınları, Hollanda, 2006, s. 80. 13 Veinstein, La Population, 235-236. 6 7 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1788 anlattığı efsane Ģöyledir. Efsaneye göre Ġshak adlı Yahudi biri Kırıma gelir ve yerleĢir. Kendinden sonra onun nesline Kırımishak denilmeye baĢlanır. Kırımçaklar hala Ġshak adını (Ġsaak/Isaak) Ģeklinde kullanıyorlar. Kefe‟de bulunan yazmaların arasında 1520 yılına ait Kefe Yahudi cemiyetine Ġshak adı verilmiĢti. Anlatılan efsaneden hareketle Kırımçak sözcüğünün Kırımisak sözcüğünden bozulma olduğu Ģeklindeki görüĢ mümkün değildir. Kırımçak sözcüğünü Kırım+çak15 Ģeklinde açıklamak mümkündür. Kırımçak halkı Kırım Yarımadasında yaĢayan Tatar, Nogay, BaĢkurt, Karakalpak, Karay, Urum etnik halklarından yalnız birisidir. Türk soylu etnik halklardan baĢka Yarımada‟da Rus, Ukrayn gibi Slav, Kore ve Alman soylu farklı halklar da vardır. +çak eki ister küçültme ister sevgi olsun iki Ģekilde de semantik kavram alanı olarak mümkün görünmektedir. Bir yerde küçük olan halklar genelde sevgi ifadesi olarak kendilerini adlandırırlar. Bu küçüklük nüfus olarak sayıca az olmanın yanında seçkinlik/farklılık olarak da ifade edilir. Dolayısı ile Kırımçak sözcüğünün Kırımisak sözcüğü ile ilgisi mümkün görülmemektedir. Bu ancak olsa olsa Kırımçak/KırımĢak/Kırımsak Ģeklinde dillik kurallarla açıklanır. Kırımçaklarda Dil ve Alfabe Kırımçak dili Türk dilleri grubunun Kıpçak kolundan gelmektedir. XIX. yüzyıl sonuna kadar Kırımçaklar kendi dillerini Çağatayca olarak adlandırırlar. 1989‟da SSCB‟de yapılan nüfus sayımında 1448 kiĢi kendisini Kırımçak olarak saydırmıĢ bunların % 2004-20005 Eğitim Öğretim yılında TĠKA tarafından Ukrayna/Kırım Özerk Cumhuriyeti Akmescid (Simferopol) Ģehrinde bulunan Kırım Devlet Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi Kırım Tatar ve Türk Dili Kafedrasında Misafir Öğretim Üyesi olarak görevlendirildim. Akmescid Ģehrinde adı geçen Üniversite‟de görev yaparken Kırım Tatarları dıĢında Akmescit‟te yaĢayan Türk soylu halklar bende farklı heyecanlar uyandırmıĢtı. Derslerden fırsat bulduğum zamanlarda gerek Karay gerek Kırımçak gerek Urum Türkleri ile ilgili belge ve bilgi toplamaya baĢladım. GörüĢmelerim sırasında David Rebi, Açkinaziden iĢittiği bu bilgileri benimle paylaĢmıĢtı. Aynı bilgileri Altınkaynak‟ta Açkinazi arĢivinde gördüğünü söyler. (bkz. Erdoğan Altınkaynak, Kırımçaklar (Kültür-Tarih,-Folklor), Türkistan ve Azerbaycan AraĢtırma Merkezi, Sota Yayınları, Hollanda, 2006, s. 80. 15 çXk küçültme bildiren bir ektir. Gustaf John Ramsted, “Zur MongolischTürkischen Lautgeschichte”, Kleti Szemle, XVI, 1915, s. 66-84. çalıĢmasında bu ekin ç+k eklerinden oluĢtuğunu düĢünmektedir. Zeynep Korkmaz “Türk Dilinde +ça Eki ve Bu Ek ile Yapılan Ġsim teĢkilleri Üzerine Bir Deneme”, Türk Dili üzerine Makaleler, I. C., TDK, Yay., Ankara, 1995, s. 12-84. baĢlıklı makalesinde; ça+ok yapısından geliĢtiğini savunmaktadır. Korkmaz, bu ekin küçültme isimleri yaptığını fakat ekteki küçültme görevinin bazen zayıfladığını ifade etmektedir. Ek Ġsimden isim yapma Ģeklinde Türkçe‟nin tarihi metinlerinde hem küçültme hem sevgi bildirme hem de alet ve organ isimleri olarak da kullanılır. 14 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1789 34.9‟u Kırımçak Türkçesini ana dili diye bildirmiĢtir16. Günümüzde Kırımçak Türkçesini bilen ve tam olarak konuĢan kiĢi yoktur. Kırımçak Türkçesinden birkaç cümle veya sözcük bilenler 1930‟lu yılların sonuna kadar doğmuĢ olanlardır. XX. asır baĢlarında Akmescit‟te ve Karasubazar‟da Kırımçak Türkçesini öğreten milli mektep bulunmaktaydı. Kırım özerk cumhuriyeti kurulduktan sonra ilk on yılda Kırımçak çocuklarına ana dilde eğitim hakkı ve imkânı verilmiĢti. SSCB‟nin dağılmasıyla 1989 yılında yeniden okuma yazma kursu açıldı ve Kırımçak Türkçesi öğretilmeye baĢlandı. 2004 Ekim-2005 Eylül tarihlerinde Kırım‟da görev yaparken kursun kapalı olduğuna bizzat tanık oldum. Arami alfabesi ile yazılı Kırımçak Türkçesi metinleri XX. yüzyıl öncesine aittir. 1920‟li yıllardan sonra Latin alfabesi kullanılmıĢ 1936‟dan sonra yerini Kril alfabesine bırakmıĢtır. Kırımçak dilinin müstakil olarak öğretilmesinde sorunlarla karĢılaĢılmaktadır. Bunun baĢlıca sebepleri okur yazar Kırımçak entellektüllerinin Kırımçak Ģuuru eksikliğinin yanında Kırımçakça konuĢurların dıĢa kapalı olması da bunda etkin olmuĢtur. Az sayıda Kırımçakça konuĢurun sözlü muhayyilesinde yaĢayan dil unutulma ve yok olma tehlikesi ile karĢı karĢıyadır. Yeterli ölçüde yazılı kaynakların olmaması, dilin öğretilmesi ve konuĢulması konusunda temel sorun yaratmaktadır. Bu sebeplerden dolayı az sayıda Kırımçak halkı birlikte yaĢadığı halkın dilini sosyal sebeplerden dolayı kullanmak zorunda kalmıĢtır. Birlikte yaĢadığı sayıca fazla olan halk Kırım Tatarlarıdır. Ġki halk arasında aynı etnik kökten geldiklerinden dolayı dil sorunu yoktur. Sorun uzun yıllardan kaynaklanan dilin iĢlenmiĢliğidir. Nitekim S.A. Tokarev “Bazı Yahudi grupları yaĢadığı halkların dilini kullanmıĢlardır. Kırım Yahudileri (Kırımçaklar) Kırım Tatar dilinde konuĢmaktadırlar.” diye yazar. Yahudi Bilim adamları arasında Kırımçakların konuĢma dilinin Kırım Tatarcası olduğunu kabul edenler ve Kırımçakça konuĢurların dilini araĢtırmak isteyenler de vardı. 1870 yılında Deynard17 Kırımçaklar kendi dillerine Çağatay dili diyorlar diye yazar. “..Karayların ve Tatarların kullandıkları temiz Tatar dili değil..” ġapĢal, Kırımçak dilinin Kırım Tatar ve Karay dillerinden farklı olduğunu yazmıĢtır. ġapĢal‟a göre Kırımçaklar Kırım‟a gelmeden önce Türk dilini biliyorlardı. Radloff, Kırımçakların Karasubazar Ģehir diyalektini karıĢık olarak kullandıklarını söyler. 16 17 D. Ġ. Rebi, B. M. Açkinazi, Ġ. V. Açkinazi, age., s. 398. Deynard, Masso Kırım, 115. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1790 ġapĢal‟a göre Kırımçakların dili ayrı bir dil olarak alınmalıdır. Bu dil yalnız Tatarların kullandıkları Tatarcadan ayrı değil Karaylardan ve baĢka bölgelerde kullanılan Tatarcadan da farklılıklar göstermektedir18. Kırımçakların dilinin Doğu Türkçesi kökenli Türkçe olması kaçınılmazdır. Bu dil, bölgede uzun yıllara dayanan siyasi Türk hakimiyetinden dolayı milli, akademik ya da ölçünlü dil olan Çağatayca olmalıdır. Kırımçaklar bölgede yaĢayan diğer Türk soylu halkların yönetimi altında oldukları için dillerinin geliĢmiĢ olması düĢünülemez. Az sayıda Kırımçak Türkünün dillerini bölgedeki diğer Türk soylu halklardan farklı görmeleri ve kendilerine ayrıcalık yaratmaları kapalı toplum özelliği olsa gerektir. Etnik köken, dil, kültürel geliĢmiĢlik elbette Kırımçakların dilini Kırım Tatarcası ve Karay Türkçesi‟nden farklı kılacaktır. 1920 ile 30 yıllarda Rusya‟da görülen politik milli geliĢmelerden Kırımçaklar da etkilenmiĢtir. Türk soylu halklara uyguladıkları politikalar sonucunda Kırımçaklar ayrı bir halk olarak kendilerini kabul ettirirler19. Kaya‟nın, Kırımçak milli mektepleri için üç kitap hazırladığı söylense de bize kadar ancak ikisi ulaĢabilmiĢtir. 1. Kırımçak Balaları içün Ana Tilinde Alefbet ve Oquv Kitabı, Kırım, 1928. 2. Kırımçak Mekteplerinin Ekinçi Sınıfına Mahsus Okuv Kitabı. Bu kitabın baskı tarihi 1930‟dur. Ana dil eğitimi yalnız ilkokullarda verilmekteydi. Son sınıflarda dersler Rus diliyle verilmekteydi. 1930 yılında ise milli mekteplerin kapanması ile Kırımçak dilinde ders okutmak da yasaklanmıĢ oldu. 1941 yılına kadar Kırımçakların sayısı 8000 kiĢi olarak verilmektedir. SavaĢ zamanında % 80 Kırımçak Naziler tarafından katledilmiĢti. Katledilen insanların büyük çoğunluğu (dilini ve sözlü kültürü saklayan) yaĢlı nesildi. (Altınkaynak: 2006, 81-82). Kırım‟da Tatarların ve baĢka halkların sürgüne uğramaları, Kırım‟ın özerklik statüsünü kaybetmesi gibi değiĢiklikler Kırımçakları da derinden etkilemiĢtir. Sovyetlerin Türk soylu halklara uyguladıkları asimilasyon politikasından Kırımçaklar da fazlasıyla nasiplerine düĢenleri almıĢlardır. Kırım yarımadasında Türk dilini kullanan tüm Türk halkları Rusların dil, kültür, ekonomik ve siyasi politikaları sonucunda sözlü geleneklerini ve maddi ve manevi miraslarını kaybetmiĢlerdir. ġapĢal, Refarat, 4-5. S. Gamalov, RazreĢen li Vopros (Opyat v Krımçakskom Alfavite), Krasnıy Kırım, 28 Ġyunya, 1927 18 19 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1791 1950‟de ünlü Ģarkiyatçı V. Ġ. Filonenko makalesinde, Kırımçakların etnografi ve tarihî bilgileri yanında 1927‟de Karasubazar‟da, Zengin‟den kaydettiği yedi Kırımçak türküsünü de vermiĢti. Bu yazı uzun yıllar boyunca basılmadı, 1972 yılında bazı değiĢikliklerle Polonya bilim dergisinde “Krımçakskiye Etudı” adı altında basıldı20. Filonenko, Kırımçak dili ile ilgili lengüistik araĢtırmasını bu makalesinde yapmıĢtır. Kırımçaklar hakkında Radloff‟un çalıĢmasından kaynaklanan görüĢ Sovyet dil bilim çalıĢmalarında değiĢmemiĢtir. Radloff Kırımçaklara ait folklor malzemesinin Karaylara ait olduğu görüĢündedir21. Açkinazi‟nin özel arĢivinde Peysah‟ın22 1973‟te yazdığı “Kırımçak dili ve yazısı hakkında” baĢlıklı makalesi bulunmaktadır. Açkinazi, Kırımçakçanın ayrı bir dil olduğu görüĢündedir. Kırımçak dilinin bazı fonetik özelliklerini de verir. Açkinazi Sovyet dönemi Türkologları Peysah ve Filoneko‟nun makalelerini dikkate almaz. Kırımçak konusuyla ilgili 1980‟li yıllardaki çalıĢmalar, 1920‟li yıllarda Rusya‟da sona eren Yahudi düĢünceleri doğrultusunda devam etmiĢtir. 1983 yılında çıkan ilk makale Kırımçaklar ve Kırımçak dili olup Kırımçak varlığı sorununda bilinenlerin tersini söylemektedir. Çernin, Kırımçak dilini Kırım Tatarcasının etnolekti olduğunu söyler23. H. Donon Bıt Yevreyem, Yerusalim adlı çalıĢmasında Kırımçakların Yahudiliğini ispata çalıĢır. Aynı terimi 1979 yılında Ġsrailli tarihçi M. Zand‟da kullanmıĢtır24. 1987 yılında Ġ. ġ. Koinskiy ve M. S. Polinskaya, SvodiĢ ve Starostina‟nın metodunu kullanarak Kırımçak dilinin araĢtırmasını yapmıĢlardı. AraĢtırmanın önemli tarafı ilk defa Kırımçak dilinden 100 sözcüğün ÇağdaĢ Doğu literatürünün sayfalarında yer almasıdır. Yazarların vardıkları sonuç Ģu olmuĢtur: Oğuz etkisi altında kalan Kırımçakça ve güney tarafında kullanılan Tatarcanın Kıpçak grubundan olup olmadığı belli değildir. Bu dil malzemesi Oğuz grubundan olup Kıpçaklarla iliĢkiler sonucunda alınmıĢ olabilir25. Bir Filonenko, V., Ġ., Krımçakskie Etudı, Rocznik Orientalistyczny, T. XXXXV. Z. 1. 