SOSYAL BİLİMLER ALANINDAKİ GELİŞMELER 2 Editörler Dr. Öğr. Üyesi Oğuz Han ÖZTAY Dr. Öğr. Üyesi Serap SARIBAŞ Sosyal Bilimler Alanındaki Gelişmeler 2 Editör: Dr. Öğr. Üyesi Oğuz Han ÖZTAY Dr. Öğr. Üyesi Serap SARIBAŞ Genel Yayın Yönetmeni: Berkan Balpetek Kapak ve Sayfa Tasarımı: Duvar Design Baskı: Mart 2022 Yayıncı Sertifika No: 49837 ISBN: 978-625-8109-11-5 © Duvar Yayınları 853 Sokak No:13 P.10 Kemeraltı-Konak/İzmir Tel: 0 232 484 88 68 www.duvaryayinlari.com duvarkitabevi@gmail.com Baskı ve Cilt:REPRO BİR Repro Bir Mat Kağ. Rek. Tas. Tic. Ltd. Şti. İvogsan 1518. Sokak 2/30 Mat-Sit iş Merkezi Ostim Yenimahalle/Ankara İÇİNDEKİLER Bölüm 1 Manisa Kent Nüfusu: Gelişim Süreci ve Dinamikler Mehmet Ali TOPRAK 7 Bölüm 2 Türkiye’nin Dış Ticaretinde Çeşitlendirme–Rekabet Üstünlüğü İlişkisi: Makina Sektörü Örneği Mehmet AYDINER 25 Bölüm 3 Anadolu’nun Lojistik Açıdan Potansiyeli ve Tarihte Öne Çıkan Başlıca Kara Ticaret Yolları Mehmet Ertan BAMYACI 37 Bölüm 4 Finansal Piyasaların ve Küresel Finansal Sistemin Gelişiminde Siyasal Doktrinlerin Etkisinin Trump ve Reagan Doktrinleri Çerçevesinde Karşılaştırmalı Analizi Mehmet KUZU, Fatih KOCAOĞLU 51 Bölüm 5 Bilgi Toplumu, Yeni Bilgi Üretimi ve Düşünce Kuruluşları 71 Bölüm 6 Fırat Havzası’nın Yıllık Ortalama Sıcaklıklarında Görülen Değişim ve Eğilimler Kemal YURDDAŞ, Murat KARABULUT, Muhammet TOPUZ 89 Mehmet Münip BABUR Bölüm 7 Liderler Her Zaman Yapıcı Mıdır? Neden Yıkıcı Olma Eğilimi Gösterirler? Murat AYDINAY, 117 Bölüm 8 Gine Körfezi’nde Deniz Haydutluğu ve Coğrafyanın Etkisi Murat ÇINAR 141 3 Bölüm 9 Eski İran’da Hanedanlıkların Yükselişi ve Çöküşü Muzaffer DURAN 4 167 169 Bölüm 10 Çevre Vergilerinin Çevresel Bozulmalara Olan Etkisinin Çevresel Kuznets Hipotezi Bağlamında Ampirik Olarak İncelenmesi Necan AYDIN, Dilek Göze KAYA 199 Bölüm 11 Geçmişten Günümüze, Endüstri Devrimleri’nde Ortaya Çıkan Liderlik Tipleri ve Karşılaştırılması Nilay KARASAKAL 225 Bölüm 12 Uluslararası Adalet Divanı Kararları Çerçevesinde Deniz Yetki Alanlarının Sınırlandırılmasında Adaların İlgili Şart Durumunun Ege Denizi Sınırlandırmasına Etkileri Nurser GÖKDEMİR IŞIK 237 Bölüm 13 Cemil Sait Barlas’ın Sosyalizm Algısı Olkan SENEMOĞLU 255 Bölüm 14 Sosyal Medyada Neo-Paganik Yansımalar Ömer ALANKA, Selver MERTOĞLU 273 Bölüm 15 Dil Felsefesinin Söylem Çalışmalarına Kuramsal Katkıları Üzerine Kısa Bir Değerlendirme Pınar TÜRKMEN BİRLİK 289 Bölüm 16 Turizmde Yabancı İşçi Çalıştırma: Otelcilik Sektörü Üzerine Bir Değerlendirme Recep YILDIRGAN 307 Bölüm 17 Yenilikçi Örgüt Kültürü Sabahattin ÇETİN, Yahya FİDAN 321 Bölüm 18 Sosyal Belediyecilik Anlayışının Pandemi Sürecindeki Rolü, Yalova Belediyesi ve Kırşehir Belediyesi Mukayesesi Salih BATAL, Büşra KOÇ 335 Bölüm 19 Yunan Kültüründe Yakındoğu Etkileri Serap SARIBAŞ 355 Bölüm 20 Wıilliam Faulkner’ın The Sound And The Fury Eserinin Rasih Güran Tarafından Yapılan Türkçe Tercümesinin ‘Yazın Çevirisinde Eşdeğerlilik’ Bağlamında İncelenmesi371 Serap SARIBAŞ, Ümit HASANUSTA 373 Bölüm 21 COVID-19 Salgın Süreci Çocukların Öznel İyi Oluşunu Nasıl Etkiledi? Hızlı Bir Gözden Geçirme Şerife ÖZBİLER 397 Bölüm 22 Pazarlama Zekâsı Bağlamında Büyük Veri ve Sosyal Medya Pazarlaması Tolga ŞENTÜRK 417 Bölüm 23 Aristoteles’in Eudaimonia Kavramı Işığında Erdem Etiği Öğretisi Umut DAĞ 433 Bölüm 24 Olba Tiyatrosu’ndan Bizans Dönemi’ne Ait Bir Grup Levha Yavuz YEĞİN 445 Bölüm 25 Cumhuriyet Döneminden Günümüze Türkiye’de Bankacılık Sektörünün Gelişimine Bakış Yasemin TEKİNER,, Hatice Işıl ALKAN 461 5 Bölüm 26 Yükseköğretimde Risk Yönetimi Uygulamaları ve Tasarımına Yönelik Öneriler Nimet AKKAYA, Özdal KOYUNCUOĞLU 477 Bölüm 27 Tüketicilerin Satış Promosyonlarından Algıladıkları Faydaların Ağızdan Ağıza İletişime Etkisi Özlem ÇATLI 497 Bölüm 28 İş-Aile ve Aile-İş Çatışmasının Sağlık Sorunlarına Etkileri: İş Stresi, İşkoliklik Ve Uyku Probleminin Koşullu Aracılık Rolü Özge YILDIRIM, Orkun DEMİRBAĞ 519 Bölüm 29 Muhasebe ve Vergi Uygulamaları Dergisi’nde Yayınlanmış Muhasebe ve Denetim İle İlgili Makalelerinin İçerik Analizi: 2011-2021 Seval ELDEN ÜRGÜP 559 Bölüm 30 Türkiye’nin İthalatında Ülke ve Ürün Yoğunlaşması: 2010- 2021 Dönemi Dinamik Analizi Mehmet AYDINER 579 Bölüm 31 Kredi Temerrüt Swap Sözleşmeleri H. Işın DİZDARLAR 593 Bölüm 32 Menteşe Sancağında Eşkıyalığın Kronikleşmesi, Siyasî Eşkıyalık Ve Casusluk (1914-1916) Talha HIZAL, Hasip SAYGILI 611 Bölüm 33 641 Optimal Portföy Kuramı ve Oyun Teorisi Yaklaşımı Üzerine Bir İnceleme Nuri AVŞARLIGİL Bölüm 34 İşlevsel Halkbilimi Kuramında Efsaneler ve İlhan Başgöz’ün Kuramsal Tespitleri Recai BAZANCİR 6 659 Bölüm 6 Fırat Havzası’nın Yıllık Ortalama Sıcaklıklarında Görülen Değişim ve Eğilimler1 Kemal YURDDAŞ2 Murat KARABULUT3 Muhammet TOPUZ4 1 Bu çalışma Fırat havzası sıcaklık ve yağışlarında görülen değişim ve eğilimler” başlıklı yüksek lisans tezinden üretilmiştir. 2 Öğr. Gör., Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Demirci Meslek Yüksek Okulu, Mimarlık ve Şehir Planlama Bölümü. Orcid: 0000-0003-4691-4038 3 Prof. Dr., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü. Orcid: 0000-0002-1456-6908 4 Dr. Arş. Gör., Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü. Orcid: 0000-0001-5526-3797 89 1. Giriş Yerküre tarihi boyunca sıcaklık hiçbir zaman sabit bir seyir izlememiş; sıcak-soğuk, kısa-uzun dönemler birbiri ardına yaşanmış ve bu uzun dönemler içinde de dönemin genel özelliğine zıt karakterde kısa döngüler oluşmuştur (Türkeş, 2013). Ancak iklim değişikliği, ekstrem hava olaylarının şiddet ve sıklığında görülen artışlara ek olarak insan hayatında giderek artan olumsuz etkileri ile daha çok gündeme gelmeye başlamıştır. Bu durumda konuya artan ilgi, yapılacak planlama çalışmalarında ihtiyaç duyulan eğilim analizleri ile uzun süreli izleme çalışmalarının önemini arttırmış ve bunların yapılmasını zaruri kılmıştır. İklimin önemli parametrelerinden olan sıcaklık, zamana ve mekâna bağlı olarak değişmektedir (Türkeş ve Sümer, 2004). Planlamalar bağlamında düşünüldüğünde özellikle havza bazlı izleme çalışmaları kritik öneme sahiptir. Sıcaklığın buharlaşmaya olan etkisi ile birlikte düşünüldüğünde de Fırat Havzası su potansiyeli bakımından sadece Türkiye için değil; Orta Doğu için hayati önem arz etmektedir. Dolayısıyla bölgenin sıcaklık eğilimlerinin uzun veri setleri üzerinde istatistiksel metotlarla incelenmesi son derece gereklidir. Bölgede yağışların büyük bir bölümünün kar şeklinde düşmesi ve düşen karın yerde kalma süresine sıcaklığın etkisi, su