+ Ἀλέξανδρος Ν. Ξαφόπουλος, φοιτητής Θεολογίας, πτυχιοῦχος Πληροφορικῆς, Α.Ε.Μ. 9456, πτυχίο 2005, email: alexandroc@theo.auth.gr «Σύνοψη τῆς εἰσαγωγῆς τῆς ἐσχατολογίας στή β’ ἐπιστολή Πέτρου» Ἐργασία γιά τό ἐπιλεγόμενο μάθημα: Θεολογικά θέματα ἀπό τίς ἐπιστολές τοῦ Ἰακώβου, β’ Πέτρου καί Ἰούδα, χειμερινοῦ ἐξαμήνου πανεπιστημιακοῦ ἔτους 2012-2013. Διδάσκων: Χαράλαμπος Γ. Ἀτματζίδης, ἐπίκουρος καθηγητής τομέα Βιβλικής Γραμματείας καί Θρησκειολογίας Ἀριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Θεολογική σχολή, τμῆμα Θεολογίας Θεσσαλονίκη Ἰανουάριος 2013 1/11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ........................................................................................................................ 2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ .................................................................................................................................. 3 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ ......................................................................................................... 3 2.1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ, ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ....................................... 3 2.2. Η ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η Β’ ΠΕΤΡΟΥ..................................................................................... 5 2.3. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΤΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ............................................................................................................................................ 6 2.4. ΟΙ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΤΗΣ Β’ ΠΕΤΡΟΥ ............................................................... 6 2.4.1. Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΚΑΙ Η ΗΘΙΚΗ ΤΟΥΣ.............................................................................. 7 2.4.2. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ-ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ .......................... 8 3. ΣΥΝΟΨΗ .................................................................................................................................. 10 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .............................................................................................................................. 