Κ. Τζαναβάρη, Αρχαία Λητή. Η πόλη και τα νεκροταφεία της, Αncient Lete. The City and its Cemeteries, in Μ. Τσιάπαλη (επιμ.), Η αρχαία Λητή και η περιοχή της,  Πρακτικά Ημερίδας, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 16 Δεκεμβρίου 2016, Θεσσαλονίκη 2019, 19-38. pdf.

KATERINA  TSAKALOU-TZANAVARI

Download Free PDF

Κ. Τζαναβάρη, Αρχαία Λητή. Η πόλη και τα νεκροταφεία της, Αncient Lete. The City and its Cemeteries, in Μ. Τσιάπαλη (επιμ.), Η αρχαία Λητή και η περιοχή της, Πρακτικά Ημερίδας, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 16 Δεκεμβρίου 2016, Θεσσαλονίκη 2019, 19-38. pdf.

KATERINA TSAKALOU-TZANAVARI

2019, Η αρχαία Λητή και η περιοχή της,

K. Tzanavari, Ancient Lete. The city and its cemeteries. Rescue excavations and epigraphic evidence that refer to ancient Lete have shown that the city was located on the hills and the plain that spread after the Derveni pass, on the western edge of the Langadas basin. The first archaeological research took place during the Ottoman era and carried on after the liberation of Macedonia and during World War I, as part of the archaeological campaign of the Armée d’Orient. The structural remains, the pottery collected from both excavations and field surveys, as well as the burial data revealed recently in the area, testify that the city was founded around the middle of the 6th c. BC. Depositional fills argue for the continuation of habitation in the 5th c. BC. Few structural remnants survive from the 4th century; the burial evidence however are more representative of the era, with characteristic grave goods, such as clay vessels and terracotta figurines from Attic workshops, as well as their local imitations. It has been attested through inscriptions that the city had an urban organization, while its impressive development at the time is associated with king Cassander, who paid attention to his motherland after 316 BC. A small part of the city wall, at its northern edge, was revealed, dating to that era, and the sanctuary of Demeter flourished at the same time, enriched by cult and votive marble statuettes. The organized cemeteries of the city were located around its periphery. The unlooted graves found at Derveni also belong to the cemeteries of Lete, dating to the late 4th and early 3rd c. BC, with a variety of unique grave goods and metal vessels, whose representations reflect the beliefs in the afterlife. The most important find was the Derveni Papyrus, whose theological-cosmogonic text proved the initiation of the deceased and functioned as a passport for him, to secure eternal bliss for him in the underworld. The flourishing economic environment that developed after Alexander’s Asian Campaign favored the creation of workshops. These workshops dealt with sculpture, metallurgy, goldsmithing, pottery and coroplastic production, sometimes imitating Attic prototypes. Particularly regarding the sculpture workshops, it is evident that their distinctive artistic character has been influenced by Athenian artists. This prosperity continued in the reign of Antigonos Gonatas (272-239 BC), an era of stability and affluence, and partly as further in time as the dissolution of the Macedonian kingdom by the Romans in 148 BC. Via Egnatia, which crossed Lete as it connected the Adriatic with the Black Sea, contributed to its economic development and created favorable conditions for the installation of Roman settlers. However, the Roman civil wars that were fought in Macedonia between the armies of Caesar and Pompey (49-48 BC) and later among the legions of the Triumvirate of Antony, Octavian and Lepidus against the armies of Brutus (42 BC) left their marks on the city, as the abandonment and destruction of houses and villas indicate. A group of lavish villas was founded in the city’s region in the late Hellenistic and Roman times, which span as far as the late 4th c. AD. They probably belonged to the Roman elite, which owned vast properties, as is also attested in the region of Langadas via inscriptions. Finally, the fact that one of the gates on the western city walls of Thessaloniki that led to Mygdonia was named Letaia, attests the city’s importance even during the Byzantine era.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η αρχαία Λητή και η περιοχή της ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2019 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η αρχαία Λητή και η περιοχή της ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ 16 Δεκεμβρίου 2016 Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Αίθουσα «Μανόλης Ανδρόνικος» Μνήμη Ευαγγελίας Στεφανή Διευθύντριας Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2019 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η αρχαία Λητή και η περιοχή της Γενικός συντονισμός: Μαρία Τσιάπαλη Επιμέλεια έκδοσης: † Ευαγγελία Στεφανή, Περικλής Φωτιάδης, Νικόλαος Τριβυζαδάκης, Νικολέτα Μηνάογλου Εικόνα εξωφύλλου: Όψη του Μακεδονικού Τάφου Μακρίδη Μπέη μετά τις εργασίες στερέωσης. Ο παρών τόμος πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται από τις διατάξεις της Ελληνικής Νομοθεσίας (Ν. 2121/1993), όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα, και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη, η καθ’ οιονδήποτε τρόπο (φωτομηχανικό, ηλεκτρονικό κ.λπ.) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή και αναμετάδοση στο κοινό, σε οιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του τόμου. ISBN 978-960-386-446-2 © 2019 ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Μαρίας Κάλλας 21Α, 54646 Θεσσαλονίκη • Τ: 2310 801402 • E: efapeth@culture.gr Παραγωγή Περιεχόμενα Χαιρετισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Μαρία Τσιάπαλη Δρ Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης Χαιρετισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Αγγελική Κουκουβού Δρ Αρχαιολόγος, Αναπληρώτρια Προϊσταμένη Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Προϊστορικές κοινότητες στην περιοχή της Λητής Μαρία Παππά ............................................ 9 Prehistoric Communities of Liti Region . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Maria Pappa Αρχαία Λητή. Η πόλη και τα νεκροταφεία της Κατερίνα Τζαναβάρη ................................................ 19 Αncient Lete. The City and its Cemeteries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Katerina Tzanavari Νέα τοπογραφικά στοιχεία της αρχαίας Λητής Αναστάσιος Κεραμάρης ............................................... 39 New Topographical Evidence from Ancient Liti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Anastasios Keramaris Νέα στοιχεία για το ιερό της Δήμητρας και της Κόρης στη Λητή Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Ανναρέτα Τουλουμτζίδου ......................... 49 New Evidence about the Sanctuary of Demeter and Kore at Lete . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Polyxeni Adam-Veleni, Annareta Touloumtzidou Ο Πάπυρος του Δερβενίου: η πρώτη ελληνική εγγραφή στον διεθνή κατάλογο της UNESCO «H μνήμη του Κόσμου» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Δόμνα Τερζοπούλου The Derveni Papyrus: the First Greek Inscription on UNESCO’s "Memory of the World" International Register . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Domna Terzopoulou Ο Μακεδονικός τάφος του Μακρίδη Μπέη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Κατερίνα Τζαναβάρη The Macedonian Τomb of Macridy Βey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Katerina Tzanavari Το έργο της προστασίας, αποκατάστασης, συντήρησης και ανάδειξης του τάφου Μακρίδη Μπέη. Αρχές επέμβασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Φανή Αθανασίου, Βενετία Μάλαμα, Μαρία Μίζα, Αλέξης Παπασωτηρίου, Μαρία Σαραντίδου 4 Protection, Restoration, Conservation and Enhancement of the "Macedonian Tomb Macridy Bey". Aim of the Project . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Fani Athanasiou, Venetia Malama, Maria Miza, Alexis Papasotiriou, Maria Sarantidou Η αρχιτεκτονική του μακεδονικού τάφου «Μακρίδη Μπέη» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Μαρία Μίζα, Φανή Αθανασίου, Βενετία Μάλαμα, Αλέξης Παπασωτηρίου, Μαρία Σαραντίδου The Architecture of the Macedonian Tomb of "Makridy Bey" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Maria Miza, Fani Athanasiou, Venetia Malama, Alexis Papasotiriou, Maria Sarantidou Η δομική αποκατάσταση και η αναστήλωση του τάφου Μακρίδη Μπέη. Η μέθοδος της επέμβασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Αλέξης Παπασωτηρίου, Φανή Αθανασίου, Βενετία Μάλαμα, Μαρία Μίζα, Μαρία Σαραντίδου The Structural Reinstatement and Restoration of the Tomb of Makridy Bey. The Intervention Μethod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Alexios Papasotiriou, Fani Athanasiou, Venetia Malama, Maria Miza, Maria Sarantidou Ο έλεγχος των επεμβάσεων δομικής αποκατάστασης του τάφου Μακρίδη Μπέη με δοκιμές μεγάλης κλίμακας και η σταθεροποίηση του ανασκαφικού μετώπου του τύμβου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Νικόλαος Νάσκος, Αλέξης Παπασωτηρίου Evaluation of the Restoration Interventions using Load Testing and the Consolidation of the Makridy Bey Tumulus Excavation Front . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Nikolaos Naskos, Alexis Papasotiriou Η προστασία του τάφου Μακρίδη από τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Ο σχεδιασμός του στεγάστρου και οι εργασίες στεγανοποίησης του εδάφους . . . . . . . 129 Βενετία Μάλαμα, Φανή Αθανασίου, Μαρία Μίζα, Αλέξης Παπασωτηρίου, Μαρία Σαραντίδου Protection of the Tomb of 'Macridy Bey' from Environmental Conditions: Roof Design and Ground Waterproofing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Venetia Malama, Fani Athanasiou, Maria Miza, Alexis Papasotiriou, Maria Sarantidou Η ανάδειξη του ταφικού συνόλου Μακρίδη και η παρουσίασή του στο κοινό . . . . . . . 141 Μαρία Σαραντίδου, Φανή Αθανασίου, Βενετία Μάλαμα, Μαρία Μίζα, Αλέξης Παπασωτηρίου The Enhancement and Presentation of the Macridy Bey Burial Complex to the Public . . . . . . . . . . . . . 150 Maria Sarantidou, Fani Athanasiou, Venetia Malama, Maria Miza, Alexis Papasotiriou Χρώματα και επιχρίσματα στον κιβωτιόσχημο τάφο Ι του Δερβενίου. Αρχαιομετρική διερεύνηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Σβετλάνα Βιβντένκο, Κατερίνα Τζαναβάρη, Ιωάννης Καραπαναγιώτης, Παναγιώτης Μανούδης, Αλέξανδρος Κωνσταντάς Colors and Coatings in Derveni’s Grave I. Archaeometric Investigation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Svetlana Vivdenko, Katerina Tzanavari, Ioannis Karapanagiotis, Panagiotis Manudis, Alexandros Konstantas Σκιαγραφία της Λητής των βυζαντινών χρόνων Ευθυμία Ντάφου, Μαρία Τσιάπαλη ............................................ 167 A Sketch of Byzantine Lete . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Efthymia Ntafou, Maria Tsiapali Ἐν τῷ Κατεπανικίῳ τοῦ Κοβελτζοῦ: Παρατηρήσεις σε βυζαντινές θέσεις και μεταβυζαντινά μνημεία της δυτικής απόληξης της λεκάνης του Λαγκαδά Ευάγγελος Αθ. Παπαθανασίου ......... 