Warszawskie Studia Teologiczne XXIV/1/2011, 363-390 RECENZJE Karol Wojtyła – Filozof i papieŜ. Wybór tekstów, red. J. MERECKI, (=Terminus 50), Warszawa: Oficyna Naukowa 2009, ss. 567. Pomysł wydania ksiąŜki, która zbiera najciekawsze elementy twórczości filozoficznej Karola Wojtyły – Jana Pawła II jest interesujący. Nie dlatego, Ŝeby przynosiła coś nowego, bo zamieszczone teksty były juŜ wielokrotnie wydawane i są dobrze znane. Interesujący jest klucz, którym wydawca Jarosław Merecki posłuŜył się w układzie tekstów. Godnym uwagi jest takŜe sposób i cel wydania wybranych tekstów filozoficznych, a nawet doktrynalnych, które zawierają doniosłe treści filozoficzne. Ponadto ksiąŜka został wydana w serii filozoficznej Terminus (tom 50), która od 1994 roku przybliŜa znaczące dzieła filozofii współczesnej – polskiej i zagranicznej. Kluczem do prezentacji twórczości filozoficznej Karola Wojtyły wydawca uczynił filozofię ludzkiego doświadczenia. W części wprowadzającej ukazuje doświadczenie jako podstawę filozoficznej refleksji nad człowiekiem. Po tej linii dobiera najpierw teksty spośród samodzielnych artykułów, dwa rozdziały z ksiąŜki Osoba i czyn oraz Miłość i odpowiedzialność. W sumie szesnaście tekstów filozoficznych, naleŜących do róŜnych okresów działalności naukowej krakowsko-lubelskiego filozofia i etyka. Pierwsza grupa tekstów dotyczy podstaw etyki personalistycznej, druga – fenomenologii i metafizyki człowieka, a trzecia – filozofii społecznej. W drugiej części wydawca zamieszcza teksty PapieŜa Jana Pawła II stosując równieŜ klucz filozoficzny, a właściwie racjonalistyczny w ujmowaniu misji uniwersytetu, wiary i piękna oraz praw człowieka i narodów. Publikacja została zaopatrzona wyczerpującym indeksem osobowym i terminologicznym, a takŜe informacją o źródłach pochodzenia drukowanych tekstów. Czytelnik znajduje takŜe notę biograficzną i wyczerpujący zestaw ksiąŜek oraz wybranych artykułów Karola Wojtyły. Przykładając miarę krytyka, moŜna sobie postawić za cel polemikę z obiegowymi opiniami na temat filozoficznej myśli Jana Pawała II, które, jak się wydaje, obciąŜają takŜe pomysł wydania recenzowanej publikacji. Warto najpierw zwrócić uwagę, Ŝe w Polsce spór o „etykietyzację” Wojtyły toczy się między środowiskami filozoficznymi Krakowa i Lublina. Jest on w gruncie rzeczy sporem jałowym, gdyŜ PapieŜ-filozof wychodzi poza etykiety systemowej filozofii. Jednym słowem, poszedł własną, oryginalną i sobie tylko właściwą drogą, wykorzystując osiągnięcia i dorobek filozofii klasycznej (Arystotelesa, Augustyna i św. Tomasza z Akwinu) oraz fenomenologii (zwłaszcza Maxa Schelera). Tworząc intelektualny biogram Wojtyły, nie wolno takŜe zapominać o szczególnej roli, jaką miało dla niego spotkanie z mistyką św. Jana od KrzyŜa oraz osobista wraŜliwość duchowa, która znajduje się u podstaw jego formacji intelektualnej. Patrząc z perspektywy historycznej, Wojtyła w swym pierwszym okresie twórczości wykazuje zdecydowanie styl filozofowania zakorzeniony w filozofii klasycznej. W późniejszym okresie jego intelektualnej działalności nawiązuje częściej do fenomenologii, zwłaszcza w tych obszarach badawczych, które wiązały się bezpośrednio z problematyką antropologiczną, a więc podmiotowością i intersubiektywnością, świadomością i wolnością, miłością i odpowiedzialnością, gdzie fenomenologia z jej metodologią doświadczenia i oglądu 364 RECENZJE bezpośredniego była przydatna dla pogłębienia problematyki człowieka rozumianego jako konkretna i niepowtarzalna osoba. Wojtyła, co waŜne, we wszystkich tych analizach filozoficznych nigdy nie odŜegnywał się od ustaleń i terminologii filozofii klasycznej, a jednocześnie świadomie wykraczał poza klasyczne ujęcia rzeczywistości. Zaznaczał wyraźnie, np. w Osobie i czynie, Ŝe analizy fenomenologiczne są tylko dopełnieniem i wzbogaceniem analiz metafizycznych, odwołujących się do języka i metody filozofii klasycznej. Prymat tomizmu podkreślił później, ukazując relacje filozofii i teologii w encyklice Fides et ratio. W kaŜdym razie Wojtyła inspirując się dorobkiem myśli klasycznej, pozostał otwarty na problemy, które podjęła w nowy dla siebie sposób filozofia współczesna. W nawiązaniu do myśli klasycznej, którą poznawał i zgłębiał Wojtyła juŜ od czasów seminaryjnych, naleŜy teŜ zwrócić uwagę na augustiański woluntaryzm. Znalazł on dość wyraźnie odbicie w antropologii i etyce krakowsko-lubelskiego filozofa. MoŜna by pokusić się na stwierdzenie, Ŝe jego zasadnicza postawa w filozofii i teologii, o której prawie nie wspomina się w publikacjach, wyraŜa się w augustiańskim woluntaryzmie. Świadczy o tym bardzo wymownie choćby tytuł studium antropologicznego Osoba i czyn oraz cała teoria samostanowienia. Reasumując stwierdzamy, Ŝe Wojtyła jako filozof i teolog pozostaje na pozycji tomizmu, któremu zawdzięcza przede wszystkim pomoc w uświadomieniu i wyraŜeniu własnej intuicji oraz poznania rzeczywistości w świetle racji najgłębszych, w intelektualnych kategoriach filozofii bytu i filozofii moralności. Tomizmowi zawdzięcza równieŜ ugruntowanie w będącej dzisiaj raczej postulatem postawie zaufania do doświadczenia i rozumu. Wojtyła nauczył się od Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu cenić tradycję, ale teŜ być otwartym na współczesność. Nauczył się od nich dowartościowania tradycji oraz prowadzenia dialogu ze współczesnymi myślicielami, poszukiwania problemów i ich zrozumienia na własną odpowiedzialność. Krótko mówiąc, Wojtyła brał garściami z tomizmu i w ogóle klasycznego nurtu filozofii, ale takŜe z fenomenologii Maxa Schelera i Edmunda Husserla. Mimo to szedł jednak własną drogą i dlatego jest bardziej myślicielem niŜ akademickim erudytą. Ponadto studium tomizmu zwróciło uwagę Wojtyły na człowieka jako osobę. Dzięki tomizmowi teoria osoby ludzkiej, którą buduje Wojtyła, nie jest tylko fenomenologią, ale przede wszystkim ontologią osoby ludzkiej, ontologią, która jest opisem jej istnienia i istoty, która pozostaje w ścisłym związku z aksjologią, choć jest od niej pierwotniejsza. Zapewne tomistycznej proweniencji jest równieŜ teza Wojtyły o substancjalnym, indywidualnym i rozumnym charakterze osoby oraz o tym, Ŝe człowiek jest jednością cielesno-duchową, a takŜe o wspólnotowym charakterze osoby ludzkiej i jej prymacie przed wspólnotą. Tomizm Wojtyły jest obecny wreszcie w jego ujęciu relacji między osobą a wartościami moralnymi oraz między człowiekiem a Bogiem. Tak więc pierwszym kluczem do zrozumienia myśli filozoficznej Wojtyły jest tomizm w jego fenomenologicznym ubogaceniu. Drugim, niezwykle waŜnym kluczem do zrozumienia myśli filozoficznej Wojtyły pozostaje egzystencjalizm ontologiczny, który w róŜnych wymiarach obecny jest w jego twórczości antropologicznej i etycznej. Z ideą dynamicznego i jednocześnie substancjalnego charakteru aktu egzystencjalnego spotykamy się w następujących tekstach: „Pierwsze i podstawowe zdynamizowanie jakiegokolwiek bytu pochodzi z istnienia, z esse” (Osoba i czyn, wyd. 3, Lublin: TN KUL 2000, 131). Nieco wcześniej Wojtyła ukazuje dynamiczny charakter samego aktu istnienia przy pomocy arystotelesowskiej pary pojęć: aktu i moŜności. Pisze: „Dynamizm bytu jest zespolony z samym jego istnieniem, a równocześnie stanowi podstawę i źródło wszelkich struktur, jakie moŜemy w nim odnaleźć. KaŜda aktualizacja zawiera w sobie moŜność oraz actus jako jej realne spełnienie, a zatem nie jako dwie istoty, ale jako dwie postaci istnienia względem siebie korelatywne. Aktualizacja implikuje zawsze taki układ istnień: to, co istnieje w moŜności, przez to, Ŝe istnieje w moŜności, moŜe zaistnieć in actu – oraz to, co zaistniało, juŜ in actu, zaistniało dzięki moŜności, w której istniało po- OMÓWIENIA 365 przednio. W aktualizacji moŜność i akt to jakby dwa momenty czy teŜ dwie fazy konkretnego istnienia zespolone w dynamiczną jedność” (s. 114). Obydwa przykłady świadczą o tym, Ŝe Wojtyła pojmuje byt dynamicznie, a więc nie tylko od strony jego metafizycznej struktury, jego substancjalnej podstawy istnienia. MoŜna twierdzić, Ŝe uprawia metafizykę dynamicznie rozumianego esse. Dla ścisłości naleŜałoby stwierdzić, Ŝe filozof z Krakowa kładzie bardzo mocny nacisk na poznanie struktury bytowej, którą stanowi klasyczna metafizyka, ale jeszcze bardziej kładzie akcent na poznanie dynamiki bytu, jego sposobu istnienia, co znajduje wyraz w ontologii. Tak więc metafizyczne kategorie bytowe zostają poddane ontologizacji, by dzięki pokazaniu sposobu istnienia (modus essendi) uwyraźnić jego dynamikę. Trzecim istotnym kluczem do zrozumienia metodologii filozofowania u Karola Wojtyły jest doświadczenie, które stanowi drogę przeŜywania i rozumienia rzeczywistości. Szczególne zaś znaczenie posiada doświadczenie osoby i jego interpretacja na drodze analizy doświadczenia czynu. W tej perspektywie krakowski filozof uznaje na gruncie antropologii ścisły związek między doświadczeniem człowieka a doświadczeniem moralności. Elementem wiąŜącym jedno i drugie doświadczenie jest czyn osoby, który odsyła z jednej strony do sprawcy, a z drugiej do obiektywnej wartości moralnej, do kategorii dobra i zła. Czyn jest podstawową rzeczywistością antropologiczną, gdyŜ uczestniczy w nim cały człowiek: w wymiarze somatycznym, psychicznym, duchowym i moralnym. Jest takŜe faktem, który dostarcza wizji człowieka jako jedności róŜnych aspektów i wymiarów bytowania. Jest ostatecznie treścią doświadczaną od strony fenomenologicznej, przeŜyciowej, świadomościowej, treścią dostępną zarówno sprawcy czynu, jak i innym osobom. Inaczej mówiąc, czyn jest rzeczywistością fenomenologiczną, bo jest dany w przeŜyciu, oraz rzeczywistością ontyczną, obiektywną, bo jest dostępny dla obiektywizujących analiz. Analiza czynu pozwala zbudować pomost między dwiema radykalnie odmiennymi drogami zgłębiania prawdy o człowieku: tej, która ogląda go z zewnątrz, z perspektywy całej rzeczywistości i ogólnej teorii bytu (nurt klasyczny, arystotelesowsko-tomistyczny), oraz tej, która ma zakorzenienie w samodoświadczeniu, samoświadomości (filozofia podmiotu: Kartezjusz, Kant, Husserl). Oparcie badań antropologicznych na analizie czynu gwarantuje, iŜ w wyniku ich przeprowadzenia otrzymujemy antropologię, a nie egologię. „Studium niniejsze – brzmi pierwsze zdanie Osoby i czynu – powstaje z potrzeby obiektywizacji w dziedzinie tego wielkiego procesu poznawczego, który moŜna określić u podstaw jako doświadczenie człowieka” (s. 51). Co rozumie Wojtyła przez ów proces obiektywizacji? W recenzowanej tu publikacji odpowiada: „Obiektywizować to znaczy stawiać poza doświadczeniem, wyrwać z subiektywnego kontekstu, jaki właściwy jest zawsze doświadczeniu moralności” (s. 155). Jan Paweł II, podobnie jak czyni to aktualnie Benedykt XVI, staje w obronie racjonalności tak w praktyce naukowej i akademickiej, jak równieŜ w przestrzeni wiary i piękna. Głosił siłę racjonalności w stanowieniu porządku społecznego, sprawiedliwości i pokoju. W zamiarze wydawcy druga część przedstawionych wypowiedzi Jana Pawła II ma na celu pokazanie PapieŜa jako świadka ludzkiej racjonalności w róŜnych obszarach indywidualnej i społecznej egzystencji. Jako global player na arenie Kościoła i świata współczesnego dostarczył racjonalnych argumentów na rzecz wiary i kultury, prawa i wolności, pokoju i odpowiedzialności. PapieŜ i filozof w jednej osobie wysyłał w świat czytelne komunikaty rozumu, dzięki którym zarówno wiara jak i nauka oraz ludzkie działanie i wolność pozostają w polu racjonalności. Taki zestaw tekstów lansuje przekonanie, Ŝe główną płaszczyznę oddziaływania człowieka na świat i historyczne zdarzenia stanowi zarówno wiara jak i rozum. Tym sposobem Jan Paweł II, łącząc zasady rozumu z potrzebami realizacji natury ludzkiej oraz racjonalności naukowej i filozoficznej z porządkiem wiary, stał się autentycznym twórcą humanizmu i kultury nowoŜytnej. Daje temu jasny wyraz omawiana publikacja, jej struktura i zgromadzone w niej teksty: Filozofa i PapieŜa. Ks. Bernard PEŁKA CM 366 RECENZJE George WEIGEL, The End and the Beginning. Pope John Paul II – The Victory of Freedom, the Last Years, the Legacy, New York-London-Toronto-SydneyAuckland: Doubleday 2010, ss. 590. Interesująca publikacja anglojęzyczna na temat Ŝycia i dzieła Jana Pawła II mogła wyjść tylko spod pióra tak znakomitego biografa papieskiego, jakim jest George Weigel. Polskiemu czytelnikowi jest dobrze znany z obszernej, juŜ wielokrotnie wydanej biografii papieskiej: Świadek nadziei. Biografia papieŜa Jana Pawła II (Kraków: Znak 2000). Tym razem, w piątym roku po śmierci PapieŜa Polaka, ten powszechnie znany w świecie katolickim amerykański teolog i dziennikarz przedstawia obszerne opracowanie spuścizny pontyfikatu, będącej niejako kontynuacją poprzedniej publikacji. Wydanie pierwszej amerykańskiej wersji ksiąŜki nastąpiło na kilka miesięcy przed oczekiwaną beatyfikacją. W przekładzie na język polski czytelnik moŜe oczekiwać jej wydania być moŜe w najbliŜszych miesiącach. Zanim to nastąpi warto juŜ teraz poddać ją uwaŜnej lekturze i krytycznej analizie w oparciu o tekst wydania oryginalnego. Struktura ksiąŜki jest wymowna ze względu na przedstawiony w niej układ treści. Składa się z trzech części, poprzedzonych prologiem, w którym Autor reasumuje treść poprzedniej biografii Świadek nadziei. W pierwszej części (ss. 21-187), zatytułowanej Nemesis, dokonuje nowych badań pamięci historycznej, dotyczącej czasów komunizmu (1945-1989) i jego relacji do Ŝycia i pontyfikatu Jana Pawła II. Opowiada szczegółowo o zmaganiach Karola Wojtyły z reŜimem komunistycznym w czasach, gdy był biskupem Krakowa i następnie biskupem Rzymu. Autor sięgnął do ujawnionych dotychczas materiałów agencji wywiadów komunistycznych oraz niedostępnych wcześniej źródeł wywiadu