11 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ • • κ.ἄ.: καί ἄλλα σσ.: σελίδες 2/11 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2.1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ, ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ προσπάθεια σύνοψης, δηλαδή ἐπισήμανσης τῶν βασικότερων σημείων, τῆς εἰσαγωγῆς τοῦ βιβλίου Ἡ ἐσχατολογία στή β’ ἐπιστολή Πέτρου 1. Ἐντοπίζονται καί παρατίθενται ἐν συντομίᾳ τά πιό οὐσιώδη σημεῖα τῆς 5 εἰσαγωγῆς τῆς μονογραφίας σέ 4 μέρη. Στό πρῶτο ἐξετάζονται τά χαρακτηριστικά τῆς ἐπιστολῆς μέσα ἀπό τήν ἱστορία τῆς ἔρευνας, ὁ σκοπός καί ἡ μέθοδος τῆς μελέτης· στό δεύτερο γίνεται εἰσαγωγή στήν ἐσχατολογία τῆς ἐπιστολῆς· στό τρίτο διερευνᾶται ἡ ἐπίδραση φιλοσοφικῶν καί θρησκευτικῶν ρευμάτων τῆς ρωμαϊκῆς ἐποχῆς καί στό τέταρτο μελετῶνται οἱ ἀντίπαλοι τοῦ συγγραφέα τῆς ἐπιστολῆς. 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ 10 2.1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ, ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ἀρχικά ἔγινε μια πρώτη ἐπαφή μέ τήν παύλεια ἐπιστολή καί τήν ἱστορία τῆς ἔρευνάς της, παλαιότερη καί σύγχρονη. Διαπιστώνεται ἡ ὕπαρξη σημαντικά ἀμφιλεγόμενων ζητημάτων περί αὐτῆς. Θεωροῦνται θέματα ἱστορικοφιλολογικά, 15 ὅπως ὁ χρόνος καί τόπος συγγραφῆς, οἱ φυσικές καί κοινωνικές συνθῆκες, ὁ συγγραφέας, οἱ πηγές καί οἱ ἀντίπαλοί του, οἱ ἀποδέκτες, ἡ ἀφορμή, τά αἴτια, ὁ σκοπός, τό γραμματειακό εἶδος, ἡ γλώσσα. Ἐπιπλέον θεολογικά, ὅπως ἡ καθεαυτό θεολογία, ἡ χριστολογία, ἡ ἐκκλησιολογία, ἡ ἀνθρωπολογία, ἡ κοσμολογία, ἡ ἠθική καί κυριότερα ἡ ἐσχατολογία. Οἱ κύριες μέθοδοι ἑρμηνείας που χρησιμοποιοῦνται 20 εἶναι ἡ ἱστορικοκριτική μέθοδος καί ἡ ρητορική ἀνάλυση. Συνολικά ἐξετάζεται καί τό ζήτημα τῆς ἀμφισβητούμενης γνησιότητας, κανονικότητας καί ἀξίας τῆς ἐπιστολῆς ἐξαιτίας κυρίως τοῦ πρωτοτύπου καί πρωτοποριακοῦ χαρακτῆρα τῶν ἀπόψεών της πού ἐκφράζουν καί περιγράφουν τήν πίστη της χωρίς νά τήν ἀλλοιώνουν ή νά τήν ἀναιροῦν. 1 (Ἀτματζίδης 2005, σσ. 214–245) 3/11 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ, ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Στούς παλαιότερους χρόνους ὁ Ὠριγένης τήν παραθέτει ὡς «Γραφή» τόν γ’ αἰῶνα, ὁ Εὐσέβιος Καισαρείας τήν κατατάσσει στα «ἀντιλεγόμενα», ὁ Ἱερώνυμος τή θεωρεῖ ἔργο τοῦ Πέτρου. Ἰδιαίτερα ἀπό τόν ε’ αἰῶνα ἡ κανονικότητα τῆς ἐπιστολῆς εἶχε ἐπιβληθεῖ. 