Makale Gönderim Tarihi
Makale Kabul Tarihi
: 05.01.2021
: 09.06.2021
DOI: 10.33419/aamd.1016016
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME
ÇABALARI: YUVARLAK MASA KARARLARI*
ŞERİF DEMİR**
ÖZ
27 Mayıs askerî müdahalesiyle başlayan askerî yönetim, yeni bir
hukuki düzeni kurdu. Askerler bu hukuki düzeni koruyarak sivil
yönetime geçmek istiyordu. Bu süreçte askerler, iktidardan
uzaklaştırılan Demokrat Parti (DP)’nin siyasi mirasçısı olan Adalet
Partisi (AP)’nin 27 Mayıs’la birlikte kurulan bu hukuki düzeni yıkmak
istemesinden korkuyorlardı. Askerler AP’yi kapatmayı düşündüler.
Fakat siyasette AP’nin dışında DP’nin siyaset anlayışına sahip çıkan
başka siyasi partiler de vardı. Bu partilerin tamamını kapatmak
mümkün değildi. Ülkenin serbest seçimlerle sivil idareye geçebilmesi
için askerler ile siyasi parti temsilcileri arasında bir dizi toplantılar
yapıldı. Bu toplantılar sonucunda siyasi partiler, askerlerin bütün
taleplerini kabul ettiler. 5 Eylül 1961 tarihinde Çankaya’da imzalanan
Yuvarlak Masa Kararlarıyla, askerler ile siyasi partiler arasındaki
anlaşma kâğıda döküldü. Bu kararların benzeri bir anlaşma basın
temsilcileriyle de imzalandı. Böylece askerler sivil yönetime giderken
siyasiler ve basın mensuplarıyla 27 Mayıs askerî müdahalesinin
kurduğu siyasal düzeni koruma üzerine anlaşmış oldular. Yuvarlak
Masa Kararları, ülkenin sivil yönetime geçişini kolaylaştırmış oldu.
Anahtar Kelimeler: 27 Mayıs, Adalet Partisi, Ordu.
*
**
Bu makalede Etik Kurul Onayı gerektiren bir çalışma bulunmamaktadır. / There is no study
that would require the approval of the Ethical Committee in this article.
Doç. Dr., Siirt Üniversitesi, Siirt/ TÜRKİYE, tanzimat1839@gmail.com
ORCID: 0000-0002-6831-2188
383
ŞERİF DEMİR
MAY 27 MILITARY ADMINISTRATION'S EFFORTS TO
MOVE TO CIVILIAN ADMINISTRATION: ROUNDTABLE
RESOLUTIONS
ABSTRACT
384
The military administration which began with the 27 May military
intervention established a new legal order. The soldiers wanted to keep
this legal order and move to civilian rule. In the process, the soldiers
feared that the Justice Party, the political heir to the ruling Democratic
party, would seek to break down the legal order established by May 27.
The soldiers considered shutting down the AP. In politics, however,
there were other political parties besides the AP that had the political
understanding of the DP. It was not possible to close all of these parties.
A series of meetings were held between soldiers and representatives of
political parties so that the country could transition to civilian rule
through free elections. As a result of these meetings, the political parties
agreed to all the demands of the soldiers. The agreement between the
soldiers and the political parties was put on paper with the Round Table
resolutions signed in Çankaya on September 5, 1961. A similar
agreement was signed with press representatives. Thus, when the
soldiers went to civilian rule, they agreed with politicians and members
of the Press on maintaining the political order established by the May
27 military intervention. The roundtable resolutions facilitated the
country's transition to civilian rule.
Keywords: 27 May, Army, Justice Party.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-417
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
GİRİŞ
Üzerinden altmış yılı aşkın bir süre geçmiş olmasına rağmen 27 Mayıs
askerî darbesi, güncelliğini korumaya devam ediyor. Cumhuriyet tarihinin ilk
askerî darbesi olan 27 Mayıs, sadece basit bir iktidar değişikliğinin ötesinde
anlamlar taşıyan, çok önemli bir siyasal hareketti. Çünkü 27 Mayıs’la birlikte
Türk siyasi hayatı yeniden yapılandırıldı. Askerî vesayet siyasal sisteme
eklendi. Ardından gelen pek çok siyasal ve politik gelişmeler üzerinde derin
tesirler bıraktı.
Bu çalışmanın temel amacı, 27 Mayıs askerî darbesiyle kurulan askerî
yönetimden sivil siyasete geçişte Yuvarlak Masa Toplantılarının yerini
belirlemektir. Döneme ilişki hatıra ve tetkik eserlerden birkaç cümle olarak
bahsedilen bu toplantılar, basına kapalı olarak gerçekleştirildi. Toplantı
tutanakları sınırlı basıldığından kamuoyuyla da paylaşılmadı. Bu çalışmayla
hakkında fazla bilgi bulunmayan Yuvarlak Masa Toplantılarını kapsamlı
olarak incelemek, askerî yönetimden sivil idareye geçişin hangi koşullarda
nasıl gerçekleştiğini, bu örnek olay üzerinden araştırarak demokrasinin
gelişimine katkı sunabilmeyi amaçladık.
I. Askerî Yönetimin Sivil Siyasete Geçiş Sürecinin Başlaması
On yıllık Demokrat Parti (DP) iktidarının son yılları siyasi krizlerle geçti.
DP’nin demokratik idareden ayrılarak otoriter bir yönetimine doğru gittiğini
ve rejimin temel değerlerinden uzaklaşıldığını düşünen askerler, 27 Mayıs
1960’da darbe yaptılar. DP iktidarı devrildi, ülke yönetimi askerlerin eline
geçti. 27 Mayıs sabahı askerler tarafından yapılan ilk açıklamada, “Bu
harekâta Silahlı Kuvvetlerimiz, partileri içine düştükleri durumdan kurtarmak
ve partiler üstü tarafsız bir idarenin nezaret ve hakemliği altında en kısa
zamanda adil ve serbest seçimler yaptırarak idareyi hangi tarafa mensup olursa
olsun, seçimi kazananlara devir ve teslim etmek üzere girişmiş bulunmaktadır.
Girişilmiş olan bu teşebbüs hiçbir şahsa veya zümreye karşı değildir” denildi1.
Fakat DP’lilerin tutuklanmaya başlanması ve Orgeneral Cemal Gürsel’in
açıklamalarıyla darbenin asıl hedefinin DP olduğu anlaşıldı. Orgeneral
Gürsel, ilk günlerde yaptığı açıklamada, “Asla diktatör olmak hevesinde
değilim. Bütün emelim bu memlekette süratle dürüst bir demokratik nizam
1
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet
Arşivi (BCA), 30 1 0 0 40 236 18; Sadi Koçaş, Atatürk’ten 12 Mart’a Anılar, Cilt II,
Tomurcuk Matbaası, İstanbul 1977, s.628.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
385
ŞERİF DEMİR
kurmak ve devletin idaresini milletin iradesine terk etmektir” dedi2. Orgeneral
Gürsel, Ankara’ya ayak bastığı ilk günlerde oldukça heyecanlıydı. Yeni
Anayasa yapılmasını istediği akademisyenlere Gürsel, “en geç üç ay içinde
seçimlere gidip iktidarı sivillere bırakacağız” diyordu3. Zaman ilerledikçe bu
sözler unutuldu ve seçimlerden daha seyrek söz edilmeye başlandı4. Kısa bir
süre sonra Gürsel, Devlet Başkanı ve Hükûmet Başkanı gibi sıfatları
kullanmaya başladı5.
386
Askerî darbe sonrasında askerî idareyi tesis edebilmek için Millî Birlik
Komitesi (MBK) kuruldu. MBK üyeleri, sivil idareye ne zaman ve nasıl
geçileceğinde anlaşmazlık yaşamaya başladılar. Neticede MBK üyesi 14 kişi
komiteden uzaklaştırıldı. Geçici Anayasaya aykırı olarak yapılan bu tasfiye
sonrasında MBK, sivil yönetime geçebilmek için çalışmaları başlattı6. 16
Aralık 1960’da Kurucu Meclis oluşturuldu. Askerlerle birlikte sivillerinde yer
aldığı Kurucu Meclis, yeni Anayasa ve yeni seçim kanunu hazırladı7. Yeni
Anayasayı 9 Temmuz 1961’de referanduma götüren askerler, yurdun birçok
şehrini gezerek demokrasiden, hürriyetten ve özgürlüklerden bahseden
konuşmalar yaptılar. Siyasi partiler içinde yeni anayasa lehinde en samimi
çalışmayı Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) yaparken diğer partiler, askerlerle
ters düşmemek için resmî ağızlardan gönülsüzce anayasaya destek istediler.
Çünkü Devlet Başkanı Cemal Gürsel, “Normal nizama bir an önce geçmek
için ‘Evet’ demek ciddi keyfiyettir” dedi8. Anayasanın %61.74 oy oranıyla
kabul edilmesi üzerine askerler, ilk siyasi sınavlarını başarıyla aştılar. Fakat
bu Anayasaya %40’a yakın hayır oyunun çıkması da gözlerden kaçmadı.
Özellikle DP’nin güçlü olduğu seçim bölgelerinde anayasaya oldukça yüksek
oranlarda “hayır” oyu çıkmıştı. Bu durum DP’ye olan halk desteğinin devam
ettiğini gösteriyordu. Gürsel ve arkadaşları, ülkeyi seçimlere götürerek
iktidarı sivillere bırakmanın en güvenilir çözüm yolu olduğunu
2
3
4
5
6
7
8
Cumhuriyet, 28 Mayıs 1960.
Örsan Öymen, Bir İhtilal Daha Var… 1908-1980, Milliyet Yayınları, İstanbul 1987,
s.264.
Askerlere aydınlar tarafından askerî idareyi sürdürmeleri için büyük baskı yapıldı.
Cumhurbaşkanlığı Cemal Gürsel Arşivi (CCGA), 4/1-29 820-4; Aslında Başbakan
Menderes de son ana kadar erken seçimi düşündü ama siyasi şartlar uygun olmadı. Şerif
Demir, Düello Menderes ve İnönü, Timaş Yayınları, İstanbul 2011, s.183.
Işıl Tuna, “27 Mayıs’ın Gölgesinde Demokrasiye Dönüş: 15 Ekim 1961 Genel Seçimleri”,
Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C XX S 40, Bahar 2020, s.229.
CCGA, 4/3-35 3280-1.
Cumhuriyet, 29 Mayıs 1961.
Dünya, 5 Temmuz 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
düşünüyorlardı9. Fakat DP kadrolarının da tekrar iktidara gelmesinden büyük
tedirginlik duyuyorlardı.