amerykańskiego. Dostarczył w ten sposób pełniejszego obrazu dramatycznego tła zmagań biskupa Krakowa i biskupa Rzymu z komunistycznym imperium zła. Znajdujemy tam wiele interesujących wiadomości na temat zaangaŜowania PapieŜa we wspieranie polskiego ruchu solidarnościowego, przemian demokratycznych w krajach postsowieckich i postkomunistycznych, w obronie wolności obywatelskich i praw człowieka w róŜnych częściach świata, zwłaszcza Ameryki Łacińskiej i Azji. PapieŜ przedstawiony został jako obrońca cywilizacji ludzkiej (Defensor Civitatis), pokojowy zwycięzca nad przemocą nieludzkich systemów, inspirator głównego nurtu przemian politycznych i społecznych, twórca nowej i skutecznej Ostpolitik, dalekowzroczny wizjoner ładu międzynarodowego i porządku światowego. W drugiej części (ss. 189-397) Autor analizuje ostatnie sześć lat Ŝycia Jana Pawła II (2000-2005). Szczególną uwagę poświęca Wielkiemu Jubileuszowi Roku 2000, a takŜe próbom uporania się ze skandalami pedofilskimi w Kościele amerykańskim. Osobne miejsce zajmuje historia choroby, trud wypełniania urzędu apostolskiego oraz ostatnie miesiące przed śmiercią. W ten sposób Autor dopełnił czas pontyfikatu Jana Pawła II – niejako uzupełniając pierwszą część papieskiej biografii. Uczynił to z ogromną kompetencją, w oparciu o świetny warsztat dziennikarski i historyczny. Obydwu zresztą biografiom nadał Weigel bardzo solidną formę treściową, wykorzystując dla niej obszerną podstawę źródłową. Większość znanych biografii papieskich nie posiada tak solidnej bazy źródłowej, opiera się na obiegowych informacjach, budując na nich nierzadko dość niewiarygodne konstrukcje myślowe. Pojawiają się tam fakty niekiedy zupełnie sprzeczne lub nieprawdziwe, przyczyniające się w gruncie rzeczy do nieuprawnionych mistyfikacji. Weigel natomiast potrafił uczynić nawet z dobrze znanych faktów punkt odniesienia dla oryginalnych i rzetelnych interpretacji historycznych. Takim przykładem są wydarzenia związane z Rokiem Jubileuszowym, skandalami obyczajowymi i kryzysem w łonie Kościoła. Bolesny charakter tych zdarzeń zaznaczył Autor opatrując tę część publikacji tytułem Kenosis. Szczytem tej drogi cierpienia były ostatnie miesiące choroby, które OMÓWIENIA 367 doprowadziły do zwycięskiej śmierci, przyjętej przez lud rzymski aplauzem na Placu św. Piotra. Spontaniczna aklamacja Santo subito w dniu pogrzebu ze strony tego samego ludu świadczyłaby o odejściu BoŜego MęŜa. Analiza tych wydarzeń prowadziłaby do wniosku, Ŝe polskiego papieŜa naleŜałoby tytułować Janem Pawłem Wielkim. Trzecia część (ss. 399-517), zatytułowana Metanoia, przedstawia pogłębione analizy spuścizny duchowej, intelektualnej i moralnej „PapieŜa z dalekiego kraju”. Autor zatrzymał się na elementach najbardziej charakterystycznych dla nauczania i działalności Jana Pawła II, które naleŜą do wewnętrznej tajemnicy jego pontyfikatu. Kluczem do zrozumienia tej jakŜe bogatej osobowości uczynił integralność intelektualną i moralną człowieka, który stał się dla świata duchowym mocarzem, zdolnym do przyjęcia na siebie dramatów i trosk całej ludzkości. Dokonał interesującej konfrontacji uwarunkowań historycznych i społecznych, w których przyszło Ŝyć i przemieniać świat człowiekowi walczącemu wyłącznie oręŜem modlitwy i miłości. Lektura tej wyjątkowej biografii papieskiej dostarcza wiele znaczących faktów, które najbardziej charakteryzują postać polskiego papieŜa. MoŜna najpierw zapytać, kim był ten człowiek, który w czasie swego pontyfikatu osobiście spotkał największą liczbę ludzi, swoją promieniującą osobowością pokonywał dystans, jaki dzieli ludzi ze względu na róŜnice społeczne, kulturowe, światopoglądowe i polityczne, a swoją dyplomatyczną finezją sprawiał, Ŝe stał się najbardziej wpływowym męŜem stanu w świecie polityki, kultury, mediów, religii i światopoglądów. Weigel potwierdza, Ŝe był to człowiek najbardziej rozpoznawalny w kaŜdym prawie obszarze współczesnych cywilizacji, na kaŜdym kontynencie. Jego twarz, słowa i gesty, jego modlitewne skupienie i spontaniczna radość stały się tak czytelnymi środkami komunikacji, Ŝe zjednywały mu sympatię jako głowie Kościoła i wybitnemu męŜowi stanu. Dzięki temu stał się człowiekiem, którego świat samorzutnie uznał za najbardziej charyzmatycznego i wpływowego polityka i zwierzchnika religijnego. Z tej racji mówiono o jego globalnym wpływie na rzeczywistość polityczną i społeczną. Przedstawiał się jako global player w ustanawianiu porządku sprawiedliwości, wolności i pokoju. Jego wpływ na upadek reŜimów i dyktatur XX wieku oraz pokojowe przejście do nowego ładu społecznego jest szczególnym osiągnięciem papieŜa jako polityka bez politycznej i militarnej dominacji, w rzeczywistości tylko moralnej władzy. W wielu dramatycznych sytuacjach ukazał się światu jako skuteczny polityczny Pontifex – budujący mosty pojednania między skonfliktowanymi stronami. Niekiedy jednak były niezrozumiałe jego otwarte relacje do dyktatorów, którymi cały medialny świat darzył niechęcią, a nierzadko takŜe pogardą. Za najbardziej doniosły przykład moŜna uznać wpływ Jana Pawła II na dekompozycję Bloku Wschodniego i upadek śelaznej Kurtyny. Potwierdzał to zresztą sam Michaił Gorbaczow mówiąc, Ŝe bez tego PapieŜa nie sposób wyobrazić sobie transformacji demokratycznych w Europie Środkowej i Wschodniej. Weigel pozwala takŜe zauwaŜyć, Ŝe pontyfikat Jana Pawła II stał się czasem wyjątkowej otwartości Kościoła na świat i ludzką cywilizację. PapieŜ Polak był człowiekiem komunikacji medialnej, dąŜącym do ukazania Kościoła jako społeczności otwartej (public Church), która uczestniczy w realnych problemach Ŝycia ludzkiego. Drogą otwartości Kościoła wobec świata uczynił Chrystusa, w którym Kościół realnie spotyka się ze światem, proponując mu w Odkupicielu świata dostęp do prawdziwego Ŝycia i prawdziwej miłości. Podstawą otwartości Kościoła na świat uczynił takŜe Chrystusa Zbawiciela, do którego naleŜy świat we wszystkich jego społecznych i historycznych wymiarach. Od momentu inauguracji swego pontyfikatu, gdy wołał: „Otwórzcie na ościeŜ drzwi Chrystusowi… nie lękajcie się Chrystusa”, podejmował nieustanny wysiłek zbliŜenia Kościoła do świata i świata do Chrystusowego Kościoła. Chcąc być bliski wszystkich bez wyjątku, by nie stracić Ŝadnej okazji do głoszenia Dobrej Nowiny, potwierdzał w gruncie rzeczy, Ŝe zaleŜy mu bez wyjątku na kaŜdym człowieku, tak jak zaleŜy na nim samemu Bogu. W jego posłudze znajdujemy odbicie gorli- 368 RECENZJE wości apostolskiej św. Pawła, dla którego miłość Chrystusa była stałym przynagleniem do głoszenia Ewangelii (2Kor 5, 14). Ta postawa apostolska wynikała nie tylko z odpowiedzialności, jaką nakładał na niego urząd Biskupa Rzymu, lecz z wnętrza głębokiej relacji do Boga, z intensywnej modlitwy i miłości do Chrystusa. Ci, którzy byli bliskimi obserwatorami Ŝycia religijnego Jana Pawła II, tak jak Kardynał Joseph Ratzinger, potwierdzają, Ŝe zarówno Ŝycie intelektualne jak i ogromna aktywność duszpasterska PapieŜa nie wynikały z potrzeby popularności i znaczenia w świecie autorytetów, lecz miały zawsze bezpośrednie odniesienie do Ŝywego doświadczenia wiary. Jako nauczyciel wiary dawał świadectwo temu, czym sam intensywnie Ŝył, czego doświadczał w głębokim zjednoczeniu z Bogiem – autentycznym źródłem prawdy i Ŝycia. Autor poświęca wiele uwagi egzystencjalnemu doświadczeniu Jana Pawła II, zwłaszcza jego drodze upokorzenia i cierpienia. Przekonuje czytelnika, Ŝe upokorzenie stanowiło dla PapieŜa nieodłączną formę Ŝycia, w której uobecnia się i spełnia Chrystusowe wyniesienie w doczesnym Ŝyciu. Sugeruje, Ŝe najwłaściwszym miejscem Wikariusza Chrystusa jest KrzyŜ. Dla niego być zastępcą Chrystusa oznacza być posłusznym aŜ do KrzyŜa. Widział to równieŜ w ten sam sposób Joseph Ratzinger, który zwracał uwagę na niezwykłą siłę przekazu w postawie chorego i cierpiącego papieŜa. Mocą własnego doświadczenia Jan Paweł II miał odwagę mówić nawet do młodych ludzi o znaczeniu niepowodzenia, odrzucenia, zgody na cierpienie i krzyŜ. Nie stosował pustych formuł na wyraŜenie dramatu ludzkiej egzystencji, ale całym swoim Ŝyciem dawał świadectwo temu, Ŝe jest sens złoŜyć swoje Ŝycie pod znakiem krzyŜa i czerpać z niego mądrość Ŝycia. Czynił to z prawdziwą pokorą, pragnąc dzielić się autentycznie i bezinteresownie wiedzą krzyŜa. Prowokował w ten sposób społeczeństwa konsumpcyjne, nastawione na przyjemność i maksymalną eksploatację Ŝycia, dalekie od wyrzeczeń i potrzeby odpowiedzi na fundamentalne problemy ludzkiej egzystencji, zwłaszcza naznaczonej trudem cierpienia fizycznego i duchowego. Znosząc trud cierpienia, przed którym nikt nie jest w stanie całkowicie uciec, PapieŜ dostarczył waŜnego i uniwersalnego przesłania: kaŜdy człowiek musi osobiście zmierzyć się ze swoim losem, okazać swoją wielkoduszność wobec własnych ograniczeń. Starzejącym się dzisiaj społeczeństwom ukazał sens starości, pochwalając zarazem młodość ducha i ciesząc się z niej aŜ do starości (czego dowodem był sposób jego zaangaŜowania w spotkania młodych). Przekonywał, Ŝe kaŜdy wiek człowieka ma swoje przesłanie, a związane z nim cierpienie niesie w sobie godność człowieczeństwa i zbawczą moc. Cierpiąc na oczach świata, przemawiał w imieniu wszystkich ludzi świata dotkniętych jakąkolwiek formą cierpienia, stając się dla nich jednocześnie wiarygodnym zwiastunem współczucia Boga i inspiratorem współczucia człowieka. Weigel nie omieszkał odnotować, Ŝe Karolowi Wojtyle – Janowi Pawłowi II stawiano niekiedy zarzut, iŜ nie rządził efektywnie Kościołem, a jedynie słuchał, myślał i modlił się, tworząc wizje Kościoła duchowego, poniekąd oderwanego od realiów Ŝycia społecznego i kontekstu administracyjnego. Podkreśla jednocześnie, Ŝe punktem odniesienia dla jego decyzji było przede wszystkim pragnienie spełnienia Chrystusowej wizji Kościoła. NaleŜałoby teŜ podkreślić, Ŝe spojrzenie na jego funkcję w kategoriach władzy zarządzania i polityki jest lekcewaŜeniem szczególnego charyzmatu, który wychodził poza wszelkie standardy polityczne, a nawet eklezjalne. śył bowiem i działał mocą władzy duchowej, którą otrzymał jako pasterz uniwersalny od Chrystusa – Głowy Kościoła. Odniesienia między władzą i charyzmatem były w przypadku Jana Pawła II przykładem doskonałej równowagi, a w rzeczywistości prawidłowej integracji jednego i drugiego wymiaru urzędu Piotrowego. Jak zauwaŜali niektórzy komentatorzy po skończeniu pontyfikatu polskiego papieŜa, przejąć ducha władzy po charyzmatyku jest niemoŜliwe, po administratorze – niewystarczające. Wydaje się jednak, Ŝe Benedykt XVI przejął ster Kościoła zarówno charyzmatyczne jak i administracyjne. Zdzisława S. SPECHT-ABRAMIUK OMÓWIENIA 369 Tomasz PŁONKA OFMCap, Stopniowalność orzeczeń Magisterium Kościoła w nauczaniu Stolicy Apostolskiej podczas pontyfikatu Jana Pawła II, Warszawa: Instytut PapieŜa Jana Pawła II 2011, ss. 563 Omawiane studium jest poprawioną wersją rozprawy doktorskiej z zakresu teologii dogmatycznej, którą Tomasz Płonka OFMCap obronił z wyróŜnieniem w 2008 r. na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Promotorem pracy był prof. dr hab. Jacek Salij OP, recenzentami: ks. prof. dr hab. Krzysztof Góźdź (KUL JPII) oraz autor niniejszej recenzji (UKSW). Tomasz Płonka OFMCap, urodzony w 1967 r. w Warszawie, jest kapłanem Warszawskiej Prowincji Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów. Jest równieŜ magistrem filologii angielskiej. Od 2003 r. pracuje w Centrum Duchowości „Honoratianum” w Zakroczymiu. Studium Tomasza Płonki składa się kolejno ze spisu treści, wykazu skrótów, przedmowy Jacka Salija OP, wstępu, trzech części podzielonych na osiem rozdziałów, zakończenia, bibliografii, indeksu osobowego, indeksu tematycznego i streszczenia w języku angielskim. W I części, podzielonej na trzy rozdziały i zatytułowanej: „Misja nauczania Magisterium Kościoła”, autor omawia obszernie podstawową kwestię, jaką jest odpowiedzialność Kościoła za pełnię prawdy o Bogu i człowieku, którą realizuje dzięki pomocy Ducha Świętego. Dobrze, Ŝe tej sprawie poświęcono duŜo uwagi, gdyŜ w ten sposób praca uzyskała duŜą głębię teologiczną. W tej części Płonka konstatuje, Ŝe autorytatywna władza nauczania posiada dwie formy. Pierwszą jest nauczanie uroczyste, sprawowane przez Biskupa Rzymu ex cathedra lub przez Kolegium Biskupów na Soborze powszechnym w jedności z PapieŜem – gdy sprawują oni supremum magisterium. To nauczanie uroczyste ma zawsze charakter nieomylny dzięki szczególnemu działaniu Ducha Świętego. Drugą formą jest nauczanie zwyczajne urzeczywistniane jako Magisterium ordinarium et universale lub jako Magisterium ordinarium. Stolica Apostolska w róŜnych dokumentach dowartościowuje to nauczanie zwyczajne, podkreślając, Ŝe powszednią formą realizacji charyzmatu nieomylności jest Magisterium ordinarium et universale, to znaczy nauczanie biskupów całego świata w jedności z Następcą Piotra, gdy jednomyślnie podają oni do wierzenia doktrynę jako objawioną przez Boga lub jako ściśle związaną z Objawieniem. Druga część studium ma bardziej charakter opisowy, prawno-kanoniczny, choć nie brak waŜkich treści teologicznych. Czytelnik otrzymuje szerokie spektrum róŜnych form nauczania w Kościele rzymsko-katolickim oraz w pozostających w jedności z nim Kościołach Wschodnich. Jeśli ktoś chce mieć dokładny tego obraz, to publikacja umoŜliwia mu osiągnięcie tego celu. Tutaj teŜ badacz ukazuje bardzo skrupulatnie hierarchię waŜności poszczególnych dokumentów papieskich, jak teŜ innych pochodzących z nauczania Magisterium Kościoła. Na przykład zwraca uwagę, Ŝe list Jana Pawła II Dominicae cenae inne miejsce zajmuje w tej hierarchii w Acta Apostolicae Sedis, a inne w Katechizmie Kościoła Katolickiego (por. ss. 218-219). W pierwszym rozdziale tej drugiej części, zatytułowanym „Nauczanie Stolicy Apostolskiej”, autor na najwyŜszym stopniu postawił nauczanie Biskupa Rzymu i przedstawił róŜne formy jego nauczania. Tytuł podrozdziału „Nauczanie Biskupa Rzymu” mógłby sugerować, Ŝe to nauczanie jest podporządkowane Stolicy Apostolskiej, gdy tymczasem przywilej nieomylności został powierzony osobie św. Piotra i jego następcom, a nie Stolicy Apostolskiej jako takiej, która, jak wiemy, czerpie swą władzę z charyzmatu Piotrowego jako pełniąca funkcję pomocniczą. Z tej trudności jednak autor wyszedł obronną ręką, gdyŜ w drugim podrozdziale poświęconym posłudze Kurii Rzymskiej, pierwszy punkt zatytułował: „Udział Kurii Rzymskiej w powszechnej misji Biskupa Rzymu”. NaleŜy rozumieć, Ŝe tytuł rozdziału 370 RECENZJE „Nauczanie Stolicy Apostolskiej” został przyjęty ze względów redakcyjnych, a nie teologicznych, czyli dla przejrzystości pracy. W rozdziale drugim, poświęconym nauczaniu biskupów, autor najpierw omówił nauczanie nieomylne wyraŜane na Soborach powszechnych, a następnie nauczanie nie nieomylne, jakie ma miejsce w róŜnych formach nauczania zwyczajnego. Wśród orzeczeń soborowych na pierwszym miejscu znajdują się wyznania wiary, jako normatywne streszczenia wiary apostolskiej, następnie uroczyste definicje soborowe, w których Magisterium w pełni angaŜuje swą władzę. Przedstawiają one w sposób ostateczny prawdy objawione lub prawdy mające konieczny związek z Objawieniem oraz ściśle wyraŜają wiarę wyznawaną przez Lud BoŜy od początku. RównieŜ nieposiadające uroczystego charakteru deklaracje soborowe, jeśli są podawane w sposób ostateczny, nieomylnie wykładają wiarę katolicką (s. 267n). Wreszcie trzecia część pracy poświęcona została stopniowalności orzeczeń Magisterium od strony prawd nauczanych. W trzech rozdziałach autor przedstawił najpierw kategorie prawd w nauczaniu Magisterium, następnie odpowiedź wierzącego na prawdę przekazywaną przez Kościół i w ostatnim rozdziale ujął kryteria interpretacji orzeczeń Magisterium. W tym kontekście ujął obszernie końcową część Wyznania Wiary z 1989 r. oraz Wyjaśnienia doktrynalnego «Wyznania wiary», w którym Kongregacja Nauki Wiary rozróŜnia autorytatywnie trzy kategorie prawd. Na pierwszym miejscu stoją prawdy zawarte w BoŜym Objawieniu i te, jako podawane przez Kościół do wierzenia, członkowie Kościoła mają obowiązek przyjąć wiarą boską i katolicką. Na drugim miejscu stoją prawdy podawane przez Kościół w sposób ostateczny jako nierozerwalnie związane z Objawieniem. Te z kolei członkowie Kościoła mają obowiązek przyjąć w sposób zdecydowany i ostateczny. Wreszcie doktryny głoszone w sposób nieostateczny wierni mają obowiązek przyjąć z religijnym posłuszeństwem woli i umysłu. W tym wypadku, kiedy orzeczenia są podawane nie nieomylnie, przylgnięcie do tego nauczania nie jest nieodwołalne, choć nie jest tylko zewnętrzne i dyscyplinarne. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe stopniowalność prawd czy teŜ hierarchia prawd nie oznacza, Ŝe moŜna jedne z nich przyjąć, a inne odrzucić. Kardynał J. Ratzinger napisał kiedyś, Ŝe prawdy wiary stanowią pewną całość i jeśli usuniemy z tej całości jedną, na przykład dotyczącą istnienia i działania szatana, to odrzucimy następne i moŜemy dojść do odrzucenia wszystkich. Z pracy moŜna dowiedzieć się wielu interesujących rzeczy. Na przykład, od dawna teologowie dyskutowali, jak naleŜy traktować nauczanie papieskie podawane w encyklikach, czy jako nieomylne, czy teŜ jako nie nieomylne. Autor pisze, Ŝe Pius XII w encyklice Humani generis pośrednio wskazał na przynaleŜność większości twierdzeń wyraŜanych w encyklikach do nauczania nieomylnie przekazywanego przez Kościół (s. 211n). A zatem, jeśli encykliki mają charakter nieomylny, to tę nieomylność czerpią nie tylko z Magisterium uroczystego, ale teŜ z Magisterium zwyczajnego i powszechnego, które jest zakorzenione w nieomylności całego Ludu BoŜego, Ŝyjącego na co dzień prawdziwą wiarą. Czytelnik moŜe dowiedzieć się, kto i gdzie pierwszy zastosował wyraŜenia, które są w powszechnym obiegu, jak np. verum quia factum, przeciwstawione scholastycznemu verum est ens (s. 51, przypis 108). Przechodząc do kwestii merytorycznych, naleŜy stwierdzić, Ŝe publikacja jest bardzo dojrzała tak pod względem treściowym, jak i pod względem języka teologicznego. Język teologiczny jest precyzyjny. Autor dobrze poznał dokumenty Kościoła, dobrze się w nie wczytał i wiernie przekazuje zawartą w nich naukę, dobrze ją wyjaśnia; eksponuje to, co jest waŜne dla jego wywodów (por. s. 111n). Trafia w sedno, dobrze ujmuje istotę rzeczy. Nie zniekształca wypowiedzi dokumentów Kościoła. Nie interpretuje ich tendencyjnie, ale obiektywnie, w duchu wiary, ma zmysł kościelny. OMÓWIENIA 371 Godne podziwu jest wykorzystanie bardzo licznych dokumentów urzędowych wydawanych przez róŜne dykasterie watykańskie, jak teŜ dokumentów i przemówień Jana Pawła II. Budzi teŜ podziw mnóstwo literatury, jaką autor przejrzał i uwzględnił w swej ksiąŜce. Widać to nie tylko w bibliografii (zgodnie z wnioskiem drugiego recenzenta doktoratu została ona uzupełniona podczas przygotowania rozprawy do druku), ale i w obfitości przypisów. To świadczy o solidności przeprowadzonych badań. Czytelnik widzi, Ŝe Tomasz Płonka trzyma się ściśle tematu, a to, co umieścił w tekście ma swój cel i sens, swoje miejsce w całości. Praca o. Płonki jest obszerną, wieloaspektową monografią na podjęty temat – waŜny temat. W dobie dyskusji oraz wystąpień teologów, co i raz kontestujących wypowiedzi papieŜy, dobrze się stało, Ŝe powstało takie całościowe ujęcie. Dotyka ono bardzo róŜnych dziedzin teologicznych: przede wszystkim eklezjologii, ale teŜ trynitologii, chrystologii itp. Wszędzie jednak autor wypowiada się ściśle. Niech za przykład posłuŜy precyzyjna wypowiedź ojca, kiedy mówi o trzech stopniach sakramentu święceń, a nie o trzech stopniach kapłaństwa hierarchicznego, gdyŜ diakonat jest udzielany dla słuŜby biskupowi. Przypomnijmy teŜ stwierdzenie, Ŝe Kościół powszechny jest matką Kościołów partykularnych, a nie ich federacją. Praca została napisana na seminarium z teologii dogmatycznej, ale porusza zagadnienia z teologii fundamentalnej jak i prawa kanonicznego, tak Ŝe czytając ją moŜna się zastanawiać, która z trzech dziedzin ma charakter priorytetowy. Studium do pewnego stopnia ma charakter interdyscyplinarny. Publikacja Tomasza Płonki została przygotowana wzorcowo zarówno pod względem merytorycznym, jak i formalnym, redakcyjnym. I tak, co prawda rozdziały nie mają podsumowań, ale poszczególne części je posiadają i to jest wystarczające. Przy cytowaniu autor trzyma się ściśle ustalonych zasad. Studium wskazuje, Ŝe jego Autor jest sumiennym badaczem, niezwykle oczytanym. ChociaŜ dokumenty ogłaszane przez PapieŜa i Kongregacje, a więc źródłowe dla autora, zostały wydane w języku polskim, to jednak porównywał je z tekstami wydanymi w języku łacińskim lub z wypowiedziami w innych językach, znajdując czasem nieścisłości w tłumaczeniach, czy teŜ proponując własne, dokładniejsze tłumaczenia. Pracę czyta się powoli, zwłaszcza, jeśli czytać wszystkie bogate w informacje przypisy. W publikacji wszystko zostało skrupulatnie udokumentowane. Uwzględniono komentarze do dokumentów, jakie pojawiły się w literaturze włoskiej, francuskiej, angielskiej i niemieckiej. Cytaty ze tych języków są przytaczane poprawnie. Tekst jest dopracowany zarówno pod względem języka polskiego, jak i pod względem innych języków. Ks. Józef WARZESZAK Genevieve LLOYD, Providence Lost, Cambridge: Harvard University Press 2008, ss. 369. Problem Opatrzności miał bardzo wielkie znaczenie dla rozumienia rzeczywistości od czasów staroŜytnych aŜ do XVIII w. Jak więc było moŜliwe jego prawie całkowite zniknięcie z rozwaŜań filozofów i zawęŜenie pola oddziaływania jedynie do kręgu teologii? Autorka stara się w swojej pracy wyjaśnić ten proces i choć naleŜy w wielu miejscach przyznać jej rację, to jednak, jak będę się to starał wykazać, jest to wyjaśnienie niepełne. NaleŜy zacząć od tego, Ŝe ksiąŜka Providence Lost jest pracą bardzo dojrzałą i w pewnym sensie niezwykłą w dorobku australijskiej filozof. Zajmowała się ona bowiem głównie problematyką związków kobiet z historią filozofii1, jak równieŜ, chyba nie mniej obszernie, myślą Barucha Spi1 Zob. Feminism and History of Philosophy, Oxford 2002. 372 RECENZJE nozy.2 Podejmując zagadnienie Opatrzności musiała jednak sięgnąć do samych początków myśli staroŜytnej. Swoistą klamrą dla całego opracowania są sztuki Eurypidesa, który jest juŜ w tytule pierwszego rozdziału nazwany Filozofem Sceny. Przydomek ten nadano mu juŜ w staroŜytności, poniewaŜ w jego sztukach centralne miejsce zajmują problemy, które mają swoje źródło w poglądach Heraklita. Pierwszy rozdział, poprzedzony krótkim wprowadzeniem w myśl filozofa z Efezu, zawiera analizę kolejnych tragedii Eurypidesa (Alcestis, Helena, Elektra, Orestes, Bachantki). Wyłaniają się juŜ tutaj główne wątki, które autorka będzie podejmować i rozwijać w dalszej części pracy. Okazuje się, Ŝe najwaŜniejsze jest dla niej to, w jaki sposób Opatrzność sprawowana przez bogów ma wpływ na Ŝycie człowieka, który musi nieustannie walczyć o podejmowanie słusznych wyborów. Na pierwszy plan wyłania się tutaj porządek natury, który jest nieprzekraczalny i, nawet jeŜeli bogowie poprzez swoje kaprysy, czy intrygi ośmielają się go przekroczyć, to przynosi to zawsze złe skutki. Nieprzekraczalny jest porządek Ŝycia i śmierci, które tak, jak przeciwieństwa w filozofii Heraklita, wzajemnie się uzupełniają.3 Akceptacja ludzkiej natury, to takŜe akceptacja nieobliczalności i szaleństwa, które w pewien sposób są w nią wpisane i nawet najbardziej rygorystyczne zakazy moralne, nie są w stanie wykorzenić ich z ludzkiej duszy, jak to pokazuje autorka w analizie Bachantek (s. 50). Eurypides w swoich sztukach daje takŜe wyraz wątpliwościom odnośnie samej natury Bogów, którzy powinni postępować zgodnie z porządkiem natury i strzec go. Tymczasem człowiek uwikłany w ich intrygi, jest najczęściej stawiany wobec konieczności podejmowania wyborów moralnych, które mają fundamentalne znaczenie dla Ŝycia, podczas gdy jednocześnie musi działać w warunkach niepewności i zdać się na los, lub kolejne kaprysy bogów. Stopniowo autorka stawia w tym rozdziale swoją tezę, która wyłania się z analizy Eurypidesowych tragedii – człowiek jest postawiony w swoim Ŝyciu pomiędzy koniecznością (dyktowaną przez porządek natury i wolę bogów), a przypadkiem, który moŜe zniszczyć nawet najbardziej misterne plany. Temat Opatrzności w całej ksiąŜce jest ujmowany właśnie w tym aspekcie, a mianowicie, jak Opatrzność wpływa na ludzkie wybory, jak je ogranicza i usprawiedliwia. Czy konieczność, której poddany jest człowiek jest absolutna i z góry narzucona przez bóstwo, czy raczej Ŝyciem ludzkim rządzi czysty przypadek. Autorka zajmie się jeszcze raz na końcu swojej pracy niedokończoną sztuką Eurypidesa – Ifigenia w Aulidzie, powracając do tematu akceptacji nieuchronności losu i związanej z tym akceptacji śmierci (s. 323-331). Kolejny rozdział jest poświęcony Platonowi i jego przedstawieniu uporządkowania świata, którą zawarł w Timajosie. Analizując opowieść Timajosa, przedstawiającego mit o utworzeniu świata (wprowadzenie do późniejszych rozwaŜań o organizacji państwa, które miały nastąpić w niedokończonym Kritiasie), autorka znów podkreśla, jak waŜnym problemem takŜe i tego tekstu, jest konieczność i przypadek w organizacji całego kosmosu. W tym kontekście problem Opatrzności znowu pojawia się, jako konieczność dostosowania się rzeczy istniejących w kosmosie do sposobu istnienia i działania całości, który z kolei wynika z tego, jak rzeczy zostały uporządkowane. Błyskotliwa analiza autorki jest jednak ukazaniem problemu w sposób dość jednostronny, poniewaŜ niejako na dalszy plan schodzi tutaj rozumienie Opatrzności, jako pewnego sposobu wyjaśnienia odniesienia bogów do ludzi. G. Lloyd wspomina tylko o X księdze Praw (s.132), gdzie Platon wyjaśnia, jak tę relację rozumie. Jednak bardzo trafne jest pokazanie, Ŝe Platońska idea organizacji kosmosu, ma takŜe swoje odniesienia etyczne, a równowaga i kosmiczna 2 Spośród wielu prac poświęconych myśli Spinozy najciekawsza wydaje się: Part of Nature: SelfKnowledge in Spinoza's Ethics, Cornell University Press, 1994. 