195 In the catepanikion of Koveltzos: Remarks on Byzantine Sites and Post-Byzantine Monuments of the West Innards of Langada Basin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Evangelos Ath. Papathanassiou Χαιρετισμός Μ ετά την ανασυγκρότηση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας το 2014 και τη δημι ουργία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης ως φορέα προστασίας και ανάδειξης του συνόλου των αρχαιοτήτων αρμοδιότητάς της, αφενός συνεχίσαμε και ολοκληρώσαμε τα έργα των προηγούμενων δομών και αφετέ ρου σχεδιάσαμε και ξεκινήσαμε ένα νέο και ευρύ πρόγραμμα επεμβάσεων στα μνημεία της περιοχής μας. Ανάμεσα στα έργα που ολοκληρώσαμε ήταν και αυτό της αποκατάστασης και αξιο ποίησης του Μακεδονικού τάφου του Μακρίδη Μπέη στο Δερβένι, ένα ιδιαίτερα ση μαντικό έργο, το οποίο και ήταν ανάμεσα σε αυτά που προτάθηκαν για το αντίστοιχο ευρωπαϊκό βραβείο αρχαιολογικής και αρχιτεκτονικής επέμβασης σε μνημεία με βαρύ νουσα ιστορική και αρχαιολογική αξία. Ομάδα υπαλλήλων της Εφορείας με επικεφα λής την αρχιτέκτονα μηχανικό Φανή Αθανασίου ολοκλήρωσαν ένα σπουδαίο για την περιοχή της Λητής έργο, που σήμερα αποτελεί πόλο έλξης πολλών επισκεπτών και τόπο διεξαγωγής σειράς εκπαιδευτικών δράσεων της Υπηρεσίας. Επιστέγασμα αυτής της προσπάθειας υπήρξε η διεξαγωγή μίας Ημερίδας σε συνερ γασία με το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, η οποία έλαβε χώρα στην αίθουσα «Μανόλης Ανδρόνικος» τον Δεκέμβριο του 2016, όπου ερευνητές, επιστήμονες και συνεργάτες της Υπηρεσίας, προσκλήθηκαν να παρουσιάσουν, εκτός από την ιστορία, την αρχιτεκτονική και την αποκατάσταση του τάφου, και όλο το ιστορικό και αρχαιο λογικό υπόβαθρο της περιοχής της Λητής από τα προϊστορικά μέχρι και τα βυζαντινά χρόνια. Στον ανά χείρας τόμο ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να ενημερωθεί για την ιστορία της ευρύτερης περιοχής της Λητής, τις αρχαιολογικές θέσεις του τόπου, τις ανά περιόδους ανασκαφικές δραστηριότητες της Εφορείας και τα σημαντικότερα ευ ρήματα, πολλά από τα οποία εκτίθενται σήμερα στη μόνιμη έκθεση του Αρχαιολογι κού Μουσείου Θεσσαλονίκης, όπως έργα γλυπτικής και ο περίφημος πάπυρος του Δερβενίου. Μεγάλο μέρος του τόμου καταλαμβάνουν οι επιμέρους μελέτες με την παρουσίαση του Μακεδονικού τάφου του Μακρίδη Μπέη, με στοιχεία από την ιστορία του έως και αυτό καθαυτό το έργο της στερέωσης και ανάδειξης του μνημείου. Η έκδοση των πρακτικών της Ημερίδας αποτέλεσε αρχικά έργο του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης με εκπρόσωπο την Διευθύντριά του Λιάνα Στεφανή. Η περι πέτεια, ωστόσο, της υγείας της και ο αδόκητος χαμός της δεν της επέτρεψε να ολοκλη ρώσει την επιμέλεια της έκδοσης, την οποία στη συνέχεια ανέλαβε η Εφορεία μας, προκειμένου να δημοσιοποιήσει τα συμπεράσματα της Ημερίδας, αλλά και να τιμήσει την ακούραστη αρχαιολόγο. Για όλους αυτούς τους λόγους η Εφορεία Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης αφιερώνει τον τόμο στη μνήμη της συναδέλφου Λιάνας Στεφανή ως ελάχιστο δείγμα ευχαριστίας για την εν γένει παρουσία της ανάμεσά μας ως αρχαιολόγου και ως αν θρώπου. Μαρία Τσιάπαλη Δρ Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης Χαιρετισμός Χ αιρετίζουμε με ιδιαίτερη χαρά και ικανοποίηση την έκδοση των πρακτικών της ημερίδας με θέμα την αρχαία Λητή και την περιοχή της που πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα ‘Μανόλης Ανδρόνικος’ του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλο νίκης στις 16 Δεκεμβρίου 2016. Η σημαντική πρωτοβουλία για τη διοργάνωση αυτής της επιστημονικής συνάντη σης προέκυψε από τη δημιουργική συνεργασία ανάμεσα στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης και το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης που ανταπο κρίθηκαν στο διαρκώς ανανεωμένο ενδιαφέρον των επιστημόνων και του κοινού για την ιστορική και αρχαιολογική έρευνα της σημαντικής αυτής πόλης της ενδοχώρας της μακεδονικής γης, η οποία είναι γνωστή κυρίως από την ανασκαφή του νεκροταφείου του Δερβενίου. Η αύξηση του ενδιαφέροντος για την περιοχή της αρχαίας Λητής είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων: • τις τελευταίες δεκαετίες έχει προκύψει ένα πλούσιο και εξαιρετικά ενδιαφέρον αρ χαιολογικό υλικό από την ανασκαφική δραστηριότητα που αφορά σε όλες τις χρο νικές περιόδους της κατοίκησης και χρήσης του χώρου στην περιοχή, στοιχεία που οδήγησαν στον επανασχεδιασμό του αρχαιολογικού χάρτη της περιοχής. • τα νέα αρχαιολογικά δεδομένα αποτέλεσαν τη βάση για αξιόλογες διεπιστημονικού χαρακτήρα εργασίες Ελλήνων και ξένων μελετητών, που εμπλούτισαν την ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία, επανεξετάζοντας γόνιμα, και αναθεωρώντας σε ορισμέ νες περιπτώσεις, τις παλαιότερες απόψεις. • σημαντικά έργα με εντυπωσιακά αποτελέσματα εκτελέστηκαν από την αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων για την προστασία, την αποκατάσταση και την ανάδειξη των μνημείων της περιοχής, δημιουργώντας νέους επισκέψιμους αρχαιολογικούς χώ ρους και προσφέροντας στο κοινό μια νέα εμπειρία. Η παρουσίαση της ημερίδας στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης αποτέλεσε την πιο αρμόζουσα επιλογή, καθώς η ιστορία του είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα ευρήματα της περιοχής. Ας μην ξεχνάμε ότι το Μουσείο άνοιξε τις πύλες του πρώτη φορά στο κοινό το 1962, με προβεβλημένα εκθέματα τα μοναδικά ευρήματα του νε κροταφείου του Δερβενίου, που μόλις είχαν έρθει στο φως, προκαλώντας έντονο διεθνές ενδιαφέρον. Πρόκειται για αντικείμενα υψηλής αισθητικής, καλλιτεχνικής και ιστορικής σημασίας, που κατέχουν ξεχωριστή θέση σε κάθε εκθεσιακή παρου σίαση στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Ανάμεσά τους, ο Κρατήρας και ο Πάπυρος του Δερβενίου έχουν καθιερωθεί διεθνώς ως τα πλέον εμβληματικά αντικείμενα του Μουσείου. Στο παραπάνω πλαίσιο, η δημοσίευση των νέων σημαντικών επιστημονικών δεδο μένων της έρευνας που παρουσιάστηκαν στην ημερίδα «Η αρχαία Λητή και η περιοχή της» διευρύνει και εμπλουτίζει την ευρύτερη επιστημονική συζήτηση, παρουσιάζοντας το αρχαιολογικό έργο που εκτελείται εδώ και χρόνια, στο πλαίσιο των σωστικών ανα σκαφών και των έργων προστασίας και αποκατάστασης των μνημείων της περιοχής. Η στενή συνεργασία των δύο Υπηρεσιών και των προϊσταμένων τους, της Μαρίας Τσιάπαλη και της Πολυξένης ΑδάμΒελένη, στην άψογη διοργάνωση της ημερίδας στα τέλη του 2016, συνεχίστηκε με επιστέγασμα την από κοινού ανάληψη της επιστημονι 8 κής επιμέλειας της έκδοσης των πρακτικών της. Το έργο από πλευράς του Μουσείου ανέλαβε η Λιάνα Στεφανή, διευθύντρια του Μουσείου από το 2018. Η Λιάνα με τον γνωστό της ενθουσιασμό δούλεψε για τη συγκέντρωση και επιμέ λεια του υλικού, επιδεικνύοντας τη συνεργασία και την επιστημονική αφοσίωση που τη διέκριναν πάντα. Δυστυχώς, ο αδόκητος χαμός της δεν της επέτρεψε να χαρεί την έκδοση του τόμου για τον οποίο εργάστηκε, που δικαιώνει τις προσπάθειες όλων όσοι συνεργάστηκαν για την επιτυχία της συνάντησης και τη δημοσίευση των πρακτικών της, και αφιερώνεται στη μνήμη της. Το έργο που παραδίδεται αφορά στην επιστημονική κοινότητα και το κοινό και αποτελεί μια πολύ σημαντική συνεισφορά. Δίνει νέα ώθηση στη μελέτη της αρχαίας Λητής, συμβάλλοντας στη δημιουργία μιας πιο σφαιρικής εικόνας της πόλης, που γνώ ρισε την πιο λαμπρή περίοδο της ιστορικής της διαδρομής στα χρόνια της πολιτικής και στρατιωτικής υπεροχής του μακεδονικού βασιλείου. Αγγελική Κουκουβού Δρ Αρχαιολόγος, Αναπληρώτρια Προϊσταμένη Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Αρχαία Λητή. Η πόλη και τα νεκροταφεία της Κατερίνα Τζαναβάρη Lapides docebunt vos quod a magistris vetris non discetis Μ εταξύ των πόλεων της Μακεδονίας που κα ταγράφονται κατά την αυτοκρατορική εποχή στους καταλόγους του Πλινίου του Νεώτε ρου και του Κλαυδίου Πτολεμαίου ανήκει και η Λητή1. Αν και οι αναφορές των αρχαίων συγγραφέων σχετικά με αυτή την πόλη της Μυγδονίας είναι ιδιαίτερα περιο ρισμένες, η ανασκαφική έρευνα και οι επιγραφικές μαρτυρίες οδήγησαν στον εντοπισμό της 12 περίπου χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης. Ο αστι κός της χώρος και τα νεκροταφεία της αναπτύσσονται στους λόφους των στενών του Δερβενίου και το δυτι κό τμήμα της εύφορης πεδιάδας του Λαγκαδά. Η στρα τηγική θέση που καταλαμβάνει η Λητή επάνω σε δύο οδικούς άξονες, που οδηγούν από το Αιγαίο στην κε ντρική Βαλκανική και συνδέουν τον Θερμαϊκό κόλπο με την ανατολική Μακεδονία, δικαιολογούν τη δια χρονική της κατοίκηση από τη Μέση Νεολιθική εποχή και ερμηνεύουν την ευημερία της στα πρώιμα ελληνι στικά χρόνια. Ο Στέφανος Βυζάντιος, συντάκτης γεωγραφικού λεξικού τον 5ο αι. μ.Χ., αναφέρει στο σχετικό λήμμα ότι το όνομά της προέρχεται από το ιερό της Λητούς, που ιδρύθηκε κοντά στην πόλη2. Η ίδρυση του αναφερόμε νου ιερού αποδεικνύεται πράγματι πολύ σημαντική, 1. Ήδη ο Μ. Δήμιτσας (18291903) το 1870, παρά τα μέχρι τότε πενιχρά ευρήματα, τη χαρακτηρίζει ως μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Μυγδονίας, μετά τη Θεσσαλονίκη, Δήμιτσας 1988, 252. Για την αρχαία Λητή και τις σχετικές φιλολογικές μαρτυρίες, Κανατσούλης 1961, 34. Papazoglou 1988, 213215. Hammond 1972, 184186. Τζανα βάρη 2003, 7189. Τζαναβάρη, Φίλης 2003. Γκατζόλης 2010, τ. ΙΙ, 103112. Kalaitzi 2016, 131. Τζαναβάρη 2017. Επίσης, Girtzy 2001, 204205, με πολλές αβλεψίες. 2. Στέφανος Βυζάντιος, Εθνικά, λ. Λητή: Λητή, πόλις Μακεδονίας, ἀπό τοῦ πλησίον ἱδρυμένου Λητοῦς ἱεροῡ, ὡς Θεαγένης Μακεδονικοῖς. εφόσον μάλιστα, σύμφωνα με νεότερη έρευνα, οι πρω ιμότερες ενδείξεις για την ίδρυσή του ανάγονται στα αρχαϊκά χρόνια3, την εποχή δηλαδή κατά την οποία παρουσιάζονται τα πρωιμότερα στοιχεία ίδρυσης και του οικισμού των ιστορικών χρόνων. Καθοριστική για την ταυτοποίηση της θέσης της πόλης στάθηκε η ανεύ ρεση και δημοσίευση του ψηφίσματος της βουλής και του δήμου των Ληταίων (119/118 π.Χ.), προς τιμήν του Μάρκου Άννιου Ποπλίου, που υπηρετούσε ως ταμίας και σκοτώθηκε υπερασπιζόμενος την περιοχή σε μάχη με τους Γαλάτες επιδρομείς4. Σημαντικός αριθμός ξένων περιηγητών, γεωγρά φων και ιστορικών που ήρθαν στην περιοχή τον 18ο και 19ο αιώνα επιχείρησαν, συλλέγοντας πληροφορίες και επιφανειακά ευρήματα, να εντοπίσουν τη θέση της5. Οι πρώτες αρχαιολογικές έρευνες ξεκίνησαν την εποχή της Τουρκοκρατίας και συνεχίστηκαν μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας και στον Αʹ Παγκό σμιο πόλεμο, στο πλαίσιο των επιχειρήσεων της Στρα τιάς της Ανατολής και των άλλων συμμαχικών δυνά μεων6, στις τάξεις των οποίων υπήρχαν αρχαιολόγοι, τοπογράφοι, φωτογράφοι και εικαστικοί καλλιτέχνες, όπως ο R. Houston, δημιουργός μιας υδατογραφίας που απέδωσε με πιστότητα το ήρεμο άλλοτε τοπίο των στενών του Δερβενίου με τίτλο: «Derbeno Pass, 3. ΑδάμΒελένη, Τουλουμτζίδου 2015. ΑδάμΒελένη, Τουλουμτζίδου 2017. Π. ΑδάμΒελένη, Αν. Τουλουμτζίδου στον παρόντα τόμο. 4. Tod 19181919, 7283. Για τη σχετική βιβλιογραφία, Κανατσούλης, κ.α. 2015, 383384 με σημ. 79. 5. Feissel, Sève 1979, 234238. Lefort et al. 1986, 122123. Μουτσό πουλος 1988, 4849. 6. Για την αρχαιολογική δραστηριότητα της Στρατιάς της Ανατολής στο μακεδονικό μέτωπο, DescampsLequime 2011. Farnoux 2012, και για την περιοχή της Λητής, Τζαναβάρη, Φίλης 2009, 369, σημ. 2. Για τη δραστηριότητα της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής στη Λητή, Morgan et al. 2017, 153154. 20 Εικ. 1. Τα στενά του Δερβενίου έξω από τη Θεσσαλονίκη, 1917. R. Houston, υδατογραφία (Συλλογή Καλφαγιάν). Εικ. 2. Άποψη του ταφικού τύμβου του Δερβενίου, το 1978. near Salonica, 1917»7 (εικ. 1). Η δραστηριότητα που ανέπτυξαν αποτέλεσε σημείο εκκίνησης για τη μελέτη της αρχαίας Μακεδονίας και την ανάπλαση της ιστο ρικής τοπογραφίας της. Στο πλαίσιο αυτό ο S. Casson, με βάση ευρήματα της ελληνιστικής εποχής που εντό πισε εντός και γύρω από το χωριό Αϊβάτι, αναγνώρισε στην περιοχή ανατολικά του Δερβενίου την αρχαία Λητή8. Σημαντικοί σταθμοί όσον αφορά την έρευνα της πε ριοχής αποτελούν η ανασκαφή του λεγόμενου Μακε δονικού τάφου του Μακρίδη μπέη, το 19109, του ιερού της Δήμητρας, το 1936, από τον τότε έφορο Αρχαιοτή των Ν. Κοτζιά10, και του ασύλητου νεκροταφείου του Δερβενίου, το 1962, από τον Χ. Μακαρόνα (εικ. 2). Στο διάστημα 19861995, ο Τομέας Αρχαιολογίας του Αρι στοτελείου Πανεπιστημίου εκπόνησε, επίσης, στη λε κάνη του Λαγκαδά και στη Λητή πρόγραμμα επιφανεια κής έρευνας, που αποσκοπούσε στη διαχρονική μελέτη της ανθρώπινης δραστηριότητας11 (εικ. 3). Αποφασι στική, επίσης, για τη συντήρηση των ταφικών μνημεί ων του νεκροταφείου του Δερβενίου στάθηκε η ένταξη του σχετικού έργου στα χρηματοδοτούμενα προγράμ ματα από τον Οργανισμό «Θεσσαλονίκη ’97. Πολιτι στική Πρωτεύουσα της Ευρώπης», από την τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Ι. Βοκοτοπούλου12. Την ευθύνη των σω στικού χαρακτήρα ανασκαφικών ερευνών είχε η άλλο τε ΙΣΤʹ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιο τήτων, νυν Εφορεία Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσα λονίκης. Σημαντική, και επώδυνη ταυτόχρονα, για τις αρχαιότητες ήταν η διέλευση της σύγχρονης Εγνα τίας13 από την περιοχή λόγω των εντατικών ρυθμών της ανασκαφικής έρευνας που επιβλήθηκαν από την τότε πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟΑ. Μετά την προηγηθείσα παρουσίαση των θέσεων που αφορούν την προϊστορική εποχή, θα αναφερθούμε στο ιστορικό πλαίσιο και τα ευρήματα των ιστορικών χρόνων. Η Μυγδονία, στα γεωγραφικά όρια της οποί ας εντάσσεται και ο οικισμός της Λητής, ενσωματώνε ται στο μακεδονικό βασίλειο όταν αυτό επεκτείνει τα σύνορά του ανατολικά του Αξιού14. Η πόλη εποικίζε ται, ωστόσο, επί Φιλίππου Βʹ, στο πλαίσιο μετακινή σεων μακεδονικών και άλλων πληθυσμών στα σύνορα και στο εσωτερικό των μακεδονικών πόλεων, με στόχο τον έλεγχο των συνόρων, την ενίσχυση της μεσαίας τάξης και την οικονομική ανάπτυξη του κράτους15. Η άποψη αυτή16 επιβεβαιώνεται κατ’ αρχάς από τη διαπί στωση ότι στην εποχή αυτή χρονολογούνται οι παλαι ότερες οικοδομικές φάσεις μέρους των κτιρίων που ανασκάφηκαν, οι οποίες υπέστησαν, ωστόσο, ισοπεδώ σεις για την οικοδόμηση νεότερων κατασκευών17. Αποδεικνύεται, επίσης, και επιγραφικά από ένα χαμένο σήμερα ανάθημα εταίρων, του δευτέρου μισού του 4ου 7. Τσιγκάκου 2003, 7475, αρ. 23. 