II. Askerler ve Adalet Partisi
Darbeyi gerçekleştiren askerlerde DP iktidarına ve DP’lilere karşı büyük
bir öfke vardı. Ülkenin içine düştüğü bu zor günlerin tek sorumlusu olarak
görülen DP’yi Atatürk ilkelerinden uzaklaşma, rejimden sapma ve siyasette
yozlaşma olarak değerlendiriyorlardı10. Bu nedenle askerler, DP’nin siyaset
anlayışıyla mücadeleyi 27 Mayısın bir gereği olarak görüyorlardı. Askerler bu
tavırlarını Kurucu Meclisi oluştururken, yeni Anayasa ve seçim kanununu
hazırlarken DP’lileri tamamen dışlayarak gösterdiler.
Askerî darbe sonrasında DP kapatıldı. Kurucu Meclisin oluşturulmasıyla
birlikte 12 Ocak 1961’de siyasi partilerin faaliyetlerine izin verildi. Kapatılan
DP’nin oldukça büyük ve yaygın teşkilatı, yeni döneme uygun siyaset
yapabilmek için harekete geçti. Eski DP’liler, Yassıada’da yapılan
yargılamaya işaret ederek Adalet Partisi’ni (AP) kurdular. Fakat bu geçiş
sürecinde darbeci askerlerle fazla sorun yaşamamak için AP yönetimi DP
taraftarı askerlere bırakıldı. Böylece AP Genel Başkanlığına eski
Genelkurmay Başkanı emekli Orgeneral Ragıp Gümüşpala seçildi. Ayrıca
Askerler de DP’nin siyasi mirasına sahip çıkması için DP’den Menderes’le
anlaşamadığı için ayrılan Ekrem Alican’dan yeni bir parti kurmasını istediler.
Böylece Alican Yeni Türkiye Partisini (YTP) kurdu.
Eski DP’lilerin AP’de toplanması askerleri çok rahatsız etti. Askerler
AP’yi yakından izleyerek bütün siyasi faaliyetlerini mercek altına aldılar.
Askerler AP teşkilatlarının gizlice yürüttüğü “hayır” kampanyalarından da
çok rahatsız oldular11. 6 Temmuz 1961’de bir basın toplantısı düzenleyen
Devlet Başkanı Gürsel, AP yönetimini uyararak “AP’nin iyi yolda
olmadığını” söyledi12. Devlet Başkanı Cemal Gürsel, AP lideri Ragıp
Gümüşpala’ya 14 Temmuz’da bir mektup yazarak partideki eski DP’lileri
tasfiye etmesini istedi13. Aslında askerler AP’den umutlarını kesmişlerdi.
9
10
11
12
13
Kurtul Altuğ, Bir Numaralı Tanık, Doğan Kitap, İstanbul 2006, s.253-254.
Tanel Demirel, Adalet Partisi İdeolojisi ve Politika, İletişim Yayınları, İstanbul 2013,
s.23.
Şükran Özkaya, Adım Adım 27 Mayıs, İleri Yayınları, İstanbul 2005, s.343.
Milliyet, 7 Temmuz 1961; Cumhuriyet, 7 Temmuz 1961.
Dünya, 26 Temmuz 1961; Kurtuluş Kayalı, Ordu ve Siyaset 27 Mayıs-12 Mart, İletişim
Yayınları, İstanbul 2005, s.91.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
387
ŞERİF DEMİR
Kapatılması gerektiğini düşünüyorlardı14. Çünkü AP’ye yapılan ikazların bir
sonuç vermeyeceğine inanıyorlardı15. Askerler AP’yi kapatabilmek için
harekete geçtiler16. Askerler sadece AP’den değil, eski DP’lilere kucak açan
YTP ile Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’nden (CKMP) de çok
rahatsızlardı17. Bu partiler hakkında Bakanlar Kurulunda yapılan toplantılar
Çankaya’ya taşındı18. Milli Birlik Komitesi (MBK) üyesi General Mucip
Ataklı, yanlış yolda yürüyen partilerin kapatılabileceğini bu partilerin başında
AP ardından da YTP geliyor dedi19. Günlerce devam eden bu toplantılar
neticesinde olası siyasi sonuçları düşünülerek AP’nin kapatılmasına gerek
görülmedi20. Fakat askerî yönetim, siyasi partilerin performansından çok
büyük rahatsızlıklar duyuyordu21.
III. Yuvarlak Masa Toplantılarına Hazırlık
388
Askerler, DP’yi devirmeyi ve kapatmayı siyasal düzene geçiş için yeterli
bulmamışlardı. Askerlerin kurmak istedikleri bu yeni siyasal düzende, DP’nin
siyaset anlayışına yer yoktu. Bu siyasal düzenin içerisinde sürekli
kalamayacaklarını bilen askerler, siyasi partileri kendi siyasal düşüncelerine
çekebilmek için bir arayış içerisine girdiler. Bu amaçla Yuvarlak Masa
Toplantıları düzenlendi22.
13 Temmuz’da toplanan MBK, yayınladığı basın açıklamasında, “MBK,
Gürsel’in başkanlığında siyasi parti liderleri ile seçimde tutulacak yol
hakkında bazı prensip kararları alacaktır. Bunlar arasında, devrimlerin ve dini
inançların politikaya alet edilmemesi, Yassıada duruşmalarının gizli-açık, söz
konusu olmaması gibi esaslar bulunmaktadır” denildi23. Askerler siyasette
Yassıada Mahkemesi kararlarına saygı gösterilmesi ve 27 Mayıs’ın
kazanımlarının muhafaza altına alınabilmesi için yeni arayışlar içerisine
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
Metin Toker, Yarı Silahlı, Yarı Külahlı Bir Ara Rejim 1960-1961, Bilgi Yayınevi, Ankara
1991, s.252.
Cumhuriyet, 25 Temmuz 1961.
M. Emin Aytekin, İhtilal Çıkmazı, Dünya Yayınları, İstanbul 1967, s.97.
Doğan Akyaz, Askeri Müdahalelilerin Orduya Etkisi, İletişim Yayınları, İstanbul 2009,
s.166.
Akis, S 272, 14 Ağustos 1961, s.13.
Milliyet, 6 Ağustos 1961; Cumhuriyet, 6 Ağustos 1961.
Milliyet, 10 Ağustos 1961.
Ş. Özkaya, a.g.e., s.345.
Erdoğan Örtülü, 3 İhtilalin Hikayesi, Milli Ülkü Yayınları, Konya 1966, s.161; Şerif
Demir, Türkiye’de Askeri Darbeler ve Vesayet, Tiav, Ankara 2020, s.116.
Milliyet, 14 Temmuz 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
girdiler. Bu amaçla askerlerin siyasi parti liderleriyle bazı toplantılar yapacağı
anlaşılıyordu. Bu görüşmelere “Yuvarlak Masa Toplantıları” denildi.
Askerler siyasi hazırlıklarını tamamladılar. Yuvarlak Masa Toplantıları
iki aşamadan oluşacaktı. Öncelikle askerî heyetle siyasi parti alt kademe
komisyonlarının müzakereleri başlatılacaktı. Bu toplantılar 4 partinin 3’er
yöneticisi (Genel Başkan Yardımcısı veya Genel Sekreterle iki yönetici) ile
MBK’dan seçilecek bir heyet arasında gerçekleştirilecekti. Askerlerin
belirleyeceği bir gündem üzerinde mutabakat sağlanacaktı. Toplantıların
ikinci aşamasında Devlet Başkanı Cemal Gürsel, siyasi partilerin genel
başkanlarını Yuvarlak Masa Toplantılarına davet ederek üzerinde mutabık
kalınacak metin, kamuoyu önünde imzalanacaktı. Bu toplantıların 15 Eylül’de
seçim kampanyaları ve Yassıada Mahkeme Kararları açıklanmadan
tamamlanması planlanıyordu24.
Askerler, Yuvarlak Masa Toplantılarının sadece seçimlere katılacak
partilerle sınırlı olmasını düşünürken, diğer küçük partiler de bu toplantılarda
yer almak istediler. Durumu değerlendiren askerler, toplantıların seçime
katılma hakkı elde eden partilerle (AP, CHP, YTP ve CKMP’yle birlikte
Memleketçi Serbest Parti (MSP)) sınırlı olmasını uygun gördü25. Öte yandan
bu toplantılara seçimlere katılma hakkı olan Türkiye İşçi Partisi (TİP) davet
edilmedi26. Askerler yuvarlak masa toplantılarına katılacak bu partiler
hakkında bir ön çalışma yaptılar. Ardından askerler kendi aralarında ve siyasi
parti genel sekreterleriyle ikili müzakerelerde bulundular. MBK Heyeti ilk tur
görüşmelerden oldukça memnun kaldı. Siyasi parti liderleri de askerlerin
kendilerini muhatap almasından oldukça memnundular27. CKMP lideri
Osman Bölükbaşı dışında ilk tur görüşmeleri tamamlandı28. Bu görüşmelerde
askerlerle siyasi parti liderleri gündeme ilişkin bütün konuları müzakere
etmişler ve ortak bir zeminde mutabakat sağlamışlardı29.
24
25
26
27
28
29
Dünya, 8 Ağustos 1961.
MSP ülke sathında 13 vilayette teşkilatını kurmuş, seçimlere kadar iki vilayette daha
teşkilatlanmıştır. Seçimlere katılabileceği düşünülerek son anda bu toplantılara davet edilen
beşinci parti olmuştur. Akis, S 375, 4 Eylül 1961, s.11.
Feroz Ahmad, vd., Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 19451971, Bilgi Yayınevi, Ankara 1976, s.237.
Milliyet, 18 Ağustos 1961.
Cumhuriyet, 18 Ağustos 1961; CKMP lideri Bölükbaşı ilk gün rahatsızlığını ileri sürerek
davete gelmedi. Daha sonraki davete Bölükbaşı, partisinin yetkili kurullarıyla konuyu
görüştükten sonra katılabileceğini bildirdi. Dünya, 22 Ağustos 1961.
Milliyet, 20 Ağustos 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
389
ŞERİF DEMİR
Parti liderleriyle yapılan bu görüşmelerde;
1. Memleketin siyasi sorunları hakkında parti liderlerinin görüşleri alındı.
2. Her parti lideriyle kendi partisinin izlediği siyasi tutum ve politikalar
konuşuldu.
3. Yuvarlak Masa Toplantılarına taraftar olup olmadıkları öğrenildi
(Hepsi evet dedi).
4. Yuvarlak Masa Toplantısının gündemine ilişkin önerileri soruldu.
5. Bu toplantılarda görüşülen konular hakkında parti kurullarından yetki
alınması istenildi.
Askerler bu çalışmaları, her detayı çok ince düşünerek, herkesin fikrini
alarak, son derece titiz bir şekilde ve çok iyi hazırlanarak yapıyorlardı. Bu
projenin başarılı olması için her türlü olasılık düşünülüyordu30.