5 Στούς νεότερους χρόνους διατυπώθηκαν ἀμφισβητήσεις γιά διάφορες πτυχές τῆς ἐπιστολῆς. Ὡς πρός τόν συγγραφέα ἡ παραδοσιακή θέση ὅτι γράφτηκε ἀπό τόν ἀπόστολο Πέτρο κλονίζεται καί προτείνεται κάποιος ἀκόλουθος ἤ γραμματέας τοῦ ἀπόστολου ἤ κάποιος ἄλλος ἀρκετά μεταγενέστερος χριστιανός. Ὡς ἀποδέκτες θεωρήθηκαν εἴτε οἱ ἰουδαιοχριστιανοί εἴτε οἱ ἐθνικοχριστιανοί. Ὡς ἀντίπαλοι τοῦ 10 συγγραφέα ὑποστηρίζεται ὅτι εἶναι γνωστικοί ἤ γνωστικίζοντες ἤ ἐπηρεασμένοι ἀπό τό ἑλληνικό πνεῦμα χριστιανοί. Ὡς πρός τόν χρόνο ἡ πλειοψηφία τῶν ἐρευνητῶν δέχεται ὅτι συντάχθηκε περί τό τέλος τοῦ α’ μ.Χ. αἰῶνα ἤ στίς ἀρχές τοῦ β’ μ.Χ. αἰῶνα, ἐνῶ ἡ ἀντίθετη ἄποψη ὑποστηρίζει ὅτι γράφτηκε τήν ἐποχή τοῦ Πέτρου. Ὡς πιθανοί τόποι συγγραφῆς θεωροῦνται ἡ Ρώμη καί ἡ Αἴγυπτος. Ὡς γραμματειακό εἶδος 15 θεωρεῖται ἡ ἐπιστολή ἤ ἡ διαθήκη. Ὡς πρός τή δομή ἀντιλέγεται τό ἄν τό κείμενο περιέχει ρητορικά στοιχεῖα. Ὡς πρός τή γλώσσα ὑπάρχουν διαφορές γιά τόν βαθμό ἐπιρροῆς της ἀπό τήν ἑλληνική. Ὡς πρός τή χριστολογία συζητεῖται ἡ ὁμοιότητά της μέ τή χριστολογία τῶν ἄλλων καινοδιαθηκικῶν κειμένων. Ἐπισημαίνεται ὅτι τό χριστολογικό στοιχεῖο, ὅπως αὐτό ὑφίσταται στίς ἄλλες καινοδιαθηκικές ἐπιστολές, 20 ὑποχωρεί. Ὡς πρός τό κῦρος τῶν ἀποστόλων θεωρεῖται ὅτι αὐτοί μέ τή διδασκαλία τους προβάλλονται ὡς ἡ μοναδική πηγή τῆς ὀρθῆς πίστης. Παράλληλα ὅμως διευκρινίζεται ὅτι ἡ διδασκαλία τῆς ἐπιστολῆς ὁλίγο ὁμοιάζει μέ τήν κατεξοχήν ἀποστολική διδασκαλία. Ὑπερτονίζεται τό πρόσωπο καί τό ἔργο τοῦ Πέτρου. Τέλος, ἡ θεωρία τοῦ πρώιμου καθολικισμοῦ τοῦ E. Käsemann ἀμφισβητεῖ τήν ἀξία καί 25 κανονικότητα τῆς ἐπιστολῆς ὅμως προσφέρει ἐλλειπή κατανόησή της. Τό κέντρο βάρους (σκοπός) τῆς μελέτης εἶναι ὁ ἐντοπισμός τῶν αἰτίων, τῆς φύσης καί τῶν χαρακτηριστικῶν τῆς ἐσχατολογίας τῆς ἐπιστολῆς καθώς καί τῶν θρησκευτικῶν χαρακτηριστικῶν τῆς κοινότητας ἀποδεκτῶν. Ἔτσι, στό ἀκόλουθο πλάνο διαγράφονται εἰσαγωγικά τρεῖς προϋποθέσεις γιά τή μελέτη. Πρῶτον γίνεται 4/11 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.2. Η ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η Β’ ΠΕΤΡΟΥ ἀναφορά στή φύση καί τά χαρακτηριστικά τῆς ἐσχατολογίας τῆς ἐπιστολῆς. Δεύτερον ἀναζητεῖται ἡ ἐπιρροή φιλοσοφικῶν καί θρησκευτικῶν ρευμάτων τῆς ἐποχῆς. Καί τρίτον διερευνῶνται οἱ κάθε εἴδους ἐπιδράσεις ἐπί τοῦ συγγραφέα κυρίως τῶν ἀντιπάλων ἀλλά καί τῶν ἀποδεκτῶν. Διαπιστώνεται ἑλληνιστικό περιβάλλον μέ 5 σημαντική ἑλληνιστική ἐπιρροή σέ θεολογία, σκέψη καί ἦθος. 2.2. Η ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η Β’ ΠΕΤΡΟΥ Ἀπό τήν ἔρευνα τῆς ἐπιστολῆς προκύπτει ὅτι ὁ σκοπός καί τό κύριο θέμα της εἶναι ἡ ἐσχατολογία της πού ἐντοπίζεται κυρίως στό γ’ κεφάλαιο. Ὁ συγγραφέας συνθέτει μια πολυσύνθετο ἐσχατολογία μέ ἑλληνικά, ρωμαϊκά, ἰουδαϊκά καί χριστιανικά 10 στοιχεῖα. Γιά τήν ἔκφραση τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας χρησιμοποιεῖ κατάλληλη θεολογική γλώσσα. Ἡ γλώσσα αὐτή ὑποστηρίζεται ἀπό τίς διαφόρων ὁμολογιακῶν εἰδῶν, θύραθεν καί μή, παραστάσεις καί ἰδέες τῶν δυνάμει χριστιανῶν. Αὐτό ἐξυπηρετεῖ τήν καρποφορία τῆς χριστιανικῆς ἱεραποστολῆς σέ ὑποψηφίους πιστούς. Πιό συγκεκριμένα χρησιμοποιεῖται ἡ θύραθεν καί δή ἡ ἐλληνορωμαϊκή 15 ἐσχατολογία πού ἀποδεικνύει τίς ἐθνικές καταβολές τῆς κοινότητας τῶν ἀποδεκτῶν. Ὁ συγγραφέας ὑπερασπίζεται ἔναντι τῶν ἀντιπάλων του τήν ἀμφισβητούμενη β’ παρουσία (καί κρίση) τοῦ Κυρίου, τό ἐνδιαφέρον τοῦ Θεοῦ γιά τήν κτίση (καί τή μακρόθυμη βραδεία δράση του πού δίνει εὐκαιρία μετανοίας) καί τή φθαρτή φύση τῆς τελευταίας. 20 Ἀκόμη, διακρίνεται ὁ ὅρος ἐσχατολογία-ἐσχατολογικός ἀπό τόν ὅρο ἀποκάλυψηἀποκαλυπτικός ὡς ἀναφερόμενος καί σέ ἄλλους κόσμους, ὅπως τόν ἑλληνορωμαϊκό καί τόν περσικό, ἐκτός τοῦ ἰουδαϊκοῦ καί χριστιανικοῦ. Ἡ ἀποκάλυψη ἔχει ρίζες στήν ἀπόκρυφη ἀποκαλυπτική γραμματεία καί συνδέεται μέ ὑπερφυσικές φανερώσεις, τόν χιλιασμό καί τόν μεσσιανισμό, ἐνῶ ἡ ἐσχατολογία περιλαμβάνει περισσότερα 25 θέματα. Ἡ ἐσχατολογία μπορεῖ νά διακριθεῖ σέ τρεῖς κατηγορίες· τήν ἀτομική, τή συλλογική καί τήν κοσμολογική. Ἀναφέρονται ἀντίστοιχα στό τέλος ἑνός ἀνθρώπου, μιᾶς κοινότητας ἤ λαοῦ καί ὅλου τοῦ κόσμου. Μελετῶνται ὁ θάνατος, ἡ ἀθανασία, ἡ 5/11 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.3. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΝΘ μετεμψύχωση, ἡ κρίση τῶν νεκρῶν, ἡ αἰωνιότητα. Δύο κυρίαρχες ἀντίθετες ἀντιλήψεις εἶναι ἡ ἀνεπανάληπτη ἱστορική διαδρομή καί ἡ κυκλική καταστροφή καί ἀναδημιουργία. Ἡ μελετώμενη ἐπιστολή ἐπικεντρώνεται στήν κοσμική ἐσχατολογία. 2.3. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΤΗΣ 5 ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Πολλές μαρτυρίες ἐπιβεβαιώνουν τή μεγάλη ἀγάπη καί σεβασμό γιά τή φιλοσοφία σέ ὅλη τή ρωμαϊκή αὐτοκρατορία. Σπουδαῖα πνευματικά κέντρα ἦταν ἡ Ἀθήνα, ἡ Ρώμη, ἡ Ταρσός, ἡ Ἀλεξάνδρεια, ἡ Ἔφεσος, ἡ Σμύρνη, ἡ Πέργαμος καί ἡ συριακή Ἀπάμεια. Ἕλληνες, Ρωμαῖοι, ἀκόμη καί αὐτοκράτορες, ὅπως ὁ Ἀδριανός καί ὁ 10 Μᾶρκος Αὐρήλιος, ἀλλά καί Ἰουδαῖοι, ὅπως ὁ Φίλων, ἐπιδίδονταν στή φιλοσοφία. Σέ ἐπιγραφές ἀνευρίσκεται ὁ τιμητικός τίτλος φιλόσοφος ἤ εἰδικότερα πλατωνικός, στωικός κ.