1972. 5-35. 21 Radloff, Obrazstı Narodov, 16; Filonenko; Kırımçakskiye Etüdi, 15. 22 Peysah, Kırımçaki, Sovetişe Geymland, IX, 1074, 141-144. 23 Çernin, V. Yu. O., Poyvlenni Etnonima “Krımçak” i Ponyatiya “Krımçakskiy Yazık, Geografiya i Kultura Etnografiçeskih Grupp Tatar v SSSR. Moskova, 1983, s. 100. 24 M. Zand, des Krymthchaks, 429. 25 Ġ. ġ. Kozinskiy-M. S. Polinskaya, Ob Adnom Sluçaye Kontaktnogo Vzaimovliyavinya Rodsvennıh Yazıkov, Krımsko-Tatarskiy-Krımçakskiy-Turetskiy, 20 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1792 yıl sonra Polinskaya görüĢünü değiĢtirir. 1988‟de Sovetskaya Turkologiya” da Polinskaya, Terminologiya Rodstva u Kırımçakov adlı çalıĢmasını yayınlar. Polinskaya, çalıĢmanın ön sözünde Çernin‟in çalıĢmalarından alıntılarla Kırımçak dili ve tarihi hakkında görüĢlerini ifade eder. “XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Kırımçaklar konuşma dili olarak Kırım Tatar dilinin diyalekti olan Kırımçakçayı kullanmışlardır. Genç nesil Kırımçak dilini müstakil bir dil olarak kabul ettirmek istiyor26. Fakat yaşlı insanlar ve Güney Kırım Tatarları Kırımçak dilini Tatarca olarak kabul ederler27. 1988 yılında Filistin‟de basılan Kratkaya Yevreyskaya Ansiklopediya’nın 4. cildinde aynı yazarlar Kırımçak Dili adlı çalıĢmalarını yayınlarlar28. Kırımçak dili/diyalekti Kırımçakların hem yazı hem de günlük konuşma dilidir. Kırım Tatar diline çok yakındır, onun bir varyantı olduğu da söylenebilir. Türk dillerinin Kıpçak kolundan gelmektedir. Kırım Tatar dilinden ayrılan önemli özelliklerden biri diyalektin yanında, söz varlığında Arami kökenli sözcüklerin kullanılması şeklinde ifade ederler. Bu değerlendirme siyasi değerlendirmedir. Dinin etkisi ile birkaç ödünçleme Arami kökenli sözcük geçmiĢ olabilir. Bu sınırlı sayıda ve çok azdır. Yıllardır Kırım yarım adasında birlikte yaĢayan Türk halklarının dili devrin akademik dili, milli dili, ölçünlü dili Çağatayca olmalıdır. Etnik Türk boyları arasındaki farklar diyalekt farkıdır. 1992 yılında Bilim Akademisi Dil Enstitüsü için Kırımçak Dili adlı makale hazırlanmıĢ Kırımçak dili hakkında ses bilgisi, Ģekil bilgisi ve söz dizimi bilgileri verilmiĢtir29. Ortaçağ döneminde Kırımçak dili kendi alfabesini kullanmıĢ yazı dili olarak teĢekkül etmiĢtir30. En erken döneme ait kaynaklardan birisi XV. asırda Kefe tüccarı Kokos ile Moskova beyi Ġvan Vasilyeviç‟in mektuplarıdır31. Kokos soyadı Kırımçaklarda bügünde yaygın olarak kullanılmaktadır. XVI. yüzyıla ait Ritual Kafı Materiali Raboçego SoveĢaniye Voznikovaniye i Funktsionor ovaniye Kontaknıh Yazıkov Moskova 1987, s. 56-59. 26 bkz. Filonenko Krımçakskiye Etudı, 9. 27 M. S. Polinskaya-V. Yu. Çernin, “Terminologiya Rodstva u Krımçakakov”, Sovestkaya Turkologiya, 1988. No. 3, s. 15-16. 28 Kratkaya Yevreyskaya Ansiklopediya, 1988. C.4. s. 612. 29 Devid Rebi. B. M. Açkinazi- Ġ. V. Açkinazi, “Kırımçakskiy”, Yazıki Mira Türkskiye Yazıki, Moskova 1997, 309-319. 30 V. V. Lebedev, Yevreyskaya Srednovekovaya Rukopisnaya Kniga, Rukopisnaya Kniga v Kulture Narodov Vostoka Oçerki, I., Moskova, 1987. s. 326. 31 Vaysenberg, Ġstoriçeskiya Gnezda, 1913; Gideleyeviç, Futlar, no:53 1916; Kotler, Familii Kırımçakov; 83-94. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1793 adlı çalıĢmada Kırımçak dili hakkında önemli bilgiler vardır. Yazarı ve redakte edeni Moisey Ga-Gole‟dir32. Berlin‟de 1909 yılında eser için araĢtırma yapmıĢtır. Berlin “Kırımçak cemiyeti duaları onların konuşma diline (Tavriça tili, Tatar tili,Türki tili çevrilmişti. Cumartesi vaazları aynı dilde yapılmaktaydı33. XVIII. yüzyılın baĢlarında Kırımçakların dini yöneticisi ve lideri olan David Lehno, Ritual Kafı adlı çalıĢmayı yayıma hazırlamıĢtır ve ön sözünü Kırımçak dilinde yazmıĢtır34. XVIII. asrın ikinci yarısına ait Karasubazar cemiyet defterleri Kırımçak dilinde yazılmıĢtır35. XIX. asırda Kırımçak dilinin özelliklerini taĢıyan ve Kırımçaklarda yaygın olan conkler vardır. Conklere daha çok folklor ürünleri yazılırdı. Masallar, türküler, bilmeceler, atasözleri ve deyimler gibi sözlü kültüre ait ürünler kaydedilirdi. Peysah‟a göre bazı popüler foklor ürünleri yalnız Kırımçaklar arasında kullanılmıĢtır. Conklerin içinde Feodosya‟da Purim (Urum) ailesine, Simferopol (Akmescid)‟den Bohor, Çapiço, Karasubazar‟dan Zengin ailesine ait olanlar en çok bilinenlerdir36. Kırımçak dil yadigârlarından birisi de XIX. asırda Karasubazar cemiyetinin Rusya Ġmparatoru I. Aleksandr‟a yazdıkları mektuptur. Bu dil yadigârı Kırımçak dilinde Rus transkripsiyon Ģekliyle Filonenko tarafından yayımlanmıĢtır37. 1862 yılında Sankpetersburg kütüphanesine Firkoviç‟in koleksiyonu teslim edilmiĢtir. Teslim edilen eserler arasında Kırımçak diliyle yazılmıĢ Kırımçak cemiyetleri dil yadigârları da vardır38. 1930 yılında Karasubazar Kırımçakları, DaĢevski aracılığıyla Asya Müzesine el yazma malzemelerini vermiĢlerdi. Bu el yazmalarının özetini 1988 yılında Medvedeva yapmıĢtır39. 