390
Askerler, Yuvarlak Masa toplantılarına başlamadan evvel üniversite ve
basınınla müzakereler yaptılar31. Böylece toplantılar öncesinde kamuoyunun,
basının ve üniversitenin görüşleri alınmış oldu. MBK Heyeti, siyasi parti alt
komisyonlarıyla 26-27 Ağustos’ta, parti liderleriyle 1-3 Eylül arasında
toplantıların planlandığını açıkladı32.
Devlet Başkanı Cemal Gürsel hazırlıklarına önce CHP’den Kasım Gülek,
İsmet İnönü ve İsmail Rüştü Aksal’la görüşerek başladı. Gürsel, Yuvarlak
Masa toplantılarının gündemi ve ülke meseleleri hakkında İnönü’nün
fikirlerine büyük ehemmiyet veriyordu. Devlet Başkanı Gürsel bu
görüşmelerine YTP lideri Ekrem Alican’la devam etti33, Devlet Başkan
Gürsel, AP lideri Ragıp Gümüşpala ve Memleketçi Serbest Partisi (MSP)
lideri Enver Adakan’la da birer görüşme yaptı34.
MBK Yuvarlak Masa Komisyonu, parti yetkilileri ve sivil toplum
temsilcileriyle yaptığı görüşmelerini tamamladı. Komisyon bu toplantılardan
elde ettiği sonuçları Bakanlar Kuruluyla değerlendirdi. MBK, beş siyasi
partinin genel merkezlerine gönderdiği davette, alt komisyonların ilk
30
31
32
33
34
Akis, S 373, 21 Ağustos 1961, s.6; Cumhuriyet, 19 Ağustos 1961.
Milliyet, 25 Ağustos 1961.
Cumhuriyet, 24 Ağustos 1961; Dünya, 24 Ağustos 1961.
Dünya, 26 Ağustos 1961.
Dünya, 30 Ağustos 1961; Cumhuriyet, 26 Ağustos 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
toplantısının 31 Ağustos saat 15.00’de Yeni Meclis binasında olacağını ve bu
toplantıya parti genel sekreterleri ve yardımcılarının katılmasını istedi.
Gönderilen davette bu toplantılara rejimin geleceği için ihtiyaç duyulduğu
özellikle vurgulanmıştı35. Basın, askerlerin yürüttüğü bu görüşmeleri ve
toplantı hazırlıklarını ilgi ve büyük destekle takip ediyordu36.
IV. Yuvarlak Masa Alt Komisyon Toplantısı
Yuvarlak Masa alt komisyonlar arasındaki ilk toplantı 31 Ağustos
1961’de Meclis binası Bütçe Komisyonu odasında gerçekleştirildi. Toplantı
salonunda 8 MBK üyesi (Sami Küçük, Selahattin Özgür, Kadri Kaplan,
Osman Köksal, Refet Aksoyoğlu, Ahmet Yıldız, Sezai Okan, ve Ekrem
Acunur) düz bir hat üzerinde yan yana dizilmiş masalara oturmuşlardı. Parti
temsilcileri harf sırasına göre MBK üyelerinin karşısında yuvarlak bir şekilde
yerleştiler. Partiler sırasıyla; AP (Şinasi Osman, Kamuran Evliyaoğlu, Cevdet
Perin ve Kamil Tekerek), CHP (İsmail Rüştü Aksal, Turhan Feyzioğlu, Ferit
Melen ve Emin Paksüt), CKMP (Abdülhak Kamil Yörük, Mustafa Kepir,
Seyfi Öztürk ve Fuat Arna), MSP (Esat Çağa, Zafer Tanyolaç, Naci Bozkurt
ve Kemal Süleyman Vaner), YTP (Raif Aybar, İrfan Aksu, Esat Eğilmez ve
Celal Cündoğlu) şeklinde oturdular37.
Toplantılara başkanlık eden MBK üyesi Ekrem Acuner, “Aziz milletimiz
bir buçuk asırdan beri özlediği demokratik rejime kavuşabilmenin mücadelesi
içinde” dedi. Acuner, milletimizin asırladır çektiği sıkıntıların sona erdiğine
inanarak, yeni ufuklar açacak bu konferansın hayırlı olmasını diledi. MBK
üyesi ve toplantı kâtibi Ahmet Yıldız, daha evvel kendileri tarafından
hazırlanan on iki maddelik gündem maddelerini okumaya başladı38. Siyasi
parti temsilcilerinin bu gündeme herhangi bir itirazı olmadı. Yalnız AP
temsilcisi Şinasi Osma, gündeme “Komünizmle mücadelenin” de ilave
edilmesini önerdi. Yaklaşık bir buçuk saat süren bu ilk toplantı neticesinde bu
gündem üzerinde toplantıya 1 Eylül sabahı başlanmasına karar verildi39.
1 Eylül saat 09.05’da yuvarlak masa alt komisyon toplantısı Başkan E.
Acuner’in yönetiminde başladı. MSP temsilcisi Esat Çağa, gündem
35
36
37
38
39
Dünya, 22 Ocak 1962.
Falih Rıfkı Atay, “Yuvarlak Masaya Doğru”, Dünya, 24 Ağustos 1961.
Akis, S 375, 4 Eylül 1961, s.11; Cumhuriyet, 1 Eylül 1961.
Siyasi Partiler Yuvarlak Masa Toplantısı, TBMM Basımevi, Ankara 1961, s.2-5.
“Yuvarlak Masa Tutanaklarını Açıklıyoruz”, Dünya, 22 Ocak 1962.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
391
ŞERİF DEMİR
392
maddelerinde geçilmeden toplantıya katılan partilerin siyasi güçlerine bağlı
olarak ortak bir koalisyon kurulmasını teklif etti. Bu öneri siyasi parti
temsilcilerince kabul edilmedi. Başkan Acuner gündemin birinci maddesini
okuttu. Bu madde “Meşruluğunu kaybetmiş bir iktidara karşı yapılan 27
Mayıs 1960 ihtilalinin siyasi maksatlarla istismara konu edilmemesi”
hakkındaydı. CHP temsilcisi Feyzioğlu, “27 Mayıs İhtilalinin, Anayasanın
dışına çıkmış ve meşruiyetini kaybetmiş bir iktidara karşı milletin meşru
direnme hakkını kullanarak yapıldığına inanıyor muyuz, inanmıyor muyuz?
Biz inanıyoruz, tarih ve millet önünde açıkça ifade edelim. İnanıyoruz” dedi.
YTP temsilcisi E. Eğilmez, bu ihtilalin hiçbir zümreye karşı yapılmadığının
açıklığa kavuşturulması gerektiğini çünkü halk arasında seçimi kim kazanırsa
kazansın MBK’nın iktidarı belirli bir partiye vereceğinin konuşulduğunu
söyledi. Bu ifadelere tepki gösteren MBK üyesi S. Okan, “Hiçbir parti, şahıs
ve zümrenin menfaatine yapılmadığı, münakaşa edilmeyecek kadar tabii olan
ihtilal asil bir karakter taşımaktadır” dedi40. Bu fikrin münakaşa edilmesine
de tepki gösteren Okan, bu düşünceyi ihtilalin karakterine tecavüz olarak
niteledi. MBK üyesi A. Yıldız ihtilalin meşruluğunun tartışılmayacak kadar
kesin olduğunu fakat asıl tartışılması gerekenin DP’nin meşruluğu olduğunu
söyledi41.
Toplantı, geçmiş dönemlerde DP’de siyaset yapmış kişilerin nasıl
cezalandırılabileceği etrafında müzakerelere dönüştü. AP temsilcisi Kamuran
Evliyaoğlu, askerî müdahale sonrası CHP’lilerin tavrını eleştirerek
CHP’lilerin ihtilali bizzat kendileri yapmış gibi hareket ettiğini, masum
vatandaşları DP’li olmakla suçladığını ve hapishanedeki DP’lilerin
yakınlarına “kuyruk” diyerek hakaretler ettiğini söyledi42. CHP Genel
Sekreteri Aksal, Evliyaoğlu’nun bu iddialarına “Biz bidayetten beri şunu ifade
ettik; İhtilali yapan idealist kuvvetlere yardımcı olacağız; olduk. Ve buna
devam edeceğiz” dedi. YTP’liler, CHP’nin, 27 Mayıs devrimini bir zümre
adına diğer bir zümreye karşı yapılmış farz ederek ihtilale sahip çıktığını, 27
Mayıs’tan bu yana memlekette CHP’li olmayan vatandaşlara tedhiş ve baskı
40
41
42
Bu gelişmeler üzerine MBK bir basın açıklaması yaptı. MBK, “DP zihniyeti bir daha
hortlamasına müsaade edilmeyecek şekilde ortadan kaldırılmıştır”. Partilerin DP’yi
müdafaa etmekten kaçınması gerektiğini belirten MBK, partileri “27 Mayıs ruhu, Milli
birlik ve kardeşlik ilkeleri etrafında toplayan teşekküller olarak görme arzusundadır” dedi.
Dünya, 2 Eylül 1961.
Siyasi Partiler Yuvarlak Masa Toplantısı, TBMM Basımevi, Ankara 1961, s.15-25.
“Yuvarlak Masa Tutanaklarını Açıklıyoruz 3”, Dünya, 24 Ocak 1962.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
yapıldığını savundular. Toplantı salonu bir anda CHP ile DP’nin siyasi
mirasçıları AP ve YTP arasında karşılıklı çatışmaya dönüştü. AP ve YTP’liler
CHP’nin 27 Mayıs İhtilalini istismar ettiğini iddia ederken CHP’liler de siyasi
rakiplerini kin duygusuyla hareket etmekle suçladı43. MBK üyesi Kadri
Kaplan, siyasi partileri itidalli olmaya davet etti. Toplantıya 12.10’da ara
verildi. Öğleden sonra devam eden görüşmelerle Birinci madde üzerindeki
müzakereler tamamlandı. Başkan Acuner, 1. DP iktidarı ihtilale sebep oldu.
2. Gayrimeşru ve gayrihukuki olan DP, siyasi partilerce mahkûm edildi. 3. DP
zihniyetinin, hortlatılmasına izin verilmeyecektir. 4. İhtilal hiçbir zümre ve
siyasi partiye karşı yapılmadı dedi. Başkan Acuner’ın bu açıklamalarına siyasi
parti temsilcileri itiraz etmediler.