ἄ. φιλόσοφος. Ὁ ἐπικούρειος φιλόσοφος Διογένης Οἰνοανδέας ἔγραψε τή σύνοψη τῆς ἐπικούρειας φιλοσοφίας στούς τοίχους τῆς στοᾶς τῆς κώμης Οἰνόανδα τῆς Λυκίας. 15 Ἀναφέρεται ἐπίσης ἡ ὕπαρξη περιοδευόντων φιλοσόφων ἤ ἱεροκηρύκων μέ ἐξέχουσα ρητορική δεινότητα. Ἡ θεματολογία τους ἀντλοῦνταν ἀπό τήν καθημερινή ζωή καί προσπαθοῦσαν νά προσελκύσουν ὀπαδούς. Ὡς διάφορα κίνητρά τους ἀναφέρονται τό ὑλικό κέρδος, συνήθως ὡς βιοπορισμός, ἡ δόξα καί ἡ βελτίωση, κυρίως ἡ ἠθική, τῶν ὀπαδῶν τους. 20 Ἀπό τά ἀνωτέρω προκύπτει ὅτι οἱ φιλοσοφικές ἰδέες περνοῦσαν καί στόν ἁπλό λαό ἔστω καί σέ ἁπλούστερη μορφή. Συνεπῶς οἱ πρώην ἐθνικοί πού ἐγίνοντο χριστιανοί, ὅπως πιθανόν οἱ ἀποδέκτες ἤ οἱ ἀντίπαλοι τοῦ συγγραφέα τῆς ἐπιστολῆς, ἔτειναν ἐνίοτε νά χρησιμοποιοῦν τίς παλαιές τους αὐτές ἰδέες γιά τήν κατανόηση τῆς νέας τους ζωῆς καί ὑποτροπίαζαν ἐπανερχόμενοι στήν ἐθνική ἠθική. 25 2.4. ΟΙ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΤΗΣ Β’ ΠΕΤΡΟΥ Τήν ἀφορμή καί αἰτία σύνταξης τῶν διαφόρων θεολογικῶν θεμάτων τῆς ἐπιστολῆς ἔδωσαν ὁμάδες χριστιανῶν πού ἀμφισβητοῦσαν τήν ἔλευση τῆς ἡμέρας ἤ 6/11 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.4. ΟΙ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΤΗΣ Β’ ΠΕΤΡΟΥ (β’) παρουσίας τοῦ Θεοῦ. Ὁ συγγραφέας ἀναφέρεται σέ αὐτές τίς ὁμάδες, στή θεωρία τους καί ἔπειτα στήν ὀρθή χριστιανική θεώρηση τοῦ θέματος. Ἡ ἐπιστολή ἔχει πολεμικό χαρακτῆρα ἰδιαίτερα στό β’ κεφάλαιο. Ἐπομένως οἱ παρεχόμενες πληροφορίες γιά τήν ταυτότητα καί τίς ἀπόψεις τῶν ἀντιπάλων εἶναι ὑποκειμένικες 5 καί χρήζουν προσεκτικῆς καί κριτικῆς πρόσληψης. Οἱ ἀντίπαλοι ἐλέγχονται ὡς ψευδοδιδάσκαλοι καί ψευδοπροφῆται πού διδάσκουν βασιζόμενοι στή δική τους ἑρμηνεία τῆς Γραφῆς καί δελεάζουν ἕναν κύκλο χριστιανῶν μαθητῶν τους. Ἔτσι, διαφαίνεται ἡ ὕπαρξη ρεύματος ἐντός τῆς χριστιανικῆς κοινότητας πού δημιουργοῦσε σοβαρά προβλήματα ἑνότητος στήν 10 τοπική ἐκκλησία. 2.4.1. Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΚΑΙ Η ΗΘΙΚΗ ΤΟΥΣ Ἡ διδασκαλία καί ἡ ἠθική τῶν ἀντιπάλων του συγγραφέα τῆς β’ Πέτρου εἶχε ποικίλη θεματολογία. Κεντρικό ὅμως θέμα εἶχε τήν σκεπτικιστική ἀμφισβήτηση τῆς χριστιανικῆς ἐσχατολογίας καί δή τῆς β’ παρουσίας τοῦ Κυρίου. Ὁ ἐρχομός τοῦ Κυρίου 15 ἀναμενόταν σύντομα τά πρωτοχριστιανικά χρόνια, ἡ κοίμηση ὅμως πολλῶν πιστῶν δημιούργησε ἀμφιβολίες καί ἔρεισμα ἀμφισβήτησης στούς ἀντιπάλους. Ἀμφισβήτησαν τίς προφητευμένες, καί κατά αὐτούς