potansiyeli açısından önemlidir ve bu bağlamda azalan kar örtülü günler sayısının sıcaklıkla ilişkili olduğu düşünülmektedir (Topuz ve Karabulut, 2021). Bu açıdan da bakıldığında bölgenin sıcaklık eğilimlerinin periyodik olarak farklı istatistiksel yöntemlerle analiz edilmesi gerekmektedir. Bir diğer husus; bölgede inşa edilen büyük su yapılarının ılımanlaştırıcı etkisinin olup olmadığına yöneliktir. Bölgede inşa edilen bu yapıların etkilerine çeşitli çalışmalarda değinilmiş (Akkan, 1972; Tonbul, 1990; Atasoy ve Çiftçi, 2011) ve genel olarak barajların ılımanlaştırıcı etki yaptıkları öne sürülmüştür. Meteoroloji Genel Müdürlüğü (MGM)’nün resmi internet sayfasında yer alan bir raporda (MGM, 2011), barajların bölge iklimine etkisi incelenmiş ve sonuç olarak: 1950-2010 yılları arasında özellikle 1975 yılından itibaren Fırat Havzası’nda kar örtülü gün sayısında bir düşüşün olduğu belirtilmiştir (Kayhan vd., 2011). Fırat Havzası’nda küresel iklim değişikliği ve büyük su yapılarının akıma etkisinin incelendiği diğer bir çalışmadaysa (Yenigün ve Gümüş, 2007), genel olarak havzanın büyük bölümünde azalma yönünde istatistiksel olarak anlamlı eğilimlerin olduğu, Karakaya ve Atatürk Barajlarının akımların azalmasında sıcaklığın önemli etkisinin olduğu tespit edilmiştir. Akımlarda meydana gelen değişimin iklim parametrelerinde özellikle yağış ve sıcaklık ile olan ilişkisi incelenmiş (Yenigün vd., 2009), genel olarak yağışlarda azalmanın ve ortalama sıcaklıklardaki artışın akım değerlerindeki düşme ile ilişkili olduğu tematik haritalarla ortaya konulmuştur. Bölgenin kış turizm potansiyeli (Doğaner, 1997; Özgen, 2010), iklim konforu vb. konu91 larda da sıcaklık eğilimleri önemlidir (Toy, 2019). Ayrıca bölgenin sahip olduğu verimli tarım alanları ve geniş otlak alanları ile önemli bir tarım ve hayvancılık üssü olduğu belirtilmiş ve bu durumun iklim parametrelerinde meydana gelebilecek eğilimlerin olası etkilerine açık olduğu vurgulanmıştır (Çelik vd., 2018). Dünya genelinde sıcaklık eğilimlerini inceleyen çalışmalara bakıldığında genel olarak artma eğilimlerinin olduğu ve bunların belirli enlem değerleri arasında yaşandığı görülür. Callender (1961), 400 meteoroloji istasyonu verisi üzerinden dünya ortalama sıcaklıklarını incelemiş ve 1920’lerden itibaren özellikle kuzey kutbundan 45°güney enlemine kadar önemli artma eğiliminin olduğunu ancak; 35°kuzey enleminin altındaki çoğu bölgede bu eğilimin oldukça düşük olduğunu belirtmiştir. Rohde vd. (2013), küresel kara ortalama sıcaklığının 1950’lerden bu yana 0,911 ± 0,042 °C arttığını tespit etmiştir. Cebelitarık Boğazı’ndan başlayan geniş anlamıyla Akdeniz için son 50 yılın analizine bakıldığında doğu, orta ve batı bölgelerde farklı desenlerin olduğu ve yaz dönemine göre kışın durumun daha kompleks bir yapısının olduğu anlaşılır (Efthymiadis vd., 2011). Ancak ısınma eğilimi batı Akdeniz’e göre Doğu ve Orta Akdeniz’de daha belirgin olup; 1989-2008 arası da yoğunlaşmıştır. Bu durumlar ise daha çok uzak bağlantı desenleri ile ilişkilendirilmektedir (Efthymiadis vd., 2011). Uzak bağlantı desenlerinin sıcaklık üzerindeki etkisinin incelendiği çalışmalarda özellikle kış sıcaklıklarının Kuzey Atlantik Salınımı (NAO) ile güçlü ilişkisinin (Feidas vd., 2004; Türkeş ve Erlat, 2009) varlığı tespit edilmiştir. Akdeniz’de ortalama sıcaklığın son 100 yılda 1.5-4 °C arttığı vurgulanmıştır (Alpert vd., 2008). Çalışma sahasına yakın olan İran için de 1961–2010 yılları arası 34 istasyon üzerinde inceleme yapılmış; sonuç olarak kış mevsimi hariç diğer dönemlerde özellikle de yaz mevsiminde anlamlı artma eğilimleri olduğu görülmüştür (Ahmadi vd., 2017). Türkiye’de de konuya ilişkin yapılan çalışmalar büyük oranda benzer sonuçlara sahiptir. Türkeş vd. (2002), Türkiye geneli 1929-1999 yılları arası 70 meteoroloji istasyonunda günlük sıcaklık değişimlerini incelemiş ve sonuç olarak özellikle gece sıcaklıklarında ve yaz mevsiminde anlamlı artma eğilimlerinin oluştuğunu belirtmiştir. Demir vd. (2008), Türkiye’de maksimum, minimum ve ortalama sıcaklıkların eğilimini incelemiş; sonuç olarak artan sıcaklık eğilimlerine ve şehirleşmenin bundaki etkisine vurgu yapmıştır. İçel ve Ataol (2014), yıllık ortalama sıcaklıklarda 1975-2009 yılları arası 1,01 °C artış eğiliminin olduğunu tespit ederek yıllık ortama sıcaklığın istatiksel olarak anlamlı olmayan -0,27 derecesinde NAO ile ilişkili olduğunu belirtmiştir. Turp vd. (2014), 1970–2000 dönemine göre 2020-2050 döneminde 0.5 °C ile 4 °C arasında değişen artışlar görüleceğini ve bunun sıcak mevsimlerde soğuk mevsimlere göre daha fazla olacağını 92 modellemişlerdir. Efe vd. (2015) tarafından yapılan çalışmada; 1950-2013 yılları arası ortalama sıcaklık 0,67 sapma ile 13,8 °C; maksimum sıcaklık 0,73 sapma ile 19.1 °C ve minimum sıcaklık 0,67 sapma ile 8.6 °C olarak tespit edilmiştir. Eğilimlerin de incelendiği bu çalışmada Fırat Havzası’nda ortalama sıcaklıklarda istasyonların büyük bölümünde geçici artan eğilimlerin olduğu vurgulanır. Ancak maksimumlarda küçük değişimler ve minimum sıcaklıkların eğilimlerinde ise belirgin bir trendin olmadığı belirtilmiştir. Türkiye sıcaklık ortalaması Mann-Kendall grafiğinde ise 1992 yılına işaret edilerek sonrasında başlayan anlamlı artma eğilimi görülmektedir. Maksimum sıcaklık için de benzer şekilde 1965-1992 arası azalma yönünde olan eğilim; anlamlı artma eğilimine dönmüştür. Minimum için de aynı şey geçerlidir (Efe vd., 2015). MGM (2016) raporuna göreyse; 19702016 yılları arası Türkiye sıcaklık ortalaması 5 eşit periyotta incelenmiş ve 19701978 yılları arası 12.7 °C ile başlayan değer, sürekli artarak son periyotta (20072016) 13.9 °C olmuştur. Tüm periyotta Türkiye ortalaması ise 13.1 °C’dir. Aykır (2017), Türkiye’deki 1970-2012 yılları arasında 42 meteoroloji istasyonu için şehir ve kır istasyon çiftleri oluşturarak RClimDex programı ve Mann Kendall trend analizi tekniği ile verileri incelemiştir. Sonuç olarak; şehir istasyonlarında kır istasyonlarına göre daha fazla olmak üzere anlamlı artış ve azalışlar olduğu, tüm istasyon çiftlerinde tropikal gün, yaz günleri, sıcak geceler, sıcak günler, minimum sıcaklıkların minimumları, minimum sıcaklıkların maksimumları indis farkları artma eğilimi görülürken, soğuk devre süresi indis farkında azalma eğilimi % 95 güven aralığında istatistiksel açıdan anlamlı bulunmuştur. Çalışmada ayrıca şehirleşmenin gece sıcaklıklarında anlamlı artma eğiliminde etkili olduğu vurgulanmıştır. Türkiye’de bölgesel bazlı yapılan sıcaklık eğilim analizleri sonuçlarında da genel olarak bir artma eğilimi vardır. Bunlara örnek olarak; Kahramanmaraş (Cosun ve Karabulut, 2009), Gaziantep ve Adıyaman (Karabulut, 2009), Akdeniz Bölgesi (Bahadır, 2011), Seyhan Havzası (Altın ve Barak, 2012), Doğu Akdeniz (Karabulut, 2012), İç Anadolu Bölgesi (Kızılelma vd., 2015), Bingöl (Demir vd., 2017) verilebilir. Ayrıca MGM tarafından son yıllarda farklı parametrelerde geniş meteoroloji ağında, çoğunlukla otomatik ölçümler yapılmakta ve sıcaklık ile yağış dışında örneğin buharlaşma verileri üzerinden de küresel iklim değişikliğinin bölgesel etkileri okunmaya çalışılmaktadır (Bacanlı ve Tanrıkulu, 2017). Çalışmada amaç; iklim değişikliğine karşı oldukça hassas bir konumda bulunan ve Ortadoğu için önemli bir su potansiyeline sahip Fırat Havzası’nda 1970– 2018 yılları arasında mevsimlik ve yıllık ortalama sıcaklık eğilimlerinin incelenmesidir. 