1984 yılında Leningrad Kütüphanesine Peysah‟ın çalıĢmaları ve kitaplığından oluĢan koleksiyonu da verilmiĢti. Peysah‟ın koleksiyonunun listesi Ģu Ģekildedir: Kırımçakça-Rusça Sözlük (93 sayfa), Eski Ġbrani Sözcüklerinin Kırımçak ve Rus Diline Çevirisi (21 sayfa), Kırımçak-Tatar-Rus Sözlüğü (46 sayfa), Kırımçak Sözcükleri, Folklor ürünleri 1968-1972 (96 sayfa), ayrıca K. Y. Hondo tarafından Yevreyskaaya Ansiklopediya, 213, Tsinberg, Avraam Krımskıy, 108, 109. Berlin, Ġstoriçskiye Sudbı, 130. Ġstoriya Yevreyskogo., 1921, s. 82. 34 Ġ. V. Açkinazi, Krımçaki Ġstoriografiçeskiy, 171. 35 Kaya, Krımçakskoy Rukopisi, no, I, 1927. s. 100-105. 36 Peysah, Krımçaki, Sovetişe Geymland, IX; 1974. s. 140. 37 Filonenko, Krımçakskiye Etüdi, s. 11-15. 38 Medvedeva, Sovetskaya Turkologiya, VI, 1988, s, 91. 39 Medvedeva, Sovetskaya Turkologiya, VI, 1988, s,91-99. 32 33 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1794 hazırlanmıĢ Kırımçak Sözcükleri Sözlüğü (82 sayfa), Rus-Kırımçak Sözlüğü, 1960, (S. D. Yusupova, 15 sayfa). XIX. yüzyılın ikinci yarısında Kırımçak dilinde Eski İbrani Dilinin Grameri ve L harfine kadar Yahudi Kırımçak Sözlüğü” de vardır40. XX. yüzyılın baĢlarında kendi dillerini unutmayan ve folklorunu bilen insanlar vardı. Karasubazarda yaĢayan Çopr Spamay41 ve Z. Zengina42, Moskova‟da yaĢayan T. Bohor (S. Y. Surujin)43 bunlar arasındadır. 1989 Eylül‟ünden 1992 yılı sonuna kadar Simferopol (Akmescid)‟de Kırımçaklar derneğinde “Pkata ahtıhın midraĢı” okulu açılmıĢ, Kırımçak dilinin kılavuz kitabı yayımlanmıĢtı44. Kırımçaklar derneği baĢkanı B. M. Açkinazi (19271992) tarafından hazırlanmıĢ Kırımçak Ata Sözleri ve Deyimler ve Rusça Kırımçakça, Kırımçakça Rusça Sözlüğü 2004 yılında yayımlanmıĢtır. 2004 yılına ait Kırımçakça yayın yine David Rebi‟ye aittir45. Türkiye‟de 2005 yılında Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı‟nda Nesrin Güllüdağ tarafından Ahat Üstüner danıĢmanlığında doktora tezi yapılmıĢtır46. Erdoğan Altınkaynak son yıllarda Kırımçaklar‟ın Kültürü, Tarihi ve Folkloru ile ilgili önemli yayınlar yapmıĢtır47. Kırımçaklarda Din AraĢtırmacıların çoğu Kırımçakların Yahudilik dininden olduğu konusunda aynı görüĢtedirler. Bu konuda Altınkaynak Ģunları söyler. “Günümüz Kırımçaklarının dini Yahudiliktir. Kendi dillerinde yaptıkları dualar, çeĢitli dini kitaplar veya mütercimler tarafından çevrilen kitaplar Tevrattan alıntıdır. Kırımçakların dua kitapları el 40 Lebedev, V., V. Materiali po Krımçakskkomu Yazıku i Folkloru v Sobranii.239-241. 41 ġapĢal, Referat, 4-5. 42 Filonenko, Krımçakskiye Etüdi, s.16. 43 Lebedev, Materiali po Krımçakskkomu Yazıku, 240. 44 David Rebi, Krımçakskiy Yazık, Kırımçah Tili, Simferopol, 1993. 52 s. 45 David Rebi, Kırımçakskuy Yazık, Krımçaksko- Ruskuy Slovar, Simferopol, 2004, 224 s. 46 Nesrin Güllüdağ, Kırımçak Türkçesi Grameri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Elazığ, 2005. 47 Erdoğan Altınkaynak, Kırımçaklar (Kültür-Tarih,-Folklor), Türkistan ve Azerbaycan AraĢtırma Merkezi, Sota Yayınları, Hollanda, 2006; Erdoğan Altınkaynak, Kırımçakların MenĢei ve Bu Konudaki ÇalıĢmaların Değerlendirilmesi, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/7 Spring 2009, s. 11-28. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1795 yazması olarak Kiev‟de basılmıĢtır. Kırımçaklar her gün Hz. Davut‟un Zebur‟undan okurlar. (Altınkaynak: 2006, 2-3). Kırımçakların ibadetlerinde ve dua pratiklerinde Tengricilik dinine ait izler bulmak mümkündür. Bu onların kökenleriyle ilgili olmalıdır. Entelektüel bir Kırımçak Türkü olan Devid Rebi Ġliç Kırımçakların dininin tamamen yakıĢtırmalardan hareketle ifade edildiğini söyler. Bu bilgiyi Kırım Devlet Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi‟nde Görev yaptığım 2004 Ekim‟i ile 2005 Eylül‟ü arasında görüĢtüğüm Devid Rebi Bey‟den dinlemiĢtim. Altınkaynak da kitabında aynı ifadeyi Devid Rebi‟den iĢittiğini ifade eder. (bkz. Altınkaynak: 2006, 23). Devid Rebi bu ifadeyi Ģu Ģekilde anlatır: “1860‟lı yıllara kadar Kırımçaklar kaal adını verdikleri ibadethanelerde toplanıp birlikte ibadet ederlerdi. Bu ibadetlerde söylenen dualar yazılı değildi. Kırım Hanlığı Rusya tarafından iĢgal edildikten sonra sonra bütün etnik halkların bir dininin ve ibadethanesinin olması ve orada ibadet etmesi gerekliydi. Çar‟ın din adamları Kırımçakları Yahudi statüsünde sayarak onların da Yahudilerle birlikte Sinogoga gitmelerini ister. Kırımçaklar buna Ģiddetle karĢı çıkarlar, içlerinden birisini Ġstanbul‟a gönderirler ve bir Haham getirtirler. Haham çok iyi Türkçe bilen Ortodoks Yahudi Medini Haymshhaya‟dır. Haymshhaya Kırımçakların bu güne kadar bildiği ve ibadetlerinde söylediği bütün Türkçe duaları yasaklar ve Türkçe duaların yerine Arami dualar öğretir. Okur yazarlık Kırımçaklar‟da az olduğu için ve yalnız erkekler okuma yazma bildikleri için bu duaları kadınlar öğrenemiyordu. 