3 Widać to zwłaszcza w obszernej analizie Alcestis (s. 19-36). OMÓWIENIA 373 sympatia Ŝywiołów staje się wzorem, nie tylko dla organizacji państwa, ale takŜe dla prowadzenia dobrego Ŝycia. Bardzo duŜo uwagi australijska filozof poświęca stoickiemu ideałowi Miasta bogów i ludzi, który rozwijał się juŜ od początków istnienia tej szkoły. RozwaŜania pierwszej części trzeciego rozdziału świetnie podsumowuje cytowana przez autorkę uwaga Cycerona (O naturze bogów). Podczas gdy Stoicy uwaŜali, Ŝe dobre Ŝycie polega na całkowitym podporządkowaniu się konieczności, która wynika z działania bóstwa toŜsamego ze światem, o tyle epikurejczycy głosili, iŜ bogowie nie ingerują w Ŝycie ludzkie i dlatego rządzi nim całkowity przypadek (s. 7). WiąŜą się z tym dwa poglądy dotyczące Opatrzności. Jest ona absolutna i szczegółowa dla stoików, natomiast epikurejczycy w ogóle nie uznają jej istnienia. Ideał stoickiego panowania nad uczuciami i akceptacji konieczności zajmuje wiele miejsca w rozwaŜaniach autorki, co jest całkowicie uzasadnione, poniewaŜ będzie on w pewien sposób obecny w rozwaŜaniach autorów XVII w., którym G. Lloyd poświęci dalszą część pracy. Rozdział poświęcony św. Augustynowi ma przedstawić chrześcijańską koncepcję Opatrzności. Budzi on jednak największy niedosyt. Bardzo trafna jest analiza roli porządku w rozumieniu istnienia dobra i zła w świecie (analiza De ordine), zdradzająca wpływ, jaki Plotyn wywarł na filozofię św. Augustyna. Jednak rozwaŜając problem cierpienia niewinnych, autorka zauwaŜa, Ŝe Augustyn w zasadzie nie jest w stanie go wyjaśnić, poniewaŜ powołuje się raczej na przykłady z Pisma Świętego. Przyznając Bogu rolę absolutnego i wszechmocnego Stwórcy, chrześcijanie stają jednocześnie przed jeszcze trudniejszym zadaniem, poniewaŜ tak rozumiany Bóg, musi zgadzać się na cierpienia niewinnych, podczas gdy mógłby im zapobiec (s. 147-148). Przedstawiana analiza ma dwa podstawowe braki. Po pierwsze, chrześcijańskiego pojęcia Opatrzności nie da się wyjaśnić bez dogłębnej analizy grzechu. Chrześcijańska koncepcja grzechu, jako źródła zła, zasadniczo róŜniła się od podobnych koncepcji staroŜytnych. Po drugie autorka podkreślając za Johnem Ristem (s. 150n), jak waŜne jest rozumienie św. Augustyna w kontekście miłości, która jest przyciąganiem człowieka przez Boga, zapomina o tym, Ŝe chrześcijańska koncepcja relacji Boga do świata jest takŜe zupełnie inna od koncepcji pogańskich. Ona tak samo nie moŜe być rozwaŜana bez miłości, która objawiła się najpełniej w tajemnicy krzyŜa. Bez wzięcia pod uwagę tych dwóch aspektów w ogóle niemoŜliwe jest zrozumienie chrześcijańskiej koncepcji Opatrzności BoŜej. Być moŜe problem leŜy w tym, Ŝe autorka odwołuje się tylko do św. Augustyna, zauwaŜając słusznie, jak wielki wpływ jego myśl, a zwłaszcza koncepcja ludzkiej woli, miały dla kształtowania się poglądów XVII wiecznych autorów. Jednak wielkimi nieobecnymi pozostają tutaj wszyscy greccy Ojcowie Kościoła, których myśl mogłaby wpłynąć na trafniejszą analizę chrześcijańskiej koncepcji Opatrzności. G. Lloyd takŜe nie zajmuje się myślą pogańskich neoplatoników. Ich rozwaŜania na temat roli filozofa, który ma wprowadzać w materialnym świecie ład świata intelektualnego i który Ŝyje według praw duchowej rzeczywistości, byłyby znacznym ubogaceniem prezentowanej analizy. Pisząc o tym, czego autorka nie zamieściła, naleŜy teŜ wspomnieć o całej myśli średniowiecza, której w ksiąŜce po prostu nie ma. Tymczasem znów bardzo ciekawym zagadnieniem łączącym się bezpośrednio z tematyką pracy, wydaje się być XIV wieczna dyskusja o uzgodnieniu wszechwiedzy Boga z wolnością ludzkich decyzji. Przechodząc do myśli autorów nowoŜytnych i współczesnych autorka pokazuje najpierw, jak idea Opatrzności pojawia się na nowo w rozwaŜaniach filozofów, analizując najpierw listy Kartezjusza do księŜniczki ElŜbiety palatyńskiej (rozdz.5), a następnie panteistyczny system Spinozy (rozdz. 6). Zwłaszcza rozwaŜania dotyczące poglądów tego ostatniego filozofa są bardzo ciekawe, gdyŜ autorka pokazuje, Ŝe Spinoza, choć odrzucał ideę Opatrzności rozumianą na sposób chrześcijański, to jednak w istocie przyjmował jej stoicką wersję. Siedemnastowieczne spory dotyczące Opatrzności miały swój kulminacyjny punkt 374 RECENZJE w Leibnitza idei „najlepszego z moŜliwych światów” i krytyce, jakiej ten pogląd został poddany, zwłaszcza w Wolterowskim Kandydzie (rozdz. 7). Dalsza analiza, to juŜ tylko pokazywanie, jak idea Opatrzności stopniowo zanika w myśli filozoficznej. Choć wydawało się jeszcze moŜliwe przyjęcie koncepcji Opatrzności, rozumianej jako idea postępu (rozdz. 8), to jednak ostatecznie, wobec rozwoju techniki, myśliciele zaczęli powszechnie przyjmować pogląd, Ŝe wszelkie ograniczenia i konieczność, jakim jest poddane ludzkie postępowanie zniknie wraz coraz większym panowaniem człowieka nad przyrodą i własnym ciałem. W ostatnim rozdziale autorka błyskotliwie pokazuje konsekwencje odrzucenia pojęcia Opatrzności w myśli filozoficznej. NajwaŜniejszą z nich było, jak się wydaje, pozbawienie moŜliwości wyznaczenia granic odpowiedzialności moralnej (s. 308). Człowiek całkowicie panujący nad przyrodą jest za nią całkowicie odpowiedzialny. Chciałoby się powiedzieć, Ŝe uwaŜając się za boga, człowiek zyskuje takŜe boskie obowiązki. Tymczasem konieczność wyznaczenia granicy ludzkiej odpowiedzialności za moralne decyzje jest ciągle potrzebna. Podobnie potrzebne jest ustalenie granic pomiędzy bezpieczeństwem publicznym i wolnością człowieka (s. 314n). Autorka pokazuje więc, Ŝe idea Opatrzności jest ciągle potrzebna. Wskazuje na to choćby fakt, Ŝe wobec jej braku, pojawiają się koncepcje, które spełniają rolę jej protez. Najlepszym przykładem, który podaje australijska filozof, jest koncepcja moralnego trafu (moral luck), która została sformułowana przez B. Williams’a i T. Nagel’a (s. 315-317). Ostatni rozdział ukazuje zatem, Ŝe pewne koncepcje, wypracowane juŜ w staroŜytności, są w pewnym sensie nieuniknione i odrzucając je, skazujemy się na przyjęcie innych, które duŜo gorzej wyjaśniają problemy ludzkiej egzystencji. Na koniec trzeba stwierdzić, Ŝe mimo niezaprzeczalnej wartości prezentowanej monografii, czytelnik musi pamiętać o jej zasadniczych brakach. Jak się wydaje podstawowym mankamentem jest brak wniosków, które oddawałyby sprawiedliwość myśli chrześcijańskiej. Widać to, jak juŜ zwracałem uwagę, w rozdziale dotyczącym koncepcji św. Augustyna. Najlepszym przykładem jest polemika Voltaira z Leibnitzem. Filozofowie XVII w. usiłowali w swoich tekstach wskrzesić pojęcie Opatrzności, które miało być formułowane tylko w oparciu o rozum. Skłaniała ich do tego nie tylko chęć ustalenia na nowo (niejako obok chrześcijańskiego ideału) wzorca dobrego Ŝycia, ale takŜe kolejne odkrycia nauk przyrodniczych, które ukazywały świat jako mechanizm funkcjonujący wedle ściśle ustalonych praw fizyki. Taka, jak się wydaje, była geneza systemu Spinozy. Krytyka wskrzeszonego pojęcia Opatrzności, sformułowana zarówno przez Pierre Bayle’a, a przede wszystkim przez Voltaira, opierała się na przekonaniu, Ŝe tak rozumiana Opatrzność implikuje rozumienie Boga jako nieczułego obserwatora cierpień niewinnych. Innymi słowy taka Opatrzność jest nieludzka i mechaniczna. MoŜna by jednak zadać pytanie, czy filozoficznie ujmowana Opatrzność moŜe być w ogóle w jakiejkolwiek postaci pojmowana inaczej? Czy do wyjaśnienia problemu zła i akceptacji jego obecności w świecie wystarczy tylko ludzki rozum? Dlatego właśnie potrzeba było Objawienia, by dzięki niemu człowiek spotkał Boga jako miłującego Stwórcę i Zbawcę. Z tej racji staroŜytna idea Opatrzności stała się chrześcijańska, a wskrzeszenie mechanicznej opatrzności filozofów w epoce NowoŜytnej, musiało doprowadzić do tych samych dylematów, na które nie potrafiły dać odpowiedzi koncepcje wypracowane przez myślicieli staroŜytnych. Ks. Tomasz STĘPIEŃ Jerzy SZYMIK, Theologia Benedicta, t. 1, Katowice: Księgarnia św. Jacka 2010, ss. 366. Wydawnictwo Księgarni św. Jacka wydało w 2010 roku ksiąŜkę znanego teologa, członka Międzynarodowej Komisji Teologicznej i pracownika Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego, a takŜe wieloletniego profesora Katolickiego Uniwersytetu Lu- OMÓWIENIA 375 belskiego, ks. prof. dra hab. Jerzego Szymika pt. Theologia Benedicta. Jest to pierwszy z trzech zaplanowanych przez autora tomów dzieła, które jest próbą przybliŜenia nauczania i myśli teologicznej Josepha Ratzingera/Benedykta XVI. Ale jak zauwaŜa sam autor, celem całości podjętego przez niego naukowego projektu nie jest jedynie synteza dorobku obecnego papieŜa, gdyŜ ten trwa nadal i nie jest czymś ukończonym. Autor wczytując się uwaŜnie w dotychczasowy dorobek PapieŜa chce z jednej strony pomóc zrozumieć jego teologię, wskazując na podstawy i źródła jego teologicznego myślenia, a z drugiej zaproponować swój własny teologiczny wkład w spojrzeniu na Boga, Kościół i świat. Przekonuje jednocześnie, Ŝe teologiczny namysł Benedykta jest w stanie odpowiedzieć na najbardziej palące pytania współczesności. Warto przy tym zauwaŜyć, Ŝe próba, jaką podejmuje ks. Szymik nie jest jego jedynym tego typu przedsięwzięciem teologicznym, choć pierwszym na taką skalę. MoŜna tu wymienić jego wcześniejsze dzieła: Teologia w krainie pepsi-coli. Od teologii-nauki do teologii-mądrości, Warszawa; Biblioteka „Więzi”, 1999; Teologia na początek wieku, Katowice: Księgarnia św. Jacka 2001; W światłach Wcielenia. Chrystologia kultury, wyd. Katowice-Ząbki: Księgarnia św. Jacka – Apostolicum 2004; O teologii dzisiaj. Zadania, piękno, przyszłość, Pelplin: Bernardinum 2006; Joseph Ratzinger. Filozof, teolog, duszpasterz, Kraków: Salwator 2008. We wszystkich wspomnianych publikacjach, jak równieŜ w tej najnowszej, wskazuje na silny związek teologii i Ŝycia, jako scientia sui generis, dowodząc, Ŝe teologia tylko wówczas spełnia swe zadania i jest sciencia speculativa nad rzeczywistością „bosko-ludzkiego” Ŝycia, gdy odpowiada na naglące pytania, które stawia Ŝycie z jednoczesnym szacunkiem dla tradycji. Aby rzeczywiście mogła pomagać Ŝyciu, podpowiada Szymik wczytując się w teologię Ratzingera/Benedykta, musi wsłuchując się w rytm współczesności, szukać odpowiedzi według ściśle określonych reguł i metod naukowego dyskursu, łącząc i spotykając ze sobą tajemnice wiary z siłą rozumu. JuŜ w samym wstępnie Autor w interesujący sposób wyjaśnia nowatorski pomysł wniknięcia w teologiczną myśl PapieŜa; projektu teologicznego namysłu, zawartego w samym tytule zapoczątkowanej trylogii. Wykorzystuje on subtelna językową grę słów między łaciną a polszczyzną, opartą na podobieństwie obu pojęć. Theologia Benedicta jest tytułem wieloznacznym, wskazującym na wieloaspektowość podejmowanej przez autora teologicznej refleksji, inspirowanej myślą obecnego papieŜa. Jest to zatem dzieło, które opiera się na teologicznych źródłach papieŜa Benedykta; dotyczy jego teologii, ale jednocześnie wskazuje, Ŝe jego teologia jest benedicta (błogosławiona) dla nas, ludzi Ŝyjących w ponowoczesnym świecie. Jest teologią wybraną i daną nam przez Ducha Świętego w czasach, w których przychodzi nam spotykać i łączyć tajemnice wiary z siłą rozumu. Jest teologią dla dobra przyszłości naszego związku z Bogiem. A jest taka równieŜ i dlatego, Ŝe jest ona bene dicta, czyli „dobrze wyraŜona”, czy „trafnie nazywająca”, co nie pozostaje bez znaczenia dla ks. profesora Szymika, który w swoim teologicznym dorobku naukowym zajmuje się równieŜ poszukiwaniem właściwego języka dla „wyraŜenia niewyraŜalnego”, co uwaŜa za jedno z najwaŜniejszych zadań nauk teologicznych. W tym sensie i w tym znaczeniu uwaŜa on teologię Benedykta za jedną z najbardziej ciekawych i skutecznie wyraŜonych – bene dicta, podkreślając jej treściową esencjalizację, gatunkową eseizację i językową imaginatywność. Sam tytuł zapoczątkowanego, trzytomowego dzieła wskazuje równieŜ na źródła teologicznego myślenia Benedykta XVI. Z jednej strony jest to Terra Benedictina, rozumiana jako zakorzenienie w wierze swoich przodków i kontekst osobistego doświadczenia wiary, a z drugiej wskazuje na jeszcze głębsze rozumienie źródeł teologicznych inspiracji PapieŜa, które wyrastają z jego duchowej fascynacji postacią i regułą Ŝycia św. Benedykta z Nursji. Szymik pozostawia jednak miejsce (nie tylko w tytule, ale równieŜ w treści dzieła) na dalsze dopowiedzenia i poszukiwanie interpretacji znaczeń teologii Benedicta. Sam nie pozostaje 376 RECENZJE bierny wobec tego wyzwania. Czuje się bowiem jako teolog o jedną generację młodszy od papieŜa, zaproszony do wysiłku hermeneutycznych badań nad teologią papieŜa, kontynuując i wzbogacając jego myśl własnym dyskursem teologicznym w zmieniającym się horyzoncie historycznym, cywilizacyjnym czy kulturowym. Autor kreśli ponowoczesny horyzont interpretacji, przyjmując teologię Benedykta XVI za źródło, kontekst a czasami puentę dla wyprowadzenia teologicznych wniosków z uwzględnieniem ich egzystencjalnych czy pastoralnych odniesień. Jak wyznaje sam ks. Szymik, pomysł na powstaniecie niniejszego dzieła jest po części odpowiedzią na selektywne traktowanie myśli PapieŜa, zwłaszcza w medialnym przekazie, który nierzadko prowadzi do dezorientacji wiernych, czy wręcz do wypaczania teologicznego przesłania Benedykta. Dlatego publikacja oddana do rąk czytelnika, nie tylko zajmującego się akademickim uprawianiem teologii, jest zachętą do uwaŜnego wczytywania się w treść papieskich tekstów. Tym bardziej, iŜ w obecnym papieŜu widzi on doskonałego diagnostyka współczesności i odwaŜnego świadka prawdy. Związek świadectwa wiary ze zdolnościami intelektualnymi, który jest wyraźnie dostrzegalny w uprawianej przez Benedykta teologii prowadzi do przekonania, Ŝe jest ona dana człowiekowi przez Boga na nasze czasy, tzn. stawiającą powaŜne pytania o Ŝycie, człowieka, Boga i szukająca odpowiedzi w Bogu i pośród świata, w który przyszło akurat Ŝyć człowiekowi. Pierwszy tom zamierzonego tryptyku podejmuje dwie szczegółowe kwestie. Autor najpierw pomaga wejść w głąb istoty teologii, poszukując za papieŜem odpowiedzi na pytanie, czym jest teologia, jaki jest jej cel, dokąd sięga, jakimi drogami zmierza, kim jest teolog i co znaczy uprawiać „dobrą teologię”? Jest to rozdział przede wszystkim metodologiczny, który opisuje sens i naturę teologii, jej rozumienie i metody, strukturę poznania i jej podmiot, estetykę teologiczną i zadania teologii w dzisiejszym Kościele i we współczesnej nauce, a takŜe jej związek z pięknem i świętością. Refleksja bowiem teologa powinna się rozpocząć od namysłu nad ontycznym i naukowym statusem teologii, tak aby wnikając w jej istotę, mogła uchwycić współczesną jej dynamikę. Stąd pomysł – wyjaśnia ks. Szymik – aby, przed omówieniem istotnych kwestii teologicznych najpierw zadać podstawowe pytania dotyczące samej teologii, jej narzędzi poznania, które nie bez znaczenia pozostają dla samoświadomości poznającego, a w konsekwencji dla jakości poznania teologicznego. Od kwestii metodologicznych autor przechodzi w rozdziale drugim, do teocentryzmu – nauki o Bogu, w kontekście najbardziej palących współcześnie zagadnień egzystencjalnych w teologii, podejmując takie kwestie jak: prymat Boga, jego obraz, Opatrzność, czy eschatologiczne