93 2. Çalışma Sahası Su havzası, yeryüzü ve yer altında sınırları su bölümü çizgisi ile belirlenmiş ve diğer bir havzadan bu sınır ile ayrılmış suların toplandığı alandır (Biricik, 2014). Bu bağlamda Fırat Havzası, Fırat Nehri ve kollarının oluşturduğu su toplama bölgesi olup; Türkiye’nin su potansiyeli en yüksek ve su verimi 31.61 milyar m3 ile en fazla olan akarsuyudur (Çakmak, 2018). Erzurum Dumludağ Bölgesi’nden kaynağını alan Karasu ile Ağrı Diyadin’den doğan Murat Nehri birleşerek asıl Fırat Nehri’ni oluşturur (Erinç, 1953; Aytemiz ve Kodaman, 2006). Havzanın Dicle ile birlikte ele alındığı çalışmalar da literatürde mevcut olup (Yıldırım, 2015), havza kuzeyde Doğu Karadeniz dağları, güneyde ise Suriye- Irak hattı ile sınırlanır. Fırat Havzası’nın ana akarsuyu olan Fırat Nehri için literatürde farklı uzunluklar verilmektedir. Örneğin; Yıldız (2019), 1170 km’si Türkiye’de, 1765 km’si Suriye ve Irak’ta olmak üzere toplamda 2935 km olarak verirken; Aytemiz ve Kodaman (2006), Güney Batı Asya’nın en uzun nehri olan Fırat Nehri’nin uzunluğunu 2700 km olarak vermişlerdir. Biricik (2014) ise sularını Basra Koyu-Hint Okyanusu’na dökülen akarsuların drenaj ağı uzunluklarını verirken Fırat için bu değeri 2795 km olarak belirtmiştir. Katipoğlu ve Acar (2021), Fırat Nehri’nin ortalama yıllık akımının yaklaşık olarak 32 milyar m3 civarında olup bu miktarın %80’i Keban Barajı’nın kuzeyindeki yukarı havzada yer aldığını vurgulamıştır. Fırat Nehri havzasında akım değerleri değişkenlik göstermekle birlikte nisan ve mayıs aylarındaki maksimum akım, toplam yıllık akımın %42’sine denk gelmektedir. Kış aylarında yağışın kar şeklinde olması nedeniyle akım 200 m3/s iken, bu rakam ilkbaharda yağmur ve kar erimeleri ile 2000 m3/s’ye kadar çıkmaktadır. Temmuz ayında hızla azalan akım, eylül-ekim aylarında en az seviyeye inmektedir (Yıldırım 2006; Katipoğlu ve Acar, 2021). Küresel iklim değişikliği ile birlikte günümüzde önemli bir konu olan su ayak izi Fırat Havzası için de hesaplanmıştır. İraz (2021), tarafından yapılan çalışmada; Fırat havzasında su ayak izi oranı en yüksek % 90 ile tarımsal üretim sektöründe olduğu, tarımsal üretiminin toplam su ayak izi 25.29 milyar m3, yeşil su ayak izi 6.33 milyar m3, mavi su ayak izi ise 15.89 milyar m3 ve gri su ayak izi 3.07 milyar m3 olarak hesaplanmıştır. Ayrıca bu durumun mekânsal dağılımı da incelenmiş; tarımsal üretimin mavi ve toplam su ayak izinin en yüksek Akçakale İlçesi’nde iken; yeşil ve gri su ayak izinin en yüksek Siverek İlçesi’nde olduğu tespit edilmiştir. Öte yandan hayvansal üretimin toplam su ayak izi 2.51 milyar m3, evsel ve endüstriyel su ayak izi 0.51 milyar m3’tür (İraz, 2021). Çalışma alanı 36°-39° kuzey enlemleri ile 37°-43° doğu boylamları arasında yer alır. Çalışma alanının doğusunda Özalp, batısında Kangal, kuzeyinde Erzurum ve güneyinde ise Akçakale istasyonları en uç noktalarıdır (Şekil 1). 94 Şekil 1. Çalışma sahası lokasyon haritası 3. Materyal ve Metot Fırat Havzası’nda mevsimlik ve yıllık ortalama sıcaklık verilerindeki değişim ve eğilimleri saptamak amacıyla MGM’den havzada yer alan meteoroloji istasyonlarına ait sıcaklık verileri temin edilmiştir. Bu istasyonlardan ancak 28 tanesinin tutulan kayıtların analiz için uygun olduğu belirlenmiştir. Analiz için uygun olan istasyonların 1970-2018 periyodunda kaydedilen ortalama sıcaklık verileri incelenmiştir (Tablo 1). 95 Tablo 1: Verileri kullanılan meteoroloji istasyonları ve özellikleri İstasyon Adı/No Enlem Boylam Rakım Veri Aralığı Adıyaman /17265 37° 45’ K 38° 16’ D 679 m. 1970-2018 Ağrı /17099 39° 43’ K 43° 03’ D 1632 m. 1970-2018 Ahlat /17810 38° 46’ K 42° 30’ D 1701 m. 1970-2018 Akçakale /17980 36° 41’ K 38° 56’ D 360 m. 1970-2018 Arapgir /17764 38° 02’ K 38° 29’ D 1160 m. 1970-2018 Bingöl /17203 38° 53’ K 40° 29’ D 1160 m. 1970-2018 Birecik /17966 37° 02’ K 37° 58’ D 350 m. 1970-2018 Çemişgezek /17768 39° 03’ K 38° 54’ D 998 m. 1970-2018 Divriği /17734 39° 22’ K 38° 07’ D 1120 m. 1970-2018 Elazığ /17201 38° 40’ K 39° 13’ D 1093 m. 1970-2018 Erciş /17784 39° 02’ K 43° 21’ D 1705 m. 1970-2018 Erzincan /17094 39° 42’ K 39° 31’ D 1218 m. 1970-2018 Erzurum /17096 39° 53’ K 41° 16’ D 1757 m. 1970-2018 Gaziantep /17261 37° 04’ K 37° 29’ D 854 m. 1970-2018 Hınıs /17740 39° 21’ K 41° 40’ D 1715 m. 1970-2018 Kangal /17762 39° 14’ K 37° 23’ D 1541 m. 1970-2018 Keban /17804 38° 47’ K 38° 44’ D 788 m. 1970-2018 Malatya /17199 38° 21’ K 38° 18’ D 947 m. 1970-2018 Malazgirt /17780 39° 08’ K 42° 31’ D 1565 m. 1970-2018 Muradiye(Van)/17786 38° 59’ K 43° 46’ D 1706 m. 1970-2018 Muş /17204 38° 74’ K 41° 29’ D 1323 m. 1970-2018 Özalp /17812 38° 40’ K 43° 59’ D 2008 m. 1970-2018 Palu /17806 38° 41’ K 39° 55’ D 876 m. 1970-2018 Tatvan /17205 38° 29’ K 42° 18’ D 1665 m. 1970-2018 Tercan /17718 39° 46’ K 40° 23’ D 1425 m. 1970-2018 Tunceli /17165 39° 06’ K 39° 32’ D 979 m. 1970-2018 Siverek /17912 37° 45’ K 39° 19’ D 778 m. 1970-2018 Solhan /17776 38° 58’ K 41° 03’ D 1408 m. 1970-2018 Şanlıurfa /17270 37° 09’ K 38° 47’ D 547 m. 1970-2018 Van /17172 38° 29’ K 43° 23’ D 1670 m. 1970-2018 Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü Fırat Havzası’nda yıllık ortalama sıcaklık değerlerinin hangi yönde ve ne kadar değişim gösterdiğini ve gelecekte hangi eğilimde olduğunu belirlemek amacıyla ilgili meteoroloji istasyonlarına ait sıcaklık verilerine istatistiksel testler uygulanmıştır. Küresel iklim değişikliğinde önemli etkisi olan sıcaklık, yağış, vb. parametrelerin istatistiksel metotlarla analiz edilmesinde son yıllarda parametrik 96 olmayan testlerin kullanılıyor olması dikkat