ἀνεφάρμοστες, χριστιανικές ἀλήθειες γιά τή θεϊκή παρουσία, πρόνοια καί ἐπέμβαση στόν κόσμο (τοῦ ὁποίου ἀμφισβητήθηκε ἡ ἐξάρτηση ἀπό τόν Θεό καί ὑποστηρίχθηκε ἡ ἀνεξαρτησία καί 20 αὐτονομία), γιά τή θεϊκή δικαιοσύνη καί εἰδικότερα τήν τελική ἐξάλειψη τοῦ κακοῦ καί τήν ἐγκατάσταση ἑνός δικαίου κόσμου. Κάποιοι ἔπληξαν καί τό κῦρος τῶν προφητειῶν τῆς θεϊκῆς παρουσίας καί θεώρησαν τό κήρυγμα γιά τήν παρουσία ἐπινοημένους μύθους. Ἐπίσης οἱ ἀντίπαλοι, ἀμφισβητώντας τή χριστιανική ἐσχατολογία, ἀρνοῦνταν τό ἰουδαϊκό καί χριστιανικό μοτίβο τῆς κοσμικῆς 25 καταστροφῆς καί ἀμφισβητοῦσαν τόν δεσπότη Ἰησοῦ. Ὁ συγγραφέας ὑπερασπίζεται τήν προφητική αὐθεντία καί προειδοποιεῖ ἔντονα ὅτι ἐνάντια στό πιστεύω τῶν ἀμαθῶν ἀντιπάλων του ἐπίκειται ἡ παρουσία καί κρίση τοῦ Κυρίου μέ κοσμική ἀλλαγή καί μάλιστα ἡ ἀπώλειά τους μαζί μέ τούς ἀσεβεῖς. 7/11 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.4. ΟΙ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΤΗΣ Β’ ΠΕΤΡΟΥ Ἀκόμη ἡ ἐλευθερία εἶναι στοιχεῖο πού τονίζουν οἱ ἀντίπαλοι ἴσως στηριζόμενοι καί στόν ἀπόστολο Παῦλο. Θεωροῦν ὅτι αὐτή τούς ἀπήλλαξε ἀπό τόν φόβο πρός τίς ἀνώτερες δυνάμεις πού ἀκόμη καί χλευάζουν. Ἐπίσης τούς κατηύθυνε σέ μια ἄστατη καί ἀνήθικη ζωή μέ ἀσέλγειες καί ἡδονικές ἐκτροπές. Αὐτές οἱ ἐλευθεριάζουσες 5 τάσεις φαίνεται νά εἶχαν διάδοση καί στήν ὑπόλοιπη κοινότητα πιθανόν λόγω τῆς ἀντιστοιχίας μέ πρώην ἐιδωλολατρικά ἤθη καί ἔθιμα. 2.4.2. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ-ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ Ὁ θρησκευτικός-ἰδεολογικός προσδιορισμός τῶν ἀντιπάλων καί πιθανοῦ συστήματός τους εἶναι δυσχερής λόγω τῆς προελεύσεως τῶν πληροφοριῶν ἀπό 10 πολέμιο καί ὄχι ἐκπρόσωπό τους. Κάποιοι ἐρευνητές τούς θεώρησαν αἱρετικούς γνωστικούς χριστιανούς. Στήν ἐπιστολή ὅμως δέν ἀναφέρεται ἡ δυαρχία, βασικό γνωστικό γνώρισμα. Ἀκόμη ὁ ἐσχατολογικός σκεπτικισμός τους φαίνεται ἀνεξάρτητος ἀπό τή γνωστική, περισσότερο πραγματοποιηθεῖσα, ἐσχατολογία. Ἄλλοι ἐρευνητές, ὅπως οἱ W. Grundmann καί O. Knoch, θεώρησαν ὅτι οἱ ἀντίπαλοι 15 χωρίς νά εἶναι γνωστικοί ἔχουν ὁρισμένα γνωστικά πιστεύω καί χαρακτηριστικά. Τέτοια, κατά τούς ἐρευνητές αὐτούς, εἶναι ἡ χρήση τῶν ὅρων γνῶσις καί ἐπίγνωσις καί ἡ ἀμφισβήτηση ἀφενός τῆς πραγματοποίησης τῆς β’ παρουσίας καί ἀφετέρου τῆς καταστροφῆς καί ἀναδημιουργίας τοῦ κόσμου. Ἐπίσης, ἡ κατανόηση τῆς ἐλευθερίας ὡς χαρούμενης ἀπελευθέρωσης ἀπό τόν ζυγό καί τήν κυριαρχία τῶν (ἀνωτέρων) 20 δυνάμεων πού δίνει τή δυνατότητα σύνδεσης (τοῦ θεϊκοῦ πυρήνα) τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν αἰώνιο Θεό. Αὐτή ἡ κατανόηση ὁδηγεῖ σέ πιό ἐλευθεριάζουσα ἀντιμετώπιση τῆς καθημερινῆς ζωῆς σέ σχέση μέ τή διατροφή, τίς συζυγικές σχέσεις κ.