8. Gardner, Casson 191819, 35. 9. Κ. Τζαναβάρη στον παρόντα τόμο. 10. Δημοσιεύματα της εφημερίδας Φως (Θεσσαλονίκη) 8 και 9 Ιουλίου 1936. Hatzopoulos 1994, 123127, εικ. 3036. 11. Kotsakis 1989. Κωτσάκης 1990. Κωτσάκης, Ανδρέου 1992, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Γκιούρα 2001, 4852. Η επιφανειακή έρευνα του Τομέα Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν κατάφερε να εντοπίσει τη θέση του επίπεδου οικισμού της Μέσης Νεολιθικής εποχής Λητή Ι, που ανακάλυψαν οι Gardner, Casson 191819, 1315. Ασλάνης 1992, 107. O οικισμός εντοπίστηκε το 2002 κάτω από μικρού ύψους επίχωση, βλ. Τζαναβάρη, Φίλης 2002α. Παππά, Τζαναβάρη 2010. Παππά 2020, 4547, 242, 246, 274, εικ. 27. Μ. Παππά στον παρόντα τόμο. 12. Τζαναβάρη 1996. ΑΔ 50 (1995): Χρονικά Βʹ2, 468470 (Κ. Τζανα βάρη). 13. AΔ 58 (2003): Χρονικά Βʹ3α, 116119 (Κ. Τζαναβάρη). Τζανα βάρη, Φίλης 2003, 164165. 14. Για τη συζήτηση σχετικά με το θέμα αυτό, βλ. σημ. 79. 15. Ellis 1969. Hammond 1981. Touratsoglou 1996. Adams 2007. 16. Hatzopoulos 1994, 42 κ.ε. 17. AΔ 58 (2003): Χρονικά Βʹ3α, 116119, πίν. 33, 34αβ (Κ. Τζανα βάρη). 21 Εικ. 3. Περιοχή επιφανειακής έρευνας του Τομέα Αρχαιολογίας του ΑΠΘ. αιώνα, ενώ η αναγραφή του εθνικού Ληταίος18 σε ένα σύνολο επιγραφικών κειμένων του τέλους του 4ου και του 3ου αιώνα, όπου αναφέρονται επώνυμοι αξιωμα τούχοι και απλοί πολίτες, αποδεικνύει μια οργάνωση της πόλης όμοια με εκείνη των μεγάλων αστικών κέ ντρων του βορειοελλαδικού χώρου19. Tην αυτονομία της πόλης στο πλαίσιο του μακεδονικού βασιλείου αποδεικνύει, σύμφωνα με τον Β. Raynor20, ο διορισμός θεωροδόκων στους πανελλήνιους αγώνες κατά το τε λευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα. Η ευημερία της Λητής στα πρώιμα ελληνιστικά χρό νια συνδέεται, ωστόσο, με τον Κάσσανδρο, το ενδια φέρον του οποίου επικεντρώνεται στην πατρογονική γη. Σχεδιάζει και υλοποιεί στο εσωτερικό της Μακεδο νίας μια οικοδομική πολιτική που αποσκοπεί στην ορ γάνωση και την ασφάλεια των οικισμών. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται η ανάπλαση και η αναμόρφωση πα λαιότερων και ήδη οργανωμένων οικισμών σε σημα 18. Όπως και σε μαρμάρινη ταφική στήλη του 4ου αιώνα, που βρέθηκε στην Πέλλα, με την επιγραφή: Ἂρχ[ω]ν Φιλίσκου Ληταῑος, Petsas 1978, 6668, εικ. 6,6α. Papazoglou 1988, 214, σημ. 6. 19. Βλ. ενδεικτικά για τους καταλόγους των διορισμένων θεωρο δόκων από τη Λητή, Plassart 1921, 18, ΙΙΙ, 73. Miller 1988, στους αγώνες της Νεμέας, έτους 323316 π.Χ. και Hatzopoulos 1994, 43, σημ. 2, και στους Δελφούς, Miller 2000, 277, 230220 π.Χ. Tataki 1998, 117, αρ.1, 230220 π.Χ., 118, αρ. 10, έτους 323/322 π.Χ. 20. Raynor 2016. ντικές από γεωγραφική, πολιτική και οικονομική άπο ψη θέσεις, η ίδρυση πόλεων με συνοικισμό, όπως η Θεσσαλονίκη (316/315 π.Χ.) και η Κασσάνδρεια (315 π.Χ.) και η συστηματική τείχισή τους21. Η βασιλεία του Κασσάνδρου (305298 π.Χ.) ταυτίζεται με την εποχή της ανάπτυξης της πόλης22 και της κατασκευής του τείχους της Λητής. Το τελευταίο αυτό γεγονός συνδέ εται αναμφίβολα με την καίρια γεωγραφική και στρα τηγική θέση της πόλης23. Την ίδια πολιτική ακολουθεί, άλλωστε, ο Κάσσανδρος με την επανίδρυση και άλλων πόλεων της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας24. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται, πιθανόν, η επέκταση της Λητής στην τράπεζα, που σχηματίζεται βορειοανατολικά του λόφου Ασάρ, ενώ στην πεδιάδα αποδεικνύεται ότι η πόλη ήταν οικοδομημένη σύμφωνα με ένα οργανωμέ 21. Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 189190. Voutiras 2004. Σουέρεφ 2011, 351354. Τζαναβάρη 2012, 126128. 22. Τα νομίσματα του Κασσάνδρου που προέρχονται από τις ανασκαφικές έρευνες στη Λητή συγκέντρωσε ο Χρ. Γκατζόλης 2010, τ. Ι., 196198, τ. ΙΙ, 281287. 23. AΔ 58 (2003): Χρονικά Βʹ3α, 115116, πίν. 32α, οικόπεδο Απ. Γιαννόπουλου (Κ. Τζαναβάρη). Τζαναβάρη, Φίλης 2003, 160162, εικ. 1011. 24. Από τον ίδιο υλοποιείται η οχύρωση του Δίου, της ελληνιστικής Άλου, καθώς και άλλων πόλεων της νότιας Ελλάδας, Μικρογιαννάκης 1977. ΣτεφανίδουΤιβερίου 1998, 132136, 216218. Στεφανίδου Τιβερίου 1999, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία. 22 νο οικοδομικό σύστημα25. Η τάση για πολυτέλεια, που διαπιστώνεται την ίδια εποχή, αντανακλάται στην οι κοδόμηση εκτεταμένων αστικών οικιών, που εξυπηρε τούν τις ανάγκες της πολυτελούς διαβίωσης, στην επι δίωξη απόκτησης εγγείου ιδιοκτησίας με την καταβολή σημαντικών χρηματικών ποσών και στην ίδρυση αγροικιών σε επιλεγμένες θέσεις. Την αίσθηση της τρυφής στη συμβολική κάλυψη των αναγκών του νε κρού στη μεταθανάτια ζωή αντανακλούν η ίδρυση μνημειακών διαστάσεων και απλών κιβωτιόσχημων τάφων που κοσμούνται με ζωγραφικές παραστάσεις26, καθώς και τα κτερίσματα που συνοδεύουν τις πλούσια κτερισμένες ταφές, αλάβαστρα, περίτεχνα χρυσά και επίχρυσα κοσμήματα κατασκευασμένα με σύνθετες τε χνικές27, αργυρά και μπρούντζινα σύνολα σκευών πό σης, εναπόθεσης τροφών και καλλωπισμού. Η πρακτι κή αυτή έχει συνδεθεί πειστικά από την έρευνα με την εισαγωγή ικανών ποσοτήτων χρυσού και αργύρου στη γενέθλια γη, καθώς και του πλούτου που εισέρευσε στη Μακεδονία κατά τη σταδιακή επιστροφή των βε τεράνων συντρόφων του Αλεξάνδρου Γʹ από την εκ στρατεία στην Ανατολή. Είναι η εποχή κατά την οποία η μακεδονική κοινωνία απολαμβάνει μια πολιτιστική και οικονομική άνθηση28, στην οποία εντάσσεται η ίδρυση και λειτουργία ενός θεατρικού οικοδομήματος, όπως υποδηλώνει η ανεύρεση μικρογραφιών θεατρι κών προσωπείων και ειδωλίων ηθοποιών29. Η ακμή της Λητής έχει να επιδείξει όλα τα πιο πάνω χαρακτηριστι κά, συνεπικουρούμενα από τη συγκρότηση των εργα στηρίων της, που συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται στον 3ο και σε μέρος του 2ου αιώνα π.Χ. Η ρωμαϊκή διείσδυση ξεκινά και εδώ, όπως και στις άλλες πόλεις του μακεδονικού βασιλείου, με την ήττα του τελευταίου Μακεδόνα βασιλιά Περσέα, στην Πύδ να (168 π.Χ.) και αποκτά νόμιμο και συστηματικότερο χαρακτήρα είκοσι χρόνια μετά: η δεύτερη σύγκρουση, ανάμεσα στον διεκδικητή του θρόνου Ανδρίσκο και στον Καικίλιο Μέτελλο, στάθηκε αφορμή για τη μετα τροπή της Μακεδονίας σε Provincia Macedonia (148 π.Χ.). Το ρωμαϊκό κράτος αναλαμβάνει πλέον την τήρηση της τάξης και την υπεράσπιση της επαρχίας από τις βαρβαρικές επιδρομές, στρατολογώντας ιταλικά τμή ματα. Στο πλαίσιο αυτό, οι ρωμαϊκές λεγεώνες εμφανί 25. 26. τόμο. 27. 28. 29. 2020. AΔ 52 (1997): Χρονικά Βʹ2, 645 (Α. Κεραμάρης). Macridy 1911. Tzanavari 2017. Κ. Τζαναβάρη στον παρόντα Τζαναβάρη 2007, 293, αρ. 1, 2, δεύτερο μισό 4ου αιώνα π.Χ. Τουράτσογλου 2010, 8089, 106111. ΑδάμΒελένη κ.ά. 2017, αρ. 357, 655 (Κ. Τζαναβάρη). Τζαναβάρη ζονται στην περιοχή της Λητής και αποκρούουν τους Γαλάτες και τους Μαίδες επιδρομείς, το 119/118 π.Χ. Ο παρεμβατισμός του ρωμαϊκού κράτους στη διοίκηση της πόλης παρουσιάζεται, σύμφωνα με τις επιγραφικές μαρτυρίες, περιορισμένος. Η Λητή, ως πόλη υποτελής, παραμένει μια αυτοδιοικούμενη αστική κοινότητα, με εκλεγμένους άρχοντες, βουλή και εκκλησία του δήμου που συγκαλείται από τους πολιτάρχες. Ρωμαίοι πολίτες και απελεύθεροι εγκαθίστανται εδώ σταδιακά, ανα πτύσσουν τραπεζικές και εμπορικές δραστηριότητες30, συμμετέχουν στην κοινωνική ζωή και την εκπαίδευση, ασκούν δημόσια αξιώματα, ενισχύουν οικονομικά την πόλη και τη ρωμαϊκή διοίκηση, όταν αυτό κρίνεται αναγκαίο, και αποκτούν γη. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι οι negotiatores επιλέγουν να εγκατασταθούν σε πόλεις, με προϋπάρχουσα πολιτική οργάνωση και στα θερό οικονομικό σύστημα. Πολλά είναι τα γένη των ΙταλικώνΡωμαϊκών οικογενειών που μαρτυρούνται επιγραφικά στη Λητή, κυρίως κατά τον 1ο και 2ο αι. μ.Χ., όπως οι Alfidii, οι Annii, οι Eppii, οι Fabii, οι Mut tenii, οι Pomponii, οι Salarii κ.ά.31. Με την ευεργετική δράση των Σαλαρίων συνδέεται ψήφισμα της πόλης της Λητής (121/122 μ.Χ.), σύμφωνα με το οποίο ο γυ μνασίαρχος Μάρκος Σαλάριος Σαβείνος τιμάται ως ευεργέτης, καθώς πούλησε πολλές φορές στους πολί τες σε χαμηλότερη τιμή σιτάρι, καθώς και δημητριακά και κρασί, προκειμένου να εξασφαλιστεί ο επισιτισμός των ρωμαϊκών στρατευμάτων της επαρχίας (annona), ενώ διέθεσε 170 δηνάρια για την επισκευή του γυμνα σίου, η λειτουργία του οποίου τεκμηριώνεται επιγρα φικά32. Η ομαλή διαδικασία αφομοίωσής τους αποδει κνύεται από το γεγονός ότι υιοθετούν αποκλειστικά την ελληνική γλώσσα και τη χρησιμοποιούν στις επι γραφές δημόσιου και ιδιωτικού χαρακτήρα33. Παράλ ληλη συνέπεια, η διάσπαση της δημογραφικής ομοιο γένειας του τοπικού πληθυσμού, αλλά και της διάτα ξης των κοινωνικών τάξεων, που αντανακλάται στο είδος, το θεματολόγιο και την ποιότητα των ταφικών μνημείων που διασώθηκαν34. Ορισμένα μνημειακών 30. Για τη λειτουργία των τραπεζών στα ρωμαϊκά χρόνια, Greene 1986, 6465. Temin 2013, 176189. 31. Σβέρκος, Τζαναβάρη 2009, 207209. Για τα μέλη των ρωμαϊκών οικογενειών που μετανάστευσαν εντός και εκτός της Θεσσαλονίκης, τον 1ο αι. π.Χ. 1ο αι. μ.Χ., Ριζάκης 1986. 32. Hatzopoulos, Loukopoulou 1996, 301. ΜισαηλίδουΔεσποτίδου 1997, αρ. 44. Σβέρκος, Τζαναβάρη 2009, 207, σημ. 121. Sverkos 2018, 103. Xydopoulos 2018, 94. Η λειτουργία του γυμνασίου στην πόλη αποδεικνύεται, επίσης, από τιμητική επιγραφή των εφήβων της Λητής, ΜισαηλίδουΔεσποτίδου 1997, αρ. 43. 33. Σβέρκος, Τζαναβάρη 2009. 34. Rizakis 2016, 192. Rizakis, Touratsoglou 2016, 130. Πρβλ. τις παρατηρήσεις των StefanidouTiveriou 2018, 121. Τερζοπούλου 2019, 448450, για τα ταφικά μνημεία της Θεσσαλονίκης. 23 διαστάσεων ταφικά ανάγλυφα από τη Λητή, που έχουν τη μορφή ζωφόρου, διακρίνονται για την εξαιρετική τους ποιότητα και ήταν ενσωματωμένα σε υπέργεια συμπαγή λιθόκτιστα μνημεία, αποτελούν πιθανόν πα ραγγελία εύπορων απελεύθερων εγκατεστημένων στην πόλη35. Το μνημείο που φέρει την υπογραφή του Βεροιαίου γλύπτη Ευάνδρου, γιου του Ευάνδρου, το εργαστήριο του οποίου δραστηριοποιείται στην περιο χή της Λητής από το δεύτερο τέταρτο του 1ου αι. π.Χ. μέχρι την όψιμη ρεπουμπλικανική εποχή, καθώς και άλλα μεταγενέστερα ανάγλυφα με κοινά χαρακτηρι στικά, αποδεικνύουν την εμβέλεια της καλλιτεχνικής παραγωγής του εργαστηρίου γλυπτικής της Βέροιας στην περιοχή36. Ένας σημαντικός παράγοντας που συνέβαλε αναμ φισβήτητα στην οικονομική ανάπτυξη της Λητής υπήρ ξε η διέλευση από την περιοχή της Εγνατίας οδού, του οδικού άξονα που ένωνε την Αδριατική με τον Εύξεινο Πόντο37. Δρόμος με στρατιωτικό, εμπορικό και πολιτι στικό εντέλει χαρακτήρα, κατασκευάστηκε μεταξύ του 148120 π.