çekmektedir (Türkeş vd., 2004; Feidas vd., 2004; Mallic vd., 2021). Elde edilen klimatolojik veri setlerinin içerisinde eksik veri barındırması ve genellikle normal bir dağılıma sahip olmamaları, bu testlerin tercih edilmesinde etkili olmaktadır. Parametrik olmayan testlerde zaman serileri analizinde ortalamaya etki eden serisel korelasyon etkisi de parametrik yöntemlere göre daha iyi çözülebilmektedir (İçağa ve Harmancıoğlu, 1995). Parametrik olmayan yöntemlerde verinin gerçek değeri değil, küçükten büyüğe ya da büyükten küçüğe doğru sıralanmasıyla elde edilen sıra sayısı kullanılmaktadır. Verilerin normal dağılıma uyma zorunluluğu olmaksızın parametrik olmayan yöntemlerin parametrik yöntemlere göre etkin sonuç verdiği bilinmektedir. Yerdelen (2013), parametrik istatistik yöntemlerin kullanabilmesi için verilerin birbirinden bağımsız ve rastgele olması gerektiğini belirterek; klimatolojik veri setlerinin her zaman normal dağılıma uymadığını vurgulamıştır. 3.1. Homojenlik Testi (Wald-Wolfowitz Testi) Zaman serilerinde verilerin homojen dağılımı, doğru sonuçlar alınması açısından büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle bu tip verilerin homojen olup olmadığını test etmek amacıyla parametrik ya da nonparametrik çok sayıda istatistiksel metot geliştirilmiştir. Parametrik metotlarda zaman serisi içerisindeki bir verinin yeri (zamanı) ve sürekli olmasına dikkat edilmekte ve hesaplama yapılırken verilerin zaman serilerindeki yerlerine göre sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Parametrik olmayan metotlarda ise zaman serisi içerisinde yer alan bir verinin yeri (zamanı) hesaplamaya bir etkisi olmamaktadır. Zaman serisinde bazı verilerin eksik olması kabul edilebilir bir durumdur. Bu yöntemlerde verilerin büyükten küçüğe veya küçükten büyüğe doğru olan sıralamasıyla elde edilen sıra durumlarına göre hesaplamalar yapılmaktadır (Yerdelen, 2013; Demir, 2018). Çalışmada kullanılan Wald-Wolfowitz diziler (runs) metodu, literatürde en çok kullanılan metotlardan olup; verilerin rassallığını ölçer. Yani zaman serisi içerisindeki bir verinin kendisinden sonra gelen veriyi etkileyip etkilemediğini test eder. Eğer etkilenme yoksa art arda gelme durumunun rasgele olduğunu gösterir. Bu durum verilerin bağımsızlığıyla ilgili fikirler verir (Altunışık vd. 2005). Bu metotta sıfır hipotezi “verilerin sırası rassaldır veya verilerin seriye giriş sırası rassaldır” şeklinde, alternatif hipotez ise “verilerin sırası rassal değildir” şeklindedir. (Kartal 2006; Karagöz, 2010). 3.2. Lineer Trend Analizi Regresyon analizleri, bir olay ya da olgu hakkında öngörüde bulunabilmek ve sebep-sonuç ilişkisi içerisinde bulunan iki veya daha fazla değişken arasındaki 97 ilişkiyi tespit etmek amacıyla kullanılır. Çalışmada kullanılan Lineer Regresyon testi ise gözlemlerin zaman serisi içerisinde normal dağıldığını varsayan ve iki değişken arasında doğrusal bir trendin varlığını tespit etmek amacıyla kullanılan parametrik bir metottur (Şahinler, 2000; Karabulut ve Cosun, 2009). Bu çalışmada verileri kullanılan istasyonlara ait sıcaklık değerlerinin 19702018 periyodunda nasıl bir trend izlediğini belirlemek amacıyla oluşturulan regresyon modeline bağlı olarak çizgisel trendler incelenmiştir. Neticede uzun bir zaman periyodunda yıllık ortalama sıcaklık değerlerinin gösterdiği eğilimler saptanmaya çalışılmıştır. 3.3. Mann-Kendall Testi Trend, bir değişkenin gözlem süresi içerisindeki hareketinin eğilimi olarak tanımlanmaktadır (Yerdelen, 2013). Klimatolojik parametrelere ait verilerin istatistiksel olarak analizinde ve belli bir zaman periyodundaki eğilimlerinin tespit edilmesinde en sık kullanılan yöntemlerden biri olan Mann Kendall testi, meteorolojik çalışmalarda kullanılması için Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO) tarafından da önerilen bir yöntemdir. Ayrıca çok sayıda çalışmada kullanılarak Mann-Kendall testi trend analizi hesaplamalarında etkinliğini göstermiştir (Bulut vd., 2006). Son yıllarda yapılan çalışmalarda ise Mann Kendall testi ve modifiye formları kıyaslamalı olarak kullanılmaktadır (Mallic vd., 2021; Çeribaşı vd., 2021). Nonparametrik testlerin özelliklerinden biri de rastgele değişkenin dağılımından bağımsız olmasıdır. Bu nedenle nonparametrik bir test olan Mann Kendall testi de rastgele değişkenin dağılımından bağımsızdır. Mann Kendall trend analizi yöntemi, korelasyon katsayısının hesap edilmesi esasına dayanır. Bu nedenle Kendall istatistiği olarak da adlandırılır. Mann Kendall yönteminde değişkenlerin değerlerinden ziyade büyüklük sıraları önemlidir. Bu testte seçilen zaman periyodundaki gözlemlerde trend olup olmadığı sıfır hipotezi ile; “ H0: trend yok” ile tespit edilmektedir (Bayazıt,1996). Hipotezin kabul ya da reddedilmesinde tercih edilen anlamlılık seviyesi önemlidir. Bu çalışmada tercih edilen anlamlılık seviyesi 0,05(%95)’tir. Yapılan analizler neticesinde trendin olmadığı durumlarda, trendin bulunma olasılığı %5’tir. Bu yöntemde zamana göre dizilmiş olan (X1, X2……….Xn) serilerinde herhangi bir trendin olup olmadığı sıfır hipotezi ile anlaşılmaktadır (Kalaycı ve Kahya, 1998; Çiflik, 2012). Bu yöntemi özellikle kullanışlı kılan, gözlemlerin belirli bir dağılıma uyma mecburiyetinin olmaması ve eksik verilerin testi etkilememesidir (Lazaro vd., 2001; Önöz ve Bayazıt, 2003; Kahya ve Kalaycı, 2004). Ayrıca bu metodun avantajlı kılan en önemli tarafı uygulanmasının kolay olması, sıralama mantığına göre hesap yapması ve serisel korelasyon etkisini ortadan kaldırmasıdır (Partal, 2002). 98 4. Bulgular ve Tartışma Fırat Havzası’nda yer alan 28 adet meteoroloji istasyonuna ait yıllık ve mevsimlik ortalama sıcaklıkların eğilimlerinin analizi için öncelikle veri setleri istasyon bazlı homojenlik testine tabi tutulmuştur. Sonrasında Lineer Trend Analizi ve Mann-Kendall Trend Analizi yöntemleri ile 1970-2018 yılları arasında meydana gelen değişim ve eğilimler belirlenmiştir. 4.1. Homojenlik Testi Sonuçları Fırat Havzası istasyonlarının yıllık ve mevsimlik ortalama sıcaklık verilerinin homojenliğini belirlemek için Wald-Wolfowitz testi kullanılmıştır. Sıcaklık verilerine trend analiz metotları uygulanmadan önce homojenlik testi uygulanmış, verilerin %95 güven aralığında aynı popülasyondan olup olmadığı araştırılmıştır. Fırat Havzasında bulunan ve çalışmada verileri kullanılan istasyonlara ait Z değerleri ve hipotez testi sonuçları Tablo 2’de ayrıntılı olarak verilmiştir. Uygulanan homojenlik testi sonuçlarına göre çalışmada kullanılan 28 adet meteoroloji istasyonuna ait verilerin tamamının homojen olduğu tespit edilmiştir. 