ἄ. πού ἐλέγχεται ἀπό τόν ἀπόστολο Παῦλο στίς ἐπιστολές του. Ἀπό τά παραπάνω συμπεραίνεται ὅτι ἀρκετοί γνωστικίζοντες χριστιανοί τῆς 25 κοινότητας ἤ τῶν κοινοτήτων τῶν ἀποδεκτῶν τῆς ἐπιστολῆς ἀναθεώρησαν ἤ ἔθεσαν ὑπό ἀμφισβήτησιν τίς χριστιανικές ἀντιλήψεις ἀφενός γιά τή σωτήρια σημασία τοῦ θανάτου τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ καί ἀφετέρου γιά τήν ἐσχατολογική ἔλευση, δικαία κρίση του καί ἐπέμβασή του στόν κόσμο. Μάλιστα διαφαίνεται ὅτι στηρίζουν 8/11 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.4. ΟΙ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΤΗΣ Β’ ΠΕΤΡΟΥ ὁρισμένες ἀπό τίς θέσεις αὐτές σέ παύλειες ἐπιστολές. Πιθανά αἴτια εἶναι ὁ θάνατος τῶν πατέρων τους, δηλαδή τῆς α’ γενιᾶς χριστιανῶν, καί ἡ καθυστέρηση τῆς β’ παρουσίας. Αὐτές οἱ ἀντιλήψεις τους ἐπηρέασαν καί τόν τρόπο ζωῆς τους πού χαρακτηρίζεται περισσότερο εἰδωλολατρικός μέ χαλαρότητα καί ἐλευθεριότητα. 5 Ὁ T. Fornberg θεώρησε τούς ἀντιπάλους ἀπληροφόρητους θεολογικά χριστιανούς, μέλη τῆς τοπικῆς ἐκκλησίας, πού υἱοθετοῦν θύραθεν περιρρέουσες ἀπόψεις σάν αὐτές τῆς ἑλληνορωμαϊκῆς φιλοσοφίας. Αὐτό ἀποδόθηκε στήν ἐθνική καταγωγή τους καί στήν ἐπίδραση τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας τοῦ περιβάλλοντος ζωῆς τους πού ἑρμηνεύει τό σύμπαν καί τή λειτουργία του ντετερμινιστικά (ὅπως μέ τήν ὕπαρξη 10 αἰωνίου νόμου πού διέπει τόν κόσμο καί τίς λειτουργίες του). Ἀντίθετα οἱ ἰουδαιοχριστιανοί πού εἶχαν ἀνατραφεῖ μέ τήν ἠθική τοῦ μωσαϊκοῦ Νόμου ἦταν δυσκολότερο νά ἐπηρεασθοῦν. Παρόμοιες θέσεις διατυπώνουν καί οἱ J. Neyrey καί K. Berger καί τίς τεκμηριώνουν μέ τήν παράθεση κειμένων τοῦ Πλουτάρχου, τοῦ Φίλωνος καί ἄλλων μέ θέσεις συγγενικές μέ αὐτές τῆς β’ Πέτρου. 15 Ἐπικαλούμενος τήν ἐπιστολή τοῦ ἐπάρχου Πόντου καί Βιθυνίας Πλινίου καί τήν ἐπιστολή πρός Διόγνητον ὁ T. Fornberg συμπεραίνει ὅτι οἱ χριστιανοί εἶχαν ἀφομοιωθεῖ ἀπό τό κοινωνικό περιβάλλον καί δέ ζοῦσαν ἀπομονωμένοι. Ὑπῆρχε λειτουργική συμβίωση καί ἀναπόφευκτη πολιτιστική καί θρησκευτική ἀλληλεπίδραση. Αὐτό διευκόλυνε τή διάδοση στίς χριστιανικές κοινότητες ἐθνικῶν20 εἰδωλολατρικῶν δογματικῶν καί ἠθικῶν ἀντιλήψεων. Ὁ G. Theißen ἐπισημαίνει ἕναν ἀκόμη παράγοντα πού συνέβαλλε στήν