spełnienie człowieka. Teologia i słuŜba teologa, rozpoczyna się nie od czego innego, jak od wyznania tego, Ŝe „jest Bóg” i zajmuje centralne miejsce w Ŝyciu człowieka, Kościoła, świata, religii, kultury, czy moralności. Bez tego koniecznego fundamentu, jakim jest teocentryzm, nie moŜna mówić o uprawianiu teologii, wyjaśnia za J. Ratzingerem/Benedyktem XVI, ks. Szymik. To wyznanie w teologii i przez teologa staje się swego rodzaju celem uprawianej przez niego teologii – ukazać Ŝywego Boga, pomóc Go zrozumieć w Ŝyciu Kościoła i świadomości chrześcijan, i nauczyć człowieka Ŝycia we wspólnocie z Nim. Tak rozumiany teocentryzm, w Ŝaden sposób nie kłóci się i nie stoi w sprzeczności z chrystocentryzmem, który stanowi o chrześcijańskiej toŜsamości i jej specyfice. Teocentryzm i chrystocentryzm, dowodzi ks. Szymik, nie są dwoma oddzielnymi, albo, co gorsza, konkurencyjnymi tematami teologii. Za obecnym papieŜem, autor dzieła, ukazuje ich organiczną jedność w chrześcijańskim uniwersum, wskazując, Ŝe chrystocentryzm w teologii jest sposobem, w jaki teologia pomaga nam zrozumieć teocentryzm. Jezus Chrystus jest sposobem i drogą naszego dojścia do Boga, dlatego teologia w sposób płynny przechodzi w chrystologię. OMÓWIENIA 377 Ks. Szymik opierając się na teologii PapieŜa, czerpiąc z jego teologicznego dorobku, jego teologicznych inspiracji, diagnoz czy nawet prognoz, które wyrosły równieŜ na fundamentach głęboko rozumianej teologicznej i kościelnej tradycji, przyszłość teologii widzi za Guarinim, który mocno równieŜ jest obecny w teologii Ratzingera, w jej egzystencjalizacji, procesie, dla którego czymś obcym staje się tworzenie sztucznych podziałów na teologię konserwatywną czy postępową. Istota teologii w ponowoczesnym świecie ma być ukierunkowana na poszukiwanie prawdy i sensu w Bogu, rozumianym, jako teraźniejszość i przyszłość człowieka. Teologia, zatem ma poszukiwać istotnych pytań i odpowiedzi na pytania o Boga, zbawienie człowieka, jego nadzieję, Ŝycie czy etos. Ten kierunek teologii widzi on w związku szczerego poszukiwania prawdy w świetle Objawienia połączonego z prostotą wypowiedzi, a takŜe cięŜarem egzystencjalnych zmagań, gdzie natura spotyka się z Łaską. Teologia, zatem ma nosić wyraźne znamię kerygmatyczności, połączonej z odwagą myślenia i językiem wolnym od banalnej pseudoerudycji, „atrapizacji” prawdy. Taką właśnie widzi on teologię Benedykta i taką teologię sam chce uprawiać – silnie ukorzenioną w Biblii, chrystocentryźmie i prymacie Boga a jednocześnie metodologicznie, strukturalnie i treściowo poddanej analizie badawczego wysiłku łączącego to, co przeszłe, z tym, co teraźniejsze i przyszłe. Teologiczny dyskurs współczesności, wspierany teologią i filozofią dawna i najnowszą, ma prowadzić nas w przyszłość BoŜego świata. Przy czym nie idzie tu o teologię, która nadąŜałaby za światem, czy jego oczekiwaniami, ale spełniałaby swe zadanie słuŜby wobec prawdy w świetle wiary i rozumu; która oddawałaby głos prawdzie, stale jej poszukując i ukierunkowując człowieka na sprawy najbardziej istotne dla jego egzystencji. Tylko w ten sposób teologia będąc nauką o prawdzie, prowadzi człowieka do osobistego spotkania z prawda – z Bogiem Ŝywym, który jest prawda, konfrontując go z nią i prowokując do nawrócenia wobec niej. Wydawnictwo św. Jacka oddaje do rąk czytelników nową pozycję ks. prof. Jerzego Szymika, w której autor nie tylko przybliŜa nam teologiczna myśl papieŜa Benedykta XVI, ale równieŜ z właściwym sobie teologicznym i językowym, literackim kunsztem, twórczo ją interpretuje i rozwija. Jest to, przypomnijmy, dopiero pierwsza z trzech części tego zapowiedzianego dzieła. A zatem moŜemy w niej juŜ odnaleźć rzetelną analizę teologiczną niektórych wątków teologii Benedykta, a zarazem dobrą zapowiedź kolejnych, które jeszcze bardziej pomogą zrozumieć nie tylko istotę teologii, ale równieŜ jej miejsce i zadania w świecie, w którym Ŝyjemy i wchodzimy w relację z Bogiem, a takŜe potrzebę radykalnego w nim pierwszeństwa Boga. Źródłem dla swoich teologicznych rozwaŜań ks. Szymik uczynił myśl PapieŜa, ale do niej się nie ograniczył. Wniósł równieŜ własny twórczy wysiłek w dziedzictwo, które stało się bogactwem myśli wielkiego TeologaPapieŜa. Korzystając z namysłu i wiary wybitnego diagnostyka i proroka współczesności, sam podjął zadanie, które odczytał w dotychczasowym dorobku Benedykta. Próby marginalizacji, czy selektywizacji teologicznego dorobku papieŜa są w istocie nie tylko próbą zafałszowania jego nauczania, ale w konsekwencji próbą siły z prawdą, jako wypadkową odwrócenia się od Boga. KsiąŜka ks. Szymika moŜe stać się dobrą pomocą, czy podpowiedzią dla tych, którzy na co dzień zajmują się teologią – dla teologów, czy studentów teologii – jako cenna inspiracja dla dalszych poszukiwań badawczych, zgłębiających i analizujących myśl obecnego PapieŜa, czy chcących pogłębić rozumienie znaczenia, miejsca i zadań teologii dzisiaj w świetle egzystencjalnych pytań, które stawia codzienność. Ale równieŜ jest ona cenna dla duszpasterzy i katechetów, którzy w codziennej pracy korzystają z papieskiego nauczania, przybliŜają je ludziom i pomagają zrozumieć nurtujące ich pytania egzystencjalne, czy szukać odpowiedzi na nie, w świetle teologicznych rozwiązań. Czytelnik moŜe tu odnaleźć teologicznie głębokie, egzystencjalnie zorientowane i proroczo zatro- 378 RECENZJE skane wołanie papieŜa o miejsce prawdy-Boga w świecie. Jest to theologia, która zakorzeniona w terra Benedicta jest Benedicta dla naszych czasów i bene dicta w naszych czasach. Oceniając dzieło ks. prof. Szymika trzeba powiedzieć, Ŝe ma ono istotne znaczenie dla polskiego czytelnika w kilku przynajmniej wymiarach: po pierwsze, jest wynikiem rzetelnej, uczciwej, systematycznej i źródłowej analizy dotychczasowego dorobku J. Ratzingera/Benedykta XVI. Po drugie, wskazuje rolę i funkcję teologii wobec wyzwań współczesności, zwracając uwagę na potrzebę jej egzystencjalizacji. Po trzecie, podkreśla konieczność wzajemnej relacji wiary i rozumu, teologii i nauki, funkcji rozumu w teologii. Po czwarte, przedstawia hermeneutykę, jako element ponowoczesnego rozumienia rzeczywistości. Po piąte, przekonuje o konieczności bezwzględnego prymatu Boga w rozumieniu człowieka, świata i spraw, jakie wydarzają się w Ŝyciu człowieka, pośród współrzędnych, które zostały mu przydzielone w świecie. Dzieło zaskakuje teŜ sposobem i stylem prowadzenia teologicznego dyskursu, dbając o język i treść w najmniejszych szczegółach, co sprawia, Ŝe jego wartość wzrasta o tyle, Ŝe Autor jest przekonany o potrzebie prostoty w teologicznym wywodzie z jednej strony, i konieczności inkarnacji teologicznych idei w ciało Ŝycia, z drugiej, niczego nie ujmując i nie uszczuplając z istoty i głębi poruszanych teologicznych kwestii. Ks. Krzysztof SZWARC Jean-Marc BOT, Czyściec. Brama do pełni Ŝycia, tł. M. Cofta, Poznań: Wydawnictwo Świętego Wojciecha 2011, ss. 159. W 2011roku ukazała się ksiąŜka Jeana-Marca Bota pt. Czyściec. Brama do pełni Ŝycia, wydana nakładem Wydawnictwa Świętego Wojciecha. Dziewięć lat po pierwszym wydaniu Le temps du Purgatorie. La porte au seuil de diamant (Éditions de l’Emmanuel, Paris 2002), czytelnik polski dostaje do rąk niniejszą publikację w tłumaczeniu M. Cofty na język polski. KsiąŜka jest kolejną juŜ w ostatnich latach pozycją na polskim rynku wydawniczym, która porusza tematykę czyśćca. Warto tu wspomnieć następujące pozycje: H. U. VON BALTHASAR, Eschatologia w naszych czasach, tł. W. Szymona, Kraków: WAM 2008; Z. J. KIJAS, Niebo w domu Ojca. Czyściec dla kogo. Piekło w oddaleniu, Kraków: WAM 2010; L. BALTER, Eschatologia współczesna dla duszpasterzy i katechetów, Kraków: Homo Dei 2010; G. GRESHAKE, śycie silniejsze niŜ śmierć. O nadziei chrześcijańskiej, tł. J. Kubaszczyk, Poznań: W drodze 2010. Wymienione publikacje nie są jednak poświęcone wyłącznie tematowi czyśćca. Podejmują tę problematykę w szerszej perspektywie teologicznej, przy omawianiu jakiejś części, czy całego traktatu teologicznego, jakim jest eschatologia. Jean-Marc Bot w swojej ksiąŜce wyodrębnia temat czyśćca jako samodzielne zagadnienie z zakresu eschatologii, które domaga się na początku XXI w. jasnego wyjaśnienia zdogmatyzowanej w XIII w. prawdy wiary. KsiąŜka w swej treści wydobywa „rzeczy stare i nowe”, umiejętnie łącząc je ze sobą, interpretując i wyjaśniając jedne przy pomocy innych, pomagając współczesnemu czytelnikowi zrozumieć prawdę na temat ludzkiego oczyszczenia po śmierci, która kształtowała się przez całe stulecia w konkretnym kontekście kulturowym, antropologiczno-kosmoloicznym, cywilizacyjnym, a nawet teologicznym. Nie bez znaczenia pozostaje zatem uwzględnienie owych kontekstów i próba ich reinterpretacji w czasach, w których przyszło nam Ŝyć i wyrazić tę samą prawdę w nowy sposób. Bot w swojej publikacji chce odczytać prawdę wiary w nowy sposób. Wydaje się, Ŝe jest to głównym celem jego ksiąŜki. Nie chodzi mu jedynie o zapoznanie czytelnika z całym procesem kształtującej się nauki o czyśćcu, prześledzenia historii dogmatu i próby OMÓWIENIA 379 prześledzenia jak odczytywano objawioną prawdę w tej konkretnej przestrzeni ludzkiej egzystencji. Autor chce pomóc współczesnemu człowiekowi „oczyścić prawdę o czyśćcu”. A to oznacza, Ŝe chce po pierwsze jako kapłan i duszpasterz pracujący wśród młodych ludzi znaleźć przekonujące uzasadnienie dla wiary o potrzebie oczyszczenia ludzkiej zdolności kochania teraz i po śmierci. Po drugie szuka nie tylko języka, ale i rozmaitych przestrzeni z ludzkiej wyobraźni, kultury, nauki przy pomocy których moŜe „stare dogmaty” opowiedzieć w nowy sposób, wydobywając je z jednej strony z otchłani budzącej przeraŜenie, a z drugiej z dzisiejszego lamusa „nieprzydatnych wierzeń”. Jedno i drugie podpowiada autor budzi dziś niechęć wobec tematu, którym zajął się w swojej publikacji, jakby dokonując swego rodzaju renowacji nie tylko samego pojęcia, ale rzeczywistości, która się za nim skrywa. W tym celu autor szuka tego, co mogłoby stać się pewnego rodzaju punktem wyjścia do rozmowy z człowiekiem XXI w. na temat czyśćca. Jak sam zauwaŜa, w swych poszukiwaniach idzie tropem wielkiego papieŜa, równieŜ zatroskanego o stan świadomości wiary w swoim świecie. Bot korzystając z podpowiedzi papieŜa Jana Pawła II widzi pewien most spotkania świata z objawioną prawdą wiary poprzez związek sztuki z wiarą. ZauwaŜa bowiem, Ŝe autentyczna sztuka zachowuje swoją więź wewnętrznego pokrewieństwa ze światem wiary, jeśli nawet nie jest wyraŜona w formach ściśle religijnych. I dlatego, zauwaŜa Bot za papieŜem, Ŝe sztuka moŜe stać się pomostem, który prowadzi człowieka do doświadczenia religijnego nawet w czasach, gdy dostrzegalny jest swego rodzaju rozdział między kulturą a Kościołem. Sztuka jest dla człowieka wezwaniem do otwarcia się na tajemnicę, a tym w istocie swej jest przecieŜ prawda wiary na temat czyśćca, którą Kościół w swoim czasie odczytał w świetle objawienia i której rozumienie nieustannie pogłębia. Dlatego Bot wielokrotnie omawiając poszczególne kwestie dotyczące tej prawdy wiary, odwołuje się do świata szeroko rozumianej kultury i sztuki, szukając wielorakich odniesień, zwłaszcza w lekturze Boskiej Komedii Dantego. Niewątpliwie niniejsza publikacja jest próbą przekonania czytelnika o autentyczności nauki, którą Kościół podał do wierzenia w XIII w. i która nic nie straciła ze swej aktualności dzisiaj. Autor w tym celu wykorzystuje całe bogactwo teologicznej tradycji, opierając się na danych objawienia i nauczaniu Ojców i Magisterium Kościoła. Swoją rozprawę na temat czyśćca rozpoczyna od prześledzenia stopniowego odkrywania tej tajemnicy w wierze, teologicznej świadomości tworzącej się tradycji kościelnej i wreszcie w oficjalnym nauczaniu Kościoła. Jak zauwaŜa Bot, analiza tej drogi i interpretacja Ŝywej tradycji w oparciu o dane Pisma Świętego pozwalają dostrzec, Ŝe doktryna czyśćca jest typowym przykładem historycznego wyjaśniania dogmatu. Francuski teolog rozpoczyna najpierw od fundamentu biblijnego, na którym moŜna oprzeć kościelne nauczanie i wiarę w tajemnicę ludzkiego oczyszczenia po śmierci, a następnie rzetelnie przeprowadza nas przez tradycję Kościoła i nauczanie Magisterium, wykazując nie tylko uzasadnienie dla doktryny o czyśćcu, ale równieŜ cierpliwie śledząc cały proces odczytywania objawionej prawdy wskazując na poszczególne jego etapy, jakŜe istotne choćby dla wyraźnego odróŜnienia rzeczywistości piekła od tajemnicy czyśćca; czy określenia natury i sposobu oczyszczenia. Warto zauwaŜyć, Ŝe autor w budowaniu argumentacji nie tylko sięga do tekstów oryginalnych, ale teŜ stwarza moŜliwość czytelnikowi, aby mógł sam wraz z nim prześledzić treści, na które się powołuje i na których opiera się wiara i przekonanie Kościoła. Po ustaleniu teologicznych podstaw wiary Kościoła, autor przechodzi do kwestii szczegółowych, dotyczących poszczególnych etapów oczyszczenia czyśćcowego. Cały drugi rozdział autor zatytułował: jak dokonuje się nasze oczyszczenie?, a całość owej kwestii podzielił na dwa paragrafy, których tytuły, być moŜe nie pozostają do końca jed- 380 RECENZJE noznaczne. Bowiem to co zaleŜy od nas, i to, co zaleŜy od Boga moŜe sugerować, Ŝe w oczyszczeniu po śmierci człowiek pozostaje nadal w jakimś procesie decyzyjnym, pozwalającym mu aktywnie wpływać na zmianę jego sytuacji po śmierci. Tymczasem w powyŜszym rozdziale autor ukazuje, Ŝe owo oczyszczenie nie jest jedynie sprawą, która dotyczy pośmiertnego losu człowieka. Oczyszczenie moŜe rozpocząć się juŜ w Ŝyciu doczesnym przez współdziałanie wolności człowieka i łaski Boga. Nie jest to proces oderwany od naszej ziemskiej historii Ŝycia. I dlatego autor proponuje wyraźne rozróŜnienie tego, co jest zaleŜne od nas – wolości; od tego, co jedynie