99 Tablo 2: Çalışmada kullanılan istasyonların Homojenlik testi sonuçları İstasyon Veri Sayısı Medyan Run (r) N Na Nb Z Hipotez Ho/Ha Adıyaman 49 17,4 23 49 25 24 -0,14 Ho Ağrı 49 6,4 30 49 25 24 1,88 Ho Ahlat 49 9,0 16 49 25 24 -2,163 Ho Akçakale 49 18,1 21 49 25 24 -0,719 Ho Arapgir 49 17,5 19 49 25 24 -1,386 Ho Bingöl 49 12,2 23 49 25 24 -0,141 Ho Birecik 49 18,0 19 49 26 23 -1,277 Ho Çemişgezek 49 13,6 18 49 25 24 -1,58 Ho Divriği 49 11,5 22 49 25 24 -0,430 Ho Elazığ 49 13,2 22 49 25 24 -0,430 Ho Erciş 49 8,0 18 49 26 23 -1,567 Ho Erzincan 49 11,1 21 49 25 24 -0,719 Ho Erzurum 49 5,5 20 49 25 24 -1,008 Ho Gaziantep 49 15,2 17 49 25 24 -1,874 Ho Hınıs 49 6,5 16 49 25 24 -2,16 Ho Kangal 49 6,8 22 49 25 24 -0,430 Ho Keban 49 15,1 20 49 25 24 -1,008 Ho Malatya 49 14,0 21 49 25 24 -0,719 Ho Malazgirt 49 7,5 22 49 25 24 -0,430 Ho Muradiye (Van) 49 8,5 16 49 25 24 -2,163 Ho Muş 49 11,2 20 49 25 24 -0,968 Ho Özalp 49 6,1 24 49 25 24 0,147 Ho Palu 49 13,8 24 49 25 24 0,147 Ho Tatvan 49 9,0 20 49 25 24 -1,008 Ho Tercan 49 8,5 28 49 25 24 1,302 Ho Tunceli 49 13,0 28 49 26 23 1,330 Ho Siverek 49 16,7 20 49 25 24 -1,008 Ho Solhan 49 10,4 20 49 25 24 -1,008 Ho Şanlıurfa 49 18,6 18 49 25 24 -1,585 Ho Van 49 9,5 16 49 27 22 -2,114 Ho 4.2. Lineer Trend Analizi Sonuçları Fırat Havzasında 1970-2018 periyodunda 28 adet istasyonun yıllık ortalama sıcaklık miktarlarına uygulanan lineer trend analizi sonuçlarında havza genelinde yıllık ortalama sıcaklıklarda pozitif yönde trendin olduğu görülmüştür (Tablo 3).Trend analiz sonuçlarına göre yıllık ortalama sıcaklıklarda 49 yıllık periyot100 ta en fazla artış Van (2,56°C), Gaziantep (2,47°C), Muradiye (2,28°C), Malatya (2,07°C) ve Malazgirt (2,04°C) istasyonlarında görülmüştür. Erzurum (-0,58°C) istasyonunda negatif trend gözlenmiştir (Tablo 3). Tablo 3: özellikleri Lineer trend analiz sonuçları (Değerler 49 yıllık süreçteki değişimi ifade etmektedir) İstasyon Yıllık ort. Sıcaklık (°C) İstasyon Yıllık ort. Sıcaklık (°C) İstasyon Yıllık ort. Sıcaklık (°C) Adıyaman 1,21 Erciş 0,9 Muş 1,91 Ağrı 1,59 Erzincan 2,31 Özalp 1,31 Ahlat 0,51 Erzurum -0,58 Palu 1,28 Akçakale 0,93 Gaziantep 2,47 Siverek 1,06 Arapgir 1,71 Hınıs 1,90 Solhan 1,18 Bingöl 0,88 Kangal 1,36 Şanlıurfa 1,9 Birecik 1,1 Keban 1,42 Tatvan 1,30 Çemişgezek 1,97 Malatya 2,07 Tercan 1,49 Divriği 1,63 Malazgirt 2,04 Tunceli 1,09 Elazığ 1,44 Muradiye 2,28 Van 2,56 4.3. Mann-Kendal Trend Analizi Sonuçları Yapılan analizlerde 1970-2018 periyodunda Fırat Havzası ortalama sıcaklıklarında genel olarak havzanın tamamına yakın bir kısmında artış trendinin hâkim olduğu görülmüştür (Şekil 2 ve 3). Fırat Havzası’nda yıllık ortalama sıcaklıklarda Erzurum istasyonu dışındaki 27 istasyonda % 95 güven aralığında istatistiksel olarak anlamlı, pozitif yönde trend vardır. İlkbahar ortalama sıcaklıklarında % 95 güven aralığında Ahlat, Akçakale, Erciş, Erzurum, Keban ve Palu istasyonları dışındaki 22 istasyonda pozitif yönde anlamlı eğilim olduğu görülür. Yaz mevsimi ortalama sıcaklıklarında ise % 95 güven aralığında Ahlat, Erciş ve Erzurum istasyonları dışındaki 25 istasyonda anlamlı artma eğilimi hakimdir. Sonbahar mevsimi ortalama sıcaklıklarında % 95 güven aralığında Ağrı, Akçakale, Çemişgezek, Divriği, Erzincan, Gaziantep, Hınıs, Malatya, Malazgirt, Muradiye, Şanlıurfa, Tatvan, Tercan ve Van istasyonlarında pozitif yönde istatistiksel olarak anlamlı trendler gözlenmiştir. Diğer istasyonlarda ise anlamlı bir değişim görülmemiştir. Kış mevsimi ortalama sıcaklıklarında ise % 95 güven aralığında Adıyaman, Ağrı, Birecik, Çemişgezek, Elazığ, Erzincan, Gaziantep, Hınıs, Keban, Muradiye, Siverek, Şanlıurfa, Tatvan ve Van istasyonlarında pozitif yönde anlamlı trend gözlenmiştir. Bu mevsim için diğer istasyonlarda ise istatistiksel açıdan anlamlı bir değişim görülmemiştir (Tablo 4). Sen eğim değerlerine bakıldığında; yıllık 0,04 °C artış ile Erzincan, Gaziantep, Malatya, Muradiye ve Van’da en yüksek 101 artışların yaşandığı görülür. Bu 5 istasyonda 49 yıllık toplam periyotta 1.9 °C artış olmuştur. İlkbahar mevsiminde, Gaziantep ve Muradiye’de yıllık 0,05 °C artış görülmüş olup 49 yılda 2.4 °C artış gerçekleşmiştir. Yaz mevsiminde ise Gaziantep, Van, Erzincan ve Malatya’da yıllık 0,05 °C artış meydana gelmiştir. Sonbahar’da Van, Muradiye ve Ağrı istasyonlarında yıllık 0,06 °C artış gerçekleşmiştir. Toplam 49 yılda ise 2.9 °C artış görülmüştür (Tablo 4). Tablo 4. Mann-Kendall Trend Analiz Sonuçları (* %95 güven aralığında anlamlılık seviyesini göstermektedir. MK: Mann Kendall Test İstatistiği, SS: Sen Eğim Değeri). İstasyonlar Adıyaman Ağrı Ahlat Akçakale Arapgir Bingöl Birecik Çemişgezek Divriği Elazığ Erciş Erzincan Erzurum Gaziantep Hınıs Kangal Keban Malatya Malazgirt Muradiye Muş Özalp Palu Siverek Solhan Şanlıurfa Tatvan Tercan Tunceli Van 102 Yıllık MK 4,37* 3,17* 1,15 3,64* 4,02* 2,54* 4,09* 4,71* 3,72* 3,99* 2,27* 4,99* -0,88 6,14* 4,09* 2,76* 3,98* 4,96* 3,88* 5,46* 2,70* 3,18* 2,97* 3,55* 2,54* 5,46* 4,24* 2,87* 2,92* 5,46* SS 0,02 0,03 0,01 0,02 0,03 0,02 0,02 0,03 0,03 0,03 0,01 0,04 0 0,04 0,03 0,03 0,02 0,04 0,03 0,04 0,04 0,03 0,02 0,02 0,02 0,03 0,02 0,03 0,02 0,04 İlkbahar MK SS 2,66* 0,02 2,91* 0,04 1,62 0,01 1,86 0,01 2,08* 0,02 1,99* 0,02 3,18* 0,02 2,86* 0,03 2,78* 0,03 2,36* 0,02 1,62 0,02 3,11* 0,03 0,01 0 4,21* 0,05 3* 0,04 2,32* 0,03 1,69 0,02 2,36* 0,02 3,27* 0,04 3,68* 0,05 2,43* 0,05 3,08* 0,04 1,83 0,02 2,43* 0,03 2,20* 0,03 3,85* 0,04 2,66* 0,03 2,01* 0,02 2,14* 0,02 4,19* 0,04 Yaz MK 4,71* 3* 1,94 3,95* 3,63* 2,97* 3,83* 4,67* 4,72* 3,69* 1,95 5,27* 2,47 5,73* 3,95* 4,10* 3,10* 5,64* 3,19* 4,15* 3,28* 3,08* 3,19* 3,81* 3,30* 5,61* 3,42* 2,61* 2,19* 5,80* SS 0,03 0,03 0,01 0,02 0,04 0,02 0,02 0,04 0,04 0,03 0,02 0,05 0,02 0,05 0,03 0,03 0,02 0,05 0,03 0,04 0,04 0,02 0,02 0,02 0,02 0,04 0,02 0,02 0,01 0,05 Sonbahar MK SS 1,67 0,01 2,66* 0,03 0,18 0 2,18* 0,01 2,16* 0,02 0,53 0 1,72 0,01 2,61* 0,02 2,07* 0,01 0,97 0 1,75 0,01 4,51* 0,04 -1,40 -0,02 4,96* 0,04 2,04* 0,02 1,95 0,01 1,35 0,01 3,61* 0,03 2,35* 0,02 2,71* 0,02 1,91 0,02 1,42 0,01 1,48 0,01 1,37 0,03 1,11 0,01 3,09* 0,02 2,69* 0,02 2,06* 0,02 0,25 0 4,16* 0,04 Kış MK 2,05* 1,97* 0,53 1,65 1,95 1,48 1,99* 2,51* 1,38 2,36* 1,31 2,14* -1,53 3,19* 1,98* 0,89 2,05* 1,74 1,54 3,45* 1,46 1,79 1,84 2,29* 0,92 2,55* 2,09* 1,83 1,94 3,39* SS 0,02 0,06 0,01 0,02 0,05 0,03 0,02 0,05 0,03 0,04 0,02 0,04 -0,04 0,05 