Χ. και επέτρεψε τη διείσδυση Ρωμαίων εποί κων στις πόλεις της Μακεδονίας. Την εξέλιξη της πό λης επηρέασε περαιτέρω η γειτνίασή της με τη Θεσσα λονίκη, η οποία ως πρωτεύουσα της επαρχίας, υπήρξε το κέντρο του θαλάσσιου και οδικού εμπορίου και προορισμός μεγάλου μεταναστευτικού κύματος38. Εικ. 4. Πήλινη προτομή γυναικείας θεότητας. Τα αρχαιολογικά δεδομένα Στο ερώτημα με ποιο τρόπο οι αρχαιολογικές πληρο φορίες τεκμηριώνουν την εξέλιξη της Λητής στα αρχα ϊκά χρόνια, την απάντηση τη δίνει η κεραμική που εντοπίστηκε με την επιφανειακή έρευνα στον ίδιο χώ ρο, όπου αναπτύσσεται η πόλη των κλασικών και ελ ληνιστικών χρόνων, βόρεια δηλαδή της παλαιάς εθνι κής οδού Θεσσαλονίκης Καβάλας39. Με βάση τα χα ρακτηριστικά ευρήματα που συγκεντρώθηκαν από τις σωστικού χαρακτήρα ανασκαφικές έρευνες, διαπιστώ θηκαν και για τη Λητή όλα εκείνα τα γνωρίσματα που έχουν καταγραφεί για τους οικισμούς και πολίσματα της ενδοχώρας του Θερμαϊκού κόλπου και αφορούν τις ανταλλαγές οικονομικού και πολιτιστικού επιπέδου 10cm 35. Rizakis, Touratsoglou 2016, 122, εικ. 7.2. 36. ΣτεφανίδουΤιβερίου 2006, 346, εικ. 13 (1ος αι. π.Χ.). Αλλαμανή Σουρή 2012, 362. ΑλλαμανήΣουρή 2014, 139142, 273, 291 κ.ε., εικ. 46α, 46β. Τερζοπούλου 2019, τ. Ι, 427428. Για τις επιτύμβιες στήλες και τα ταφικά ανάγλυφα από τη Λητή, Σβέρκος, Τζαναβάρη 2009. Τερζο πούλου 2019, τ. ΙΙ, 109116, αρ. κατ. 225238, πίν. 97105. Στεφανίδου Τιβερίου 2020, 215217, εικ. 811αβ, 9.25. 37. Pilhofer 1995, 3153. Laurence 2013. Tirologos 2016, 163174. 38. Rizakis 2002, 110112. ΣτεφανίδουΤιβερίου 2020, 203. 39. Βλ. σημ. 10. Εικ. 5. Πήλινο ειδώλιο μικρού κοριτσιού με ειλητάριο. 24 Εικ. 6. Χρυσό περίαπτο που απεικονίζει κεφαλή Αφροδίτης. Εικ. 7. Νεκροταφείο Δερβενίου, τάφος Ζ. Χρυσά ενώτια. με τις πόλεις της νότιας Ελλάδας και τις αποικίες τους στα παράλια της Μακεδονίας40. Η ίδρυση του ιερού της Δήμητρας, χθόνιας θεάς της γονιμότητας και προ στάτιδας της γεωργίας στα ίδια χρόνια, ανταποκρίνε ται στον γεωργοκτηνοτροφικό χαρακτήρα του οικι σμού, τον οποίο διατήρησε μέχρι τη νεότερη εποχή41. Τα πρωιμότερα οικήματα εντοπίστηκαν στην ανα τολική πλαγιά χαμηλού λόφου που σχηματίζεται νότια του λόφου Νεμπόις Κούλα. Αποκαλύφθηκε εδώ δίχω ρο κτίριο πιθανόν του 5ου αιώνα42, όπως αποδεικνύεται από αποθέτη με θραύσματα οξυπύθμενων αμφορέων, κατά κύριο λόγο Μένδης και Κορίνθου43. Απορριμμα τικοί λάκκοι με κεραμική που χρονολογείται από τα όψιμα αρχαϊκά μέχρι τα ελληνιστικά χρόνια και εντο πίστηκαν και σε άλλες θέσεις συνδέονται πιθανόν με συστηματικές ισοπεδώσεις τμημάτων του οικισμού44. Λιγοστά κτιριακά κατάλοιπα διασώθηκαν από τον πρώιμο 4ο αιώνα, ενώ αντίθετα αντιπροσωπευτικά για την εποχή είναι τα ταφικά σύνολα με τα χαρακτηριστι κά κτερίσματα, αγγεία και ειδώλια αττικών εργαστη ρίων, καθώς και πήλινες προτομές τοπικών εργαστηρί ων, ενώ διαπιστώνονται εισαγωγές και από εργαστήρια της Χαλκιδικής45. Και ενώ στον 4ο αιώνα η διακίνηση επείσακτων αττικών αγγείων είναι αυξημένη, στην αρ χή του 3oυ αιώνα ελαττώνεται και διακόπτεται. Τα προ ϊόντα του αττικού Κεραμεικού λειτουργούν την εποχή αυτή ως πρότυπο για την ανάπτυξη της κεραμικής πα ραγωγής των τοπικών εργαστηρίων46. Παράλληλα, επί της βασιλείας του Κασσάνδρου, εξελίσσεται και η κο ροπλαστική παραγωγή (εικ. 4), με συνθέσεις που ανα παράγουν κάποτε αγαλματικά πρότυπα47 (εικ. 5), κα θώς και η χρυσοτεχνία48 (εικ. 6, 7). Στα ίδια χρόνια ιδρύονται τα λατρευτικά και αναθηματικά γλυπτά του ιερού της Δήμητρας και Κόρης49 (εικ. 8), που λειτουρ γεί μέχρι τα όψιμα ρωμαϊκά χρόνια. Στη μαρμάρινη ενεπίγραφη τράπεζα του ιερού αναφέρεται το όνομα της ενιαύσιας ιέρειας Βερενίκης50. Την πολύ καλή γνώ ση της ελευσινιακής θεολογίας στην περιοχή πιστοποι εί, ωστόσο, η λατρεία της Άρτεμης στο ίδιο ιερό51, η οποία, όπως επισήμανε ο Μ. Τιβέριος, σύμφωνα με την αισχύλεια παράδοση του μύθου και τις σχετικές παρα στάσεις σε τελετουργικά σκεύη από το Ελευσινιακό ιερό, ήταν παιδί όχι της Λητούς, αλλά της Δήμητρας και του Διονύσου, και ετεροθαλής αδελφή της Κόρης52. Στο ιερό συλλατρεύονται, επίσης, η Αφροδίτη και ο 40. Βοκοτοπούλου, ΚουκούληΧρυσανθάκη 1988. Σουέρεφ 2011, 205. Τιβέριος 2012. Τιβέριος 2016, 21. 41. Βλ. ό.π., σημ. 3. 42. Τα ευρήματα αυτά αποκαλύφθηκαν στη διάρκεια των εργασιών για την κατασκευή της Εγνατίας οδού, Χ.Θ. 2+020 έως 2+080, βλ. AΔ 58 (2003): Χρονικά Βʹ3α, 116119, πίν. 33, Εγνατία οδός, τμήμα Δερβέ νιΑνάληψη (Κ. Τζαναβάρη). 43. Τζαναβάρη, Φίλης 2009, 375, εικ. 5. 44. ΑΔ 46 (1991): Χρονικά Βʹ2, 281, οικόπεδο Μ. Ντονάτη (Κ. Τζαναβάρη). ΑΔ 52 (1997): Χρονικά Βʹ2, 644, οικόπεδο Χ. Μαντζουρα νάκη, Αθ. Παπαγιάννη (Κ. Τζαναβάρη). 45. Tzanavari 2015, 171, 175. 46. Τζαναβάρη, Φίλης 2002. Τζαναβάρη, Φίλης 2011. Τζαναβάρη 2012. 47. TsakalouTzanavari 2007, 126, εικ. 11. Τζαναβάρη 2017α, 155, εικ. 2. Τζαναβάρη 2017β, 144145, εικ. 2, 4. 48. Τζαναβάρη 2007. Τζαναβάρη 2009. DescampsLequime, Charatzopoulou 2011, αριθ. 217/12, 297/ 1/2 (K. Tzanavari). Τζανα βάρη 2012. 49. Δεσπίνης κ.ά. 1997, αρ. 3036. 50. Στο ιερό της Δήμητρας στο Δίον, το ιερατικό αξίωμα κατείχαν διαχρονικά γυναίκες, Πινγιάτογλου 2015, 167168. 51. Τζαναβάρη 2002α. 52. Τιβέριος 2010. 25 Εικ. 8. Μαρμάρινο σύμπλεγμα Δήμητρας και Κόρης. Ασκληπιός53, η Ίσιδα και ο Σάραπις54, ο Θεός Θεοδαί μων, που απεικονίζεται σε αναθηματικό ανάγλυφο του 116/117 μ.Χ.55, και άλλες θεότητες, ενώ από θέσεις κο ντά στο ιερό προέρχονται αγαλμάτιο της Μητέρας των Θεών, της πρώιμης ελληνιστικής εποχής56 (εικ. 9) και μαρμάρινος βωμός αφιερωμένος στη λατρεία της θεσ σαλικής Εννοδίας θεάς57. Η διαπίστωση ότι ορισμένα από τα έργα αυτά ακολουθούν αττικά πρότυπα καθι στά πιθανή την υπόθεση ότι το τοπικό εργαστήριο γλυπτικής διαμορφώνει την ιδιαίτερη καλλιτεχνική φυ σιογνωμία του με την επίδραση Αθηναίων καλλιτε χνών58. Αναζητώντας έναν ευνοϊκότερο επαγγελματικό προορισμό, στα τέλη του 4ου αιώνα, τεχνίτες μετακι νούνται και εγκαθίστανται στις αναπτυσσόμενες πό 53. Δεσπίνης κ.ά. 2003, αρ. 219. Τζαναβάρη 2012α, αρ. 5, αγαλμάτιο του 2ου αι. μ.Χ., που προέκυψε από μετατροπή αγαλματίου Ασκληπιού των ελληνιστικών χρόνων. 54. Hatzopoulos 1996, τ. ΙΙ, 9495 αρ. 80, αναθηματική επιγραφή του πρώτου τρίτου του 2ου αιώνα (χαμένη). 55. Βουτυράς 2018. 56. Τζαναβάρη 2001. 57. Χρυσοστόμου 1998, 163165, πίν. 18β, πιθανόν ελληνιστικής εποχής, όπου μάλιστα η λατρεία της θεάς στη Λητή συνδέεται με την εγκατάσταση στην πόλη Θεσσαλών από τη Λάρισα, βλ. πιο κάτω σημ. 60. 58. Τζαναβάρη 2001. Τζαναβάρη 2017δ. Εικ. 9. Μαρμάρινο αγαλμάτιο της Μητέρας των Θεών. λεις της Μακεδονίας, μετά την έκδοση του νόμου του Δημητρίου Φαληρέως, για τον περιορισμό της κατα σκευής πολυτελών ταφικών μνημείων στην Αττική59. Το γεγονός, ωστόσο, εκείνο που προκάλεσε το ενδι αφέρον της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας ήταν η αποκάλυψη της ταφικής συστάδας στο νεκροταφείο του Δερβενίου, στις αρχές της 10ετίας του ’60, που κα λυπτόταν με τύμβο, και στο οποίο συνδυάζεται το έθι μο του ενταφιασμού και της καύσης. Το νεκροταφείο συνδέεται με την πόλη της Λητής60 και αναπτύσσεται παράλληλα με τον κύριο οδικό άξονα που οδηγεί από τη Θεσσαλονίκη στη Λητή και στη συνέχεια στην ανα τολική Μακεδονία. Κορυφαίο εύρημα ο ορειχάλκινος ελικωτός κρατήρας του τάφου Β, που χρησιμοποιήθη κε ως τεφροδόχος και έχει χρονολογηθεί από την έρευ να στο 370 π.Χ., στο τρίτο τέταρτο του 4ου αιώνα και 59. Τζαναβάρη 2002α, 255. ΣτεφανίδουΤιβερίου 2006, 342 κ.ε. Χρυσοστόμου 2019, 610611. 60. ΑΔ 18 (1963): Χρονικά Βʹ2, 193196, πίν. 223234 (Χ. Μακα ρόνας). Θέμελης, Τουράτσογλου 1997. Στο ίδιο νεκροταφείο εντάσ σεται, επίσης, λαξευτός θαλαμωτός τάφος, ΑΔ 41 (1986): Χρονικά Βʹ2, 135138, πίν. 112β, 2ος αιώνας (Θ. Σαββοπούλου). Την αναγκαιότητα της επιστημονικής σύνδεσης του ευρήματος με την πόλη της αρχαίας Λητής, τόνισε επανειλημμένα ο Φ. Πέτσας 1982. Βλ. και Τζαναβάρη 2010α, 83. 26 Εικ. 10α, β, γ. Νεκροταφείο Δερβενίου, τάφοι Α και Β. Χάλκινα αγγεία. στη δεκαετία 330320 π.Χ.61. Οι ανάγλυφες παραστά σεις με τις οποίες είναι διακοσμημένος απεικονίζουν τον θρίαμβο του Διονύσου, που παριστάνεται δίπλα στη σύζυγό του Αριάδνη, περιτριγυρισμένος από τον οργιαστικό χορό των Μαινάδων. Λόγω της υπάρχου σας επιγραφής στο χείλος του αγγείου: Ἀστιούνειος Ἀναξαγοραίοι ἐς Λαρίσας, ότι δηλαδή ο κάτοχός του ήταν ο Αστίων, γιος του Αναξαγόρα από τη Λάρισα, οι νεκροί που ενταφιάστηκαν εδώ εκτιμάται ότι αποτε λούν πιθανόν μέλη της οικογένειας των Αλευάδων, τους οποίους ο Φίλιππος Βʹ εγκατέστησε ως εταίρους του στη Λητή, το 344 π.Χ.62. Η χρονολόγηση της πραγ ματοποίησης των ταφών αυτών στα τέλη του 4ου και στις αρχές του 3ου αιώνα, η οποία υποστηρίχθηκε από τους μελετητές τους, επιβεβαιώθηκε από τα αντίστοιχα σύγχρονα χρονολογικά ευρήματα του οργανωμένου νεκροταφείου της Λητής63. Το πλούσιο σχηματολόγιο των μετάλλινων αγγείων που εναποτέθηκαν ως κτερί σματα συνδέεται με τη σημαντική θέση του συμποσίου στη ζωή των Μακεδόνων, αλλά και με την αντίληψη ότι η κατοχή τους αποτελούσε σύμβολο δύναμης της άρχουσας τάξης. Η τοποθέτησή τους στους τάφους αποτελεί έκφραση κοινωνικής προβολής, κύρους και γοήτρου ή ακόμη επιτραπέζια σκευή ενός φανταστικού δείπνου στα Ηλύσια πεδία (εικ. 10α, β, γ)64. Τα σχήματα 61. Για τη χρονολόγηση του κρατήρα και την ερμηνεία της παρά στασης, Γιούρη 1978. Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 7072. BarrSharrar 2008, 110112. Tiverios 2008. Ignatiadou 2014. DescampsLequime 2016, 155. Gaunt 2011. Palagia 2016, τρίτο τέταρτο του 4ου αιώνα. Τη χρονολόγησή του στη δεκαετία 330320 π.Χ., υποστηρίζει αντίθετα η Α. Τουλουμτζίδου 2011, 131, σημ. 766, 161, 165166, 257. 62. Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 144. Τουλουμτζίδου 2011, 184. Ignatiadou 2015, 110111. DescampsLequime 2016, 155. 63. Τζαναβάρη, Φίλης 2002, Τζαναβάρη, Φίλης 2011. Κακαμανούδης 2017, 239240. 64. Sideris 2000. ΤσιμπίδουΑυλωνίτη 2005, 139142. BarrSharrar των αγγείων και τα στιλιστικά στοιχεία της διακόσμη σής τους οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ορισμένα από αυτά αποτελούν δημιουργίες τοπικού εργαστηρίου με ταλλοτεχνίας τορευτικής, με γηγενείς καλλιτέχνες65, ενώ πολύτιμα σκεύη που κατασκευάστηκαν πρωιμότε ρα εκτιμάται ότι αποτελούν κειμήλια και προϊόντα αποθησαυρισμού66. Η επίδραση της αθηναϊκής καλλι τεχνικής παραγωγής, που διαπιστώνεται και σε αυτό τον τομέα οφείλεται στην εκμετάλλευση των ορυχείων μετάλλων, που βρίσκονται υπό τον έλεγχο της βασιλι κής αυλής και αποτελούν πόλο έλξης καλλιτεχνών από τη νότια Ελλάδα67. Στον τύμβο της ταφικής συστάδας του Δερβενίου68, εντοπίστηκε τη δεκαετία του ’90 κτιστός μακεδονικός τάφος με δύο θαλάμους. Βρέθηκε συλημένος και με δι αρπαγμένο το οικοδομικό υλικό του. Μια μαρμάρινη και μια ξύλινη θύρα έκλειναν τις εισόδους του προθα λάμου και του θαλάμου, ενώ στο εσωτερικό του κυρίως ταφικού θαλάμου υποθέτουμε την ύπαρξη δύο λίθινων σαρκοφάγων και τη βάση στήριξης πολυτελούς ξύλινης κλίνης για τον ενταφιασμό των νεκρών69 (εικ. 11α, β). Στον δρόμο που οδηγούσε στην είσοδό του εντοπί στηκε κιβωτιόσχημος τάφος μικρού κοριτσιού70. Ήταν 2008, 181182. Zimi 2011, 1318, 6970. DescampsLequime 2016, 145. Τζαναβάρη 2016, 561. 65. Θέμελης 2000. Τζαναβάρη 2016. 66. BarrSharrar 2008, 4446. Ιγνατιάδου 2011. DescampsLequime 2016, 146. 67. Τζαναβάρη 2016, 574, σημ. 60. 68. Σχετικά με την ύπαρξη ταφικού τύμβου, Θέμελης, Τουράτσογλου 1997, 135136. Τζαναβάρη 2000, 595. SchmidtDounas 2016, 105, σημ. 21. 69. ΑΔ 50 (1997): Χρονικά Βʹ2, 469, πίν. 155β (Κ. Τζαναβάρη). Τζαναβάρη 2000. 70. Τα δύο αυτά μνημεία προστατεύτηκαν με ιδιαίτερα στέγαστρα, AΔ 59 (2004): Χρονικά Βʹ3α, 185, πίν. 55α, β (Κ. Τζαναβάρη). 27 Εικ. 11α. Μακεδονικός τάφος Ι, ταφικού τύμβου Δερβενίου. Εικ. 11β. Μόνιμο στέγαστρο προστασίας του μακεδονικού τάφου ΙΙ και του κιβωτιόσχημου τάφου Ι. επίσης συλημένος, διατηρήθηκε, ωστόσο, ο ζωγραφι κός διάκοσμος στα εσωτερικά του τοιχώματα. Ένα σύ νολο αντικειμένων που απεικονίζονται στην ανώτερη ζώνη και συνδέονται με τον γυναικείο καλλωπισμό, αποτελούν, παράλληλα, σύμβολα του πολυτελούς βίου και της ανώτερης κοινωνικής θέσης της νεκρής71. Επι πλέον, η απεικόνιση βάκχων, των χαρακτηριστικών για τους μύστες των Ελευσινίων μυστηρίων ράβδων, και των στεφανιών μυρτιάς, φυτό με το οποίο στεφανώνο 71. Brecoulaki 2006, 324326 αρ. 43. Τζαναβάρη 2014. Tzanavari 2017. νται οι υποψήφιοι μύστες και οι πιστοί στις σχετικές με τα ίδια μυστήρια παραστάσεις, οδήγησαν στην υπόθε ση ότι η νεαρή άωρος νεκρή ήταν όχι απλώς μυημένη στη λατρεία των Ελευσινίων θεών και των μυστηρίων τους, αλλά πιθανόν μια ιέρεια αφιερωμένη στη λατρεία της Δήμητρας και της Περσεφόνης, το ιερό των οποί ων, όπως προαναφέραμε, λειτουργούσε στη Λητή72. Το 72. Για την αφοσίωση των Μακεδόνων στις Ελευσινιακές θεότητες, Palagia 2016, 80 κ.