pochodzi od Boga – łaski. Są to dwa równorzędne działania, do których człowiek ma okazję ustosunkować się osobiście w trakcie Ŝycia doczesnego. Docenić otrzymany dar Ŝycia i ukierunkować go ku wiecznej szczęśliwości. W ten sposób jesteśmy w stanie doświadczyć, Ŝe oczyszczenie jeszcze na ziemi jest procesem zarówno aktywnym (poprzez nasze wybory) jak i pasywnym (przez nasza zgodę na działanie łaski w nas). Bot powołuje się tu w interesujący sposób na biblijną argumentację, dokonując oryginalnej i ciekawej interpretacji. Jednocześnie od samego początku zwraca uwagę na naturę oczyszczenia, idąc śladami świętego mistyka – Jana od KrzyŜa, doktora Kościoła – św. Tereski od Dzieciątka Jezus, czy wizji, jakie miała św. Katarzyna z Genui. Przypatrując się naturze oczyszczenia nie upatruje jej nade wszystko i nie wiąŜe jej z koniecznym cierpieniem, które samo w sobie dawałoby człowiekowi oczyszczenie. Bot wyraźnie zwraca uwagę czytelnika, Ŝe nie cierpienie oczyszcza człowieka, ale miłość. Źródłem owego oczyszczenia jest ofiara Chrystusa, która jest szczytem i arcydziełem miłości zjednoczonej z cierpieniem. Cierpienie zatem jest konsekwencją miłości, a nie nieodzownym i koniecznym warunkiem oczyszczenia. Kochający i ten, kto zgadza się na odwzajemnienie miłości musi w swoją decyzje wkalkulować równieŜ ryzyko poniesienia straty, która oznacza czasami gotowość na bycie zranionym. Miłość w jakiś nieodłączny sposób łączy się z cierpieniem, ale to nie cierpienie jest bezwzględnym warunkiem oczyszczenia i nie ono nas oczyszcza, lecz miłość i nasza wewnętrzna zgoda na jej prawa w naszym Ŝyciu. Oczyszczenie zatem, jak ukazuje autor niniejszej publikacji, ma coś w sobie z doświadczenia mistycznego, którego wysiłek koncentruje się na naszej zgodzie w prowadzeniu nas przez Boga. Jednocześnie autor przeprowadza czytelnika przez kolejne etapy ludzkiego oczyszczenia, które dokonują się na linii relacji z Bogiem, z drugim człowiekiem i z samym sobą. W kolejnej części omawianej publikacji J. M. Bot podejmuje zagadnienie natury śmierci człowieka, jego losu po śmierci i kwestii sadu szczegółowego. Autor w wyjaśnieniu tych kwestii powołuje się na klasyczną interpretację kompletnej i kompleksowej wizji natury ludzkiej, jako jedności cielesno-duchowej, którą niejako rozrywa wydarzenie śmierci. W wyjaśnianiu tych tajemnic Bot powołuje się na liczne dokumenty dawnego i aktualnego magisterium Kościoła, a takŜe na teksty ojców Kościoła i teologów. W ten sposób jego myślenie i argumentacja oparta jest na solidnych fundamentach Pisma Świętego, tradycji i magisterium Kościoła, a takŜe doświadczeniu wiary. Jednocześnie niniejsza praca daje czytelnikowi moŜliwość zapoznania się z bogatą literaturą z zakresu nie tylko eschatologii, ale teologii w ogóle, a nade wszystko z nauczaniem Kościoła w jego dokumentach na przestrzeni wieków. W ten sposób oprócz szczegółowych kwestii dotyczących tajemnicy czyśćca czytelnik ma okazję zapoznać się z licznymi fragmentami encyklik papieskich, dokumentów Soboru Watykańskiego II, Katechizmem Kościoła Katolickiego, wypowiedziami Ojców kościoła, fragmentami „Summy teologicznej” św. Tomasza z Akwinu, czy teologiczną argumentacją poruszanych zagadnień. NaleŜy równieŜ zauwaŜyć, Ŝe autor podejmuje odwaŜną polemikę teologiczną z niektórymi tendencjami pojawiającymi się we współczesnej eschatologii, odwołując się w rzeczowej i merytorycznej argumentacji do aktualnych wypowiedzi w nauczaniu Kościoła i podpierając się autorytetem jednego z teologów, jakim jest Joseph Ratzinger, co nie oznacza, Ŝe OMÓWIENIA 381 jego tekst pozbawiony jest oryginalności w sztuce samodzielnego myślenia teologicznego. Autor nie tylko nazywa i rozpoznaje tezy wątpliwe na polu eschatologii, ale równieŜ podpowiada jak naleŜy właściwie je interpretować, w zgodzie z nauczaniem Kościoła. Przedostatnia, czwarta część ksiąŜki poświęcona jest sytuacji przebywających w czyśćcu. Tu autor próbuje wniknąć w samą naturę pośmiertnego oczyszczenia, określając, na czym polega cierpienie, którego doznają oczyszczający się. Ta część publikacji koncentruje się przede wszystkim na pozytywnym ujęciu tajemnicy Boskiej puryfikacji ludzkiego Ŝycia. Bot chce przede wszystkim przekonać czytelnika, Ŝe czyściec jest łaskawym darem Boga dla człowieka. Jest niczym niezasłuŜonym przez człowieka darem Boga, za który człowiek moŜe pozostać wdzięczny Bogu. Co więcej, Bot idzie jeszcze o krok dalej, próbując pokazać, Ŝe czyściec jest nie tylko doświadczeniem cierpienia, ale równieŜ przeŜyciem radości, gdyŜ puryfikacja, której są poddawani ludzie, nie koncentruje ich tylko na nich samych i ich kolejach Ŝyciowych, ale na Bogu, w spotkaniu z których i w spojrzeniu którego dojrzewają do pełnego zjednoczenia z Nim na wieczność. Czyściec jest jednoczesnym doświadczeniem radości i bólu. To niezwykłe połączenie przeciwstawnych doświadczeń, czy odczuć, bierze się stąd, jak wyjaśnia autor, Ŝe pragnieniem człowieka jest poddanie się woli doskonałej Miłości, a z drugiej świadomość braków w swojej zdolności kochania. Bot cierpienie czyśćca chce pokazać przede wszystkim jako narzędzie miłości, która eliminuje wszelkie przeszkody na drodze do komunii z Bogiem, drąŜąc duszę człowieka właśnie po to, aby wytrysnęło w niej źródło wiecznej szczęśliwości. Człowiek mając tego świadomość sam pragnie stanu własnego oczyszczenia, co upodabnia go zdaniem wielu teologów i świętych do doświadczeń, jakie przeŜywają mistycy. Cierpienie, o którym przez całe stulecia mówiła tradycja i które utrwalano w nauczaniu Kościoła, w wierze i katechizacji, Bot widzi przede wszystkim w początkowej fazie tego stanu. OtóŜ jego zdaniem pojawia się w samym momencie zgody człowieka na przeŜycie oczyszczenia. Owo całkowite poddanie się oczyszczaniu coraz mniej koncentruje człowieka na cierpieniu, a coraz bardziej daje mu wgląd w rzeczywistość, do której oczyszczenie go wprowadza. To właśnie napełnia człowieka niewypowiedzianą radością, której nie da się porównać z Ŝadnym z doświadczeń Ŝycia doczesnego. Jedną z zasadniczych, problematycznych kwestii w eschatologii pozostaje kwestia czasu, co teŜ nie uszło uwadze autora omawianej przez nas publikacji. Ostatnia i znacząca część czwartego rozdziału jest poświęcona tematowi czasoprzestrzeni czyśćca. Autor zastanawia się jak to moŜliwe, aby oczyszczenie, któremu człowiek jest poddany po śmierci, a jednocześnie które nie jest stanem wiecznym, czy dodatkowym rozwiązaniem jego wiecznego losu po śmierci obok nieba i piekła, było wyjęte spod praw jakiegokolwiek czasu. W tym celu śledzi rozmaite koncepcje związane z osadzeniem czyśćca w granicach róŜnie rozumianego czasu. Bot opowiada się za jakimś rodzajem czasowości w stanie pośmiertnego oczyszczenia człowieka. Nazywa go czasem Chrystusa, wskazując na tajemnicę Wcielenia, która gwarantuje przejście z wieczności do czasu i z czasu do wieczności zarazem. Tu centrum czasu stanowi Chrystus, gdzie wieczność jest w stanie wypełnić czas nie znosząc go. Z drugiej strony wskazuje na niezwykłą wartość czasu, nie tylko w Ŝyciu poszczególnych ludzi, ale równieŜ w dziejach świata i historii zbawienia. Dlatego Bot powie za papieŜem Janem Pawłem II, Ŝe Wcielenie jest pełnią czasu, a czas w Jezusie Chrystusie staje się wymiarem Boga, który jest wieczny sam w sobie. Czyściec zatem, który ma swój początek i koniec, w jakiś sposób jest związany z czasem, gdzie teraźniejszość, przeszłość i przyszłość spotykają się ze sobą w centrum czasu jakim jest wydarzenie Osoby i Dzieła Jezusa Chrystusa. Bot jednak przekonuje, Ŝe ludzkie spojrzenie na tajemnicę czasu musi być ostroŜne i jeśli moŜna mówić o rozumieniu czasu w czyśćcu, zbliŜonego do czasu na podobieństwo tego odczuwanego w Ŝyciu doczesnym, to moŜna by mówić o czasie w sensie psychologicznym, gdzie kaŜdy poddający się oczysz- 382 RECENZJE czeniu doświadcza tego, co nazywamy przeszłością, teraźniejszością i przyszłością poprzez spotkanie z Chrystusem – centrum czasu, a jednocześnie odczuwa go w sposób bardzo osobisty, indywidualny. W ostatnim, piątym rozdziale, autor podejmuje zagadnienie czyśćca w kontekście obcowania świętych. Przypomina o naturalnym pragnieniu komunikowania się Ŝywych ze zmarłymi, które towarzyszy człowiekowi róŜnych czasów i niemal od zawsze. Bot przypomina, Ŝe praktyka wynikająca z owego pragnienia, w jakiś sposób wyprzedziła teoretyczne sformułowanie dogmatu o tajemnicy obcowania świętych. Zwraca jednak uwagę na niebezpieczeństwa, które wypływają z nadmiernej ludzkiej ciekawość, czy chęci wejścia w kontakt ze zmarłymi. Przestrzega przed detalistką w eschatologii, przed spirytyzmem, wszelkimi demonicznymi wpływami w próbach kontaktowania się ze zmarłymi, magiczną mentalnością w chrześcijańskich środowiskach. Przypomina treść nauczania Kościoła dotyczącego communio sanctorum wskazując, Ŝe owa komunikacja przebiega w przestrzeni modlitwy, gdzie ma miejsce wzajemne oddziaływanie na siebie przebywających na ziemi, w czyśćcu i w niebie. Próbuje teŜ odpowiedzieć na pytanie jak moŜna pomóc przebywającym w czyśćcu? Odpowiedź swą formułuje na podstawie KKK, niektórych ojców Kościoła, teologów: Augustyna i Tomasza z Akwinu i kilku pozycjach teologicznych z lat sześćdziesiątych minionego stulecia. Natomiast wydaje się, Ŝe zabrakło trochę literatury najnowszej. Pozycja, którą omawiamy jest napisana przez praktyka, duszpasterza, człowieka, który na co dzień spotyka się z zasadniczymi pytaniami dotyczącymi ludzkiego Ŝycia w doczesności i w wieczności. Da się to odczuć niemal na kaŜdej stronie tej pozycji. W tym naleŜy teŜ dostrzec jedną z zasadniczych zalet omawianej publikacji. Jest ona bowiem próbą teologicznego zmierzenia się z problemami, które wyrosły z potrzeb codziennego Ŝycia. Z owymi pytaniami autor mierzy się przy pomocy objawienia, tradycji i teologii. Ludzkie pytania kładzie na dobrych, teologicznych fundamentach, odsyłając je w kierunku prawdy, która wyrasta z objawienia i jego interpretacji przez Nauczycielski Urząd Kościoła, a takŜe mierząc się z rozmaitymi opiniami teologicznymi, odnoszącymi się do niektórych kwestii, choć nie zawsze wprost wymienia i nazywa owe opinie. KsiąŜka moŜe być cenną pomocą zwłaszcza dla studentów teologii, jako poszerzenie wykładu z eschatologii. Autor nie tylko odsyła czytelnika do waŜnych i cennych źródeł, na których naleŜy oprzeć swą wiedzę i wiarę na temat czyśćca, ale teŜ dokonuje swego rodzaju oczyszczenia „zakurzonego”, dla wielu przestarzałego obrazu czyśćca. Język, jakim posługuje się autor ksiąŜki jest teologiczny, ścisły, obrazowy, plastyczny, precyzyjnie nazywający problemy, które opisuje i wyjaśnia. Bot wykazuje się teŜ duŜą umiejętnością współpracy językowej na polu prowadzonej dyskusji teologicznej z innymi autorami, których przywołuje lub na których się powołuje. Z pewną swobodą adaptuje do swojego języka słownictwo i obrazowanie analizowanych autorów do własnego instrumentarium językowego. Zastanawiające natomiast pozostaje to, do kogo adresuje autor swoją ksiąŜkę. Jeśli do teologów i studentów teologii to język, jakiego uŜywa jest jasny i zrozumiały. Natomiast w przypadku tych, którzy pozostają poza kręgiem teologicznego języka, treść ksiąŜki miejscami moŜe pozostać w jakiś sposób niezrozumiała, choćby ze względu na ściśle teologiczną terminologię. Autor podjął się dość waŜnego zadania na polu dzisiejszej teologii. Objaśnia kwestię czyśćca, oczyszczając ją z nieporozumień, niedopowiedzeń, czy wyjaśniając niezrozumiałe dziś obrazy z przeszłości, które utrwaliły w powszechnej świadomości pewne ściśle określone wyobraŜenie tego stanu. Autor bierze pod uwagę waŜne aspekty: ewolucji historycznej w Biblii i tradycji, związku pomiędzy czasem a wiecznością, przeznaczeniem duszy a sądem szczegółowym, oczyszczeniem przed i po śmierci, chrześcijańskich OMÓWIENIA 383 sposobów komunikowania ze zmarłymi dzięki komunii świętych. Rezultatem jego pracy jest komplementarny traktat o czyśćcu na miarę naszej epoki, mocno oparty na nauczaniu Kościoła. Szkoda jednak, Ŝe autor nie poszerzył swojej pracy o autorów współczesnych, którzy zajmują się problematyką czyśćca i zagadnieniami z eschatologii. To na pewno znacznie wzbogaciłoby wartość omawianej pozycji, przez zapoznanie się z innymi rozwiązaniami, jakie pojawiają się na polu współczesnej eschatologii. Pozwoliłoby to równieŜ podjąć dyskusję z niektórymi opiniami teologicznymi, teoriami czy hipotezami, które nadal są dyskutowane, czy omawiane. Autor co prawda wspomina czasami i powołuje się na róŜne teologiczne rozwiązania, ale bez wyraźnego ich precyzowania. Cenną stroną ksiąŜki jest jej silne zakorzenienie w dawnych i najnowszych dokumentach magisterium Kościoła, a takŜe w pismach wybranych ojców Kościoła i świętych pańskich. Natomiast wydaje się, Ŝe waŜnym uzupełnieniem tych źródeł, na podstawie których autor przebadał zagadnienie czyśćca, mogłaby być najnowsza literatura, choćby tylko z zakresu eschatologii, której zabrakło w omawianej pozycji. KsiąŜka moŜe być cenna podpowiedzią przede wszystkim dla studentów teologii, dlatego warto by było poszerzyć ją o pewien formalny element, jakim jest bibliografia, który nie tylko wzbogaciłby od strony naukowej tę pozycję, ale równieŜ ułatwiłby czytelnikowi – studentowi wgląd w literaturę przedmiotu. Cenną częścią ksiąŜki pozostają aneksy, w których znalazły się fragmenty „Boskiej Komedii” Dantego, „Twierdzy wewnętrznej” Teresy z Avila oraz „Snu Geroncjusza” kardynała Newmana. Uznanie budzi teŜ pewna otwartość autora w relacji ze swym czytelnikiem, polegająca na stworzeniu przestrzeni dyskusji dla rozwoju podejmowanych kwestii. Ks. Krzysztof SZWARC Roberto REPOLE, Il pensiero umile. In ascolto della Rivelazione (Contributi di Teologia 52), Roma: Città Nuova 2007, ss. 198. KsiąŜka Il pensiero umile. In