1960‟lı yıllarda Karasubazar‟da yaĢayan Kırımçak aydınlardan Piyer Lakup‟a göre Kırımçaklar sabah ve akĢam olmak üzer Kallarda Kırım Tatar musiki makamalrında dua etmekteydiler. Karasubazar‟da üç Kırımçak ibadethanesi vardı. Bu ibadethaneler kilimle döĢeli idi. YaĢlılar arkalarda oturur gençler ön taraflarda otururlardı. Ġbadethaneden içeri baĢı açık ve ayakkabı ile girilmezdi. Ravin, Kırımçaklar arasında hem dini lider hem de yönetici hem de doktordur. Bu durum ġamanlıkla örtüĢmektedir. Ravinlere her zaman saygı gösterilir ve unvanlarına Rabbi adını eklerler. Kırımçaklar kendilerinden yaĢlı veya akran olanlara bu Ģekilde hitap etmezler. Yahudiler ise kendilerinden büyüklere ve dinen yakın olmayanlara (Rabbi) Ģeklinde hitap ederler. Kırımçaklar yalnız kendi ravinlerine saygı gösterirler. Kırımçakların ravinlerinin maddi sıkıntısı yoktur. O, Yahudilikteki gibi üç yıllığına değil ömür boyu ravin olur. Kırımçak ravinleri mutlaka evli olmalıdır. Geçimini dini törenle sağlar, bunun dıĢında hiçbir geliri yoktur. Kırımçaklar, Yahudiler gibi ibadetlerini Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1796 yüksek sesle yapmazlar. Kırımçak duaları Tatar ilahilerine benzer. Kırımçakların sinagoglarında ön kısımda oturaklar vardır. Bu oturaklara yalnız aĢkenaziler oturur. Gürcüler halılar üzerine bağdaĢ kurarak oturabilirler. Kırımçaklarda ihtiyarlar ve saygın insanlar giriĢ kısmında kapıya yakın oturur, diğerleri ise iyi yerlerde otururlar. Dua (Ar. i. ç. ed’iye) Çağırmak, yalvarmak anlamında olup ıstılâhî manâsı kulun Allah‟ın ululuğu karĢısında kendi zayıflığını ifade ile Allah‟ın büyüklüğünü dile getirip O‟na hamd ve senâ etmesi; bir hayır ve nîmet‟in celbi veya bir Ģer veya belânın def‟î için Allah‟a yalvarıp O‟nun inayâtini dilemesidir. (Ansiklopedik Ġslâm Lügatı; I; 187a) Dua, sözcüğü Çanga‟da Ģu Ģekilde tanımlanır. 1. Çağırmak; 2. Sızlanarak zikretmek, temenni etmek (Ah, yetiĢ ölüm, nerdesin?!) demek; 3. Dua etmek; 4. Ġbadet etmek; 5. Yardım etmek, meded istemek; 6. Ġstemek; 7. TeĢvik etmek; 8. Nisbet etmek; 9. Ġsimlendirmek; 10. Beddua etmek. (Çanga; 1999; 185 a) Ġnsanoğlunun bütün baĢarılarına rağmen her zaman kusurları, aczleri, korkuları, arzu ve ümitleri olmuĢtur ve olacaktır. Ġnsanlar, yenemeyecekleri korku ve endiĢelerden kurtulmak, gücünü aĢan arzu ve ümitlere ulaĢmak için bir Yaradan‟a inanmak ve dayanmak ihtiyacındadırlar. ĠĢte bu ihtiyaçtan dolayı da dua etmenin gerekliliğini düĢünmüĢlerdir. Kırımçakca Bir Dua48 Творец наш, Создатель, Бог отцов наших! Прости нам прегрешения наши, дай нам силы творить добро, сохранить наши обычаи, язык, доставшиеся нам от древних времѐн. Аминь! Bizi, atalarımızı ve her Ģeyi yaratan Tanrım! Günahlarımızı bağıĢla, iyilik yapmak için bize güç ver! Atalarımızdan (eski zamanlardan) kalan adetlerimizi, dilimizi koru! Amin 48 2004-20005 Eğitim Öğretim yılında TĠKA tarafından Ukrayna/Kırım Özerk Cumhuriyeti‟nin Akmescid (Simferopol) Ģehrinde bulunan Kırım Devlet Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi Kırım Tatar ve Türk Dili Kafedrasında Misafir Öğretim Üyesi olarak görevlendirildim. Akmescid Ģehrinde adı geçen Üniversite‟de görev yaparken Kırım Tatarları dıĢında Akmescitte yaĢayan Türk soylu halklar bende farklı heyecanlar uyandırmıĢtı. Derslerden fırsat bulduğum zamanlarda gerek Karay gerek Kırımçak gerek Urum Türkleri ile ilgili belge ve bilgi toplmaya baĢladım. GörüĢmelerim sırasında David Rebi‟den bu Kırımçak duasını aldım. Aynı dua latin harfleriyle Altınkaynak‟ta da yer almaktadır. (bkz. Altınkaynak, Erdoğan, Kırımçaklar (Kültür- Tarih,-Folklor), Türkistan ve Azerbaycan AraĢtırma Merkezi, Sota Yayınları, Hollanda, 2006. s. 92. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1797 Йараданым Алла, Аталарымызнынъ Танърысы! Гÿнахларымызны бахышла, зехус этмее такъат вер бызге. Эвель вахытлардан кельген адэтлерымыз, тыльымыз мылетлерымызге сахлансын. Амен! Yardanım Alla! Atalarımıznın Tanrısı! Günahlarımıznı bahıĢla, zehus etmee takat ver bizge. Evel vahıtlardan kelgen adetlerımız, tılımız miletlerimizge sahlansın. Amin! Творец наш! В эти чѐрные трудные дни пусть каждая родная душа, друг и товарищ, найдѐт в нашем крымчакском доме веру и надежду. Помоги нам обрести светлую дорогу и увидеть счастливые дни. Да будет судьба к нам благосклонна, и наши дети и внуки увидят лучшие времена. Аминь! Yaratan Tanrım! Bu kara ve zor günlerimizde Kırımçak‟taki evimize gelen her dost, arkadaĢ ve yakın ruhlu kiĢiler iman ve inanç bulsunlar! Sıkıntılı günler gösterme. Güzel günler görmemizi sağla ve aydınlık bir geleceğe kavuĢturmayı nasip et. Çocuklarımıza torunlarımıza bahtlı ömürler ve güzel günler yaĢat. Amin! Йараданым Алла! Бу кърымчах эвымыздэ эр догъмыш адам, дост – аркъадаш инан – ишанч тапсын бу къара, къыйын кÿнлерны чекмее. Йардым эт бызге йарых йол, частлы-бахтлы кÿнлер кöрмее. Къысмет олса, балаларымыз, ахтыхларымыз частлы йашарлар, даа гÿзель кÿнлер корсынлер. Амен! Yaradanım Alla! Bu Kırımçah evimizde er doğmıĢ adam, dost arkadaĢ ınan-ıĢanç tapsın bu kara, kıyın künlerni çekmee. Yardım et bizge yarıh yol, çastlı-bahtlı künler körmee. Kısmet olsa, balalarımız, ahtıhlarımız çastlı yaĢarlar daa güzel künler körsinler. Amin! Вразуми нас всегда помнить об ушедших от нас в лучший мир, вспоминать в молитвах своих покойных отцовматерей, дедушек и бабушек, братьев и сестѐр – всех своих родных и близких. Пусть души их молятся за нас. Аминь! Ölülerimizi her zaman hatırlamamız için akıl ver bize! Ebediyete göçmüĢ büyüklerimize, eĢlerimize (kocalarımıza) analarımıza, kardeĢ ve kız kardeĢlerimize bütün akrabalarımıza ölenlerimize duacı olmamız için bize akıl ver! Onların