Gündemin ikinci maddesi olarak “Devrimlerimizin politik tartışma ve
istismarlara konu edilmemesi” okundu. AP temsilcisi K. Evliyaoğlu, CHP’nin
Atatürkçülüğü inhisarı altına alarak diğer partileri haksız yere suçladığını
söyledi. Bu iddiayı CHP temsilcileri kabul etmediler. MBK üyesi K. Kaplan
DP’nin Atatürkçü olmadığını hatta Atatürk düşmanı olduğunu belirterek
DP’yi tenkit etti. Toplantıya katılan partiler arasında bu maddede bir görüş
ayrılığı yaşanmadı. Üçüncü madde “Din konusunun hiçbir suret ve maksatla
istismar edilmemesi” hakkındaydı. AP temsilcisi Tekerek, dinin siyasete alet
edilmemesine taraftarız fakat bunun sınırlarının da çok iyi tespit edilmesi
gerekir dedi. Bu madde Anayasa’nın 19. maddesindeki laiklik tarifine havale
edilerek kapatıldı. Gündemin dördüncü maddesi, “Yassıada Mahkemeleri ve
sonuçlarının politik tartışmaların dışında tutulması” okundu. AP temsilcisi
Osma, ‘‘Biz hukuka güveniyoruz ve bu konunun politika dışında kalmasını
savunuyoruz’’ dedi. MBK üyesi toplantı Başkanı Acuner, 1. Mahkeme
kararlarının istismar edilmemesi, 2. Karara tesir edecek beyanlardan
kaçınılmasını istedi. Beşinci madde ormanlar hakkındaydı. Siyasi parti
temsilcileri ormanların değeri ve öneminde kolayca mutabık kaldılar. Altıncı
Madde yapılacak genel seçimlerin meşruluğu ve tarafsızlığı hakkındaydı.
Siyasi parti temsilcileri DP döneminde yapılan seçimlere yönelik çeşitli
eleştirilerde bulunurken MBK’nın gerçekleştireceği bu seçimlerin
güvenirliğinden şüphe etmeyeceklerini söylediler. Fakat YTP’li Aksu
MBK’ye güvenlerinin tam olmasıyla birlikte geçmiş dönemde görevden
alınan muhtarların ve belediye başkanlarının yerine hep CHP’lilerin
43
Akis, S 375, 4 Eylül 1961, s.12-13; Cumhuriyet, 2 Eylül 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
393
ŞERİF DEMİR
getirildiğini bu durumun vatandaşın zihninde çeşitli kuşkulara yol açtığını
söyledi. Bu ifadeler askerleri çok rahatsız etti. Yedinci Madde idarenin
devamlılığı için idareye siyasi baskı ve müdahalelerin yapılmaması
hakkındaydı. Bu maddeye AP temsilcisi C. Perin itiraz etti. Perin’e göre
gelişmiş batılı ülkelerde olduğu gibi bizim ülkemizde de iktidara gelen siyasi
partinin, kendi kadrolarını kurma hakkının bulunduğunu söyledi. Bu
açıklamaya itiraz eden MBK üyesi Yıldız, bu maddenin temel amacının
partizan bir idare kurmayı engellemek olduğunu söyledi. Böylece Yuvarlak
Masa Toplantılarının ikinci günü ilk yedi madde üzerinde uzlaşma sağlanarak
tamamlanmış oldu44.
394
Toplantıların üçüncü gününde sekizinci maddeden müzakerelere devam
edildi. Bu madde “Milli Birlik ruh ve şuuru içinde her türlü bölgecilik,
ayırımcılık, kin ve garaz gibi yıkıcı cereyanlara karşı ortak bir cephe
kurulması” hakkındaydı. MBK üyesi Yıldız, bu maddeyi her türlü etnik ve
dini ayrımcılıkla birlikte “DP artığı” kişilerin kin ve nefretle hareket etmesine
karşı kurulacak ortaklık olarak açıkladı. AP temsilcisi Evliyaoğlu, bu
maddenin gayet yerinde olduğunu basın organlarının ve siyasilerin ihtilal
edebiyatı içinde bazı vatandaşları “kuyruk” diyerek rencide ettiğini dışladığını
söyleyerek CHP’lileri eleştirdi. CHP temsilcileri toplantı salonunda
kendilerine karşı bir cephenin olduğunu iddia ettiler. MBK üyesi K. Kaplan,
DP yok oldu, tarihe gömüldü, hortlatılmasına da izin verilmeyecektir. Kaplan,
yeni doğan partiler DP’nin varisi olmadığına göre CHP’yle yaşanan bu
kutuplaşmanın çok endişe verici olduğunu söyledi. Bu açıklama üzerine AP,
YTP ve CKMP temsilcileri DP’nin devamı olmadıklarını açıklamaya
çalıştılar. AP temsilcisi K. Evliyaoğlu, “Komünizm tehlikesine” karşı tedbir
alınmasını istedi. Bu öneriye CHP temsilcisi Feyzioğlu’da destek verdi.
Komünizm tehdidiyle birlikte Aşırı Sağ (Irkçılık) tehlikesinden de söz
edilince her iki tehlikenin tek maddede düzenlenmesine karar verildi. Onuncu
Madde siyasi partilerin ocak ve bucak teşkilatlarının bir süre daha kapalı
kalması hakkındaydı. Siyasi parti temsilcileri ocak ve bucak teşkilatlarının
kapatılmasının siyasi sonuçlarını müzakere ettikten sonra bu konunun
seçimlerden sonra toplanacak TBMM’ye bırakılmasına karar verdiler. On
birinci madde, seçimlerden sonra siyasi partilerin müşterek bir anlayış içinde
karşılıklı saygı ve sevgi içinde olacaklarını teyit etmeleri hakkındaydı. On
44
Siyasi Partiler Yuvarlak Masa, s.78.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
ikinci madde dış politika konularında ortak hareket edilmesi hakkındaydı. Bu
maddelerde pek görüş ayrılığı çıkmadı. On üçüncü madde, “Millet huzurunda
açıklanan müşterek deklarasyonun ihtiva ettiği ilkelerin bütün siyasi parti
kademeleri ve mensuplarınca benimsenmesi ve uygulanması” hakkındaydı.
Askerler imzalanacak bu kararların siyasi parti mensuplarının tamamı
tarafından benimsenmesini istiyorlardı. Bu gündem maddesi de kolayca kabul
edildi. Fakat CKMP temsilcisi Yörük, burada mutabık kalınan hususların
kendi parti genel kurulunda onaylanması durumunda imza atabileceklerini
söyledi. Müzakereler 14.05’de tamamlandı. Üzerinde mutabık kalınan
hususların maddelere dökülmesi için Redaksiyon Kurulunun 15.30’da
çalışmalara başlamasına karar verildi45.
Redaksiyon Kurulu46 gece 02.00’ye kadar aralıksız çalışarak bir metin
ortaya çıkardı. Bu metni müzakere etmek için Komisyon 03 Eylül günü
9.45’de E. Acuner’in başkanlığında çalışmalarına başladı. Toplantıda ilk sözü
alan CKMP temsilcisi Yörük, daha evvel kendilerine gönderilen davet
mektubunu okuduktan sonra bu toplantılarda alınan kararların nihai olduğuna
yönelik bir bilgi verilmediğini, toplantılara partisini temsil için katıldıklarını
fakat partisi adına bağlayıcı bir imzaya yetkili olmadıklarını söyledi. CKMP
temsilcileri Yörük ile Arna 10.50’de toplantıdan ayrılarak müzakereler
hakkında partilerine bilgi vermek ve imza yetkisi almak için genel başkanla
görüşmeye gittiler47.
Redaksiyon Komisyonu üyesi E. Paksüt, hazırlanan deklarasyon metnini
toplantı salonunda okudu. Siyasi partiler bu ortak metin etrafında birleşmekte
güçlük çekiyorlardı. YTP temsilcisi İ. Aksu, “mahkeme devam ederken
mahkeme hakkında karar almanın hukuki ve vicdani bakımdan doğruluğuna
kuşkum var” dedi. AP temsilcisi Osma, “geçmiş dönemde muhalefetin de
hataları vardı” dedi. Özellikle “muhalefetin de bunda bir derece dahli vardır”
ifadesi askerleri çok öfkelendirdi. MBK üyesi Kaplan, duruma tepki
göstererek siyasileri bu toplantıyı boşa çıkardıklarında yargılamakla tehdit
etti. MBK üyesi Yıldız, DP iktidarının suçlu olduğunu bütün dünyanın kabul
ettiğini bu konunun üzerinde konuşmaya gerek olmadığını fakat ortak metinde
45
46
47
Siyasi Partiler Yuvarlak Masa, s.116.
Bu kurula, MBK’den S. Küçük, S. Okan, R. Aksoylu, CHP’den E. Paksüt, AP’den C. Perin,
CKMP’den M. Kepir, MSP’den Z. Tanyolaç ve YTP’den E. Alatlı katıldılar. Milliyet, 3
Eylül 1961.
Siyasi Partiler Yuvarlak Masa, s.129; “Yuvarlak Masa Tutanaklarını Açıklıyoruz 12”,
Dünya, 2 Şubat 1962.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
395
ŞERİF DEMİR
küçük rötuşların yapılabileceğini söyledi. MBK üyesi Okan, “siyasi partiler
anlaşamazlarsa yarın seçim ve seçim sonrasının bu memlekete hayırlı
olacağına inanmıyorum. İhtilalin sebeplerinin şu anda hortlamaya başladığına
kanaat getirdiğimiz takdirde tarihi mesuliyeti sizlere bırakıyorum” dedi.
Askerlerin sert ve tehditkâr konuşmaları sonrasında AP ve YTP temsilcileri
daha yumuşak ve uzlaşıcı mesajlar vermeye başladılar.
396
CKMP heyeti 13.14’de toplantı salonuna döndü. Heyet adına konuşan
Yörük, “Yassıda mahkemesi henüz tamamlanmadan mahkeme kararına etki
edecek bir beyannameye imza atmak doğru değildir. Yassıada Mahkemesinin
vereceği karara güveniyoruz. Verilecek kararı peşinen onaylamayacağız. Bazı
partilerin burada bu metni peşinen onaylamalarına mukabil seçimlerde bu
sözleri tutmayacağını düşünüyoruz”. Ayrıca Yörük, seçimlerin MBK
açısından dürüst yapılacağına kuşkularının olmadığını fakat idare teşkilatı
içerisinde yer alan muhtarların (çoğunun CHP’li olduğu iddia ediliyor) nasıl
davranacaklarına emin olmadıklarını söyledi. Bu hususlar düzeltildiği
takdirde CKMP olarak ortak metne imza atacaklarını söyledi48. Askerler
oldukça öfkeliydiler. CHP temsilcisi Feyzioğlu, ara çözüm olarak burada
Yassıada Mahkemesiyle ilgili alınacak kararların mahkeme kararını
açıkladıktan sonra kamuoyuyla paylaşılmasını teklif etti. Toplantı salonu
karıştı. Başkan 13.30’da iki saatlik bir ara verdi. Toplantıya 16.05’de devam
edilmesine rağmen askerler, siyasileri ortak bir metin etrafında birleştirmekte
zorlanıyorlardı. Toplantıya 17.25’de bir ara daha verildi.