ascolto della Rivelazione (Myśl pokorna. Słuchając Objawienia) to esej teologiczny, który podejmuje rozległą i złoŜoną problematykę współczesnej myśli filozoficznej w dialogicznej konfrontacji z teologią chrześcijańską. Autor jest duchownym, teologiem, pochodzącym z Turynu. Swoją ksiąŜkę dedykuje on pamięci dwóch wybitnych profesorów teologii fundamentalnej: Franco Ardusso i Angel Antón s.j. W opisie aktualnej sytuacji społeczno-kulturowej naznaczonej nihilizmem autor odwołuje się do szeroko znanego polskiego socjologa Zygmunta Baumana (s. 19-23). Bauman pisze o „płynnej” ponowoczesności, która jest źródłem dyskomfortu oraz cierpień. Dziś, na naszych oczach, ponowoczesność weszła w stadium wielorakiego, nie tylko finansowego, kryzysu. Jest to kryzys pewnego modelu Ŝycia i funkcjonowania zachodnich społeczeństw. Eksplodujące rynki finansowe, przepadające oszczędności, bankrutujące banki, zadłuŜające się rządy to tylko elementy większej układanki. Zachód traci swoją pozycję na świecie, a wraz z tym spada atrakcyjność zachodniej demokracji i zachodniego, wolnorynkowego modelu rozwoju gospodarczego. Najwspanialsze instytucje, które wypracował – banki, korporacje, uniwersytety, partie polityczne, media – przeŜywają kryzys przywództwa. Kryzys autorytetu dotknął teŜ kościoły chrześcijańskie. Politycy Ŝyją sondaŜami i do nich dostosowują swe działania. Największe media ogniskują dyskusję społeczną na plotkach z Ŝycia celebrytów. Nie ma strategicznego planowania, jest tylko Ŝycie do najbliŜszych wyborów, najbliŜszych raportów o zyskach, najbliŜszych badań oglądalności. W swoim eseju Repole jasno sytuuje własną oryginalną koncepcję w kontekście dwóch dominujących dziś kierunków filozoficznych. Pierwszym z nich jest ponowoczesność, która hołduje „myśli słabej” (pensiero debole) proponowanej przez filozofa z Turynu Gianni Vat- 384 RECENZJE timo, którego ksiąŜka Il pensiero debole z 1984 r. stała się dla wielu czymś w rodzaju manifestu filozofii postmodernistycznej. Z kolei epoce nowoŜytnej przypisuje się jako model myślenia tzw. „myśl silną” (pensiero forte). Repole wychodzi z propozycją nowej kategorii myślenia nazwanej „myślą pokorną”. Jest to trzecia droga spośród wcześniej wzmiankowanych modeli myślenia charakteryzujących czasy nowoczesne i ponowoczesne. Kategoria ta nie powinna być ujmowana w sensie etycznym czy teŜ w znaczeniu jakiegoś uniŜonego, zredukowanego wobec obowiązujących standardów, myślenia. Pod namysł czytelnika autor przedkłada koncepcję, która byłaby wolna od zacieśnień i obciąŜeń poprzedzających ją modeli. Co więcej, ambicją autora jest włączenie we własny model wszystkich wartościowych intuicji zawartych w krytykowanych koncepcjach myśli słabej i mocnej, tak Ŝe zyskuje na tym nie tylko rozumienie Objawienia ale równieŜ myśl filozoficzna, która zajmuje się dziś wzmiankowanym zmaganiem się myśli. Ujęcie problemu i rozwijana argumentacja przebiega w trzech etapach. W rozdziale I zatytułowanym: „Myśl pokorna. Inna droga dla zamieszkania w naszych czasach” (s. 15-54) autor dokonuje krytycznej rekonstrukcji myśli współczesnej i zarazem przedstawia swoje oryginalne rozwiązanie. W drugim rozdziale ukazane są racje twierdzenia mówiącego, Ŝe wcześniej zarysowana „myśl pokorna” jest sprzymierzeńcem Objawienia chrześcijańskiego, poniewaŜ prowadzi do odkrycia „Boga pokornego” (rozdz. II). W końcu czytelnik jest wprowadzony w odkrycie zasadniczych rysów „Kościoła pokornego” (rozdz. III). Jest to autentyczne oblicze Kościoła. Od początku ksiąŜki jej autor podejmuje krytyczny dialog - wolny od zarówno od postawy bojaźliwej jak i zarozumiałej – z nowoczesną kulturą. Ukazane są trzy postaci symbolizujące trzy odmienne, nierzadko zwalczające się, nurty współczesnego myślenia. A są to: Prometeusz, Narcyz i MojŜesz. Prometeusz to oczywiście symbol „myśli mocnej/silnej”, która naznaczyła nowoŜytną kulturę pooświeceniową, z jej wyrazistym myśleniem metafizycznym i z pewną iluzoryczną nadzieją, iŜ za pomocą ludzkiego ratio moŜna będzie wszystko zbadać i zrozumieć. Ten model myślenia jest odpowiedzialny – w oczach jego krytyków – za zjawisko „zawłaszczanie prawdy”. Z kolei Narcyz uosabia typowe dla ponowoczesności „myślenie słabe”, które jest zapatrzone w siebie i wątpiące w sens i moŜliwość poznania prawdy. W końcu opisana jest postać MojŜesza jako symbolizującego „myśl pokorną” stanowiącą zdecydowaną alternatywę dla dwóch poprzednich modeli. Myśl pokorna będąc, wolną zarówno od zawłaszczania prawdy jak i od jej odrzucenia, sytuuje siebie w postawie wsłuchiwania się w drugiego. W ten sposób przekreśla się i przezwycięŜa fałszywą alternatywę dwóch poprzednich dominujących modeli przy uwzględnieniu, podnoszonych przez krytykę, ich wad i zalet. W swej krytycznej analizie nowoczesności R. Repole nie popełnia błędu anachronizmu, który tęskni za jakimś złotym, minionym wiekiem (np. średniowiecze, epoka trydencka), lecz pozostaje wewnątrz logiki współczesnej. Czerpie on z dorobku filozoficznego M. Blondela i G. Marcela i precyzuje, Ŝe chodzi o „myśl pokorną, która potrafi przyjąć cała krytykę skierowaną przeciw myśleniu obiektywizującemu i zarazem jest zdolna do wskazania innego ujęcia i dostępu do prawdy, do bytu i do Boga” (s. 37). Taki kierunek refleksji teologicznej uwalnia myśl współczesną od impasu, w jakim się znalazła i czyni ją otwartą do przyjęcia Objawienia o ile ta myśl „pozwala Bogu być i wypowiedzieć się” bez wtłaczania Go w swoje schematy. Lektura ksiąŜki pozwala lepiej zrozumieć cnotę pokory nie tyle jako kategorię moralną, ale ontologiczną. Tak ujęta problematyka pokory nie narzuca się od zewnątrz na rozumienie Objawienia, lecz stanowi wyśmienitą okazję i sposobność, aby je adekwatnie pojąć i nim Ŝyć, odnalazłszy centralne miejsce kenozy tj. Boga w Jezusie Chrystusie. Po tak wybornej lekturze moŜna spróbować wyjaśnić, co oznacza słowo „pokora”. Mówi się, Ŝe ktoś jest pokorny, bo chyli czoła przed wielkością kogoś innego, albo ceni czyjeś OMÓWIENIA 385 talenty, które przekraczają jego własne, albo uznaje bez zawiści cudze zasługi. Tymczasem mamy tu do czynienia nie z pokorą, lecz z uczciwością. Jakkolwiek uznanie jakiejś wielkości, zaćmiewającej naszą osobę i nasze dokonania, moŜe być niekiedy bardzo trudne, to jednak nie jest ono niczym innym jak zwykłą przyzwoitością ducha. Pokora natomiast nie postępuje z dołu ku górze, lecz z góry na dół. Nie oznacza ona, Ŝe mniejszy uznaje wyŜszość większego, lecz Ŝe ten pochyla się z szacunkiem przed mniejszym od siebie. Jest to swego rodzaju tajemnica i paradoks, który ukazuje, w jak małym stopniu chrześcijański sposób myślenia moŜna wyprowadzać z myślenia czysto ziemskiego i zdroworozsądkowego. To, Ŝe ktoś wielki zniŜa się łaskawie ku komuś małemu i ceni jego wartość, Ŝe wzrusza go jego słabość i bezbronność, moŜna zrozumieć. Z pokorą mamy jednak do czynienia dopiero wtedy, gdy wielki pochyla się nad małym ze czcią i oddaniem. Ks. Andrzej PERZYŃSKI Dominique DE LA MAISONNEUVE, Judaizm. Podstawowe wiadomości, tł. B. Filipowicz, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG 2010, ss. 175. „Zbawienie bierze początek od śydów” (J 4,22). Te słowa zaczerpnięte z Ewangelii Janowej wypowiedziane przez Chrystusa w rozmowie z Samarytanką rozpoczynają ksiąŜkę, stanowiąc jej motto. Wobec odradzającego się religijnego Ŝycia Ŝydowskiego w Polsce i rosnącego zainteresowania judaizmem trafia do naszych rąk publikacja ze wszech miara potrzebna. Potrzebna przede wszystkim dlatego, Ŝe w bardzo prosty i przystępny sposób przybliŜa szeroko rozumianą problematykę Ŝydowską, dając panoramę historii biblijnego i pobiblijnego Izraela, tego drugiego zwłaszcza w relacji z chrześcijaństwem, i wydobywając pewne waŜne wątki dialogu Ŝydowsko-chrześcijańskiego, rozwijającemu się szczególnie intensywnie w ostatnich dziesięcioleciach. Wydawnictwo DIALOG, które zdecydowało się wydać ksiąŜkę opublikowaną wcześniej we Francji w ParyŜu w 2007 r., jest stosunkowo mało znanym warszawskim wydawnictwem akademickim. Specjalizuje się w publikacji ksiąŜek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu. Autorami ksiąŜek są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu. Przedmiotem zainteresowania wydawnictwa są takŜe przekłady literatury pięknej krajów Orientu. Wydawnictwo publikuje swoje ksiąŜki w ramach kilkunastu serii. KsiąŜka Dominique de La Maisonneuve ukazała się w serii „Świat Orientu”, obejmującej prace poświęcone Ŝyciu duchowemu i religijnemu, kulturze, tradycjom i obyczajom ludów Afryki i Azji. Autorka jest mieszkającą obecnie w ParyŜu zakonnicą Zgromadzenia Sióstr Matki BoŜej z Syjonu (Notre Dame de Sion, skrót: NDS), załoŜonego w 1843 r. przez o. Theodora Ratisbonne, z pochodzenia śyda. Siostry Syjonu pracują głównie nad wykorzenianiem skutków antysemityzmu oraz umocnieniem wiary chrześcijańskiej przez zgłębianie Biblii. Odczytując biblijne wezwanie do miłości Boga i bliźniego, podejmują działalność na rzecz osób doświadczających dyskryminacji rasowej, religijnej i socjalnej. Podejmują pracę w dziedzinie formacji biblijnej i teologicznej, dialogu z judaizmem i islamem, na polu ekumenizmu, a takŜe edukacji. Prowadzą m.in. Centrum Formacji Biblijnej w Jerozolimie, gdzie sam miałem okazję ostatnio uczestniczyć w programie biblijnym przygotowanym i prowadzonym na wysokim poziomie merytorycznym przez Siostry Syjońskie i zaproszonych gości. Siostra Dominique de La Maisonneuve mieszkała przez wiele lat w Izraelu, gdzie obroniła doktorat na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Obecnie uczy języka hebrajskiego w Uniwersytecie Katolickim w ParyŜu i wykłada we Francji i w Izraelu w ramach działalności Centrum Informacji i Dokumentacji śydów i Chrześcijan (SIDIC). 386 RECENZJE JuŜ w samym Wprowadzeniu do ksiąŜki autorka sygnalizuje, Ŝe „mówienie o śydach nie pozostawia nikogo obojętnym”, a następnie próbuje odpowiedzieć na pytanie: kto jest śydem? Ale ani to pytanie, ani pytanie o Ŝydowskość nie są kluczowe dla tej pracy, lecz inne pytania: kim jest śyd dla chrześcijanina?, jaki jest cięŜar historyczny w deklaracji, Ŝe on jest śydem? Publikacja ma na celu - według autorki - „przecinanie wrzodów”, które od dwóch tysięcy lat zatruwają relacje między śydami a chrześcijanami. Chodzi o szukanie „przyczyn tego antagonizmu, którego początek sięga sposobów odnoszenia się, często bardzo róŜnego, do porządku teologicznego…”. Następnie zostaje podjęty temat „zerwania, najpierw tego, co dokonało się wewnątrz narodu Ŝydowskiego, potem… rozdarcia w dwóch wspólnotach – w narodzie Ŝydowskim i w rodzącym się Kościele”. Obie wspólnoty zastrzegają sobie prawo do korzystania z tej samej spuścizny, tego samego duchowego dziedzictwa. Następnie ukazana została trudna historia stosunków obu społeczności: Ŝydowskiej i chrześcijańskiej, naznaczona prześladowaniami aŜ do Soboru Watykańskiego II, kiedy to Kościół po raz pierwszy tak wyraźnie sięgnął do swoich korzeni w deklaracji Nostra Aetate. Deklarację tą moŜna określić mianem rewolucyjnej, w której znajduje się zaproszenie do poznania na nowo ludu Pierwszego Przymierza. Aby ten proces poznawania niejako od nowa naszych „starszych braci w wierze” mógł się dokonać, trzeba spojrzeć na historię judaizmu, począwszy od jego narodzin w momencie powrotu z Babilonii po jego rozwój aŜ do dnia dzisiejszego. Poznanie codziennych tradycji, modlitwy i liturgii pomagają zrozumieć Ŝydowski styl Ŝycia jakby „na uboczu spraw społeczeństwa, do którego przynaleŜą, a do którego jednak nie są całkowicie przyjęci…”. W ksiąŜce nie została pominięta rola współczesnego Państwa Izrael. Jego istnienie i jego przyszłość nie są obojętne dla wyznawców judaizmu. Ponadto Izrael jest powszechnie uznawany za podmiot odpowiedzialny za trudną, czasami wydawałoby się, Ŝe bez wyjścia, sytuację na Bliskim Wschodzie. KsiąŜkę kończy spojrzenie na obecną sytuację stosunków między Kościołem a narodem Ŝydowskim, by móc obiektywnie ocenić przebytą juŜ drogę zapoczątkowaną jeszcze przed Soborem Watykańskim II i tę, która jeszcze pozostała do przebycia jako wspólne zadanie. Niekwestionowanym walorem publikacji jest jej łatwy, przystępny język. Sprawy czasami trudne i skomplikowane autorka wyjaśnia w prosty sposób, zrozumiały dla „niewtajemniczonego” czytelnika. Oczywiście specjaliści będą mogli z tego powodu odczuwać pewien niedosyt. JednakŜe w panoramie wszystkiego, co ukazało się na temat judaizmu w ostatnim czasie w Polsce, ksiąŜkę Siostry Dominique de La Maisonneuve naleŜy ocenić wysoko. Znakomitym i dobrze zrealizowanym pomysłem są „ramki”, w których znalazły się wyjaśnienia niektórych terminów, zagadnień czy problemów, a takŜe zostały zebrane w sposób uporządkowany i syntetyczny najwaŜniejsze informacje. Słowa Jezusa z rozmowy z Samarytanką, które są mottem ksiąŜki, stanowią równieŜ jej swoistą kodę: „Zbawienie bierze początek od śydów” (J 4,22). Ks. Andrzej TULEJ Bartosz ADAMCZEWSKI, Q or not Q? The So-Called Triple, Double, and Single Traditions in the Synoptic Gospels, Frankfurt am Main: Peter Lang 2010, ss. 554. Q or not Q? Taka parafraza Shakespeare’a dobrze oddaje charakter rozwaŜań zawartych w rozprawie ks. Bartosza Adamczewskiego, adiunkta przy Katedrze Egzegezy Nowego Testamentu UKSW. Praca ta przekazuje bowiem rozwaŜania o naturze, krytycznie przedstawia historię badań (ostatnie 25 lat) oraz zawiera propozycję rozwiązania problemu synoptycznego, a więc najwaŜniejszej kwestii teologii biblijnej Nowego Testamentu. Jest ona zatem bezpośrednią kontynuacją przełomowego dla polskiej biblistyki dzieła ks. prof. Romana Bartnickiego Ewangelie Synoptyczne. Geneza i Interpretacja (Warszawa: Wydawnic- OMÓWIENIA 387 two UKSW: 20033). Ks. Bartnickiemu jako pierwszemu autor wyraŜa podziękowanie za „inicjujące wprowadzenie w