ebediyete göçmüĢ ruhları bizlere duacı olsunlar! Amin! Йахшы фыкырлер вер бызге Öльгенлерны анъмаа, къадыш этмее раметльы ата-аналарымызгъа, пкъатапкъаналарымызгъа, акъайларымызгъа, къардаш ве Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1798 къызкъардашларымызгъа – эпсы тувгъанларымызгъа. Чъанлары дувачъы олсын. YahĢı fikirler ver bizge ölgenlerni anmaa, kadıĢ etme rametli, ata-analarımızga, pkata-pkanalarımızga, akaylarımızga, kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga- epsi tuvganlarımızga, canları duvacı olsın. Мѐртвым – покой, живым – милосердие. Аминь! Амен! Амен! Ölülerimize rahmet, yaĢayanlarımıza merhamet (et) Amin! Öльгенлерге – рамет, сагъ къалгъанларгъа – мерамет. Ölenlerge- ramet, sağ kalganlarga- meramet, Amin! Amin! Чокъ йашлар версын Алла чъумле кърымчахларгъа. Çok yaĢlar versin Alla cümle Kırımçahlarga. Amin! Rusça ve Kırımçakça verilen iki dilli dua metninin çeviri yazısı yapılıp, dua Türkiye Türkçesine aktarılmıĢtır. Kırımçakça duanın dizini yapılıp; Kırımçakça duadan hareketle Kırımçak dili hakkında bilgi verilecektir. Duada geçen sözcüklerden hareketle Kırımçakça‟nın ses, Ģekil ve köken bilgisi açıklanmaya çalıĢılacaktır. DİZİN adam (A): insan er doğmıĢ adam dost arkadaĢ ahtıh: torun a.+larımız balalarımız akay: koca, eĢ. a.+larımızga rahmetli ata analarımızga pkatapkata pkanalarımızga akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga alla (A.): Tanrı a. yaradanım amen (A): tasdik, kabul. ana: anne. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1799 a.+larımızga rahmetli ata analarımızga pkata pkanalarımızga akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga an-: yad etmek. a.-maa ölgenlerni arkadaş: arkadaĢ, dost. er doğmıĢ adam dost a. ata: baba, ced. a.+larımıznın tanrısı bahışla-: affetmek, ihsan etmek, lutfetmek. b.- günahlarımıznı bahtlı: talihli, kutlu. b. çastlı künler körme bala: çocuk, yavru. b.+larımız ahtıhlarımız biz: Ģahıs zamiri. b.+ge takat ver b.+ge yardım et b.+ge yahĢı fikirler ver bizge bu: bu. b. kara kıyın künlerni çekmee b. kırımçah evimizde can (F): can, ruh. c.+ları duvacı olsın cümle (A): bütün. c. kırımçahlarga çastlı: talihli, Ģanslı. ç. bahtlı künler körmee ç. yaĢarlar çekmee-: çekmek, duçar olmak. ç.- bu kara kıyın künlerni Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1800 çok: fazla, uzun (metinde uzun anlamındadır). ç. yaĢlar versin daa: daha, çok, fazla. d. güzel künler körsinler doğ-: doğmak. d.-mıĢ er adam dost arkadaĢ dost (F): arkadaĢ. er (F): her, bütün" doğmıĢ e. adam dost arkadaĢ duvacı (Ar.+T. Du‟a+cı): Allaha yalvaran canları d. olsın epsi (<F. hep+T. si): tamamı, bütünü. e. tuvganlarımızga et-: yapmak, etmek, eylemek. e yardım et.bizge e.-me kadıĢ e.-mee zehus ev: ev e.+imizde bu kırımçah evel (<Ar. evvel): ilk, önce. e. vahıtlardan kelgen adetlerımız tılımız fikir (A): düĢünce. f.+ler yahĢı f.+lerver bizge günah (F): suç. g.+larımıznı bahıĢla güzel: hoĢ, iyi. daa g. künler körsinler ınan: iman. ıĢanç ı. tapsın ışanç: inanç. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1801 ı. ınan tapsın kadış: ölenleri hatırlama. k. etme kal-: kalmak. k.-ganlarga sağ kalganlarga meramet rahmet etmek” (A) “Ģefaat etmek kara: kara, metinde acı, kötü. bu k. kıyın künlerni çekmee kardaş: kardeĢ. rahmetli ata analarımızga pkata pkanalarımızga akaylarımızga k. ve kızkardaĢlarımızga kırımçah: Kırımçak. bu k. evimizde k.+larga cümle kırımçahlarga kısmet (A): hisse, nasip, pay” k. olsa kıyın: güç, zor. bu kara k. künlerni çekmee kızkardaş: bacı, kız kardeĢ. k.+larımızga rahmetli ata analarımızga pkata pkanalarımızga akaylarımızga kardaĢ ve k.larımızga körmee-: görmek. çastlı-bahtlı künler körmee. kör-: görmek. k.-sinler daa güzel künler kün: gün. k.+ler daa güzel künler körsinler k.+lerni bu kara kıyın künlerni çekmee k.ler k.ler çastlı bahtlı k.+ler meramet (A): bağıĢlamak. sağ kalganlarga m. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1802 milet (A): topluluk. m.lerimizge sahlansın ol-: olmak. o.-sa kısmet o.-sın canları duvacı öl-: ölmek. ö.-genlerni anmaa ö.-enlerge ramet pkana (Rus.): ana tarafından ebevynler. p.+larımızga rahmetli ata analarımızga pkata p.+larımızga akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga pkata (Rus.): baba tarafından ebevynler. p. rahmetli ata analarımızga p. pkanalarımızga akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga ramet (A): rahmet. r. ölenlerge r.+li rahmetli ata analarımızga pkata akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga pkanalarımızga sağ: sağ, ölü olmayan. s. kalganlarga meramet sahlan-: korunmak. s.-sın miletlerimizge takat (A): güç, kuvvet. t. ver bizge tanrı: Allah. t.+sı atalarımıznın tanrısı tap-: bulmak. t.-sın ınan ıĢanç tıl: dil, lisan. t.+ımız evel vahıtlardan kelgen adetlerımız tuvgan: doğan, doğmuĢ. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1803 t.+larımızga epsi vahıt (A. vakt): vakit, zaman. v.+lardan evel vahıtlardan kelgen adetlerımız tılımız ver-: vermek. v.- takat ver bizge v.- yahĢı fikirler ver bizge v.-sin çok yaĢlar yahşı: güzel, iyi. y. fikirler ver bizge yaradan: yaradan. y.+ım alla y.