Salonda sükûnet sağlanarak toplantıya geçildi. YTP temsilcisi bu
metinden “DP” ifadesinin çıkarılmasını istedi. Bu talebe karşı çıkan MBK
üyesi Okan, DP’nin bu memleketin ali menfaatleri için Türk edebiyatından
tamamen silinmesi gerektiğini aksi takdirde DP zihniyetinin siyasetten
tamamen silinemeyeceğini söyledi. Bu nedenle metinde DP’nin özellikle yer
alacağı vurgulandı. MBK üyesi R. Aksoyoğlu, toplantıya katılan siyasi parti
temsilcilerinin MBK’yı rencide ettiğini, ihtilalin zulüm idaresine karşı
yapıldığını, siyasi partilerin bunu ilan ederek milletin bu fikirde birleşmesini
istediklerini söyledi. Askerler maddeleri tekrar okutarak siyasi parti
temsilcilerinin onayına sundular. Katılımcıların bazı kelimelere yönelik
itirazları giderilerek temel metin 20.05’de tamamlandı. Siyasi parti
temsilcileri 21.50’de imza için toplandılar. Böylece gece 23.15’te tamamlanan
48
Siyasi Partiler Yuvarlak Masa, s.153.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
toplantı neticesinde siyasi parti temsilcileri imzalarını atarak uzlaşmayı
sağladılar49.
4 Eylül saat 12.00’da Kurul, Yassıada hakkında alınacak kararların ayrı
bir metin olarak düzenlenmesi için toplandı. Öncelikle daha evvel üzerinde
anlaşılan metin okundu. Kurulun genelinde metnin ileri sürdüğü fikirlerde bir
görüş ayrılığı bulunmazken bazı kelimelerin değiştirilmesine yönelik talepler
oldu. Bu arzu ve talepler doğrultusunda metnin son hâli belirlendi. Toplantılar
neticesinde Yuvarlak Masa Zirve Toplantısının 5 Eylül 1961 Salı günü
16.00’da Çankaya’da Temsilciler Meclisi, Üniversite, Basın ve Gençlik
temsilcilerinden oluşan bir heyetin huzurunda siyasi parti liderlerince
imzalanacağı açıklandı50. Çankaya’daki liderler zirvesi öncesinde CKMP
lideri O. Bölükbaşı’nın siyasi tavrı hâlâ bilinmiyordu. YTP heyeti içinde de
görüş ayrılıkları vardı. Fakat imzalanacak deklarasyona “Millî Anlaşma” adı
verilmişti.
V. Yuvarlak Masa Siyasi Parti Liderleri Toplantısı
İmza töreni için Çankaya Köşkü Kabul Salonunun ortasına oldukça geniş
bir yuvarlak masa yerleştirilerek Gürsel’le birlikte beş siyasi parti lideri adına
altı koltuk ilave edildi. Salon, kırmızının hâkim olduğu bir tefrişatla
düzenlenmişti. Gürsel’in oturacağı koltuğun arkasında MBK üyeleri yer
alacaktı. Tam karşı cephede Bakanlar Kurulu üyeleri, bakanların arkasında
üniversite ve gençlik temsilcileri oturacaktı. Zirveye metne imza atan beş
partiden beşer üye, seçime katılma hakkı olmayan 14 partiden birer temsilci,
Genelkurmay Başkanı ve Kuvvet Komutanları, Rektörler, Temsilciler Meclisi
üyeleri, Askerî ve Sivil Yargı Başkanları, Diyanet İşleri Başkanı ve çeşitli
Sivil Toplum Örgütlerinden temsilciler katılacaktı51.
5 Eylül günü saat 14.30’dan itibaren Köşkün kapıları açıldı. Davetlileri
Çankaya Muhafız Alayı Komutanı MBK Üyesi Osman Köksal kapıda
karşıladı. Muhafız Alayı Bandosu çeşitli marşlardan oluşan bir konser verdi.
Liderler Çankaya Köşküne 15.30’dan itibaren gelmeye başladılar. Toplantıya
ilk Memleketçi Serbest Partisi lideri E. Adakan geldi. Onu sırasıyla YTP lideri
E. Alican, AP lideri R. Gümüşpala takip ettiler. CHP lideri İnönü Köşke giriş
49
50
51
Siyasi Partiler Yuvarlak Masa, s.197; “Yuvarlak Masa Tutanaklarını Açıklıyoruz 13”,
Dünya, 3 Şubat 1962.
Milliyet, 4 Eylül 1961; Cumhuriyet, 4 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 5 Eylül 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
397
ŞERİF DEMİR
yaptığında şiddetli alkışlarla ve sevgi gösterileriyle karşılandı. Askerler, her
zaman İsmet İnönü’ye olan sevgi ve hayranlıklarını coşkun bir şekilde
gösteriyorlardı.
Saat 16.00’da tören alanına gelen Devlet Başkanı Gürsel, davetlilerce
ayakta alkışlarla karşılandı. İstiklal Marşı okundu. Devlet Başkanı Gürsel açış
konuşmasında Millî Birlik Komitesinin bir buçuk yıldır sürdürdüğü
yönetimiyle ikinci cumhuriyetin yapısının tamamlanmak üzere olduğunu
söyledi. Gürsel, bu yapının inşa edilmesinden daha güzelinin, siyasi partiler
tarafından daima yaşatılması olduğunu bu amaçla Yuvarlak Masa toplantısını
düzenlediklerini açıklayan Gürsel, istikbali karartabilecek meseleler üzerinde
fikir birliğine varmayı hedef tuttuklarını söyledi52. Gürsel’in konuşmasından
sonra imza törenine geçildi. Tören, Ankara Radyosu tarafından canlı
yayınlanarak halka ulaştırıldı.
398
Masada her liderin oturacağı yer önceden belirlenerek isimleri yazılmıştı.
CKMP lideri O. Bölükbaşı’nın törene katılmayacağı anlaşılınca yerine
vekâleten Ahmet Oğuz’un adı masaya ilave edildi. Gürsel ile birlikte parti
liderleri imzalarını attılar53. İmzalardan sonra siyasi liderler sırasıyla AP’li
Gümüşpala, “Hazırlanan esaslar milletimiz için hayırlı olacaktır. Adalet
Partililer Anayasa çerçevesi dâhilinde vakarlıyız. Esaslar dâhilinde tamamen
riayetkâr olacağız” dedi. CHP lideri İnönü, “Bu eser muvaffak bir eserdir.
Bunu iyi niyetle ciddi olarak tatbik etmeğe muvaffak olursak memlekette
huzur içinde bir seçim temin edebilir” dedi. CKMP adına Oğuz, “Memleketin
geleceğinde, yeni bir karanlık devrin açılmaması ancak kin ve intikam
hislerinden zebunu olmaktan kurtulmamız ve gerçek adaletin teessüsü ile
mümkün olacaktır” dedi. MSP lideri Adakan, 27 Mayısın hemen akabinde
memleketimizde gerçek demokrasinin kurulması yolunda Türk Milleti
huzurunda yaptığı adağı gerçekleştirdiği için MBK’ya teşekkür etti. Son
olarak TYP lideri Alican, “Bu tarihî vesikanın milletimizin hür ve bahtiyar
günlerinin müjdecisi olması temennisiyle saygılarla selamlarım” dedi54.
Liderler kısa konuşmalar yaptılar55. Kapanış konuşmasını yapan Devlet
Başkanı Gürsel, “Bu teşebbüs normal bir cemiyette hatıra bile gelmez. Fakat
52
53
54
55
BCA, 30 1 0 0 40 256 19.
Haydar Tunçkanat, 27 Mayıs 1960 Devrimi, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1996, s.449;
Cumhuriyet, 6 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 6 Eylül 1961.
M. Toker, a.g.e., s.261.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
10 yıldan beri memleketi idare edenler cemiyette o kadar fikir ve iman
karışıklığı yarattılar ki eğer böyle bir anlaşmaya varılmazsa cemiyet
hayatımızın milletimizi büyük buhranlara sürüklemesi ihtimali daima
düşünülebilir” dedi56. Yaklaşık bir saat süren imza töreninin tamamlanmasıyla
birlikte Ankara Radyosu yuvarlak masa canlı yayınına son verirken davetliler
köşkten ayrılmaya başladılar57.
Tören esnasında davetlilere limonata ikram edildi. İmzalardan sonra
siyasi parti temsilcileri tören alanının yanındaki küçük bir odaya alındılar.
MBK üyeleri ile siyasi parti liderleri bir araya gelerek uzun bir süre sohbet
ettiler. Daha sonra Gürsel, Kurucu Meclis Başkanı Kazım Orbay ile beş parti
lideri ayrı bir odada özel bir toplantı yaptılar. Oldukça samimi ve sıcak bir
ortamda gerçekleşen bu toplantıya kimsenin müdahil olmamasına büyük özen
gösterildi. Bu toplantıdan ayrılan Devlet Başkanı Gürsel, gençlik
teşekküllerinin temsilcileriyle bir araya geldi. Devlet Başkanı Gürsel gençlere,
“Size temiz bir istikbal yaratmak için çalışıyoruz” dedi. Basın temsilcileriyle
ilgilenen Devlet Başkanı Gürsel, “Birleştirici şekilde kalemlerinizi kullanınız.
Kurtuluş birlikte ve anlaşmadadır, kardeşçe milletin birbirine
bağlanmasındadır” dedi. MBK üyeleri böyle bir anlaşmanın yapılmasından
duyduğu memnuniyeti Gürsel’i teker teker tebrik ederek gösterdiler58.
Askerler, Yuvarlak Masa Toplantılarıyla elde edilen sonuçlardan oldukça
umutlu ve anlaşmadan son derece memnundular.
VI. Basın’da Yuvarlak Masa Toplantısı
Yuvarlak Masa toplantılarıyla sağlanan bu mutabakatta basının büyük
katkıları oldu. Bu sonuçtan memnun olan Başbakan Yardımcısı ve Millî
Savunma Bakanı Fahri Özdilek, gazeteler arasında da rejim konusunda sert
tartışmaların yaşandığını bunu engellemek için de gazetecilerle “Basın
yuvarlak masası” toplantılarının yapılacağını söyledi59. Askerler basınla
yapacakları anlaşmanın öneminden ve değerinden söz ediyorlardı fakat içeriği
ve zamanlaması hakkında bilgi vermiyorlardı. Bu konuda askerler arasında
56
57
58
59
Milliyet, 6 Eylül 1961.
Akis, S 376, 11 Eylül 1961, s.8.
Dünya, 6 Eylül 1961.
Dünya, 3 Eylül 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
399
ŞERİF DEMİR
farklı görüşlerin olduğu anlaşılıyordu. Neticede son anda verilen bir kararla
bu toplantı için harekete geçildi60.