ε. Πιθανόν με ιερέα θεραπευτή ταυτίζει η Ignatiadou 2015, τον νεκρό του τάφου Β. 28 Εικ. 12. Κιβωτιόσχημος τάφος Ι. Άποψη της ανατολικής πλευράς. λαλούν σύμβολο του παπύρου, που επίσης απεικονίζε ται (εικ. 12), εμπεριείχε πιθανόν ένα θεολογικό κο σμογονικό κείμενο, αντίστοιχο με του παπύρου του Δερβενίου, που βρέθηκε απανθρακωμένος στον γειτο νικό τάφο Α73: τεκμήριο μύησης74 και διαβατήριο μαζί ενός νεκρού, με το οποίο θα αναγνωριστεί και θα γίνει ευνοϊκά δεκτός από τους θεούς του Κάτω Κόσμου, όπου θα του εξασφαλίσει την απόλυτη ευδαιμονία και την πολυπόθητη αθανασία της νεκρής 75. Βορειοανατολικά του νεκροταφείου αυτού αποκα λύφθηκε συλημένος και διαρπαγμένος κυψελοειδής τάφος με δρόμο, προθάλαμο και κυκλικό θάλαμο, των αρχών του 3ου αιώνα76. Με αρχαία οδό που οδηγούσε προς την ορεινή ενδοχώρα συνδέεται, επίσης, το σύνο λο τεσσάρων κιβωτιόσχημων τάφων, των αρχών του 3ου αιώνα, που καλύπτονταν από κοινό τύμβο. Εκτι μούμε ότι αυτού του τύπου ταφικά μνημεία, σε περιο χές εκτός του οργανωμένου νεκροταφείου, ανήκαν σε οικογένειες της τοπικής αριστοκρατικής τάξης, δεδο μένου ότι στο εσωτερικό τους βρέθηκαν μεταξύ άλλων, χρυσό στεφάνι ελιάς, χρυσό διάδημα και χάλκινα σκεύη77. Το οργανωμένο νεκροταφείο της Λητής, που ανα πτύσσεται σε επίπεδη πεδινή έκταση περιμετρικά της αρχαίας πόλης, αποδεικνύει την οργάνωση μιας δια φοροποιημένης οικονομικά κοινωνίας. Παρουσιάζει συνεχή χρήση και παρακολουθεί την ιστορική πορεία 73. Turner 1989, 17, 66, 85. Kouremenos et al. 2006. Τσαντσάνογλου 2013. Simon 2007. Tiverios 2008. Simon 2010 και για μια νέα ανάγνωση, Piano 2016. 74. Πρβλ. τα συμπεράσματα του Voutiras 1989, σχετικά με τις παρα στάσεις ανδρικών μορφών που κρατούν στο δεξί χέρι τους πάπυρο ή δίπτυχο σε μεγάλου μεγέθους ταφικά ανάγλυφα, της όψιμης ελληνι στικής εποχής, από τη Βέροια, τη Βεργίνα και τη Λητή. 75. Τζιφόπουλος 2014. Τσαντάνογλου 2013, 17. 76. ΑΔ 53, 1998: Χρονικά Βʹ2, 580, πίν. 225α,β, Λητή. Θέση Δερβένι, Εγνατία οδός (Κ. Τζαναβάρη). Τζαναβάρη, Φίλης 2003, 159160. 77. AΔ 44 (1989): Χρονικά Βʹ2, 321, οικόπεδο Β. Τουμπέλη (Κ. Τζανα βάρη). Τζαναβάρη 1989, 307308. Τζαναβάρη 1997. Τζαναβάρη 2007, 291 αρ. 3, 6. DescampsLequime, Charatzopoulou 2011, αρ. 340 (K. Tzanavari). Τζαναβάρη 2016, 561. Κακαμανούδης 2017, 241. της περιοχής από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ.78, ενώ σε ορισμένα τμήματά του που χρησιμοποιούνται αδιάλει πτα από το πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. μέχρι τα τέλη του 4ου αι. μ.Χ. διαπιστώνονται ενταφιασμοί σε επάλ ληλες στρώσεις79. Το πρωιμότερο αυτό χρονολογικό όριο χρήσης του νεκροταφείου, που προκύπτει από τα αρχαιολογικά δεδομένα, εκτιμούμε ότι είναι δυνατόν να συμβάλει στο θέμα της επέκτασης του Μακεδονι κού βασιλείου Ανατολικά του Αξιού, που έχει διχάσει τελευταία την έρευνα80. Τα ταφικά μνημεία, που έχουν άλλοτε οικογενειακό χαρακτήρα, όπως οι κτιστοί μα κεδονικοί και οι λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι81, και άλ λοτε είναι ατομικοί, σημαίνονται με ταφικές στήλες. Δύο ενεπίγραφες στήλες του τέλους του 4ου αιώνα, που βρέθηκαν στη Λητή, αναφέρονται στη διεξαγωγή αγώνων δρόμου και ιπποδρομιών προς τιμήν επιφα νών νεκρών82. Στους ατομικούς τάφους συγκαταλέγονται οι πωρο λιθικές σαρκοφάγοι, οι λακκοειδείς τάφοι με τοιχώμα τα επενδυμένα με επάλληλες στρώσεις άψητων πλι θιών και ξύλινη κάλυψη, μια κατηγορία μνημείων η 78. Πρόκειται για τάφους που καταστράφηκαν για την πραγματο ποίηση νεότερων ενταφιασμών, όπως στο οικόπεδο ιδιοκτησίας Ποτα μόπουλου που ανασκάφηκε το 1989 από την Π. ΑδάμΒελένη, βλ. Τζαναβάρη 1989, 311. AΔ 57 (2002): Χρονικά Βʹ3α, 6869, πίν. 21δε, οικόπεδο Τάκα (Κ. Τζαναβάρη). Τζαναβάρη, Φίλης 2003, 156157. Ο Κακαμανούδης 2017, 240241, συνδέει τις διαδοχικές καταστροφές των παλαιότερων τάφων με πιθανή μεταβολή της πληθυσμιακής σύνθεσης του πληθυσμού. 79. AΔ 52 (1997): Χρονικά Βʹ2 644, οικόπεδο Χ. Μαντζουρανάκη, Αθ. Παπαγιάννη (Κ. Τζαναβάρη). ΑΔ 54 (1999): Χρονικά Βʹ2, 550551, οικόπεδο Μ. Χατζηαλεξάνδρου (Κ. Τζαναβάρη). 80. Σημαντικός αριθμός ερευνητών δέχεται ότι η επέκταση αυτή πραγματοποιήθηκε στο διάστημα πριν ή μετά τα μέσα του 5ου αιώνα. Hatzopoulos, Loukopoulou 1992, 1531. Hatzopoulos 1996, 172173. Τουράτσογλου 2010, 56. Χρυσοστόμου 2011, 238. Ξυδόπουλος 2016. Saripanidi 2017, 117126. ΜισαηλίδουΔεσποτίδου 2018, 120122. Ο Τιβέριος 2019, 206207, υποστηρίζει μια χρονολογία γύρω στο 700 π.Χ. 81. AΔ 59 (2004): Χρονικά Βʹ3α, 185187, πίν. 5556, θέση Πόρτες (Κ. Τζαναβάρη). Για την τυπολογία των τάφων στα νεκροταφεία της Λητής, Τζαναβάρη, Φίλης 2002, 156158. 82. Χρυσοστόμου 2016, 882, 905906, σημ. 108. 29 Εικ. 13. Τμήμα οικίας του 3ου αι. π.Χ. χρήση των οποίων περιορίζεται στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα83, καθώς και ορισμένοι πλούσια κτερισμένοι κτιστοί κιβωτιόσχημοι τάφοι, τύπος ταφικού μνημείου που επιλέγεται για τον ενταφιασμό των νεκρών της τοπικής αριστοκρατικής τάξης στην πρώιμη ελληνιστι κή εποχή. Οι λακκοειδείς τάφοι αντιπροσωπεύουν δύο κατηγορίες και καλύπτουν το διάστημα από τα πρώιμα έως τα ύστερα ελληνιστικά χρόνια. Πρόκειται, α. για ευρύχωρους λάκκους με περιμετρικό αναβαθμό και εσωτερικά επιχρισμένα τοιχώματα και β. για απλούς λακκοειδείς, καλυμμένους με σχιστολιθικές πλάκες. Ατομικές ταφές εμπεριέχουν, τέλος, τάφοι με τοιχώμα τα κτισμένα με αδρά δουλεμένους λίθους και κεραμο σκεπή κάλυψη, σημαντικός αριθμός των οποίων χρο νολογείται στα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά χρόνια, καθώς και οι καλυβίτες κεραμοσκεπείς. Στην ανατολική πλαγιά χαμηλού λόφου που σχημα τίζεται νότια του λόφου Νεμπόις Κούλα αποκαλύφθη καν κατάλοιπα του οικισμού των ελληνιστικών χρό νων. Λόγω της μεγάλης κλίσης των πρανών, τα κτίρια κατανέμονται σε δύο άνδηρα, με τους τοίχους τους να θεμελιώνονται σε διαφορετικά επίπεδα ακολουθώντας την κατωφέρεια του εδάφους. Οι ιδιωτικές κατοικίες που ερευνήθηκαν στο κάτω άνδηρο, σύμφωνα με την οικοδομική τεχνική που χρησιμοποιήθηκε για την κα τασκευή τους και την κεραμική, χρονολογούνται στον 3ο αιώνα (εικ. 13). Μεταγενέστερες ιδιωτικές κατοικίες του 2ου αιώνα αποκαλύφθηκαν σε έρευνα στην ίδια πε ριοχή84, στις οποίες περιλαμβάνεται, επίσης, κτιστός 83. AΔ 44 (1989): Χρονικά Βʹ2, 321, οικόπεδο Γ. Τριανταφύλλου (Κ. Τζαναβάρη). Τζαναβάρη 1989, 308311. Κακαμανούδης 2017, 470. 84. AΔ 56 (2001): Χρονικά Βʹ3α, 1822, πίν. 7γστ, 8α, οικόπεδο Τσώντσια (Κ. Τζαναβάρη). ληνός με υπολήνιο και πιθεώνας. Την αγάπη, άλλωστε, του τοπικού πληθυσμού για το κρασί και παράλληλα την άσκηση της λατρείας του Διονύσου αποδεικνύουν παλιά και νεότερα ευρήματα από την περιοχή85. Στην ίδια εποχή εντάσσονται τα κατάλοιπα δύο οικιών που αποκαλύφθηκαν στην πεδινή έκταση της πόλης και πολύ κοντά στο τείχος της86. Γενικά, θα πρέπει να πα ρατηρήσουμε ότι οι καταστροφές των οικοδομημάτων, που έχουν αποκαλυφθεί κατά την ανασκαφική έρευνα και οι αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης που φτάνουν μέχρι τον 4ο και τον 6ο αι. μ.Χ., αποτελούν απτούς μάρ τυρες των ιστορικών γεγονότων που διαδραματίστη καν στην πόλη και την ευρύτερη περιοχή της. Ποια είναι όμως η εικόνα των αρχαιολογικών δεδο μένων στην πόλη αμέσως μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση; Διαπιστώνεται, καταρχήν, ότι μέρος τουλάχιστον του τοπικού πληθυσμού εγκαταλείπει την πεδιάδα και με τακινείται στις υπώρειες των λόφων, αναζητώντας ασφαλέστερο τόπο διαμονής87. Παράλληλα, και σύμ φωνα με τη νομισματική μαρτυρία, με την παρουσία των Ρωμαίων συνδέεται σε ένα βαθμό η καταστροφή, η σύληση και η λιθολόγηση των ταφικών μνημείων, με σκοπό την εξεύρεση οικοδομικού υλικού. Μάρτυρες απτοί πολλοί, όπως μία μοναδική για τη διατήρηση των χρωμάτων πώρινη ανθεμωτή επίστεψη, που δια σώθηκε από την κατάτμησή της και τη χρήση της ως οικοδομικού υλικού. Κοσμούσε το υπέρθυρο του προ θαλάμου κτιστού θολωτού κυψελοειδούς τάφου, των 85. Βουτυράς 1984, 4550 αρ. 3. Palagia 2016, 87. AΔ 64 (2009): Χρονικά Βʹ2, 677678, τάφροι αμπελοκαλλιέργειας, οικόπεδο Θρασυ βουλίδη (Μ. Παππά). Παππά, Τζαναβάρη 2010, 213215, σχ. 3, εικ. 12. Τζαναβάρη 2011. Τζαναβάρη 2016, 573574. 86. Ό.π., σημ. 23. 87. Ό.π. 30 αρχών του 3ου αιώνα, που εντοπίστηκε, επίσης, κατε στραμμένος88. Αλλά και ο Μακεδονικός τάφος ΙΙ, που εντάσσεται στο νεκροταφείο του Δερβενίου συλήθηκε και λιθολογήθηκε, σύμφωνα με τη νομισματική μαρτυ ρία, στην ύστερη αρχαιότητα89. Οι εμφύλιοι πόλεμοι που διαδραματίζονται στη Μακεδονία ανάμεσα στα στρατεύματα του Καίσαρα και του Πομπηίου (4948 π.Χ.) και τις λεγεώνες της Τριανδρίας των Αντωνίου, Οκταβιανού και Λέπιδου με τα στρατεύματα του Βρού του (42 π.Χ.), άφησαν τα ίχνη τους στην πόλη της Λη τής και στη χώρα που την περιβάλλει. Καταστρέφεται ολοκληρωτικά στα μέσα του 1ου αι. π.Χ. αγροικία, που ιδρύθηκε στα όψιμα ελληνιστικά χρόνια90. Ανάλογες δηώσεις διαπιστώθηκαν και σε τμήματα του οργανω μένου οικισμού των ελληνιστικών χρόνων91. Όσον αφορά την εργαστηριακή παραγωγή κατά την αυτο κρατορική εποχή, η ανεύρεση ταφικών μνημείων που έχουν υποστεί δεύτερη επεξεργασία, προκειμένου να επαναχρησιμοποιηθούν, τεκμηριώνει τη συνέχιση της λειτουργίας ενός μικρού περιφερειακού εργαστηρίου γλυπτικής, που παράγει μέτριας ποιότητας έργα92. Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της, η πόλη ελέγχει μια εκτεταμένη αγροτική περιφέρεια από την οποία προέρχεται μεγάλο μέρος του πλούτου της93. Στο ter ritorium της πόλης και στα ανατολικά του αρχαίου οικισμού ιδρύεται ένα σύνολο αγροτικών εγκαταστά σεων, που εντοπίστηκαν, επίσης, με την ευκαιρία της υλοποίησης της σύγχρονης Εγνατίας94. Συγκεκριμένα, αποκαλύφθηκαν τα οικοδομικά κατάλοιπα τεσσάρων αγροτικών επαύλεων με στοιχεία πολυτελούς βίου. Το χρονολογικό εύρος της κατοίκησής τους καλύπτει το διάστημα από την πρώιμη ρωμαϊκή εποχή μέχρι τα τέ λη του 4ου αι. μ.Χ. Ανήκαν πιθανόν σε μέλη της ρωμα ϊκής ελίτ που κατείχαν μεγάλης έκτασης έγγεια ιδιο κτησία, η ύπαρξη της οποίας στην ευρύτερη περιοχή της πεδιάδας του Λαγκαδά μαρτυρείται, άλλωστε, επι γραφικά95. Η ελλιπής διατήρησή τους οφείλεται στη 88. ΑΔ 53 (1998): Χρονικά Βʹ2, 580, πίν. 225β (Κ. Τζαναβάρη). Τζαναβάρη 2002. DescampsLequime, Charatzopoulou 2011, αρ. 267 (K. Tzanavari). Τζαναβάρη, Τουλουμτζίδου 2020. Σ. Βιβντένκο κ.ά. στον παρόντα τόμο. Τζαναβάρη 2017γ. Βιβντένκο κ.ά. 2019. 89. Τζαναβάρη 2000, 594. 90. Τζαναβάρη 2003, 8587 (αγροικία Γ). 91. AΔ 56 (2001): Χρονικά Βʹ3α, 1822, πίν. 7γστ, 8α, οικόπεδο Τσώντσια (Κ. Τζαναβάρη). 92. Σβέρκος, Τζαναβάρη 2009, αρ. 4, 5 και 7. 93. Για την αγροτική παραγωγή στη Λητή, Lemerle 1979, 280. 94. ΑΔ 55 (2000): Χρονικά Βʹ2, 686689, εικ. 1419 (Κ. Τζαναβάρη). Τζαναβάρη 2003. Τζαναβάρη, Φίλης 2000. Tzanavari 2018. Για νεότερη σχετική με τις αγροικίες βιβλιογραφία, Α. Rizakis, Ι. Touratsoglou 2013. 95. Σβέρκος, Τζαναβάρη 2009, 209, όπου και η σχετική βιβλιο γραφία. συστηματική λιθολόγησή τους, για την κατασκευή των νεότερων γειτονικών οικισμών της Λητής και των Λαγυνών, ενώ θα πρέπει να συνεκτιμηθεί και ο παρά γοντας της εντατικής καλλιέργειας της περιοχής. Πληρέστερα και σε έκταση 802,50 τ.μ. αποκαλύφθηκε η αγροικία Α96 (εικ. 14), με τοίχους καλυμμένους εσω τερικά με ορθομαρμάρωση. Γύρω από την κεντρική αυλή αναπτύσσονται τα δωμάτια, με τους χώρους δια μονής και εστίασης να διατάσσονται στη βόρεια πτέ ρυγα, ενώ στη νότια συγκεντρώνονται χώροι με λει τουργίες σχετικές με την αγροτική οικονομία, δίχωρος ληνός και πιθεώνας. Μια μικρή κλίμακα οδηγούσε στον δεύτερο όροφο. Η αγροικία ιδρύεται στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ. και εγκαταλείπεται προσωρινά στα μέ σα του 3ου αιώνα, όπως διαφαίνεται και από την από κρυψη ενός θησαυρού δώδεκα χάλκινων νομισμάτων του αυτοκράτορα Γορδιανού Γʹ και της γυναίκας του Ταρκυλλίνας, γεγονός που φαίνεται ότι συνδέεται με τη γνωστή εισβολή των Γότθων στις επαρχίες της Βαλκανικής χερσονήσου, στα μέσα του 3ου αι. μ.