ὁμαλή συμβίωση χριστιανῶν καί ἐθνικῶν. Τονίζει τήν ὕπαρξη διαφορετικῶν ἐκφάνσεων τῆς χριστιανικῆς πίστης πού καθόριζαν καί τόν βαθμό τῆς εὐχέρειας τῆς συμβίωσης. Οἱ γνωστικοί χριστιανοί συμβίωναν εὐκολότερα μέ τούς ἐθνικούς ἐξαιτίας τῆς 25 γνωστικῆς κοσμοθεωρίας τους. Ὁ ἐρευνητής τεκμηριώνει τήν ἄποψή του στήν ἀπαντητική ἐπιστολή τοῦ αὐτοκράτορα Τραϊανοῦ πρός τόν Πλίνιο στήν ὁποία ἐπιδεικνύει ἐπιείκεια πρός τούς χριστιανούς. Ἐπίσης ὁ G. Theißen ἐπικαλεῖται 3 χαρακτηριστικά στοιχεῖα τῶν γνωστικῶν χριστιανῶν πού ἐξομάλυναν τίς ἀντιθέσεις. 9/11 3. ΣΥΝΟΨΗ 2.4. ΟΙ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΤΗΣ Β’ ΠΕΤΡΟΥ Τό ἀχρείαστο τῆς ὁμολογίας πίστης ἐνώπιον τῶν ἐπιγείων ἀρχόντων, τό ἀχρείαστο τοῦ μαρτυρίου καί τή δυνατότητα κατανάλωσης εἰδωλοθύτων. Ὁλοκληρώνοντας διαπιστώνεται ἡ σημαντική καί ἔντονη ἐπίδραση τῆς ἑλληνορωμαϊκῆς σκέψης στούς χριστιανούς, κυρίως μέσω τῆς φιλοσοφίας ἀλλά καί 5 ἀπό λαϊκές εἰδωλολατρικές ἀντιλήψεις. Αὐτό τό συμπέρασμα προβάλλει ὡς πιθανότερη τή θεώρηση τῶν ἀντιπάλων ὡς γνωστικιζόντων καί ὄχι ὡς γνωστικῶν χριστιανῶν. Δέν ἀποκλείεται ὅμως ἡ ὕπαρξη γνωστικῶν χριστιανικῶν ἀντιλήψεων ἐντός τῆς κοινότητος τῶν ἀποδεκτῶν τῆς β’ Πέτρου. Ἐκείνη τήν ἐποχή οἱ γνωστικοί ζοῦσαν ἐντός τῶν χριστιανικῶν κοινοτήτων καί μερικές φορές ἔπαιζαν σημαντικούς 10 ρόλους σέ αὐτές, ὅπως ὁ Βαλεντῖνος στή Ρώμη καί ὁ Βασιλείδης στήν Ἀλεξάνδρεια. 3. ΣΥΝΟΨΗ Στή μελέτη αὐτή ἐπιχειρήθηκε ἡ ἐπισήμανση τῶν κυρίων σημείων τῆς εἰσαγωγῆς τῆς μονογραφίας Ἡ ἐσχατολογία στή β’ ἐπιστολή Πέτρου 2. Ἀναφέρθηκαν τά ἀμφιλεγόμενα σημεῖα περί τῆς ἐπιστολῆς μέσα ἀπό τήν ἱστορία τῆς ἔρευνας, ἡ 15 ἐσχατολογία ὡς σκοπός καί ἡ ἱστορικοκριτική ὡς κύρια μέθοδος τῆς μελέτης. Ἐπισημάνθηκε ἡ καταλληλότητα τοῦ ὅρου ἐσχατολογία ὡς κύριο θέμα τῆς ἐπιστολῆς καθώς ἐντοπίσθηκαν οἱ ἑλληνορωμαϊκές ἐπιρροές καί ἡ διαφορά μέ τήν ἀποκάλυψη. Ἀναλύθηκε ἡ σημαντική ἐπίδραση τῶν θρησκειοφιλοσοφικῶν ρευμάτων τῆς ἐποχῆς στό συγγραφέα τῆς ἐπιστολῆς, τούς ἀποδέκτες καί τούς ἀντιπάλους του. Τέλος, ἔγινε 20 ἀπόπειρα ταυτοποίησης, ὡς γνωστικιζόντων χριστιανῶν, καί χαρακτηρισμοῦ, σέ σκέψη καί ἦθος, τῶν ἀντιπάλων τοῦ συγγραφέα τῆς ἐπιστολῆς. 2 (Ἀτματζίδης 2005, σσ. 214–245) 10/11 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ἀτματζίδης, Χ. 2005. Ἡ ἐσχατολογία στή β’ ἐπιστολή Πέτρου. Βιβλική βιβλιοθήκη 33. Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς. ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ Τῼ ΘΕῼ ΔΟΞΑ! + 11/11