0,05 0,02 0,03 0,03 0,04 0,06 0,06 0,04 0,04 0,03 0,02 0,03 0,03 0,05 0,04 0,06 Şekil 2. Mann-Kendall trend analiz sonuçlarının istasyon bazlı gösterimi a) İlkbahar b) Yaz c) Sonbahar d) Kış e) Yıllık 103 Şekil 3. Mann Kendall trend analiz sonuçlarının mekânsal gösterimi a) İlkbahar b) Yaz c) Sonbahar d) Kış e) Yıllık Mann-Kendall Testi grafiklerinde Fırat Havzası yıllık ortalama sıcaklıklarında istatistiksel olarak anlamlı bir değişimin olup olmadığını, eğer anlamlı bir değişim var ise bu değişimin yönünü ve trendin başladığı tarihleri belirlemek müm104 kündür (Feidas vd., 2007; Topuz vd., 2021). Bu grafiklerde u(t) eğrisinin, alt ve üst limit olarak belirlenen 1.96 çizgisini aşıp aşmamasına göre trendin var olup olmadığı tespit edilmektedir. Yine u(t) eğrisinin artı veya eksi yöndeki hareketleri ise artış veya azalışı temsil etmektedir (Büyükyıldız ve Yılmaz, 2011). Adıyaman, Ağrı, Ahlat, Akçakale, Bingöl ve Birecik istasyonları u(t)-u’(t) grafikleri incelendiğinde; u(t) eğrilerinin ±1,96 seviyesine göre konumları görülmektedir. Bu durum, istasyonların yıllık ortalama sıcaklıklarında %95 güven aralığında istatistiksel açıdan anlamlı trendlerin oluştuğunu ve oluşan bu eğilimlerin yaklaşık zamanlarını göstermektedir. Trend başlangıç yılları ise Adıyaman için 1998; Ağrı için 1994; Ahlat için 1981; Akçakale için 2008; Bingöl için 2001 ve 2008; Birecik için 1998 yılı olarak görülmektedir (Şekil 4). Şekil 4.Yıllık ortalama sıcaklıkların u(t)-u’(t) grafikleri Çemişgezek, Divriği, Elazığ, Erciş, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Hınıs, Kangal, Keban, Malatya, Malazgirt, Muradiye, Özalp, Palu, Siverek, Solhan ve Şanlıurfa istasyonları u(t)-u’(t) grafikleri incelendiğinde ise; u(t) eğrilerinin yıllık ortalama sıcaklıklarda pozitif trendin olduğu dönemlerde +1,96 çizgisinin üzerinde olduğu görülmektedir (Şekil 5). Trend başlangıç yılları ise Çemişgezek için 1994; Divriği için 2001; Elazığ için 2005; Erzincan için 1994; Gaziantep için 1981 ve 1994; Hınıs için 1996; Keban için 1997 ve 2006; Malatya için 1998; Malazgirt ve Muradiye için 1994; Özalp için 1997 ve 2004; Palu için 2002 ve 2009; Siverek için 1998; Şanlıurfa ve Solhan için 1997 yılıdır (Şekil 5). Erciş istasyonunda 1991-1995 ve 2017-2018 yılları arasında yıllık ortalama sıcaklıklarda %95 güven aralığında anlamlı negatif trend bulunduğu tespit edilmiştir. Erzurum istasyonunda ise yıllık ortalama sıcaklıklarda %95 güven aralığında 1973 ve 19831984 yıllarında anlamlı pozitif trend ve 2000-2002, 2007-2009 ve 2011-2014 yıl105 larında ise anlamlı negatif trend görülmektedir. 1970, 1979 ve 1981 yılları pozitif trendlerin başlangıç yılları ve 1997, 1999, 2004 ve 2009 yılları ise negatif trendlerin başlangıç yılları olarak görülmektedir (Şekil 5). Şekil 5. Yıllık ortalama sıcaklıkların u(t)-u’(t) grafikleri 106 Tatvan için 1997; Tercan ve Tunceli ve Van için 1994; Arapgir için 2001; Muş için 1993 yılı trendin başladığı yıl olarak görülmektedir (Şekil 6). Şekil 6.Yıllık ortalama sıcaklıkların u(t)-u’(t) grafikleri Grafikler genel olarak değerlendirildiğinde; istasyonların büyük bir bölümünde özellikle 1990’lardan itibaren artan anlamlı eğilimlerin varlığı dikkati çeker. 4 istasyonda 1998, 9 istasyonda 1994, 2 istasyonda 1981, 2 istasyonda 2001 yılları, yaklaşık trend başlangıç yılları olup en sık tekrarlanan yıllardır. Bunun dışında iki karakterli yani her iki eğilimin de farklı periyotlarda görüldüğü istasyonlar da mevcuttur. Bunlar Erciş ve Erzurum istasyonlarıdır. Trend yönü aynı olsa da farklı periyotlarda tekrarlanan eğilimler de söz konusudur. Örneğin; Bingöl, Gaziantep, Keban, Özalp, Palu istasyonlarında pozitif eğilimler farklı periyotlarda görülmüştür. Eğilimlerin yaklaşık başlama tarihleri incelendiğinde; istasyonların genelinde Adıyaman ve Elazığ örneğinde olduğu gibi tek karakterli ve pozitif yönde eğilimlerin olduğu görülür. Gaziantep ve Keban örneğinde olduğu gibi pozitif trendin iki başlangıç yılı olan istasyonlar da vardır. Ancak negatif trendin tek görüldüğü Erzurum istasyonunda 4 adet trend başlangıç yılı mevcuttur (Tablo 5). 107 Tablo 5. Mann-Kendall Trend Analizi sonuçlarına göre eğilimlerin yaklaşık başlangıç tarihleri (“+” işareti pozitif eğilimleri, “-“ işareti negatif eğilimleri gösterir.) İstasyon Trend Başlama Tarihi İstasyon Trend Başlama Tarihi İstasyon Trend Başlama Tarihi Adıyaman 1998+ Erciş 2008+ Muş 1993+ Ağrı 1994+ Erzincan 1994+ Özalp 1997+ ve 2004+ Ahlat 1981+ Erzurum 1997-,1999,2004- ve 2009- Palu 2002+ ve 2009+ Akçakale 2008+ Gaziantep 1981+ ve 1994+ Siverek 1998+ Arapgir 2001+ Hınıs 1996+ Solhan 1997+ ve 2009+ Bingöl 2001+ ve 2008+ Kangal 2014+ Şanlıurfa 1997+ Birecik 1998+ Keban 1997+ ve 2006+ Tatvan 1997+ Çemişgezek 1994+ Malatya 1998+ Tercan 1994+ Divriği 2001+ Malazgirt 1994+ Tunceli 1994+ Elazığ 2005+ Muradiye 1994+ Van 1994+ 5. Sonuç ve Öneriler Bu çalışmada, Fırat Havzası’nda yer alan meteoroloji istasyonlarından elde edilen yıllık ortalama sıcaklıkların eğilim analizi yapılmıştır. Fırat Havzasında 1970-2018 yılları arasında 28 adet istasyonun yıllık ve mevsimlik ortalama sıcaklık veri setlerine uygulanan homojenlik testinde bütün verilerin homojen olduğu tespit edilmiştir. Daha sonra yapılan Mann-Kendall ve Lineer Trend analizlerinde ise genel olarak havza içerisinde verileri kullanılan 27 istasyonda pozitif yönde trendin olduğu, 1 istasyonda ise negatif trendin olduğu görülmüştür. Fırat Havzası yıllık ortalama sıcaklıklarının genel eğilimlerine yönelik elde edilen bulgular, özellikle son yıllarda yapılan çalışmaların sonuçları ile örtüşmektedir. Özellikle yaz mevsiminde 1970-1990 arasında, sıcaklıkta genel bir azalma eğilimi (soğuma) hâkim olmuştur (Türkeş, 1996; Kadıoğlu, 1997; Tayanç vd., 1997; Öztürk, 2002). Buna karşılık 1990’lı yıllardan sonra durum tersine dönmüş, 1992 yılında yaşanan soğuk yıldan sonra hemen hemen düzenli olarak bir ısınma eğilimi kendini göstermiştir (Demir vd., 2008). Yapılan analizlere göre ortaya çıkan en önemli sonuç; havza genelinde ısınma eğilimin olduğudur. Sıcaklıktaki artış, yağıştaki azalama ile birleştiğinde gele108 cekte daha kurak yılların yaşanma olasılığını yükseltmektedir (Topuz ve Karabulut, 2021). Bu durum bölgede birinci derecede iklime bağlı olan, tarımsal üretim ve su kaynakları gibi alanlarda iklim parametrelerindeki değişim ve eğilimler dikkate alınarak doğru planlamaların yapılmasını zaruri hale getirmektedir. Bu sayede daha akılcı ve sürdürülebilir yatırımlar yapılacak ve milli sermayenin korunmasına katkı sağlanacaktır. Son olarak atmosferik salınımlarla ilişki kurulup bu etkileşimin bölge bazlı izlenmesi faydalı sonuçlar verecektir. 