6 Eylül sabah 10.00’da Ankara Radyoevinde yapılacak toplantıya ulusal
gazetelerin başyazarları ve yayın müdürleri davet edildi. Ankara, İstanbul,
İzmir ve Anadolu gazetelerinden yaklaşık yüz kişinin katıldığı bu toplantıya
MBK üyesi Albay Ekrem Acuner başkanlık ederken Ahmet Yıldız ile Sezai
Okan divan sözcülüğü yaptılar61. Toplantının açış konuşmasında Acuner,
“siyasi bataklığın kurutulması için” son gayretlerin de sarf edildiğini söyledi.
Toplantı Başkan Acuner’in açış konuşmasından sonra askerlerin hazırladığı 8
maddelik bir gündem üzerinde müzakerelere geçildi. Askerler, gazetecilerin
gündem üzerinden uzlaştığı hususları maddeye dökmek üzere bir Redaksiyon
Kurulu oluşturdular62. Böylece gazetecilerle imzalanan bu Yuvarlak Masa
Toplantı metni ortaya çıkarılmış oldu.
400
Gazetecilerle imzalanan anlaşma metnin girişinde yuvarlak masa
görüşmeleri sonunda demokratik rejimin tam olarak gerçekleşmesini ve
milletçe benimsenmesini geciktirecek yayınlardan kaçınmanın yurtseverlik
görevi olduğu belirtiliyordu. Yeni Anayasanın sağladığı hakları kavrayan
Türk Basını aşağıdaki ilkeler üzerinde görüş birliğine varmıştır deniliyordu.
1. Gazeteciler, Askerlerle-Siyasi Partiler arasında
beyannameye bağlı kalıp bütünü ile destekleyecekler.
imzalanan
2. Partiler imzaladıkları anlaşmada verdikleri sözleri tutmazlarsa basın
uyarı görevini yaparak siyasi parti temsilcilerinin anlaşmaya bağlı kalmalarını
sağlayacaktır.
3. Seçimlerden önce ve sonra gazeteciler halkı kışkırtan, yanıltan,
demokratik ilkelerle bağdaşmayan ve millî menfaatlere aykırı yayın
yapmayacaktır.
4. Ülkemizin menfaatine olan iktisadi ve sosyal meselelere basında çok
yer verilerek vatandaşların aydınlatılması sağlanacaktır.
60
61
62
Akis, S 376, 11 Eylül 1961, s. 8.
Cumhuriyet, 7 Eylül 1961.
Bu maddeleri oluşturan heyette MBK’dan S. Okan ve A. Yıldız, gazetecilerden Ç. Altan,
A. E. Yalman, H. Alper, E. Güresin, A. İpekçi, G. Evliyaoğlu ve F. R. Atay yer aldı.
Milliyet, 7 Eylül 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
5. İkinci Cumhuriyetin devrimci ve demokratik hayatında 27 Mayıs
İhtilalinin amaçlarından biri olan siyasi ahlak düzeninin yerleşmesine
yardımcı olunacaktır.
6. Din konularının sömürülmesine, aşırı sola (komünizm), aşırı sağa
(ırkçılık) ve her türlü totaliter anlayışa karşı durulacaktır63.
Gazetecilerin Askerlerle üzerinde anlaşarak imzaladıkları bu metin,
radyodan da ilan edildi64. Gazetecilerden kendi aralarında bir kurul (Ahmet
Emin Yalman, Seyfettin Turhan ve Ziya Hanhan) oluşturarak 20.30’da Devlet
Başkanı Gürsel’i ziyaret ettiler. MBK üyesi A. Yıldız Başkanlığındaki bu
gazeteciler kurulunu Çankaya’da kabul eden Gürsel, anlaşmanın imzalanmış
olmasından duyduğu memnuniyeti bildirdi65. Çünkü bu anlaşmayla
Gazetecilere siyasi partileri yakından izleyerek verdikleri sözleri ve
imzaladıkları anlaşmayı uyup uymadıkları denetleme görevi verilmişti. Bu
kurallara uymayanlara hatırlatma, nasihat etme ve ihbar etme vazifesiyle
donatılmışlardı66.
VII. Yuvarlak Masa Toplantı Kararları ve Siyasi Partiler
CHP lideri İnönü, siyasetteki tecrübesiyle bu toplantıları fazla ciddiye
almadı67. Genel Sekreterler düzeyindeki ilk toplantı da İnönü ve CHP için
fazla umut vaat edici başlamadı. Siyasi parti temsilcileri arasındaki anlamsız
polemikler, toplantının ciddiyetine gölge düşürüyordu. Fakat CHP lideri
İnönü, 27 Mayıs’ın meşruiyetinin tartışılmaması, Atatürk Devrimlerinin
tartışılmaya açılmaması ve Yassıada’da verilecek kararların olduğu gibi kabul
edilmesini çok önemsiyordu. Bu toplantılarda diğer partilerin söz vererek bu
hedeflerin güvence altına alınabilmesini çok önemli buluyordu68.
CHP, İl ve İlçe başkanlıklarına Millî Antlaşmanın tam metninin yer aldığı
bir genelge göndererek bu antlaşmaya hassasiyetle uyulmasının önemini açık
bir dille ifade etti. AP, YTP ve CKMP’de teşkilatlarına gönderdikleri
genelgeyle antlaşmanın gereğine uygun hareket edilmesini istediler. MSP
63
64
65
66
67
68
Dünya, 6 Eylül 1961.
Akis, S 376, 11 Eylül 1961, s.10.
Dünya, 8 Eylül 1961.
Hayri Alper, “Basınımızın Taşıdığı Ağır Sorumluluk”, Dünya, 8 Eylül 1961.
M. Toker, a.g.e., s.257.
Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam 1950-1964, Cilt III, Remzi Kitapevi, İstanbul 2006,
s.517.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
401
ŞERİF DEMİR
antlaşma metnini bastırarak sadece teşkilatlara değil bütün parti üyelerine
dağıtmaya başladı.
MBK siyasi partiler arasında karşılıklı saygı ve sevgiyi geliştirmeyi
amaçlayan yuvarlak masa toplantısı kararınca, parti merkezlerini ziyaret
etmeye karar verdi. Bu amaçla MBK’nın Yuvarlak Masa toplantılarına katılan
dört üyesi (E. Acuner, S. Okan, K. Kaplan, S. Özgür) siyasi partilere nezaket
ziyaretlerinde bulundular69. Askerler siyasi partilerin bu süreçteki yapıcı
katkılarından duyduğu memnuniyeti teşekkür ederek gösterdiler.
402
Yuvarlak Masa Toplantı kararlarına siyasi partiler arasında görünüşte
CKMP muhalefet ediyordu. Bölükbaşı bu rahatsızlığını, “Yuvarlak Masa
deklarasyonunda kanaatlerime ve inanışlarıma uymayan bazı mühim
noktaların bulunduğunu gördüm ve onun için imza etmeyeceğimi bildirdim”
dedi. Bölükbaşı, “Yassıada muhakemelerinin henüz karara bağlanmadığı bir
sırada, hükme tesir edebilecek mahiyette beyanları, verilecek kararların
peşinen tasvibi şeklinde tefsir edebilecek ibareleri, muhtarların da dâhil
bulunduğu idari mekanizmanın seçimlerde dürüst hareket edeceğine,
partilerin inandıklarını millete ilan etmeleri hususunu bünyesine alan bir
beyannamenin tasvibi benim hukuk anlayışıma aykırı” dedi.
Bölükbaşı’nın bu açıklamaları askerler tarafından “siyasi hata” olarak
görüldü. Askerler adına MBK üyesi Sami Küçük, Bölükbaşı’nın bu
açıklamalarını saçmalık olarak tanımlarken Bölükbaşı’nın ucuz kahramanlık
yapmaya çalıştığını söyledi. Albay Küçük CKMP’yi anlaşmaya aykırı hareket
etmekle suçlayarak cezalandırmakla tehdit etti. MBK üyesi Sıtkı Ulay da,
Bölükbaşı’nın açıklamalarına büyük tepki gösterdi70. Devlet Başkanı Gürsel
oldukça çok rahatsız olarak “Ne söyleyeyim? Millet söylesin benim
söyleyeceğimi” dedi71.
Yuvarlak Masa görüşmelerinde partiler anlaşmıştı fakat siyasi partiler
arasındaki kavgalar sona ermemişti. Kavga sürpriz bir şekilde CKMP ile AP
arasında çıktı. CKMP Genel Sekreteri Abdulhak Kemal Yörük, gizli toplantı
tutanaklarının açıklanmasını isteyerek toplantılarda DP devrinin muhasebesi
ve Yassıada davaları hakkında pek çok karar alındığını fakat AP’lilerin bu
69
70
71
Dünya, 8 Eylül 1961.
Dünya, 12 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 12 Eylül 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
duruma en ufak bir itirazlarının olmadığını açıkladı72. Şüphesiz Yörük bu
iddialarında haksız değildi. Fakat AP lideri Gümüşpala özellikle protokolün
Yassıada ile ilgili bölümünü imzalamak istemedi. Fakat askerin kesin ve katı
tavrı karşısında Gümüşpala, bir an önce sivil yönetime geçmek için bir
özveride bulunarak imzaladı73.
Askerler seçimler öncesinde siyasi partilerden 27 Mayıs’ı koruyacağına
ilişkin bir güvence almak amacıyla Yuvarlak Masa Kararlarıyla yazılı taahhüt
aldılar. Fakat bu imzaların hukuki bağlayıcılığı yoktu. Çünkü siyasi hayata
yönelik her detay Anayasada yer almadığından bu duruma yönelik bir
yaptırım da yoktu74. Aslında kamuoyunda bu kararların uzun soluklu bir
bağlayıcılığının olmadığını da herkes biliyordu75. Fakat ülkenin seçimlere
gittiği bu günlerde kimse sivil yönetime geçişe engele olacak bir siyasi tavır
göstermek istemiyordu.
VIII. Yuvarlak Masa Toplantıları Sonrası Yassıada Kararları
Yassıada kararlarının açıklanmasına doğru siyasette gerilim tırmanmaya
başladı. Bu durum üzerine Devlet Başkanı Gn. Gürsel 14 Eylül’de Yuvarlak
Masa toplantılarına katılan parti liderlerini toplantıya davet etti. Saat 10.00’da
başlayan bu toplantıya CKMP lideri Bölükbaşı mazeret beyan etmeksizin
katılmadı76. Gürsel’in bu toplantısı 11.40’a kadar sürdü. Devlet Başkanı
Gürsel liderlerle Yuvarlak Masa Toplantılarının sonuçlarını değerlendirmek
ve Yassıada Mahkemelerinde verilecek kararlara ilişkin ortak tutumun
belirlenmesini istedi. Yassıada Kararlarının açıklanarak idamların askerler
tarafından onaylanması üzerine Gürsel, Bölükbaşı dışındaki siyasi parti
liderlerini tekrar toplantıya davet etti. İnönü, Gümüşpala, Alican ve Adakan
16 Eylül’de Gürsel’le Başbakanlıkta bir araya geldiler. 11.00’de başlayan bu
toplantı yaklaşık 20 dk. sürdü. Toplantıdan ayrılan liderlerin oldukça
düşünceli oldukları ve gazetecilerin ısrarlı sorularına “söyleyecek bir şey yok”
dedikleri görüldü. Yalnız Gürsel, gündeme ilişkin her konuyu görüştük dedi77.