+ım alla yardım: yardım. y. et bizge yarıh: ıĢık, aydınlık. y. yol yaş: çağ, ömür. y.+lar çok yaĢlar yaşa-: yaĢamak. y.-rlar çastlı yol: yol. y. yarıh zehus (Yun. Zeus): Tanrı. Tanrıların kralı, en büyük tanrı, Olimpos'un ve Tanrılar da dahil olmak üzere her Ģeyin yöneticisi. z. etmee Notlar 1. ahtıh: torun. akıt- (ED:81 a) ahtıhlarımız balalarımız Sözcüğün kökeni ah-ı-t-ı+h Ģeklinde olmalıdır. ahtıh sözcüğü metonimik kullanılmıĢtır. ak- hareket etmektir. Bulunduğu Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1804 yerden taĢmaktır, çoğalmaktır. Torun soyun devamıdır. Neslin türemesi ve çoğalması demektir. Kelime içi ve sonunda k>h değiĢimi Oğuz grubu lehçelerinden Azerbaycan Türkçesi‟nin karekteristik özelliğidir. Ön seste ise Hakas, Tuva, Yakut ve ÇuvaĢ lehçelerinde görülür49. Kırımçakçada bu sesin görülmesi yalı boyu Kırım Tatar ağızlarının özelliği olmalıdır. Ünsüz değiĢmeleri‟nden sızıcılaĢma örneğidir. ahtıhlarımız balalarımız sahlansın miletlerimizge vahıtlardan evel vahıtlardan kelgen adetlerımız tılımız yahşı fikirler ver bizge yarıh yol 2. akay: koca, eĢ. aka<aga ünlüler arasında bulunan /q/ sesinin tonlulaĢarak /ğ/ ye dönüĢmesi Kıpçak Türkçesinin önemli ses özelliklerinden biridir50. akay<aka ey sözünden akay Ģeklinde kısaltma olmalıdır. rahmetli ata analarımızga pkatapkata akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga pkanalarımızga 3. h> Türkçede h sesi ile sözcük baĢlamadığı için söz baĢı, içi, sonu /h/ düĢer. Bu durum Kıpçak Türkçesi eserlerinde dahi görülmektedir51. Karamanlıoğlu‟nun da belirttiği gibi son seste ünsüz düĢmesi Kıpçak grubundaki eserlerde görülür. alla yaradanım er doğmıĢ adam d. arkadaĢ epsi tuvganlarımızga bu kırımçah evimizde kırımçahlarga cümle kırımçahlarga Gürer Gülsevin, “Türkiye Türkçesi Ağızlarında ≠h Sesi Üzerine” TDAY-B 2001/I-II, TDK, Yay., Ankara, 2003, s.130. 50 Süer Eker, Kıpçak Grubu Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankra, 1998, s. 169. 51 Ali Fehmi Karamanlıoğlu, Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK, Yayınları, Ankara, 1994, s. 21. 49 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1805 sağ kalganlarga meramet ramet ölenlerge rametli rahmetli ata analarımızga pkata pkanalarımızga akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga 4. -ğ->-h- değişmesi söz içi -ğ-, -h- ye dönüĢmüĢtür. Sibirya Tatar Türkçesinde alıntı sözcüklerde sürekli ünsüzler arasında görülen ses değiĢmeleri52 metinde Türkçe sözcükte görülmüĢtür. Bu durum dil kullanıcılarından çok dilin kullanım sıklığı ve yayılma alanı ile ilgilidir. Dar çevrede kapalı toplumda kullanılan Kırımçakcanın milli ve akademik bir dilinin olmaması Ģeklinde açıklanabilir. bahışla günahlarımıznı 5. çastlı: talihli. çastlı bahtlı künler körmee çastlı yaĢarlar çastlı<Ģanslı süreklileĢme ses olayı‟nın sızıcılaĢma konusunda değerlendirilmelidir. ç->Ģ- ses değiĢmesi Kuzey Batı Türk Lehçelerinden Kazak, Karakalpak ve Nogay Türkçesinin karakteristik özelliğidir53. Ģanslı sözcüğü sızıcılaĢma ile ön ses Ģ-<ç- „ye dönüĢmüĢ iç sesteki –n- sesi akıcı, tonlu, diĢ-diĢ eti ünsüzü; -s- tonsuz, sızıcı diĢdiĢ eti ünsüzünün etkisiyle düĢmüĢtür. çast<Ģans olmuĢtur. Çastlı sözcüğü bahtlı sözcüğü ile ikileme olarak kullanılmıĢtır. 6. duvacı: (Ar.+T. Du‟â+cı): “Allaha yalvaran, dua eden”. duvacı sözcüğünde dar yuvarlak /u/ ünlüsünün etkisiyle iç seste –v- ünsüzü türemiĢtir. Mehmet Kara, özellikle ÇuvaĢçada yuvarlak ünlülerin yanında türeyen –v- ünsüzüne dikkat çeker.54 Kıpçak Lehçe grubunda görülen /u/ sesi genel Türkçedeki /o/ sesinin karĢılığıdır ve genellikle ilk hecede görülür. canları duvacı olsın 7. ışanç: inanç. ıĢanç ismi Clauson‟da iĢen- (ED:264a) Ģeklinde geçmektedir. Clauson bu sözcüğün aynı anlama gelen ınanErcan Alkaya, Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara, 2008, s. 180. Ercan Alkaya, Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara, 2008, s. 166. 54 Mehmet Kara, “ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde “v” Eksenli Ses Olayları”, IV, Uluslararası Türk Dili Kurultayı (24-29 Eylül 2004) Bildirileri, TDK, Yay., Ankara, 2007, s. 907-908. 52 53 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1806 sözcüğünün etkisiyle ünlülerin kalınlaĢmıĢ olabileceğini belirtir. Kuzey Batı Türk lehçelerinde ıĢan-fiili yaĢamaktadır. Bu fiil Kırımçak dua metninde ınan ıĢanç Ģeklinde ikileme olarak geçmektedir. KalınlaĢma olayı eskicil sözcüklerde görülmektedir. ışanç ınan tapsın tılımız evel vahıtlardan kelgen adetlerımız 8. kadış: “ölenleri hatırlama, yâd etme duası”. kadış sözcüğü David Rebi‟nin hazırlamıĢ olduğu sözlükte Ģöyle geçer: (kadıĢ: pominalnaya molitva.) Anlamı “(ölenleri) hatırlama, yad etme duası” Ģeklinde açıklanmaktadır.. (Rebi:2004, 124). kadış sözcüğüne “ölenleri hatırlama, yâd etme” anlamıyla tarihî ve modern Türk dilinde ilk kez geçmektedir. (bkz. Rebi:2004, 124). 