109 KAYNAKLAR 1. Ahmadi, F., Nazeri Tahroudi, M., Mirabbasi, R., Khalili, K., & Jhajharia, D. (2018). “Spatiotemporal trend and abrupt change analysis of temperature in Iran”. Meteorological Applications, 25(2), 314-321. 2. Akkan, E, (1972). “Elazığ ve Keban Barajı Çevrelerinde Coğrafi Araştırmamalar”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi Coğrafya araştırmaları Enstitüsü yayını, sayı:1–2, No: 1–2, Ankara. 3. Alpert, P., Krichak, S. O., Shafir, H., Haim, D., & Osetinsky, I. (2008). “Climatic trends to extremes employing regional modeling and statistical interpretation over the E. Mediterranean”. Global and Planetary Change, 63(2-3), 163-170. 4. Altın, T., & Barak, B. (2012). “Seyhan Havzasında 1970-2009 yılları arasında yağış ve hava sıcaklığı değerlerindeki değişimler ve eğilimler”. Türk Coğrafya Dergisi, (58), 21-34. 5. Altunışık, R., Çoşkun, R., Bayraktaroğlu, S., & Yıldırım, E. (2005). “Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri: SPSS Uygulamalı (4. Baskı)”, Sakarya Kitapevi. Sakarya, 365s. 6. Atasoy, A., & Çiftçi, D.M. (2009). “Değişen İklim Koşullarının Elazığ Ovası İle Yakın Çevresinin Ekosistemine Etkileri”, Doğu Coğrafya Dergisi, 14(21), 33-52. 7. Aykır, D. (2017). “Türkiye’de ekstrem sıcaklık indislerinin eğilimlerinde şehirleşmenin etkisi”. Türk Coğrafya Dergisi, (69), 47-57. 8. Aytemiz, L., Kodaman, T. (2006). “Sınır Aşan Sular Kullanımı ve Türkiye – Suriye İlişkileri”, TMMOB Su Politikaları Kongresi, Ankara, 527-537. 9. Bacanlı, Ü.G., & Tanrıkulu, A. (2017). “Ege Bölgesinde buharlaşma verilerinin trend analizi”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 17(3), 980-987. 10. Bahadır, M. (2011). “Türkiye’de İklim Değişikliğinin İklim Bölgelerine Yansımasında Kuzey-Güney Yönlü Sıcaklık ve Yağış Değişim Öngörüleri”. Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, 26, 1-18. 11. Bayazıt, M. (1996). “İnşaat Mühendisliğinde Olasılık Yöntemleri”. İTÜ İnşaat Fakültesi Matbaası., İstanbul, 245s. 12. Biricik, A.S., (2014). “Türkiye Suları Atlası”, Oray Basım Yayın ve Matbaacılık, İstanbul, 338s. 13. Bulut, H., Yeşilata, B., & Yeşilnacar, M. İ. (2006). “Atatürk baraj gölünün bölge iklimi üzerine etkisinin trend analizi ile tespiti”. GAP V. Mühendislik Kongresi, 79-86. 14. Büyükyıldız, M. & Yılmaz, V. (2011). “Türkiye’deki bazı göllerin su sevi110 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. yesindeki değişimlerin incelenmesi”. Engineering Sciences, 6 (4) , 10611073. Callendar, G. S. (1961). “Temperature fluctuations and trends over the earth”. Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society, 87(371), 1-12. Cosun, F., & Karabulut, M. (2009). “Kahramanmaraş’ta ortalama, minimum ve maksimum sıcaklıkların trend analizi”. Türk Coğrafya Dergisi, (53), 41-50. Çakmak, Ö.F. (2018). “Taşkın risk haritalaması: Fırat havzası uygulaması”/Flood rı̇ sk mapping: The Euphrates basin implementation (Doctoral dissertation), Harran Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü / İnşaat Mühendisliği Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Çelik, M.A., Kopar, İ., Bayram, H. (2018). “Doğu Anadolu Bölgesi’nin Mevsimlik Kuraklık Analizi”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(3), 1741-1761. Çeribaşı, G., Ceyhunlu, A. I., & Ahmed, N. (2021). “Analysis of temperature data by using innovative polygon trend analysis and trend polygon star concept methods: a case study for Susurluk Basin, Turkey”. Acta Geophysica, 69(5), 1949-1961. Çiflik, D., (2012). “Ege Bölgesi DSİ İstasyonlarında Ölçülen Yıllık Toplam Yağışların Trend Analizi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, , İzmir. Demir, A.D., Demir, Y., Şahin, Ü., & Meral, R. (2017). “Bingöl İlinde Sıcaklık ve Yağışların Trend Analizi ve Tarıma Etkisi”. Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi, 4(3), 284-291. Demir, İ., Kılıç, G., Coşkun, M., & Sümer, U. M. (2008). “Türkiye’de maksimum, minimum ve ortalama hava sıcaklıkları ile yağış dizilerinde gözlenen değişiklikler ve eğilimler”. TMMOB İklim Değişimi Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, 69-84. Demir, V., (2018). “Karadeniz Bölgesi Yağışlarının Trend Analizi”, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Samsun. Doğaner, M.S., (1997). “Türkiye’nin Dağlık Alanlarında Kış Turizmini Etkileyen Başlıca Etmenler”, Coğrafya Dergisi, no.5, ss.23-54. Efe, B., Toros, H., & Deniz, A. (2015). “Türkiye Geneli Yağış ve Sıcaklık Verilerinde Eğilimler ve Salınımlar”, VII. In Atmospheric Science Symposium (Vol. 28, No. 30, pp. 791-800). Efthymiadis, D., Goodess, C. M., & Jones, P. D. (2011). “Trends in Medi111 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 112 terranean gridded temperature extremes and large-scale circulation influences”. Natural Hazards and Earth System Sciences, 11(8), 2199-2214. Erinç, S. (1953). “Doğu Anadolu Coğrafyası”. İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 572, Edebiyat Fakültesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları No:15, İstanbul. Feidas, H., Noulopoulou, C., Makrogiannis, T., & Bora-Senta, E. (2007). “Trend analysis of precipitation time series in Greece and their relationship with circulation using surface and satellite data: 1955–2001”. Theoretical and Applied Climatology, 87(1), 155-177. İçağa, Y., & Harmancıoğlu, N. (1995). “Yeşilırmak Havzasında Su Kalitesi Eğilimlerinin Belirlenmesi”. Türkiye İnşaat Mühendisliği XIII. Teknik Kongresi, 20-22.Ankara, Türkiye, 482-497. İçel., G. & Ataol, M. (2014). “Türkiye’de Yıllık Ortalama Sıcaklıklar İle Yağışlarda Eğilimler Ve NAO Arasındaki İlişkileri (1975-2009)”. Coğrafya Dergisi, (28), 55-68. İraz, E. (2021). “Fırat havzasının su ayak izinin hesaplanması”, (Master’s thesis, Batman Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü). Kadioğlu, M. (1997). “Trends in surface air temperature data over Turkey”. International Journal of Climatology: A Journal of the Royal Meteorological Society, 17(5), 511-520. Kahya, E., & Kalaycı, S. (2004). “Trend analysis of streamflow in Turkey”. Journal of Hydrology, 289(1-4), 128-144. Kalaycı, S., & Kahya, E. (1998). “Susurluk havzası nehirlerinde su kalitesi trendlerinin belirlenmesi”. Turkish Journal of Engineering and Environmental Science, 22, 503-514. Karabulut, M. (2009). “Precipitation Trends in Kahramanmaraş alongwith Gaziantep and Adıyaman during theperiod of 1963-2005”. Ekoloji, 18(71), 15-24. Karabulut, M. (2012). “Doğu Akdeniz’de ekstrem maksimum ve minimum sıcaklıkların trend analizi”. KSÜ Doğa Bilimleri Dergisi Özel Sayı, 3744. Karabulut, M., & Cosun, F. (2009). “Kahramanmaraş ilinde yağışların trend analizi”. Coğrafi Bilimler Dergisi, 7(1), 65-83. Karagöz, Y. (2010). “Nonparametrik tekniklerin güç ve etkinlikleri”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 9(33), 18-40. Kartal, M., (2006). Bilimsel Araştırmalarda Hipotez Testleri, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Katipoğlu, O. M., & Acar, R. (2021). “Fırat Havzası’ndaki Meteorolojik 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. ve Hidrolojik Kuraklık Haritalarının Çeşitli Enterpolasyon Metotları ile Belirlenmesi”. Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 7(2), 298-317. Kayhan, M., Akgündüz, A.S., Alan, İ., (2011). “Fırat Havzası’nın Klimatolojik Analizi”, MGM e-bülteni, https://www.mgm.gov.tr/genel/firathavzasi.aspx?s=1. Kızılelma, Y., Çelik, M., & Karabulut, M. (2015). “İç Anadolu Bölgesinde sıcaklık ve yağışların trend analizi”. Türk Coğrafya Dergisi, (64), 1-10. Lazaro, R., Rodrigo, F. S., Gutiérrez, L., Domingo, F., & Puigdefábregas, J. (2001). “Analysis of a 30-year rainfall record (1967–1997) in semi– arid SE Spain for implications on vegetation”. Journal of arid environments, 48(3), 373-395. Mallick, J., Talukdar, S., Alsubih, M., Salam, R., Ahmed, M., Kahla, N. B., & Shamimuzzaman, M. (2021). “Analysing the trend of rainfall in Asir region of Saudi Arabia using the family of Mann-Kendall tests”, innovative trend analysis, and detrended fluctuation analysis. Theoretical and Applied Climatology, 143(1), 823-841. Önöz, B., & Bayazit, M. (2003). “The power of statistical tests for trend detection”. Turkish journal of engineering and environmental sciences, 27(4), 247-251. Özgen, N., (2010). “Doğu Anadolu Bölgesi’nin doğal turizm potansiyelinin belirlenmesi ve planlamaya yönelik öneriler”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 7(2), 1407-1438. Öztürk, K. (2002). “Küresel İklim Değişikliği ve Türkiye’ye Olası Etkileri”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(1).ss. 47-65. Partal, T., (2002). “Türkiye Yağış Verilerinin Trend Analizi”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Rohde, R., Muller, R., Jacobsen, R., Perlmutter, S., Rosenfeld, A., Wurtele, J., ... & Mosher, S. (2013). “Berkeley earth temperature averaging process”. Geoinformatics & Geostatistics: An Overview, 1(2), 1-13. Şahinler, S. (2000). “En Küçük Kareler Yöntemi ile Doğrusal Regresyon Modeli Oluşturmanın Temel Prensipleri”. M.K.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi 5:57-73. Tayanç, M., Karaca, M., & Yenigün, O. (1997). “Annual and seasonal air temperature trend patterns of climate change and urbanization effects in relation to air pollutants in Turkey”. Journal of Geophysical Research: Atmospheres, 102(D2), 1909-1919. Tonbul, S., 1990, “Elazığ ve Çevresinin İklim Özellikleri ve Keban Barajı’nın Yöre İklimi Üzerine Olan Etkileri”, Fırat Üniversitesi Coğrafya 113 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 114 Sempozyumu, ELAZIĞ. Topuz, M., Feidas, H., & Karabulut, M. (2021). “Trend analysis of precipitation data in Turkey and relations to atmospheric circulation: (19552013)”. Italian Journal of Agrometeorology, (2), 91-107. https://doi. org/10.13128/ijam-887 Topuz, M. & Karabulut, M. (2021). “Doğu Anadolu Bölgesinde kar örtülü gün ve kar yağışlı günler sayısının eğilim analizi ”. (1970-2020) . Doğu Coğrafya Dergisi , 26 (46) , 1-24 . DOI: 10.17295/ataunidcd.928393 Toy, S. (2019). “Doğu Anadolu Bölgesinin Biyoklimatik Konfor Değerlerinin Turizm Açısından Zamansal ve Mekânsal Dağılımlarının Belirlenmesi”. Uluslararası Kırsal Turizm ve Kalkınma Dergisi (IRTAD) E-ISSN: 2602-4462, 3(2), 38-40. Turp, M. T., Öztürk, T., Türkeş, M., & Kurnaz, M. L. (2014). “RegCM4. 3.5 bölgesel iklim modelini kullanarak Türkiye ve çevresi bölgelerin yakın gelecekteki hava sıcaklığı ve yağış klimatolojileri için öngörülen değişikliklerin incelenmesi”. Ege Coğrafya Dergisi, 23(1), 1-24. Türkeş, M. (1996). “İklim Değişiklikleri ve Ekosistemler Üzerindeki Olası Etkileri”. TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi, 321. Türkeş, M., & Erlat, E. (2009). “Winter mean temperature variability in Turkey associated with the North Atlantic Oscillation. Meteorology and Atmospheric Physics”, 105(3), 211-225. Türkeş, M., & Sümer, U. M. (2004). “Spatial and temporal patterns of trends and variability in diurnal temperature ranges of Turkey”. Theoretical and Applied Climatology, 77(3), 195-227. Türkeş, M., Sümer, U. M., & Demı̇ r, İ. (2002). “Re-evaluation of trends and changes in mean, maximum and minimum temperatures of Turkey for the period 1929–1999”. International Journal of Climatology: A Journal of the Royal Meteorological Society, 22(8), 947-977. Türkeş, M. (2013). “İklim değişiklikleri: Kambriyen’den Pleyistosene, Geç Holosen’den 21. yüzyil’a”. Ege Coğrafya Dergisi, 22(1), 1-25. Yenigün, K., & Gümüş, V. (2007). “Fırat havzası akımlarında görülen trendlerin nedenlerinin araştırılması”. V. Ulusal Hidroloji Kongresi, 5-7. Yenigün, K., Ecer, R., & Yeşilnacar, M. İ. (2009). “Hidrolojik Verilerdeki Trendlerin Sebep-Sonuç İlişkisinin Harita Üzerleme Tekniği ile İncelenmesi ve Fırat Havzası/GAP Su Kaynakları için Örnek Bir Uygulama, 2. Ulusal baraj güvenliği sempozyumu, 13-19. Yerdelen, C. (2013). “Susurluk Havzası Yıllık Akımlarının Trend Analizi ve Değişim Noktasının Araştırılması”. Dokuz Eylül Üniversitesi Mühen- dislik Fakültesi Fen ve Mühendislik Dergisi, 15(44), 77-87. 65. Yıldırım, A. (2015). “Trend Analizi Yöntemleri: Orta Fırat Havzası Uygulama” (Doctoral dissertation, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Enerji Enstitüsü, İstanbul). 66. Yıldız, M.S. (2019). “Akım kuraklık indeksi yöntemi ile fırat havzasının hidrolojik kuraklık analizi/Hydrological drought analysis of euphrates basin with streamflow drought index method (Doctoral dissertation)”. Harran Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü / İnşaat Mühendisliği Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İnternet Kaynakları 1. MGM, (2011). https://www.mgm.gov.tr/genel/firathavzasi.aspx?s=1.‘den alınmıştır. Son erişim Tarihi: 12.08.2021 2. MGM, (2016). https://www.mgm.gov.tr/FILES/resmi-istatistikler/Turkiye-Ortalama-Sicaklik.pdf.‘den alınmıştır. Son erişim Tarihi: 12.08.2021 115