Χ.97. Στα τέλη του 3ου αι. μ.Χ. η έπαυλη επισκευάζεται και συμπληρώνεται με ένα τρικλίνιο, έκτασης 220 τ.μ., για την υποδοχή φιλοξενουμένων και την παράθεση γευ μάτων. Η αγροικία εγκαταλείφθηκε οριστικά γύρω στα τέλη του 4ου αιώνα, εποχή κατά την οποία σημει ώνονται και πάλι νέες καταστρεπτικές βαρβαρικές επιδρομές. Το υψηλό κοινωνικό status των ιδιοκτητών της τεκμηριώνει η έπαυλη Δ, της οποίας αποκαλύφθη καν μόνο δύο περιφερειακά κτίρια, ένα δίχωρο και ένα τρικλίνιο98 (εικ. 15). Οι ταφές ζεύγους ίππων κοντά και στο εσωτερικό του δίχωρου κτιρίου μάς επιτρέ πουν να το ταυτίσουμε με το ιπποστάσιο της έπαυλης, όπως υποδηλώνει πλακόστρωτος χώρος, που αποτε λούσε χώρο εκγύμνασης των αλόγων από ειδικά εκ παιδευμένους ιπποκόμους. Την ίδια εποχή, η διατήρηση του εθίμου της καύσης των νεκρών, σε νεκροταφείο που αποκαλύφθηκε στα Λαγυνά Θεσσαλονίκης99, αποδεικνύει ότι μέχρι και τον 4ο μεταχριστιανικό αιώνα δεν διαφαίνεται η επι κράτηση του χριστιανισμού στην περιοχή, ενώ στο σχηματολόγιο της τοπικής κεραμικής παραγωγής εί ναι εμφανής η ευρύτατα διαπιστωμένη διαδικασία εκρωμαϊσμού της100. Σύμφωνα, λοιπόν, με όσα προαναφέραμε, γίνεται φανερό ότι η Λητή υπήρξε μια σημαντική πόλη του 96. Τζαναβάρη 2003, 7883. 97. ΚρεμύδηΣισιλιάνου 1996. 98. Τζαναβάρη 2003, 8789. 99. AΔ 54 (1999): Χρονικά Βʹ2, 551552, οικόπεδο Αποστολούδη (Κ. Τζαναβάρη). Τζαναβάρη 2010. 100. Τζαναβάρη 2010. 31 Εικ. 14. Σχεδιαστική αναπαράσταση αγροικίας Α. Μακεδονικού βασιλείου με ακμάζουσα οικονομία, πα ραγωγική και καλλιτεχνική δραστηριότητα ιδιαίτερα στα ελληνιστικά χρόνια. Οι προϋποθέσεις αυτές δημι ούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για τη συνέχιση της εξέλιξής της και κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Παράλ ληλα, η ονομασία ως Ληταίας μιας από τις πύλες του δυτικού τείχους της Θεσσαλονίκης, που οδηγούσε στη Μυγδονία ενέχει τη σημασία της για την ακμή της στη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων101, αλλά και αργότε ρα, όπως διαφαίνεται από τις διαφορετικές εκδοχές του ονόματός της στις διακριτές φάσεις της ιστορικής διαδρομής της: Λητή, Λήτη, Λίτη ή Λήττα102, Αϊβάτι, Αειβάτι ή Αϊβατλί η ονομασία της στην εποχή της Τουρκοκρατίας103, Λητή από το 1926104 και μετά. Εικ. 15. Σχεδιαστική αναπαράσταση αγροικίας Δ. 101. Η πύλη βρίσκεται σήμερα στο δυτικό άκρο της οδού Αγίου Δημητρίου. Την κατασκευή της ο Βελένης 1998, 109, 161, 166, εικ. 9293, τη συνδέει χρονολογικά με τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο, ενώ η Μαρκή 2000, 250254, εικ. 911, διαπίστωσε τη μετατόπιση και επισκευή της στον 7ο αι. μ.Χ. 102. Σχετικά με τις διαφορετικές ορθογραφικές αποδόσεις του ονόματος της πόλης στη διάρκεια της ιστορικής της εξέλιξης, Δήμιτσας 1988, 246252. Μπακιρτζής 1997, 303 [280], 425 § 280. 103. Μουτσόπουλος 1988, 2530. Την ελληνικότητα του ονόματος αυτού και την ετυμολογία του από το γεγονός ότι το χωριό αποτελούσε τόπο εμπόρων, που διέρχονταν από τη βόρεια και την ανατολική Μακε δονία για να φτάσουν στη Θεσσαλονίκη υποστηρίζει ο Χατζηκυριακού 1962, 5. Την τουρκική προέλευσή του θεωρεί αντίθετα ενδεχόμενη ο Κυριακίδης 1963. 104. ΦΕΚ Α/346/1926. 32 ΒΙΒΛ ΙΟΓΡΑΦΙ Α Αδάμ-Βελένη, Τουλουμτζίδου 2015. Π. ΑδάμΒελένη, Αν. Τουλουμτζίδου, Ανασκαφή σε αποθήκες και ανα δίφηση σε αρχεία: νέα στοιχεία για τις ανασκαφές του Ν. Κοτζιά στο ιερό της Δήμητρας στο Δερβένι, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 29 (2015), υπό έκδοση. Αδάμ-Βελένη, Τουλουμτζίδου 2017. Π. ΑδάμΒελένη, Α. Τουλουμτζίδου, Τα ειδώλια από το ιερό της Δήμητρας στη Λητή, Ειδώλιο. Ένας μικρόκοσμος από πηλό (επιμ. Π. ΑδάμΒελένη, Η. Ζωγράφου, Α. Κουκουβού, Ου. Πάλλη, Ε. Στεφανή), Θεσσαλονίκη 2017, 99100. Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2017. Ειδώλιο. Ένας μικρόκοσμος από πηλό (επιμ. Π. ΑδάμΒελένη, Η. Ζωγράφου, Α. Κου κουβού, Ου. Πάλλη, Ε. Στεφανή), Θεσσαλονίκη 2017. Αλλαμανή-Σουρή 2012. Β. ΑλλαμανήΣουρή, Τα ανά γλυφα επιτύμβια μνημεία της Βέροιας από τον 1ο αι. π.Χ. έως τον 3ο αι. μ.Χ. Παράδοση και νεωτερισμοί, Κλασική παράδοση και νεωτερικά στοιχεία στην πλαστική της ρωμαϊκής Ελλάδας, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη, 7-9 Μαΐου 2009) (επιμ. Θ. ΣτεφανίδουΤιβερίου, Π. Καραναστάση, Δ. Δαμά σκος), Θεσσαλονίκη 2012, 357372. Αλλαμανή-Σουρή 2014. Β. ΑλλαμανήΣουρή, Επιτύμβιες στήλες και ανάγλυφα από τη Βέροια και την περιοχή της (Διδακτορική Διατριβή Α.Π.Θ.), Θεσσαλονί κη 2014. Ασλάνης 1992. Ι. Ασλάνης, Η Προϊστορία στη Μακεδονία, Ι. Η νεολιθική εποχή, Αθήνα 1992. Βελένης 1998. Γ. Βελένης, Τα τείχη της Θεσσαλονίκης, από τον Κάσσανδρο ως τον Ηράκλειο, Θεσσαλονίκη 1998. Βιβντένκο κ.ά. 2019. Σ. Βιβντένκο, Αικ. Τζαναβάρη, Αθ. Βασιλειάδου, Ανθεμωτή ανάγλυφη επίστεψη από τον κυκλικό τάφο Δερβενίου Θεσσαλονίκης, Ελλά δα, 7ο Συνέδριο Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας (Αθήνα 9-12 Οκτωβρίου 2019), υπό έκδοση. Βοκοτοπούλου, Κουκούλη-Χρυσανθάκη 1988. Ι. Βοκο τοπούλου, Χ. ΚουκούληΧρυσανθάκη, Οι αρχαϊκοί και κλασικοί χρόνοι, Αρχαία Μακεδονία. Κατάλογος Έκθεσης στην Αυστραλία, Αθήνα 1988, 2733. Βουτυράς 1984. Εμμ. Βουτυράς, Παρατηρήσεις σε τρία επιγράμματα, Ελληνικά 35 (1984), 3850. Βουτυράς 2018. Εμμ. Βουτυράς, Ανάγλυφο Θεού Θεο δαίμονος, Κλασική παράδοση και νεωτερικά στοιχεία στην πλαστική της ρωμαϊκής Ελλάδας, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη 7-9 Μαΐου 2009) (επιμ. Θ. ΣτεφανίδουΤιβερίου, Π. Καραναστάση, Δ. Δαμάσκος), Θεσσαλονίκη 2012, 125134. Γιούρη 1978. Ε. Γιούρη, Ο κρατήρας του Δερβενίου, Αθή να 1978. Γκατζόλης 2010. Χ. Γκατζόλης, Η κυκλοφορία του χάλκινου νομίσματος στη Μακεδονία (5ος - 1ος αι. π.Χ.), τ. ΙΙΙ, Διδακτορική Διατριβή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2010. Γκιούρα 2001. Ε. Γκιούρα, Αρχαία Λητή: Η προσέγγιση μιας Μυγδονικής πόλης από τα δεδομένα της επιφανειακής έρευνας στη λεκάνη του Λαγκαδά, Μετα πτυχιακή Εργασία Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2001. Δεσπίνης κ.ά. 1997. Γ. Δεσπίνης, Θ. ΣτεφανίδουΤιβερίου, Εμμ. Βουτυράς, Κατάλογος γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, τ. Ι, Θεσσαλονίκη 1997. Δήμιτσας 1988. Μ. Γ. Δήμιτσας, Μακεδονικά. Αρχαία γεωγραφία της Μακεδονίας συνταχθείσα κατά τας αρχαίας πηγάς και τα νεώτερα βοηθήματα, Μέρος Δεύτερον, Τοπογραφία ου προτέτακται εν είδει προλόγου και εισαγωγής πραγματεία ιστορική τε και φιλολογική (επαν. ΙΜΧΑ), Θεσσαλονίκη 1988. Θέμελης 2000. Π. Θέμελης, Μεταλλοτεχνία μακεδονι κή, Μύρτος, Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου (επιμ. Π. ΑδάμΒελένη), Θεσσαλονίκη 2000, 495517. Θέμελης, Τουράτσογλου 1997. Π. Θέμελης, Ι. Τουρά τσογλου, Οι τάφοι του Δερβενίου, Αθήνα 1997. Ιγνατιάδου 2011. Δ. Ιγνατιάδου, Ο κρατήρ του Διονύ σου και του επέκεινα, Το δώρο του Διονύσου. Μυθολογία του κρασιού στην Κεντρική Ιταλία (Molise) και τη βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία) (επιμ. Π. Αδάμ Βελένη, Ευ. Κεφαλίδου, Ευ. Στεφανή), Θεσσαλονίκη 2011, 146151. Κακαμανούδης 2017. Α. Κακαμανούδης, Οργάνωση των χώρων ταφής στην αρχαία Μακεδονία. Από την πρώιμη εποχή του σιδήρου έως την ελληνιστική περίοδο, Διδακτορική Διατριβή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2017. Κανατσούλης 1961. Δ. Κανατσούλης, Η αρχαία Λητή (διάλεξις), Θεσσαλονίκη 1961. Κανατσούλης κ.ά. 2015. Δ. Κανατσούλης, Η. Σβέρκος, Β. Παππάς, Δημητρίου Κανατσούλη Μικρά Μελετήματα, Μακεδονικά Επιγραφικά 4, Κέρκυρα 2015. Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996. Σ. ΚρεμύδηΣισιλιάνου, Από κρυψη «Θησαυρών» σε κατάσταση έκτακτης ανά γκης με αφορμή ένα μακεδονικό «θησαυρό» του 3ου αι. μ.Χ., Χαρακτήρ, Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου, Αθήνα 1996, 123138. Κυριακίδης 1963. Στ. Κυριακίδης, Βιβλιοκρισία: Δημ. Κανατσούλη, Η αρχαία Λητή (Διάλεξις), Μακεδονικά 5 (19611963), 561563. 33 Κωτσάκης 1990. Κ. Κωτσάκης, Το πρόγραμμα εντατικής επιφανειακής έρευνας Λαγκαδά. Δεύτερη περίοδος, 1987, Εγνατία 2 (1990), 175186. Κωτσάκης, Ανδρέου 1992. Κ. Κωτσάκης, Στ. Ανδρέου, Επιφανειακή έρευνα Λαγκαδά: Περίοδος 1992, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 6 (1992), 349356. Μαρκή 2000. Ε. Μαρκή, Ανασκαφών Θεσσαλονίκης ερανίσματα, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 14 (2000), 247257. Μικρογιαννάκης 1977. Ε.Ι. Μικρογιαννάκης, Το πολιτι στικόν έργον του Κασσάνδρου, Αρχαία Μακεδονία ΙΙ (Βʹ Διεθνές Συμπόσιο για την Αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 19-24 Αυγούστου 1973), Θεσσαλονίκη 1977, 225236. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 1997. Β. ΜισαηλίδουΔεσπο τίδου, Επιγραφές αρχαίας Μακεδονίας. Από τη Συλλογή της ΙΣΤʹ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Κατάλογος της Έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1997. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 2018. Β. ΜισαηλίδουΔεσπο τίδου, Παράδοση και νεωτερισμοί στα έθιμα ταφής της αρχαίας Μακεδονίας. Παρατηρήσεις και προ βληματισμοί από τα αποτελέσματα της μέχρι τώρα έρευνας, Πριν από τη Μεγάλη Πρωτεύουσα, Πρακτικά Ημερίδας στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Πέλλας, (επιμ. Μπ. Τσιγαρίδα, Σ. Νανόγλου), Θεσσαλονίκη 2018, 111124. Μουτσόπουλος 1988. Ν. Μουτσόπουλος, Αναζητώντας τη θέση της αρχαίας Λητής, Επιστημονική Επετηρίς Πολυτεχνικής Σχολής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων 11 (1988), 25125. Μπακιρτζής 1997. Χ. Μπακιρτζής (εισαγωγή, σχόλια, επιμέλεια), Αγίου Δημητρίου Θαύματα. Οι συλλογές αρχιεπισκόπου Ιωάννου και ανωνύμου. Ο βίος, τα θαύματα και η Θεσσαλονίκη του Αγίου Δημητρίου, Αθήνα 1997 (μετάφρ. Αλόη Σιδέρη). Ξυδόπουλος 2016. Ι. Ξυδόπουλος, Τα ανατολικά όρια της Μακεδονίας επί Αλεξάνδρου Αʹ, ηχάδιν ΙΙ, Τιμητικός τόμος για τη Στέλλα Δρούγου (επιμ. Μ. Γιαννο πούλου, Χρ. Καλλίνη), Αθήνα 2016, 246264. Παππά 2020. Μ. Παππά, Δ.Ε.Θ.-Θέρμη-Μακρύγιαλος. Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2020. Παππά, Τζαναβάρη 2010. Μ. Παππά, Κ. Τζαναβάρη, Λητή Ι: η συνέχεια της ανασκαφής στον νεολιθικό οικισμό, 20062010, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 24 (2010), 207216. Πέτσας 1982. Φ. Πέτσας, Πολιτιστικές επιδράσεις στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου έως την ίδρυση της Θεσσαλονίκης, Η Θεσσαλονίκη μεταξύ Ανατολής και Δύσεως. Πρακτικά Συμποσίου Εκατονταετηρίδος της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών (Θεσσαλονίκη, 30 Οκτωβρίου - 1 Νοεμβρίου 1980), Θεσσαλονίκη 1982, 5968. Πινγιάτογλου 2015. Σ. Πινγιάτογλου, Δίον. Το ιερό της Δήμητρος, Θεσσαλονίκη 2015. Ριζάκης 1986. Α. Ριζάκης, Η κοινότητα των “συμπραγ ματευομένων Ρωμαίων” της Θεσσαλονίκης και η ρωμαϊκή οικονομική διείσδυση στη Μακεδονία, Αρχαία Μακεδονία IV (Δʹ Διεθνές Συμπόσιο για την Αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 21-26 Σεπτεμβρίου 1983), Θεσσαλονίκη 1986, 511524. Σβέρκος, Τζαναβάρη 2009. Η. Σβέρκος, Κ. Τζαναβάρη, Νέα επιτύμβια μνημεία από τη Λητή, Αρχαιολογική Εφημερίς 148 (2009), 183221. Σουέρεφ 2011. Κ. Σουέρεφ, Τοπογραφικά και αρχαιολογικά κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2011. Στεφανίδου-Τιβερίου 1998. Θ. ΣτεφανίδουΤιβερίου, Ανασκαφή Δίου, τ. 1. Η οχύρωση, Θεσσαλονίκη 1998. Στεφανίδου-Τιβερίου 1999. Θ. ΣτεφανίδουΤιβερίου, Δίον και Άλος: Δύο νέα κτίσματα της εποχής του Κασσάν δρου, Αρχαία Μακεδονία VI (ΣΤʹ Διεθνές Συμπόσιο για την Αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 15-19 Οκτωβρίου 1996), τ. 2, Θεσσαλονίκη 1999, 10651074. Στεφανίδου-Τιβερίου 2006. Θ. ΣτεφανίδουΤιβερίου, Δέκα αιώνες πλαστικής στη Μακεδονία. Συμπερά σματα από το πρόγραμμα «Μελέτη και δημοσίευση των γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσα λονίκης», Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 (2006), 341356. Στεφανίδου-Τιβερίου 2020. Θ. ΣτεφανίδουΤιβερίου, Ο κόσμος των νεκρών: Σήματα μνήμης, Θεσσαλονίκη. Όψεις μιας αρχαίας μητρόπολης. Δώδεκα αρχαιολογικά κείμενα (επιμ. Θ. ΣτεφανίδουΤιβερίου), Θεσσα λονίκη 2020, 199247. Τερζοπούλου 2019. Δ. Τερζοπούλου, Επιτύμβιες στήλες και ανάγλυφα από τη Θεσσαλονίκη και την περιοχή της (τυπολογία, εικονογραφία, λειτουργία), τ. ΙΙΙ, Δι δακτορική