Yassıada gündemli bu görüşmeden yarım saat sonra Yuvarlak Masa
72
73
74
75
76
77
Dünya, 13 Eylül 1961.
Ö. Öymen, a.g.e., s.327.
Bedii Faik, İhtilalciler Arasında Bir Gazeteci, Dünya Yayınları, İstanbul 1967, s.157.
Çetin Altan, “Düşünceler”, Milliyet, 31 Ocak 1962.
Cumhuriyet, 15 Eylül 1961; Davet geldiğinde Bölükbaşı önce olumlu cevap verdi. Fakat
bu toplantının gündemi belli olmadığından ve toplantıya diğer parti liderlerinin de
katılacağı bilgisi üzerine Bölükbaşı toplantıya katılmaktan vazgeçti. Dünya, 15 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 17 Eylül 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
403
ŞERİF DEMİR
Toplantılarında imzalan protokolün ikinci kısmı yani Yassıada kararlarının
infazı hakkındaki bölüm kamuoyuna açıklandı.
Yuvarlak Masa Toplantılarında Yassıada Mahkemesi hakkında alınan
kararların girişinde DP yönetimine yönelik sert tenkitler vardı. DP,
demokratik nizamdan uzaklaşmak, basın, üniversite ve adalet üzerinde ağır
baskılar kurmak, inkılapları ve dinî duyguları istismar etmek, yanlış ekonomik
politikalar uygulamak ve seçimlerde hile yapmakla suçlandı. Ordunun 27
Mayıs’ı hiçbir zümre aleyhine ve siyasi maksatlarla gerçekleştirmediği
vurgulandı. Bu bölüm beş siyasi parti liderinin imzaladığı “Bu ihtilalin yıktığı
ve millî vicdanın mahkûm ettiği Demokrat Parti zihniyetini ve onu temsile
veya devam ettirmeğe teşebbüs mahiyetindeki her türlü davranışı şiddetle
reddederiz” ifadeleriyle sona eriyordu78.
404
Yuvarlak Masa toplantılarının gizli bölümünün açıklanması ve Yassıada
kararları sonrası idamların infaz edilmesi AP’de büyük bir huzursuzluğa yol
açtı. AP’nin özellikle Ege Bölgesi’nden İzmir, Manisa, Muğla, Balıkesir,
Aydın ve Denizli vilayetlerinde parti yönetimine sert tepkiler geldi.
Teşkilatlarda Gümüşpala’nın Yuvarlak Masa kararlarını onaylayarak partiye
ihanet ettiği söyleniyordu. AP yönetimi Yuvarlak Masa toplantılarında tutulan
tutanakların açıklanmasını istedi. Böyle bir talebe Devlet Başkanı Gürsel pek
umursamaz bir eda ile “Bu zabıtları neden bu kadar önemsediklerini
anlamadım. Fakat MBK uygun görürse açıklanabilir” dedi79. Şüphesiz asker
AP teşkilatının gösterdiği bu tepkilere bakarak daha evvel AP’ye yönelik
duyduğu endişelerinin haklı olduğunu düşünüyordu80. Bu nedenle askerler
genel seçimler yaklaşırken AP’ye yönelik siyasi baskılarını artırmaya
başladılar81. Basın da üzerine düşen görevin bilinciyle AP’nin seçim
döneminde Millî Antlaşmaya aykırı bir tutum ve politika içinde olduğunu
iddia ederek partiye yönelik sert yayınlarını sürdürdü82.
78
79
80
81
82
Dünya, 17 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 22 Eylül 1961.
Bedii Faik, “A.P.’deki Buhran”, Dünya, 19 Eylül 1961.
Dünya, 30 Eylül 1961; Gazetelerde “Eskişehir’de ikisi aday dört A.P.’li tevkif edildi.
İzmit’te bir A.P.’li yuhalandı. Konya’da mahkûm olan 3 A.P.’li yine suç işlediler” şeklinde
yer alıyordu. Dünya 12 Ekim 1961.
Cumhuriyet, 1 Ekim 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
IX. CKMP Lideri Osman Bölükbaşı ve Yassıada Kararları
Seçim çalışmalarının hızla yürütüldüğü bir atmosferde CKMP lideri
Bölükbaşı, partisi adına radyodan halka hitap etmek için 2 Ekim’de
mikrofonun başına geçti. Yuvarlak Masa Kararlarına yönelik itirazlarını
Bölükbaşı, “1. Yassıada kararları açıklanmadan mahkemeye müdahale
edilmesini hukuk anlayışıma uygun bulmuyorum, 2. Yassıada’dan çıkacak
kararın adalete uygun olmasını isterim fakat beyanname metninde “Türk
Adaletine inanıyorum” demekle bu mahkemenin vereceği hükmü peşinen
tasdik edemem, 3. MBK’nın seçimlere yönelik verdiği teminatını yeterince
ikna edici bulmadım fakat bu itirazlarım dikkate alınmadığı için imza törenine
katılmadım” dedi83. Aslında Bölükbaşı toplantıda alınan kararlarla kendi
siyasi geleceğini bağlamak istemiyordu84.
Bölükbaşı’nın Yuvarlak Masa Toplantı kararlarını radyo üzerinden
eleştirmesi askerleri çok öfkelendirdi. Devlet Başkanı Gn. Gürsel, “Şahsi
savunmasını yapan Osman Bölükbaşı radyoyu suiistimal etmiştir. Sözlerini
esefle dinledim” dedi85. MBK 2 Ekim günü 20.55’de bir tebliğ yayınlayarak
yuvarlak masa toplantılarında alınan kararları radyodan halka duyurdu.
MBK’nın bu tebliğinde, 1. Memlekette huzur ve güveni sağlamak için siyasi
partiler 5 Eylül 1961’de ortak bir beyanname yayınladılar. Liderler tarafından
imzalanan bu beyanname beş siyasi partinin malı oldu. 2. Yuvarlak Masa
toplantılarında Yassıada Mahkemesi kararlarının tasdik gerektiren cezalarının
(idamların) kabulü veya değiştirilmesi hakkında konu gündeme gelmedi.
Sadece mahkemeye tesir edebilme ihtimali düşünülerek eski iktidarın
icraatlarıyla ilgili kısım, mahkeme kararlarının açıklanmasından sonraya
bırakıldı. 3. Anayasanın tanıdığı MBK’nın yetkisi dâhilindeki idam
kararlarının onaylanmasında bu toplantıların hiçbir tesir olmamıştır. 4.
Yüksek Adalet Divanının aldığı idam kararlarının MBK’da görüşülmesi
esnasında sadece bir parti değil diğer parti liderlerinin de idamların infaz
edilmemesi için müracaatı oldu. 5. Yuvarlak Masa toplantılarında siyasi parti
liderleri, alınan kararların teşkilatlarınca da benimsenerek politikalarına esas
alacaklarını taahhüt etmişlerdi. Partilerin oy kaygısıyla, alınan bu kararları
83
84
85
Dünya, 3 Ekim 1961.
Cihad Baban, Politika Galerisi (Büstler ve Portreler), Remzi Kitabevi, İstanbul 1970,
s.456.
Cumhuriyet, 4 Ekim 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
405
ŞERİF DEMİR
ihlal etmesinin siyasi ahlak ve millî geleneklerimizle bağdaşmayacağı
söylendi.
MBK üyelerinin Bölükbaşı’na öfkesi geçmiyordu. Neticede MBK, siyasi
parti yetkilileriyle görüşmeler yapmaya karar verdi. 3 Ekim günü sabah
09.30’da MBK, AP yönetimiyle bir araya geldi. 11’de YTP’lilerle öğleden
sonra 14.45’te CKMP’lilerle görüştü86. Askerler siyasi partilere Yuvarlak
Masa kararlarını hatırlatarak, seçimler öncesinde bu kararlara daha fazla
hassasiyet göstermelerini istediler. Fakat Osman Bölükbaşı’nın siyaseti altüst
eden açıklamalarından geri adım atmaya niyeti yoktu. 4 Ekim’de Konya’da
Bölükbaşı, hiçbir gücün kendilerini yollarından ayırmaya yetmeyeceğini,
tehditlerin sadece yapanlara zarar vereceğini, namus ve şeref hakkında da
kimseden ders almaya ihtiyaçlarının olmadığını beyan etti87.
X. 15 Ekim 1961 Genel Seçimleri
406
Askerler, siyasi partilerden bu kararlara daha fazla hassasiyet
göstermelerini istiyordu. Bu siyasi hava içinde ülke seçimlere gitti. 1961 genel
seçimlerine CHP, AP, CKMP ve YTP’nin katılması kesinleşti. Yuvarlak Masa
toplantılarında yer alan MSP, yurt sathında en az 15 ilde teşkilatlanma şartını
sağlayamadığından Yüksek Seçim Kurulu tarafından seçimlere katılmasına
izin verilmedi88. 25 Eylül’de başlayan seçim propagandaları 21 gün süreyle
devam etti. Bu sürede siyasi partilerin DP iktidarı hakkında olumlu söz
söylemeleri ve Yassıada kararlarını eleştirmeleri yasaktı. Fakat partiler
arasında DP’nin mirasına sahip çıkma yarışı da olanca şiddetiyle devam
ediyordu. 14 Ekim’de sona eren propaganda süresinde eşit şartlarda, kıyasıya
bir yarış yaşandı. Seçimlerde de herhangi bir üzücü hadise yaşanmadı. Son
derece dürüst bir seçim gerçekleştirildi89.
Seçim sonuçlarına göre CHP, 173 milletvekili 36 senatör, AP 158
milletvekili 70 senatör, CKMP 54 milletvekili 16 senatör, YTP 65 milletvekili
28 senatör kazandılar90. Böylece hiçbir parti tek başına iktidara gelebilecek bir
çoğunluğa ulaşamadı. Askerler bu sonuçlardan pek memnun kalmadılar ve
yeni dönemde de siyaseti şekillendirmekte kararlıydılar. MBK dört partinin
86
87
88
89
90
Dünya, 4 Ekim 1961.
Dünya, 6 Ekim 1961.
Cumhuriyet, 23 Eylül 1961.