złoŜoność problemu synoptycznego i zachętę do znalezienia własnego rozwiązania tej pozornie juŜ rozstrzygniętej kwestii” (s. 5). Ks. Adamczewski podzielił swą obszerną monografię na pięć rozdziałów, których znaczne zróŜnicowanie objętościowe wyznaczyła sama treść. W pierwszym, najobszerniejszym rozdziale, moŜna powiedzieć, historycznym, omówił on krytycznie prace zwolenników róŜnych rozwiązań problemu synoptycznego. KaŜdej z teorii autor poświęcił następujące podrozdziały: krótki wstęp historyczny, omówienie głównych argumentów za nią przemawiających, wkład poszczególnych zwolenników i na końcu trudności związane z jej przyjęciem. W sumie w pierwszym rozdziale dość szczegółowo zostało omówionych jedenaście teorii reprezentowanych przez 73 egzegetów (plus zrzeszeni w International Q Project). Znalazły tu więc swoje miejsce najpierw trzy teorie zakładające pierwszeństwo Mk wraz z istnieniem kolejno: pisemnego źródła Q (klasyczna teoria dwóch źródeł zreferowana szczegółowo, ss. 23-95, wraz z jej modyfikacjami), i/lub wspólnych tradycji ustnych oraz pewnymi, tekstowo nie do odtworzenia, tradycjami. Dalej, pierwszeństwo ProtoMarka i źródła Q oraz względne pierwszeństwo Deutero-Marka (z lub bez Q) przeciwko Mt i Łk. Kolejne to teoria pierwszeństwa wielu źródeł przed-kanonicznych lub wspólne uŜycie jednej zagubionej ewangelii pierwotnej. Ostatnie cztery teorie dotyczą moŜliwego uŜycia samych ewangelii kanonicznych w odpowiedniej kolejności: Mt-Mk-Łk (kolejność „Augustyńska”), Mt-Łk-Mk (teoria „dwu ewangelii”), Mk-Mt-Łk oraz Mk-Łk-Mt. Przewodnikiem w gąszczu teorii, analiz i rozwiązań jest dwustopniowy spis treści: najpierw („Summary of Contents”, s. 7-8) podane zostało syntetycznie zestawienie trzech waŜniejszych stopni, a więc rozdziały, punkty i podpunkty, a dopiero potem na ośmiu stronach („Contents”, s. 9-16) opisany został pełny podział treści czyli podpunkty dzielą się jeszcze na punkty, a w ramach tych wymienione zostały, juŜ bez odnośników, nazwiska omawianych autorów i referencje analizowanych perykop. Rozdział drugi rozpoczyna dyskusja „kryteriów dla orzekania o istnieniu i kierunku moŜliwej bezpośredniej zaleŜności między ewangeliami synoptycznymi”. Najpierw omówiono kryteria wątpliwe, a po nich bardziej wiarygodne. Drugi punkt tego rozdziału zawiera zastosowanie tych kryteriów w analizie perykop testowych z Mk 1,14-2,28 parr. Trzy ostatnie rozdziały to szczegółowa analiza źródeł, jakich uŜywali ewangeliści zgodnie z potwierdzoną analizami ks. Adamczewskiego kolejnością: Mk-Łk-Mt. Szczegółowy ogląd całego materiału synoptycznego Mk i Łk złoŜył się na rozdziały 3 i 4. Rozdział piąty zaś, poświęcony Mt, zawiera tylko analizę materiału, w którym Łukasz rzekomo mógł korzystać z Ewangelii Mateusza. Dodatkowo, według ks. Adamczewskiego, Mateusz opierał się na Dziejach Apostolskich, Listach Pseudo-Jakuba (Jk) i liście Pseudo-Piotra (1 P). Materiał literacki został usystematyzowany i przedstawiony jasno. Przejrzystość tę zwiększają konkluzje umieszczone nie tylko po kaŜdym rozdziale i na zakończenie, ale takŜe po kaŜdym duŜym podpunkcie. Interesująco przedstawia się kategoryzacja omawianych przez ks. Adamczewskiego autorów i ich ocena. Zdecydowanie negatywnie ocenił on reprezentantów teorii dwóch źródeł w róŜnych jej odmianach, a słowa zachęty do dalszej pracy moŜna przeczytać wobec nowszych badań, intertekstualnych zwłaszcza, w kontekście poszukiwań jednego wspólnego wszystkim synoptykom proto-źródła. Jako źródła wczesnochrześcijańskie autor podał NA27, transkrypcje najwcześniejszych papirusów nowotestamentalnych wydane przez Comforta i Barretta (autor nie odnotował jednak drugiego poprawionego i uzupełnionego wydania z roku 2001) a takŜe 388 RECENZJE wydanie Leytona Ewangelii Tomasza. Jest to cenna wskazówka (tak jak poszukiwania w apokryfach) niestety nie moŜna było znaleźć śladu uŜycia tychŜe źródeł w tekście pracy (autor odwoływał się jedynie do apokryfów). Szczególnie odczuwalny jest brak cytowania wariantów tekstowych NT, a więc takŜe innych wydań tekstu natchnionego, w których przecieŜ mogły zachować się źródła ewangeliczne. W omawianiu tak erudycyjnego dzieła niemoŜliwym jest ustosunkować się szczegółowo do kaŜdej czy nawet większości kwestii. Aby jednak dogłębnie zrozumieć i ocenić proponowaną teorię wystarczalności kanonicznych źródeł ewangelicznych naleŜy dokładniej przeanalizować przynajmniej część wybranych przez ks. Adamczewskiego fragmentów. Podejmijmy taką pracę nad początkiem Ewangelii św. Marka. Najpierw przedyskutujemy zaleŜności teologiczne, a potem spojrzymy na analizowany fragment w szerszym kontekście naukowym. Pierwszy fragment to Mk 1,14ab par. Mt 4,12; Łk 4,14a. Porównajmy te fragmenty korzystając głównie z najlepiej zestawiającej materiał tekstowy synopsy BoismardaLamouille’a. Ks. Adamczewski konstatuje, Ŝe ze względu na rozbieŜności w sformułowaniach nie moŜna nic orzec o pierwszeństwie którejś z wersji. Trudno jednak przyjąć „kryterium” jedynie dosłownego podobieństwa (jak w przypadku wyraŜenia ) za słuszne. ZauwaŜamy bowiem, Ŝe informacja o wydaniu Jana Chrzciciela jest, choć tylko nieco inaczej sformułowana (Mk: to. ; Mt: ), to jednak wspólna dla Mk i Mt, a brak jej w Łk. Naturalnym wnioskiem dla tak bliskiego podobieństwa w tym konkretnym miejscu jest wzajemna zaleŜność Mk i Mt bez pośrednictwa Lk. Łukasz pominął tę wzmiankę z oczywistych racji: mogła ona – zwłaszcza w wersji Mt (z czasownikiem w najbliŜszym kontekście) – rzucić złe światło na intencję Jezusa jakoby bojącego się podzielenia losu Jana Chrzciciela. Łukasz zamiast tego opisuje Jezusa jako wracającego do Galilei w mocy Ducha. Dalej naleŜy zestawić sceny: przyjścia z Galilei na chrzest (Mt 3,13; Mk 1,9; Łk 3,21; J 1,29.35-36) i odejścia do niej po aresztowaniu Jana Chrzciciela (Mt 4,12; Mk 1,14a; Łk 4,14a; J 4,3; Boismard-Lamouille, odpowiednio: s. 19 i 32). Powodem zestawienia tych dwóch wprowadzeń redakcyjnych jest podobna teologia w Mk wyraŜona zbliŜonym słownictwem (Mk 1,9: oraz ; 14: oraz ). Podczas gdy Mk dwukrotnie przy uŜyciu tego samego czasownika (Mk 1,9.14a: ) przekazuje podstawową ideę teologiczną swego prologu czyli myśl o epokowym wydarzeniu: „przyjściu Jezusa”. Mateusz zamienia ten czasownik na odpowiadający jego celom redakcyjnym: (Mt 3,13) oraz (Mt 4,12). Łukasz zaś, w paraleli do Mk 1,9 pomija to wprowadzenie redakcyjne (Mt nie mógł zatem przyjąć tego motywu z Łk), a wobec Mk 1,14a uŜywa opisującej precyzyjniej kontekst geograficzny (powrót Jezusa do Galilei) formy . Co ciekawe, wątek przyjścia Jezusa do Jana Chrzciciela pojawia się teŜ w J 1,29: . Jest to motyw o tyle waŜny dla Jana, Ŝe został powtórzony w 1,35-36 z dostosowanym czasownikiem „chodzenia”: ! . Jak widzimy czasowniki tych dwóch zdań mają ten sam sens. Motyw w wersji Janowej został podobnie oddany w Mt 3,13: . Brak wersji Łukaszowej tego wprowadzenia do chrztu Jezusa kaŜe szukać zaleŜności między Mk a Mt jak równieŜ J gdyŜ – co znaczące – tylko Mt i J zaznaczają, Ŝe to Jezus przyszedł do Jana Chrzciciela (Mt: ; J: ), a nie odwrotnie. Dostrzegamy więc, Ŝe wersja Marka zawiera pierwotne, najprościej sformułowane, nieprzystosowane redakcyjnie wyraŜenia językowe i pierwotne przesłanie teologiczne. Fakt, Ŝe czasownik w Mk 1,9.14a niesie ze sobą głęboką OMÓWIENIA 389 treść potwierdza uŜycie podobnej frazy w Ewangelii Jana w J 1,29 ( ) oraz podobnego czasownika w J 1,36, choć dostosowanego zgodnie z redakcyjnym kontekstem, Jak widzimy kryteria językowe (proste nieskontekstualizowane formy czasowników „chodzenia”) i teologiczne (fakt istnienia wprowadzenia do chrztu Jezusa tylko w Mk 1,9 i Mt 3,13 z motywem przyjścia z Galilei, a w ramach tych wersetów wspólnego dla Mt i J wzmiankowania „Przyjścia Jezusa do Jana Chrzciciela [Mt: ]”). Obecność wprowadzenia redakcyjnego do chrztu Jezusa tylko w Mk i Mt oraz słów o wydaniu Jana tylko w Mk 1,14a i Mt 4,12a, a takŜe teologii „przyjścia Jezusa do Jana Chrzciciela” tylko w Mt i J wskazuje na konieczność zweryfikowania hipotezy o „bezpośredniej, sekwencyjnej zaleŜności literackiej ewangelii synoptycznych” w porządku (Paweł)-Mk-ŁkMt (s. 209) – przynajmniej dla tego fragmentu. Tak ujęta filologia i teologia tych tekstów zakłada obcowanie ze Słowem BoŜym na sposób kontemplatywnego powtarzania czy medytacji pojedynczych wyrazów (Mt: ; J: ). Tylko takie podejście, a nie analiza permutacji poszczególnych ewangelii, moŜe zaowocować i wyjaśnić zmiany jakie dostrzegliśmy w tekście poszczególnych ewangelistów. Innymi słowy Mateusz i Łukasz rozwaŜali Ewangelię Marka i uzupełniali sobie przekazanymi tradycjami. W pierwszym analizowanym fragmencie (Mk 1,14-15), Ks. Adamczewski duŜo miejsca poświęcił takŜe brzmieniu przydomków nadawanych Jezusowi (Nazareński) oraz związanej z nimi nazwy miejsca narodzin Jezusa. Autor przyjmuje załoŜenie, Ŝe forma " # „która została uŜyta w Łk 4,16 w kontekście paradygmatycznej proklamacji Jezusa śydom i odrzucenia Go przez nich (Łk 4,16-30), mogła zostać z tego powodu ukuta przez Łukasza jako rzeczownikowy odpowiednik Ŝydowskiej w stylu przymiotnikowej identyfikacji Jezusa jako " # (z w trzeciej sylabie: Łk 18,37 diff. Mk 10,47)” (s. 208). Dla dwóch pozostałych określeń Nazaretu występujących w NA27 w Mk i Łk ks. Adamczewski określa, Ŝe „bardziej ‘pogańska’ forma nazwy " # (Mk 1,9) / " # (np. Łk 1,26; Dz 10,38) odpowiada przymiotnikowej identyfikacji Jezusa jako " # (z / w trzeciej sylabie: Mk 10,47 etc.; Łk 24,19 uŜyta w tekście, w którym zawarta jest aluzja do misji wśród pogan)” (s. 208). Mam nadzieję, Ŝe to tylko niefortunne sformułowanie, mianowicie Ŝe pierwsza forma została „ukuta przez Łukasza jako rzeczownikowy odpowiednik Ŝydowskiej w stylu przymiotnikowej identyfikacji Jezusa”. CzyŜby Łukaszowi został przekazany tylko przydomek Jezusa ( " # ), od którego musiał utworzyć nazwę miasta rodzinnego? Widzimy, Ŝe takie rozumowanie ks. Adamczewski powtarza dla drugiej formy nazwy miasta Nazaret. Druga rzecz szczególnie odczuwalna dla analizy imion własnych w tekście to brak wymienienia wszystkich form jakie zaświadczają świadkowie (pominięto: " # ," # ," # ). Widać tu potwierdzenie spostrzeŜenia ks. Adamczewskiego, Ŝe warianty róŜnią się głównie wokalizacją ( – / ). Prowadzi to do trzeciego wniosku: jedna z nazw miasta zawiera zapewne cztery spółgłoski rdzeniowe oddawane w grece jako # / / i róŜnie uzupełniane przez greckie samogłoski. MoŜna więc mówić o formie „Ŝydowskiej” i „pogańskiej” jedynie w tym sensie, Ŝe semicka nazwa Nazaretu została zniekształcona w piśmie i/lub wymowie. Co więcej, archeologia poświadcza, Ŝe „semicka” jest z pewnością forma druga (" # /" # ). W Cezarei Nadmorskiej w 1962 r. odkryto trzy niewielkie fragmenty tablicy marmurowej (datowane przez prof. N. Avigada na III/IV w.), którą zidentyfikowano jako lista kolejności zmian 24 rodów kapłańskich słuŜących w świątyni wraz z miejscami ich osiedlenia po pierwszej wojnie Ŝydowskiej (por. 1 Krn 24,7-18). Jeden z tych fragmentów sytuuje ród Happissesa (por. 1 Krn 24,15) słuŜący na osiemna- 390 RECENZJE stej zmianie jako zamieszkały w Nazarecie ( ). Jest to najstarsze świadectwo archeologiczne wzmiankujące to miasto. Dostrzegamy tu kontekst wybitnie Ŝydowski (wiadomo, Ŝe w Nazarecie w okresie rzymskim i bizantyjskim istniała znacząca wspólnota Ŝydowska) tej formy nazwy miasta Nazaret. Skądinąd wiadomo teŜ, Ŝe od imion rodów kapłańskich brały swoje określenie kolejne szabaty były więc one w powszechnym uŜyciu choć nie wiadomo czy w czasach, z których pochodzi inskrypcja. Mamy tu jednocześnie do czynienia z aramejsko-syryjską ortografią z literą która jest znana ze świadectw syryjskich Nowego Testamentu ( (ncrt): syrs.c.p) w przeciwieństwie do pisowni aramejskiej chrześcijan z Palestyny (CPA – Christian Palestinian Aramaic: (nzrt): zawartej w The Palestynian Syriac Lectionary of the Gospels, red. Lewis oraz fragmentach palestyńskiego aramejskiego Nowego Testamentu w edycji Kessler-Sokoloff) zgodnej z greckim sposobem pisania. NaleŜałoby zatem mówić moŜe o nazwie Ŝydowskiej i chrześcijańskiej Nazaretu. Analiza językowa, teologiczna jak i uzupełnienie rozwaŜań ks. Adamczewskiego o konieczne dane z dziedziny krytyki tekstu i archeologii pierwszego rozpatrywanego fragmentu (Mk 1,14-15 par.) wskazują na problematyczność wniosków wyciągniętych przez autora dla powyŜszych fragmentów. Wskazane jest zatem zrewidowanie ich przy najbliŜszej nadarzającej się okazji. Praca ks. Adamczewskiego, jak juŜ zaznaczyłem na samym początku, nosi znamiona podręcznika. Profesjonalizm autora potwierdza oraz ułatwia egzegetom pracę. Przykładem tego moŜe być zawarty w przypisie 395. indeks referencji biblijnych z wykazem artykułów, które im poświęcił A. Fuchs w swej teorii Deutero-Marka (zob. s. 118-119). „Podręcznikowość” dzieła i erudycja autora znajdują swój wyraz takŜe w doborze szerokiego wachlarza analizowanych autorów bez dyskryminowania ich z racji języka, jakim się posługują. I tak znajdujemy szczegółowe odniesienia do prac w języku szwedzkim (s. 180, przyp. 605). Tym bardziej moŜe dziwić pominięcie w dyskusji waŜnej na gruncie języka polskiego pracy ks. A. Paciorka Q – Ewangelia Galilejska podczas gdy zostały uwzględnione poglądy ks. A. Kowalczyka (s. 143-144). Ksiądz Paciorek sam problem synoptyczny rozwaŜa na stronach 13-35, a i materiał następujący zachęca do rozwaŜenia (język Q, kształt literacki, tradycja i redakcja, odniesienie do Mk i EwTm etc.). NaleŜy jednak stwierdzić, Ŝe analizy autora sięgają głębiej niŜ zwykłe podręcznikowe ogólniki. Jeśli tylko ktoś ma problem tkwiący swymi korzeniami w ewangeliach synoptycznych będzie mógł znaleźć całościowe rozwiązanie pośród przedstawionych teorii jakby przeglądał jego odbicie w ich zwierciadle… Cezary MICHNOWSKI