Διατριβή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2019. Τζαναβάρη 1989. Κ. Τζαναβάρη, Ανασκαφική έρευνα στο νεκροταφείο της αρχαίας Λητής, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 3 (1989), 307313. Τζαναβάρη 1996. Κ. Τζαναβάρη, Δερβένι. Μια νεκρόπο λη της αρχαίας Λητής, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 10A (1996), 461476. Τζαναβάρη 1997. Κ. Τζαναβάρη, Χρυσό διάδημα από τη Λητή, Μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Θεσσαλονίκη 1997, 349361. Τζαναβάρη 2000. Κ. Τζαναβάρη, Ο μακεδονικός τάφος του τύμβου του Δερβενίου. Επαναπροσδιορισμός 34 της ταυτότητας ενός παλιού ευρήματος, Μύρτος, Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου (επιμ. Π. ΑδάμΒελένη), Θεσσαλονίκη 2000, 593617. Τζαναβάρη 2001. Κ. Τζαναβάρη, Μαρμάρινο αγαλμάτιο της Μητέρας των Θεών, από την αρχαία Λητή, Άγαλμα. Μελέτες για την αρχαία πλαστική προς τιμήν του Γιώργου Δεσπίνη (επιμ. Δ. Παντερμαλής, Μ. Τιβέρι ος, Εμμ. Βουτυράς), Θεσσαλονίκη 2001, 363375. Τζαναβάρη 2002. Κ. Τζαναβάρη, Πώρινη ανθεμωτή επί στεψη, από το νεκροταφείο της αρχαίας Λητής, Color in Ancient Greece. The Role of Colour in Ancient Greek Art and Architecture 700-31 B.C. (eds. M. Tiverios, D. Tsiafakis), Thessaloniki 2002, 129146. Τζαναβάρη 2002α. Κ. Τζαναβάρη, Μαρμάρινα αγαλμά τια Άρτεμης από την αρχαία Λητή, Αρχαία Ελληνική Γλυπτική. Αφιέρωμα στη μνήμη του γλύπτη Στέλιου Τριάντη. Μουσείο Μπενάκη, 1ο Παράρτημα, (επιμ. Δ. Δαμάσκος), Αθήνα 2002, 241261. Τζαναβάρη 2003. Κ. Τζαναβάρη, Λητή μια πόλη της αρ χαίας Μυγδονίας, Αρχαίες Αγροικίες σε Σύγχρονους Δρόμους (επιμ. Π. ΑδάμΒελένη, Ε. Πουλάκη, Κ. Τζαναβάρη), Αθήνα 2003, 7190. Τζαναβάρη 2007. Κ. Τζαναβάρη, Λητή. Μια πόλη της αρχαίας Μυγδονίας, Ο χρυσός των Μακεδόνων – Από την Έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, (επιμ. Β. Γραμμένος), Θεσσαλονίκη 2007, 287295. Τζαναβάρη 2009. Κ. Τζαναβάρη, Μεταλλικά περίαπτα σε σχήμα κεφαλής Αφροδίτης, από την αρχαία Λη τή, Κερμάτια Φιλίας. Τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου, τ. Βʹ (επιμ. Σ. Δρούγου, Δ. Ευγενί δου), Αθήνα 2009, 56171. Τζαναβάρη 2010. Κ. Τζαναβάρη, Ταφικά σύνολα κερα μικής των όψιμων αυτοκρατορικών χρόνων, από την αρχαία Λητή, Κεραμική της Ύστερης Αρχαιότητας στον Ελλαδικό Χώρο (3ος-7ος αιώνας) (επιμ. Δ. ΠαπανικόλαΜπακιρτζή, Ντ. Κουσουλάκου), Θεσ σαλονίκη 2010, 444465. Τζαναβάρη 2010α. Κ. Τζαναβάρη, Λητή πόλις Μυγδονι κή, Μακεδονικά 39 (2010), 8398. Τζαναβάρη 2011. Κ. Τζαναβάρη, Η λατρεία του Διονύ σου, Το δώρο του Διονύσου. Μυθολογία του κρασιού στην Κεντρική Ιταλία (Molise) και τη βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία) (επιμ. Π. ΑδάμΒελένη, Ευ. Κεφαλίδου, Ευ. Στεφανή), Θεσσαλονίκη 2011, 104117. Τζαναβάρη 2012. Κ. Τζαναβάρη, Η κεραμική παραγωγή στη Μακεδονία τον 3ο και 2ο αι. π.Χ. Από την επί δραση του αττικού Κεραμεικού στην τοπική δημι ουργία, Θέματα της ελληνιστικής κεραμικής στην αρχαία Μακεδονία (επιμ. Σ. Δρούγου, Ι. Τουράτσο γλου), Αθήνα 2012, 126157. Τζαναβάρη 2012α. Κ. Τζαναβάρη, Αγαλμάτιο Αφροδίτης, Αρχαιολογία στα Μετόπισθεν. Στη Θεσσαλονίκη των Ταραγμένων Χρόνων 1912-1922, (επιμ. Π. ΑδάμΒε λένη, Α. Κουκουβού), Θεσσαλονίκη 2012, 128 αρ. 5. Τζαναβάρη 2014. Κ. Τζαναβάρη, Ο τοιχογραφικός διά κοσμος του κιβωτιόσχημου τάφου Ι του Δερβενίου στην αρχαία Λητή. Μια πρώτη ερμηνευτική προ σέγγιση, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 28 (2014), 489500. Τζαναβάρη 2016. Κ. Τζαναβάρη, Χάλκινες οινοχόες ελ ληνιστικών χρόνων από το νεκροταφείο της αρχαί ας Λητής, ηχάδιν ΙΙ. Τιμητικός τόμος για τη Στέλλα Δρούγου (επιμ. Μ. Γιαννοπούλου, Χρ. Καλλίνη), Αθήνα 2016, 558578. Τζαναβάρη 2017. Κ. Τζαναβάρη, Λητή, Αρχαιολογία. Μακεδονία και Θράκη (επιμ. Α. Βλαχόπουλος, Δ. Τσιαφάκη), Αθήνα 2017, 316319. Τζαναβάρη 2017α. Κ. Τζαναβάρη, Οι τύποι των Τανα γραίων στον βορειοελλαδικό χώρο. Ειδώλιο. Ένας μικρόκοσμος από πηλό, (επιμ. Π. ΑδάμΒελένη, Η. Ζωγράφου, Α. Κουκουβού, Ου. Πάλλη, Ε. Στεφανή), Θεσσαλονίκη 2017, 152157. Τζαναβάρη 2017β. Κ. Τζαναβάρη, Η πήλινη προτομή στα τοπικά εργαστήρια της Μακεδονίας. Ειδώλιο. Ένας μικρόκοσμος από πηλό, (επιμ. Π. ΑδάμΒελένη, Η. Ζωγράφου, Α. Κουκουβού, Ου. Πάλλη, Ε. Στεφα νή), Θεσσαλονίκη 2017, 142147. Τζαναβάρη 2017γ. Κ. Τζαναβάρη, Κτιστός θολωτός κυ ψελοειδής τάφος, από το νεκροταφείο της αρχαίας Λητής, 8ο Διεθνές Συμπόσιο για την Αρχαία Μακεδονία. Η Μακεδονία από το θάνατο του Φιλίππου Βʹ έως την άνοδο του Αυγούστου στην εξουσία (Θεσσαλονίκη, 21-24 Νοεμβρίου 2017), υπό έκδοση. Τζαναβάρη 2017δ. Κ. Τζαναβάρη, Αγαλμάτιο Αφροδί της του λεγόμενου τύπου «ΑφροδίτηςΝύμφης», από την αρχαία Λητή, Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο προς τιμήν του ομότιμου καθηγητή Γεωργίου Βελένη (Θεσσαλονίκη, 4-7 Οκτωβρίου 2017), υπό έκδοση. Τζαναβάρη 2020. Κ. Τζαναβάρη, Πήλινα θεατρικά προ σωπεία και ειδώλια ηθοποιών, από το νεκροταφείο της αρχαίας Λητής, Θεσσαλονίκη, σε υπό έκδοση Τιμητικό τόμο. Τζαναβάρη, Φίλης 2000. Κ. Τζαναβάρη, Κ. Φίλης, Αγρο τικές εγκαταστάσεις στη χώρα της αρχαίας Λητής, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 14 (2000), 153168. Τζαναβάρη, Φίλης 2002. Κ. Τζαναβάρη, Κ. Φίλης, Σύ νολα κεραμικής από τα νεκροταφεία της αρχαίας Λητής, Αρχαιολογικόν Δελτίον 57 (2002), Μέρος Αʹ Μελέτες, 155212. 35 Τζαναβάρη, Φίλης 2002α. Κ. Τζαναβάρη, Κ. Φίλης, Λη τή Ι. Προσδιορισμός της πιθανής θέσης του νεολιθι κού οικισμού, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 16 (2002), 197210. Τζαναβάρη, Φίλης 2003. Κ. Τζαναβάρη, Κ. Φίλης, Έρευ νες στον οικισμό και τα νεκροταφεία της αρχαίας Λητής. Πρώτες εκτιμήσεις, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 17 (2003), 155172. Τζαναβάρη, Φίλης 2009. Κ. Τζαναβάρη, Κ. Φίλης, Η Λητή από την προϊστορία μέχρι την ύστερη αρχαι ότητα, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια, Επετειακός τόμος (επιμ. Π. ΑδάμΒελένη, Κ. Τζαναβάρη), Θεσσαλονίκη 2009, 369384. Τζαναβάρη, Φίλης 2011. Κ. Τζαναβάρη, Κ. Φίλης, Ταφικά σύνολα κεραμικής από την αρχαία Λητή, Πρακτικά Ζʹ Επιστημονικής Συνάντησης για την Ελληνιστική Κεραμική (Αίγιο, 4-9 Απριλίου 2005), Αθήνα 2011, 445456. Τζαναβάρη, Τουλουμτζίδου 2020. Κ. Τζαναβάρη, Α. Τουλουμτζίδου, Η κεραμική του συλημένου κυκλι κού κυψελοειδούς τάφου στην αρχαία Λητή. Προσ διορισμός της διάρκειας χρήσης του, Ιʹ Διεθνής Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Θεσσαλονίκη 2020, υπό έκδοση. Τζιφόπουλος 2014. Γ. Τζιφόπουλος, Βακχικός ορφικός Άδης, Επέκεινα. Ο Θάνατος και η Μεταθανάτια Ζωή στην αρχαία Ελλάδα (επιμ. Ν. Σταμπολίδης, Στ. Οι κονόμου), Αθήνα 2014, 3441. Τιβέριος 2010. Μ. Τιβέριος, Άρτεμις, Διόνυσος και ελευ σινιακές θεότητες, Ιερά και λατρείες της Δήμητρας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου, Βόλος, 4-5 Ιουνίου 2005, (επιμ. Ι. Λε βέντη, Χ. Μητσοπούλου), Βόλος 2010, 1741. Τιβέριος 2012. Μ. Τιβέριος, Ταξινόμηση ντόπιας κερα μικής στον μακεδονικό χώρο (κυρίως τον παραθα λάσσιο) κατά τους υστερογεωμετρικούς και αρχαϊ κούς χρόνους, Θρεπτήρια: Μελέτες για την αρχαία Μακεδονία (επιμ. Μ. Τιβέριος, Π. Νίγδελης, Π. ΑδάμΒελένη), Θεσσαλονίκη 2012, 172198. Τιβέριος 2016. Μ. Τιβέριος, Κεραμική Σίνδου, Αικ. Δε σπίνη, Σίνδος ΙΙ. Το νεκροταφείο. Ανασκαφικές έρευνες 1980-1982, Αθήναι 2016, 1530. Τιβέριος 2019. Μ. Τιβέριος, Κάρανος, ο γενάρχης της μα κεδονικής βασιλικής δυναστείας. Η νομισματική μαρ τυρία, Αρχαιολογική Εφημερίς 158 (2019), 195212. Τουλουμτζίδου 2011. Α. Τουλουμτζίδου, Μετάλλινα αγγεία του 4ου - 2ου αι. π.Χ. από τον ελλαδικό χώρο, Δι δακτορική Διατριβή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2011. Τουράτσογλου 2010. Ι. Τουράτσογλου, Συμβολή στην οικονομική ιστορία του βασιλείου της αρχαίας Μακεδονίας (6ος - 3ος αι. π.X.), Κέρμα ΙΙ, Αθήνα 2010. Τσαντσάνογλου 2013. Κ. Τσαντσάνογλου, Ο πάπυρος του Δερβενίου, Αθήνα 2013. Τσιγκάκου 2003. Φ.Μ. Τσιγκάκου, Η Θεσσαλονίκη των ζωγράφων - περιηγητών του 19ου και του 20ού αιώνα από τη Συλλογή Καλφαγιάν. Κατάλογος Έκθεσης 26 Οκτωβρίου - 20 Δεκεμβρίου 2003, Θεσσαλονίκη 2003. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη 2005. Μ. ΤσιμπίδουΑυλωνίτη, Μακεδονικοί τάφοι στον Φοίνικα και στον Άγιο Αθανάσιο Θεσσαλονίκης, Αθήνα 2005. Χατζηκυριακού 1962. Γ. Χατζηκυριάκος, Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν (19051906), Θεσσαλονίκη 1962. Χρυσοστόμου 1998. Π. Χρυσοστόμου, Η Θεσσαλική θεά Εν(ν)οδία ή Φεραία θεά, Αθήνα 1998. Χρυσοστόμου 2011. Π. Χρυσοστόμου, Χρυσά και επί χρυσα αργυρά ελάσματα προσώπου των αρχαϊκών χρόνων, από το δυτικό νεκροταφείο του Αρχοντι κού Πέλλας, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 25 (2011), 231238. Χρυσοστόμου 2016. Π. Χρυσοστόμου, Πεζώνανδρών και ίππων δρόμος στη Μακεδονία, Ηχάδιν ΙΙ. Τιμητικός τόμος για τη Στέλλα Δρούγου, (επιμ. Μ. Γιαν νοπούλου, Χρ. Καλλίνη), Αθήνα 2016, 878906. Χρυσοστόμου 2019. Π. Χρυσοστόμου, Οι Μακεδονικοί τάφοι του Αρχοντικού και της Πέλλας ΙΙ, Θεσσαλο νίκη 2019. Adams 2007. W.L. Adams, The frontier policy of Philip II, Αρχαία Μακεδονία VII (Ζʹ Διεθνές Συμπόσιο για την Αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 14-18 Οκτωβρίου 2002) Θεσσαλονίκη 2007, 283291. Barr-Sharrar 2008. B. BarrSharrar, The Derveni Krater. Masterpiece of Classical Greek Metalwork, Princeton 2008. Brecoulaki 2006. Η. Brecoulaki La peinture funéraire de Macédoine. Emplois et fonctions de la couleur. IVe-IIe s. av. J.-C., Athènes 2006. Descamps-Lequime 2011. S. DescampsLequime, La pré sence française en Macédoine de la fin du XVIIIe siè cle au début du XXe siècle, Au royaume d’Alexandre le Grand. La Macédoine antique (eds. S. DescampsLe quime, K. Charatzopoulou), Paris 2011, 5658. Descamps-Lequime 2016. S. DescampsLequime, To reutique macédonienne: le cas des oenochoés à pan se carénée, La Macédoine du Vie siècle avant J.-C. à la conquête romaine. Formation et rayonnement culturels d’ une monarchie grecque (eds. K. Chrys santhakiNagle, S. DescampsLequime, A. M. Gui mierSorbets), Paris 2016, 143161. 36 Ellis 1969. R. Ellis, PopulationTransplants by Philip II, Μακεδονικά 9 (1969), 917. Farnoux 2012. A. Farnoux, Η Στρατιά της Ανατολής και η Αρχαιολογία, Αρχαιολογία στα Μετόπισθεν. Στη Θεσσαλονίκη των Ταραγμένων Χρόνων 1912-1922 (επιμ. Π. ΑδάμΒελένη, Α. Κουκουβού), Θεσσαλονί κη 2012, 8385. Feissel, Sève 1979. D. Feissel, M. Sève, La Chalcidique vue par Charles Avezou (avrilmai 1914). Notes de voyage et inscriptions, Bulletin de Correspondance Hellénique 103 (1979), 229326. Gardner, Casson 1918-19. E.A. Gardner, S. Casson, Antiq uities found in the British Zone, 19151919, The Annual of the British School at Athens 23 (191819), 1041. Gaunt 2011. J. Gaunt, Book Review of “Derveni krater: masterpiece of Classical Greek metalwork” by Beryl BarrSharrar, American Journal of Archaeology 115.1 (2011), Published online at www.ajaonline.org/book review/747. Girtzy 2001. M. Girtzy, Historical Topography of Ancient Macedonia. Cities and other Settlements –sites in the Late Classical and Hellenistic Period, Thessaloniki 2001. Greene 1986. K. Greene, The Archaeology of the Roman Economy, London 1986. Hammond 1972. N.G.L. Hammond, A History of Macedonia. Historical Geography and Prehistory, vol. I, Oxford 1972. Hammond 1981. N.G.L. Hammond, The western fron tier of Macedonia in the reign of Philip II, Ancient Macedonian Studies in honour of Charles F. Edson, (ed. Dell J.), Thessaloniki 1981, 199217. Hatzopoulos 1994. M.B. Hatzopoulos, Cultes et rites de passage en Macédoine, Athènes 1994. Hatzopoulos 1996. M.B. Hatzopoulos, Macedonian Institutions under the Kings, vol. I: A Historical and Epigraphic Study, vol. ΙΙ: Epigraphic Appendix, Ath ens 1996. Hatzopoulos, Loukopoulou 1992. M.B. Hatzopoulos, L.D. Loukopoulou, Recherches sur les marches orientales des Téménides (Anthemonte-Kalindoia), Ie Partie, Athènes 1996. Hatzοpoulos, Loukopoulou 1996. M.B. Hatzopoulos, L. D. Loukopoulou, Recherches sur les marches orientales des Téménides (Anthemonte-Kalindoia), IIe Partie, Athènes 1996. Ignatiadou 2014. D. Ignatiadou, The symbolic krater, Cahiers de Corpus Vasorum Antiquorum, France 2, Le cratère à volutes. Destinations