I. Tuna, a.g.m., s.235-340.
F. Ahmad vd., a.g.e., s.239.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
katılacağı bir millî koalisyon hükûmeti için teşebbüse geçti. Siyasi parti
liderleriyle görüşmeler yapıldı91. Fakat askerlerin bu önerisi siyasi partiler
tarafından uygun bulunmadı92. 21 Ekim’de İstanbul’da toplanan bir grup
asker, MBK’ya sert bir muhtıra vererek seçimlerin iptal edilip Meclisin hiç
açılmamasını istediler93. Ülkenin askerî yönetime devam ederek sivil idareye
geçme ihtimali zayıfladı. Askerlerle siyasi parti liderleri Çankaya Köşkünde
Devlet Başkanı Cemal Gürsel’i Cumhurbaşkanı seçmekte uzlaşarak Meclisin
açılmasını sağladılar94. Böylece TBMM 25 Ekim 1961’de yeniden açılarak
sivil yönetime geçildi.
407
91
92
93
94
Cumhuriyet, 18 Ekim 1961.
Cumhuriyet, 19 Ekim 1961.
Dündar Seyhan, Gölgedeki Adam, Nurettin Uycan Matbaası, İstanbul 1966, s.155.
Cumhuriyet, 25 Ekim 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
ŞERİF DEMİR
SONUÇ
Askerî yönetim, 27 Mayısla getirdiği hukuki düzeni, kalıcı olarak
iktidarda tutabilmek ve ülke siyasetini yeniden şekillendirerek geleceğini
tayin etmek istiyordu. Bu hedefe ulaşmak için geçmiş DP iktidarıyla
hesaplaşmak ve gelecekte DP’nin siyaset anlayışını iktidardan tamamen
uzaklaştırmayı amaçlıyordu. Bu nedenle sivil yönetime geçmeden evvel bütün
siyasi partilerden yazılı bir taahhüt almak istedi.
408
Sivil Toplum örgütlerinin ve basının da desteğini alan askerler, siyasi
partilerle uzun bir hazırlık sonucunda çeşitli toplantılar yaptılar. Bu
toplantılarda gündem tamamen askerlerin belirlediği maddeler üzerinden
yürütüldü. Askerler siyasi partilerden, geçmiş dönemin DP’sine karşı açık bir
tavır almalarını, 27 Mayısı müdafaa etmelerini ve Yassıada Mahkemelerinin
vereceği kararlara saygı göstermelerini istediler. Kısacası Yassıada da
verilecek idam kararlarının siyasette istismar edilmesini istemiyorlardı.
Tamamen DP’yi ve siyasi mirasçılarını hedef alan bu toplantılarla askerler,
gelecek dönemin siyasetinde DP’nin mirasçılarına karşı olduklarını
gösterdiler. Toplantılarda askerlerin güncel siyasete bakışları ve siyasi
partilerin siyasi pozisyonlarını da görmek mümkündü.
Beş siyasi partinin katıldığı bu toplantılarda gözler, kendisini DP’nin
mirasçısı olarak gören partilerdeydi. Bu partilerin nasıl bir tutum ve politika
geliştireceği merak ediliyordu. Toplantılarda kapatılmaktan son anda kurtulan
AP’nin temsilcileri, pek seslerini çıkarmadılar. Askerle ihtilaflı konulardan
uzak durdular. YTP ile CHP’liler arasında sıklıkla polemikler yaşandı. Bu
polemiklerde AP’liler, sessizce YTP’ye destek verdiler. Bu nedenle askerle
aynı safta yer alan CHP temsilcilerine yönelik sert tenkitler yapıldı. CKMP
temsilcileri metni imzalamakla imzalamamak arasında bocaladılar. Bu süreçte
CKMP Genel Başkan Osman Bölükbaşı, siyasi duruşu ve toplantılarda alınan
kararlara karşı açıkça muhalefetiyle dikkat çekti.
Toplantılar süresince askerler, çeşitli tehditlerle siyasi parti
temsilcilerinden arzu ettikleri neticeyi almayı başardılar. Toplantıya katılan
siyasi partiler, dönemin askerî koşulları altında önerilen bütün kararları kabul
ederek pek fazla itiraz etmediler. Fakat zaman içinde alınan bu kararların,
siyasette fazla bir karşılığının olmadığı anlaşıldı. Kısa sürede bu kararları
unutan siyasi partiler, 27 Mayıs öncesi siyasi pozisyonlarına geri döndüler.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
Yuvarlak Masa Toplantıları, askerin siyasete yön vermek için çabaladığı
sıradan çabalardan birisi olmaktan öteye geçemedi.
409
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
ŞERİF DEMİR
KAYNAKÇA
Ahmad, Feroz vd. Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı
Kronolojisi 1945-1971, Bilgi Yayınevi, Ankara 1976.
Akis, S 272, 14 Ağustos 1961.
Akis, S 373, 21 Ağustos 1961.
Akis, S 375, 4 Eylül 1961.
Akis, S 376, 11 Eylül 1961.
Akyaz, Doğan, Askeri Müdahalelilerin Orduya Etkisi, İletişim
Yayınları, İstanbul 2009.
Alper, Hayri, “Basınımızın Taşıdığı Ağır Sorumluluk”, Dünya, 8 Eylül
1961.
Altan, Çetin, “Düşünceler”, Milliyet, 31 Ocak 1962.
Altuğ, Kurtul, Bir Numaralı Tanık, Doğan Kitap, İstanbul 2006.
410
Atay, Falih Rıfkı, “Yuvarlak Masaya Doğru”, Dünya, 24 Ağustos 1961.
Aydemir, Şevket Süreyya, İkinci Adam 1950-1964, Cilt III, Remzi
Kitapevi, İstanbul 2006.
Aytekin, M. Emin, İhtilal Çıkmazı, Dünya Yayınları, İstanbul 1967.
Cumhurbaşkanlığı Cemal Gürsel Arşivi, 4/3-35 3280-1.
Cumhurbaşkanlığı Cemal Gürsel Arşivi, 4/1-29 820-4.
Cumhuriyet, 1 Ekim 1961.
Cumhuriyet, 1 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 12 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 15 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 17 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 18 Ağustos 1961.
Cumhuriyet, 18 Ekim 1961.
Cumhuriyet, 19 Ağustos 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
Cumhuriyet, 19 Ekim 1961.
Cumhuriyet, 2 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 22 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 23 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 24 Ağustos 1961.
Cumhuriyet, 25 Ekim 1961.
Cumhuriyet, 25 Temmuz 1961.
Cumhuriyet, 26 Ağustos 1961.
Cumhuriyet, 28 Mayıs 1960.
Cumhuriyet, 29 Mayıs 1961.
Cumhuriyet, 4 Ekim 1961.
Cumhuriyet, 4 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 5 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 6 Ağustos 1961.
Cumhuriyet, 6 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 7 Eylül 1961.
Cumhuriyet, 7 Temmuz 1961.
Demir, Şerif, Düello Menderes ve İnönü, Timaş Yayınları, İstanbul
2011.
Demir, Şerif, Türkiye’de Askeri Darbeler ve Vesayet, Tiav, Ankara
2020.
Demirel, Tanel, Adalet Partisi İdeolojisi ve Politika, İletişim Yayınları,
İstanbul 2013.
Dünya, 12 Ekim 1961.
Dünya, 12 Eylül 1961.
Dünya, 13 Eylül 1961.
Dünya, 15 Eylül 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
411
ŞERİF DEMİR
Dünya, 17 Eylül 1961.
Dünya, 2 Eylül 1961.
Dünya, 2 Şubat 1962.
Dünya, 22 Ağustos 1961.
Dünya, 22 Ocak 1962.
Dünya, 24 Ağustos 1961.
Dünya, 26 Ağustos 1961.
Dünya, 26 Temmuz 1961.
Dünya, 3 Ekim 1961.
Dünya, 3 Eylül 1961.
Dünya, 30 Ağustos 1961.
Dünya, 30 Eylül 1961.
412
Dünya, 4 Ekim 1961.
Dünya, 5 Temmuz 1961.
Dünya, 6 Ekim 1961.
Dünya, 6 Eylül 1961.
Dünya, 8 Ağustos 1961.
Dünya, 8 Eylül 1961.
Erer, Tekin, Yassıada ve Sonrası, Cilt I-II, Rek-Tur Yayınları, İstanbul
1965.
Faik, Bedii, “A.P.’deki Buhran”, Dünya, 19 Eylül 1961.
Faik, Bedii, İhtilalciler Arasında Bir Gazeteci, Dünya Yayınları,
İstanbul 1967.
Kayalı, Kurtuluş, Ordu ve Siyaset 27 Mayıs-12 Mart, İletişim
Yayınları, İstanbul 2005.
Koçaş, Sadi, Atatürk’ten 12 Mart’a Anılar, Cilt II, Tomurcuk
Matbaası, İstanbul 1977.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
Milliyet, 14 Temmuz 1961.
Milliyet, 10 Ağustos 1961.
Milliyet, 18 Ağustos 1961.
Milliyet, 20 Ağustos 1961.
Milliyet, 25 Ağustos 1961.
Milliyet, 3 Eylül 1961.
Milliyet, 4 Eylül 1961.
Milliyet, 6 Ağustos 1961.
Milliyet, 6 Eylül 1961.
Milliyet, 7 Eylül 1961.
Milliyet, 7 Temmuz 1961.
Örtülü, Erdoğan, 3 İhtilalin Hikayesi, Milli Ülkü Yayınları, Konya 1966.
Öymen, Örsan, Bir İhtilal Daha Var… 1908-1980, Milliyet Yayınları,
İstanbul 1987.
Özkaya, Şükran, Adım Adım 27 Mayıs, İleri Yayınları, İstanbul 2005.
Seyhan, Dündar, Gölgedeki Adam, Nurettin Uycan Matbaası, İstanbul
1966.
Siyasi Partiler Yuvarlak Masa Toplantısı, TBMM Basımevi, Ankara
1961.
Toker, Metin, Yarı Silahlı, Yarı Külahlı Bir Ara Rejim 1960-1961,
Bilgi Yayınevi, Ankara 1991.
Tuna, Işıl, “27 Mayıs’ın Gölgesinde Demokrasiye Dönüş: 15 Ekim 1961
Genel Seçimleri”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C XX. S
40, Bahar 2020, s.227-251.
Tunçkanat, Haydar, 27 Mayıs 1960 Devrimi, Çağdaş Yayınları, İstanbul
1996.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30 1 0 0 40 236 18.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
413
ŞERİF DEMİR
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30 1 0 0 40 256 19.
Weiker, Walter F., 1960 Türk İhtilali, Çev. M. Ergin, Cem Yayınları,
İstanbul 1967.
“Yuvarlak Masa Tutanaklarını Açıklıyoruz”, Dünya, 22 Ocak 1962-03
Şubat 1962.
414
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
EKLER
Ek-1. Millî And.
415
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
ŞERİF DEMİR
416
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418
27 MAYIS ASKERÎ YÖNETİMİNİN SİVİL İDAREYE GEÇME ÇABALARI:
YUVARLAK MASA KARARLARI
417
Kaynak: Siyasi Partiler Yuvarlak Masa Toplantısı, TBMM Basımevi,
Ankara 1961.
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Güz 2021, S 104, 383-418