9. tuvgan Ġlk hecede /o/ ünlüsünün daralarak /u/ ya dönüĢmesi Tatar, BaĢkurt ve Sibirya Tatar Türkçesi ağızlarının karekteristik özelliğidir. Sibirya Tatar Türkçesi‟nde ilk hecede bulunan bütün /o/ ların /u/ ya dönüĢümü mümkündür55. Metnimizde tek örnekte ilk hecede /o/ ünlüsünün daralarak /u/ ya dönüĢümü görülmektedir. Ġki ünlü arasında kalan /-ğ-/ ünsüzü sızıcılaĢarak diĢ-dudak ünsüzü /-v-/ ye dönüĢür56. Sözcük tog- köküne sıfat-fiil eki -gan eki gelerek oluĢmuĢtur. toggan>togan/doğan Doğu ve Batı Türkçelerindeki Ģeklidir. Kıpçakça Ģekillerde ise fiilin kökündeki son ses g‟nin v‟ye dönüĢmesi sonucunda toggan>tovgan>tuvgan Ģekli ortaya çıkmıĢtır. tuvganlarımızga epsi Sonuç 1. Kırımçaklar, Kırım yarımadasında Türk halklarının çoğunlukta olduğu Simferopol (Akmescid), Akyar (Sivastopol), Kerç, Kefe (Feodosya)‟da yaĢarlar. 2. Kırımçaklar asgari bin yıldır Kıpçak soylu halklarla birlikte Kırım yarımadasında yaĢayan Tatar, Nogay, BaĢkurt, Karakalpak, Karay, Urum etnik Türk halklarından birisidir. 3. Kırımçak dili Kırımçaklarında ifade ettiği gibi Çağatay dilinin bakiyesi olmalıdır. 4. Kırımçak dilini Kıpçak dil grubu içinde değerlendirmek doğru olsa gerektir. 55 56 Ercan Alkaya, Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara, 2008, s. 129-130. Ercan Alkaya, age., s. 168. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1807 5. Sovyet coğrafyasında yaĢayan bütün Türk soylu halklarda olduğu gibi Kırımçak dili de Rusça‟dan fazlasıyla etkilenmiĢtir. 6. Uzun yıllardır Kırım Tatarları ile birlikte yaĢadıkları için dillerinde Kırım Tatarcasının dillik özellikleri yer almaktadır. 7. ıĢanç, kadıĢ gibi az tanıklı, seyrek tarihî Türkçe sözcüklerin uzun yıllardır Kırımçakların sözlü muhayyilesinde yaĢadığını ve Kırımçakça konuĢurlar tarafından kuĢaktan kuĢağa akatarıldığını bize göstermektedir. 8. ahtıh sözcüğünde alduğu gibi ak-t-ı+h gibi Türkçe sözcük yapımına uygun sözcüklerin türetilmesi Kırımçak Türklerinin Türkçe düĢündüğünün en açık ispatı olmalıdır. 9. Kırımçaklardan kalan bu kısa dua metninde bir çok dillik özelliğin tarihî ve modern Türk lehçeleri ile dillik olarak örtüĢmesi Kırımçakların Türk soylu halk olduklarının ispatı olsa gerektir. KAYNAKÇA AÇKĠNAZĠ B. M; İmene Kırımçakov, Problemi Ġstorii Krıma, Tezisı Dokladov Nauçnoy Konferantsıy, Simferopol 1991.Vıp. I. AÇKĠNAZĠ Ġ. V; K Voprosu Ob Etnogeneze Krımçakov v Sovetskoy İstoriografii, Materiali Po Arheologii, İstorii i Etnogrfii Tavrii, Simferopol, 1990. Vıp. I. ALKAYA Ercan, Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara, 2008. ALTINKAYNAK Erdoğan, “Kırımçakların MenĢei ve Bu Konudaki ÇalıĢmaların Değerlendirilmesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/7 Spring 2009. s.11-28. ALTINKAYNAK Erdoğan, Kırımçaklar (Kültür- Tarih,-Folklor), Türkistan ve Azerbaycan AraĢtırma Merkezi, Sota Yayınları, Hollanda, 2006. ANSİKLOPEDİK İSLÂM LÜGATI, DanıĢman Tercüman yayınları, Ġstanbul, 1982. Salih Tuğ, CLAUSON Sir Gerard, An Etymological Dictionary of PreThirteenth Century Turkish, Oxford 1972. ÇANGA Mahmut, Kur’an-ı Kerim Lugatı, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul, 1999. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Abdullah KÖK 1808 ÇERNĠN V. Yu. O., Poyvlenni Etnonima “Krımçak” i Ponyatiya “Krımçakskiy Yazık, Geografiya i Kultura Etnografiçeskih Grupp Tatar v SSSR. Moskova, 1983. EKER Süer, Kıpçak Grubu Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 1998. FĠLONENKO V., Ġ., Krımçakskie Etudı, Rocznik Orientalistyczny. T. XXXXV. Z. 1. 1972. GÜLSEVĠN Gürer, “Türkiye Türkçesi Ağızlarında ≠h Sesi Üzerine” TDAY-B 2001/I-II, TDK, Yay., Ankara, 2003. s. 129-146. KARA Mehmet, “ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde “v” Eksenli Ses Olayları”, IV, Uluslararası Türk Dili Kurultayı (24-29 Eylül 2004) Bildirileri, TDK, Yay., Ankara, 2007. 15031524. KARAMANLIOĞLU Ali Fehmi, Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK, Yayınları, Ankara, 1994 KAYA I. S., Qrımçak Balaları içün Ana Tilinde Alfebet ve Oquv Kitabı., Krım, 1928. LEBEDEV V., V.; Materiali po Krımçakskkomu Yazıku i Folkloru v Sobranii. E. Ġ. Medevedev L., Ya.; Kollektsii Karaimskih i Krımçakskih Rukopisey v Lo İnstituta Vostokovedeniya, AN SSSR, Sovetskaya Turkologiya, 1988. MOSKOWĠTCH W., V. Tukan., Ouelque traits caracteristiques du parler des Jüifs Krimtchaks de Crimee, Massorot., 1986. PEYSAHA, Voprosı Sovetskoy Turkologii, Tezisı Dokladov i Soobşeny, AĢhabad, 1985. POLĠNSKAYA M. C., V. Yu. Çernin, Terminologiya Rodstva u Krımçakov, Sovetskaya Turkologiya, 1988. POLĠNSKY M., Crimean Tatar and Krymchak: classification and descrription, The Non-Slavic languages of the USSR. Linguistic Studies. Second Series. Chicago, 1992. POLĠNSKY M., The Krimchaks: History and Texts, Ural-Altaische Jahrbücher, 1991. REBĠ D., B. M. Açkinazi- Ġ. V. Açkinazi, Kırımçakskiy, Yazıki Mira Türkskiye Yazıki, Moskova 1997. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009 Türk Dini Tarihine Katkı... 1809 REBĠ D., B. M. Açkinazi, Ġ. V. Açkinazi, Turki Tilderi, Qırımşaq Tılı, Qazırgı Zaman Tılderi, Astana, 2002. REBĠ David, Kırımçakskuy Yazık, Krımçaksko- Russkiy Slovar, Simferopol, 2004. REBĠ David, Krımçakskiy Yazık, Kırımçah Tili, Simferopol, 1993. ġAPġAL S., M.; Skazka Na Yazıke Krımskih Evreev (Krımçakov), Napisannaya v Karasubazare, Letom 1911 G. , Zapiski Vostoçnogo Arhelogiçeskogo Obşestva, Protokolı., 23. IV-V. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009