d’un vase de prestige entre Grecs et non Grecs (ed. J. de La Genière), Paris 2014, 4359. Ignatiadou 2015. D. Ignatiadou, The warrior priest in Derveni grave B was a healer too, Histoire, Médecine et Santé 8 (2016), 89113. Kalaitzi 2016. M. Kalaitzi, Figured Tombstones from Macedonia, Fifth-First Century BC, Oxford 2016. Kotsakis 1989. K. Kotsakis, The Langadas basin inten sive survey. First preliminary report, the 1986 Sea son, Εγνατία 1 (1989), 314. Kouremenos et. al. 2006. Th. Kouremenos, G. M. Parás soglou, K. Tsantsanoglou, The Derveni Papyrus, Studi e testi per il Corpus dei papiri filosofici greci e latini, vol. 13, Florence 2006. Laurence 2013. R. Laurence, Roads and Bridges, A Companion to the Archaeology of the Roman Republic (ed. J. DeRose Evans), Malden, Massachusetts 2013, 286 308. Lefort et al. 1986. J. Lefort, P. Bellier, R.C. Bondoux, J.C. Cheynet, B. Geyet, J.P. Grelois, V. Kravari, Paysages de Macédoine, leurs caractères, leur évolution à travers les documents et les récits des voyageurs, Paris 1986. Lemerle 1979. P. Lemerle, Les plus anciens recueils des miracles de saint Démétrius et la pénétration des Slaves dans les Balkans, Paris 1979. Macridy 1911. Th. Macridy, Un tumulus Macédonien à Langaza, Jahrbuch Archäologisches Institut des Deutschen Reichs 26 (1911), 193215. Miller 1988. St. Miller, The Theorodokoi of the Nemean Games, Hesperia 57 (1988), 147163. Miller 2000. St. Miller, Macedonians at Delphi, Bulletin de Correspondance Hellénique, Supplément 36 (2000), 263281. Morgan et al. 2017. Ch. Morgan, The British Salonika Force, the British School at Athens and the Archaic Hellenistic Archaeology of Macedonia, Archaeology behind the Battle Lines. The Macedonian Campaign (1915-1919) and its legacy, (eds. A. Shaplant, E. Ste fani), London, New York 2017, 121180. Palagia 2016. O. Palagia, Visualizing the Gods in Mac edonia: from Philip II to Perseus, Pharos 22.1 (2016), 7398. Papazoglou 1988. F. Papazoglou, Les villes de Macédoine à l’époque romaine, Bulletin de Correspondance Hellénique, Supplément 16 (1988). Petsas 1978. Ph. Petsas, Pella. Alexander the Great’s Capital, Thessaloniki 1978. Piano 2016. V. Piano, Il papiro de Derveni tra religione e filosofia, Studi e Testi per il Corpus dei Papiri Filosofici e Latini 18, Firenze 2016. Pilhofer 1995. P. Pilhofer, Philippi I, Die erste christliche Gemeinde Europas, Tübingen 1995. 37 Plassart 1921. A. Plassart, Inscriptions de Delphes, la liste des Théorodoques, Bulletin de Correspondance Hellénique 45 (1921), 185. Raynor 2016. B. Raynor, Therodokoi, Asylia and the Macedonian Cities, Greek, Roman and Byzantine Studies 56.2 (2016), 225262. Rizakis 2002. A.D. Rizakis, L’émigration romaine en Macédoine et la communauté marchante de Thessa lonique: perspectives économiques et sociales, Les Italiens dans le monde grec, IIe siècle av. J.-C. - 1er siècle ap. J.-C. Circulation, activités, intégration, Actes de la Table Ronde, École Normale Supérieure (Paris, 14-16 Mai 1998) (eds Chr. Müller, C. Hasenohr), AthènesParis 2002, 109132. Rizakis 2016. A.D. Rizakis, Societé, institutions, cultes, Philippes, de la Préhistoire à Byzance, Études d’archéologie et d’histoire (ed. J. Farnoux), Bulletin de Corres pondance Hellénique, Supplément 55 (2016), 175197. Rizakis, Touratsoglou 2013 (επιμ.). A.D. Rizakis, I. Tou ratsoglou (επιμ.), Villae rusticae. Family and marketoriented farms in Greece under roman rule. Proceedings of an International Congress held in Patrai, 2324 April 2010, Athens 2013. Rizakis, Touratsoglou 2016. A.D. Rizakis, I. Tou ratsoglou, In Search of Identities: A Preliminary Re port on the Visual and Textual Context of the Fu nerary Monuments of Roman Macedonia, Beyond Boundaries. Connecting Visual Cultures in the Provinces of Ancient Rome, (eds. S. E. Alcock, M. Egri, J. F. D. Frakes), Los Angeles 2016, 120136. Saripanidi 2017. V. Saripanidi, Constructing Continu ities with a “Heroic” Past, Death, Feasting and Po litical Ideology in the Archaic Macedonian King dom, Constructing Social Identities in Early Iron Age and Archaic Greece, Études d’Archéologie 12 (eds. A. Tsingarida, I.S. Lemos), Bruxelles 2017, 73170. Schmidt-Dounas 2016. B. SchmidtDounas, Macedoni an Grave Tumuli, Tumulus as Sema. Space, Politics, Culture and Religion in the First Millenium BC, (eds. O. Henry, U. Kelp), Berlin 2016, 101142. Sideris 2000. A. Sideris, Les tombes de Derveni: quel ques remarques sur la toreutique, Revue Archéologique 2000, 336. Simon 2007. E. Simon, Die Lykurgie des Aischylos und der Krater von Derveni, Εγνατία 11 (2007), 199212. Simon 2010. E. Simon, Neues zum Bronzenkrater von Derveni, Mazzo di Fiori. Festschrift für Herbert Hoffmann (ed. D. Metzler), Wiesbaden 2010, 2537. Stefanidou-Tiveriou 2018. Th. StefanidouTiveriou, Die hellenistisch geprägten Nekropolen von Thessaloni ki. Der Wandel ihres Erscheinungsbildes vom 1. Jh. v. Chr. zum 4. Jh. n. Chr. im Spiegel der Gramdenkmä ler, Sarkophag - Studien 10, Bilder und Räume. Antike Sarkophage im Kontext. Internationale Tagung, 11.12. August 2011 in der Abteilung Rom des Deutsches Archäologisches Instituts (eds. O. Dally, J. Fabricius, H. von Hesberg), Wiesbaden 2018, 115147. Sverkos 2018. E. Sverkos, Roman Names in the Macedo nian Ephebic Catalogues: Some Observations, Βορειοελλαδικά. Tales from the lands of ethne. Essays in honour of Miltiades B. Hatzopoulos, (eds. M. Ka laitzi P. Paschidis Cl. Antonetti A.M. Guimier Sorbets), Athens 2018, 69112. Tataki 1998. A. Tataki, Macedonians abroad. A Contribution to the Prosopography of Ancient Macedonia, Ath ens 1998. Temin 2013. P. Temin, The Roman Market Economy, Princeton, 2012. Tirologos 2016. G. Tirologos, La via Egnatia: un élément structurant le territoire, Philippes, de la Préhistoire à Byzance, Études d’archéologie et d’histoire (ed. J. Far noux), Bulletin de Correspondance Hellénique, Supplément 55 (2016), 163174. Tiverios 2008. M. Tiverios, The Derveni Krater, Essays in Classical Archaeology for Eleni Hatzivassiliou 19772007 (ed. D. Kurtz), Oxford 2008, 203212. Tod 1918-1919. M.N. Tod, Macedonia. VI. Inscriptions, The Annual of the British School at Athens 23 (1918 19), 6797. Touratsoglou 1996. I. Touratsoglou, Die Baupolitik Kas sanders, Basileia, die Paläste der hellenistischen Könige. Internationales Symposion in Berlin vom 16.12.1992 bis 20.12.1992 (eds. W. Hoepfner, G. Brands), Mainz 1996, 176181. Tsakalou-Tzanavari 2007. K. Tzanavari, Des nécropoles aux sanctuaires: les Tanagréennes de la Grèce du Nord, Tanagras. De l`objet de collection à l`objet archéologique (ed. V. Jeammet), Paris 2007, 117131. Turner 1989. E. G. Turner, Ελληνικοί πάπυροι. Εισαγωγή στη μελέτη και τη χρήση των παπυρικών κειμένων (μετάφρ. Γ. Παράσογλου) Αθήνα 1989. Tzanavari 2015. K. Tzanavari, Les protomés de terre cuite de l’antique Lètè (Mygdonie), Figurines de terre cuite en Méditerranée grecque et romaine, II, Iconographie et contextes (eds. A. Muller, E. Laflı, St. Huysecom Haxhi), Villeneuve d’Asq France 2015, 165179. Tzanavari 2017. K. Tzanavari, Le décor mural de la tom be à ciste I de Derveni, à l’ancienne Létè. Première approche interprétative, Context and Meaning. Proceedings of the Twelfth International Conference of the Association Internationale pour la Peinture Murale Antique, Athens, September 16-20 2013, (ed. 38 S.T.A.M. Mols, E.M. Moormann), Leuven, Paris, Bristol 2017, 193198. Tzanavari 2018. K. Tzanavari, Familyoriented farms along via Egnatia. The case of ancient Lete, 19th International Congress of Classical Archaeology, Bonn 2018, υπό έκδοση. Voutiras 1989. E. Voutiras, Libelli… Persephonae maxi ma dona, Beiträge zur Ikonographie und Hermeneutik: Festschrift für Nikolaus Himmelmann, Bonner Jahrbücher Beih. 47, Mainz 1989, 355360. Voutiras 2004. E. Voutiras, La Macedonia e l’Epiro in un periodo di transizione: la seconda metà del quarto secolo, Alessandro il Molosso e I “condottieri” in Magna Grecia, Atti del quarantatrrsimo Convergo di studi sulla Magna Grecia, Taranto 2004, 217242. Xydopoulos 2018. I. Xydopoulos, Euergetes and Euergesia in inscriptions for pubic benefactors from Mac edonia, Ancient West and East 17 (2018), 83118. Zimi 2011. E. Zimi, Late Classical and Hellenistic Silver Plate from Macedonia, Oxford 2011. Abstract Αncient Lete. The City and its Cemeteries Katerina Tzanavari R escue excavations and epigraphic evidence that refer to ancient Lete have shown that the city was located on the hills and the plain that spread after the Derveni strait, on the western edge of the Langadas basin. The first archaeological research took place during the Ottoman era and carried on after the liberation of Macedonia and during World War I, as part of the archaeological campaign of the Armée d’Orient. The structural remains, the pottery collected from both excavations and field surveys, as well as the burial data revealed recently in the area, testify that the city was founded around the middle of the 6th c. BC. Depositional fills argue for the continuation of habitation in the 5th c. BC. Few structural remnants survive from the 4th century; the burial evidence however are more representative of the era, with characteristic grave goods, such as clay vessels and terracotta figurines from Attic workshops, as well as their local imitations. It has been attested through inscriptions that the city had an urban organization, while its impressive development at the time is associated with king Cassander, who paid attention to his motherland after 316 BC. A small part of the city wall, at its northern edge, was revealed, dating to that era, and the sanctuary of Demeter flourished at the same time, enriched by cult and votive marble statuettes. The organized cemeteries of the city were located around its periphery. The unlooted graves found at Derveni also belong to the cemeteries of Lete, dating to the late 4th and early 3rd c. BC, with a variety of unique grave goods and metal vessels, whose representations reflect the beliefs in the afterlife. The most important find was the Derveni Papyrus, whose theological-cosmogonic text proved the initiation of the deceased and functioned as a passport for him, to secure eternal bliss for him in the underworld. The flourishing economic environment that developed after Alexander’s Asian Campaign favoured the creation of workshops. These workshops dealt with sculpture, metallurgy, goldsmithing, pottery and coroplastic production, sometimes imitating Attic prototypes. Particularly regarding the sculpture workshops, it is evident that their distinctive artistic character has been influenced by Athenian artists. This prosperity continued in the reign of Antigonos Gonatas (272-239 BC), an era of stability and affluence, and partly as further in time as the dissolution of the Macedonian kingdom by the Romans in 148 BC. Via Egnatia, which crossed Lete as it connected the Adriatic with the Black Sea, contributed to its economic development and created favorable conditions for the installation of Roman settlers. However, the Roman civil wars that were fought in Macedonia between the armies of Caesar and Pompey (49-48 BC) and later among the legions of the Triumvirate of Antony, Octavian and Lepidus against the armies of Brutus (42 BC) left their marks on the city, as the abandonment and destruction of houses and villas indicate. A group of lavish villas was founded in the city’s region in the late Hellenistic and Roman times, which span as far as the late 4th c. AD. They probably belonged to the Roman elite, which owned vast properties, as is also attested in the region of Langadas via inscriptions. Finally, the fact that one of the gates on the western city walls of Thessaloniki that led to Mygdonia was named Letaia, attests the city’s importance even during the Byzantine era. © ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ISBN 978-960-386-446-2

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS