ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΜΦΥΛΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΗ ΡΩΜΗ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΜΦΥΛΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΗ ΡΩΜΗ Δημήτριος Μαντζίλας Διδάσκων Λατινικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Στη Ρώμη, για να αποτελεί κάποιος αξιοσέβαστο μέλος της κοινωνίας γενικότερα και για να ανέλθει σε πολιτικά, στρατιωτικά ή θρησκευτικά αξιώματα ειδικότερα, όφειλε να πληροί κάποιες προϋποθέσεις: να είναι άνδρας, ευγενούς καταγωγής, ή έστω με υψηλές διασυνδέσεις, κυρίαρχο αρσενικό (οι έννοιες straight, gay, bi κλπ. ήταν τότε άγνωστες), ψηλός, όμορφος, ανοιχτόχρωμου δέρματος, μελαχροινός ή ξανθός, θρήσκος, να συμμετέχει σε εκστρατείες, να διαθέτει σπίτι και εξοχικό (δεν υπήρχε τότε αυτοκίνητο!), να λάβει σωστή μόρφωση, να συνάψει έναν καλό γάμο, να γίνει οικογενειάρχης, με άλλα λόγια να τιμά την πατρίδα, τη θρησκεία και την οικογένεια. Πώς είπατε; Σας θυμίζει Ελλάδα των προηγούμενων δεκαετιών; Τηρουμένων των αναλογιών ναι· οι ομοιότητες είναι πολλές. Από την άλλη πλευρά, οτιδήποτε ξέφευγε από τα στερεότυπα της ανδροκρατούμενης, πατριαρχικής ρωμαϊκής κοινωνίας, γινόταν αντικείμενο δημόσιας διαπόμπευσης, χλεύης, περιθωριοποίησης και – σε ακραίες περιπτώσεις – βίας (η λέξη είναι vis, ένα ελλειπτικό ουσιαστικό που αναπληρώνεται από το violentia). Οι γυναίκες, οι ομοφυλόφιλοι, οι παρενδυτικοί, όσοι νεόπλουτοι φορούσαν φανταιζί ρούχα, κοσμήματα και αρώματα (π. χ. ο Τριμαλχίων στον Πετρώνιο, κλασικό παράδειγμα “queerness”), όσοι περιποιούνταν υπερβολικά τον εαυτό τους σε σημείο θηλυπρέπειας (ο όρος είναι homo lepidus), οι βραχύσωμοι ή υπέρβαροι άνθρωποι, όσοι είχαν κάποια σωματική αναπηρία, δυσμορφία ή ελάττωμα, οι σκουρόχρωμοι, ακόμα και όσοι είχαν μικρό πόδι, ήταν αλλοίθωροι ή είχαν την ατυχία να γεννηθούν... κοκκινομάλληδες (όπως ο Ζώιλος· βλ. Mart. 12.54) θεωρούνταν κατώτερα όντα και μάλιστα με τη συνδρομή επιστημονικής (;) στήριξης διατριβών φυσιογνωμονικής. Όσον αφορά στις γυναίκες, η ματρώνα (matrona), δηλαδή η Ρωμαία, η οποία γεννήθηκε ελεύθερη, καλείτο να παίξει διαφορετικούς ρόλους κατά τη διάρκεια του βίου της: πρωτίστως της κόρης, της αδελφής, της συζύγου ή / και χήρας, της μητέρας. Σε κάθε περίπτωση, όφειλε να επιδεικνύει τον απαραίτητο σεβασμό (pietas) προς τα άρρενα μέλη της οικογένειάς της. Σύμφωνα με τα έμφυλα στερεότυπα, η γυναίκα έπρεπε να είναι κλεισμένη στο σπίτι (domiseda), να ασχολείται με προκαθορισμένες δραστηριότητες (οικιακές εργασίες και εριουργία, να είναι δηλαδή lanifica), ενώ καλό θα ήταν να παντρευόταν μόνο μία φορά (univira)· σε αντίθετη περίπτωση, θα ήταν δακτυλοδεικτούμενη. Οι κόρες πλούσιων οικογενειών ενίσχυαν το status αυτών με τη βοήθεια ενός καλού γάμου, ενώ εκείνες των φτωχών τάξεων άλλοτε εργάζονταν από μικρές, συνήθως μαθαίνοντας κάποια τέχνη, άλλοτε πωλούνταν ως δούλες, ώστε να μειωθεί το κόστος συντήρησης των ιδίων και των προικών τους. Η πρώτη έμμηνος ρύση σήμαινε τη μετάβαση στην εφηβεία (η puella, δηλαδή η κοπέλα μεταμορφωνόταν σε virgo viripotens, δηλαδή σε νεαρά ικανή να γεννήσει παιδιά). Με τον γάμο η γυναίκα γινόταν σύζυγος (uxor) και οικοδέσποινα (materfamilias). Η νόμιμη ηλικία γάμου ήταν τα δώδεκα έτη, ωστόσο τα συνοικέσια γίνονταν πολλές φορές ήδη από τη γέννηση των κοριτσιών. Η κορωνίδα του βίου της Ρωμαίας γυναίκας ήταν ο γάμος και η δημιουργία οικογένειας. Οι δούλες, κτήμα των αφεντικών τους, δεν επιτρεπόταν να παντρευτούν· παρείχαν μόνο ερωτικές υπηρεσίες. Οι γάμοι χωρίζονταν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: cum manu, όπου η νύφη έπαυε να ανήκει στην εξουσία του πατέρα της (patria potestas) και ανήκε πλέον η ίδια και η περιουσία της στην εξουσία (manus) του άνδρα της και sine manu, όπου οι γυναίκες παρέμεναν στην εξουσία του πατέρα τους και μόνο μετά τον θάνατό του γίνονταν ανεξάρτητες. Σε περίπτωση διαζυγίου ή χηρείας, η προίκα επέστρεφε στην πατρική οικογένεια της γυναίκας, η ίδια κρατούσε όμως την κοινή περιουσία που αποκτήθηκε εντός γάμου. Οι τρίτεκνες και πολύτεκνες απολάμβαναν ειδικά προνόμια χειραφέτησης. Από την άλλη πλευρά, εάν κάποια σύζυγος έπασχε από στειρότητα, επέτρεπε στον σύζυγό της – υπό προϋποθέσεις – να τεκνοποιήσει με άλλη γυναίκα, είτε δεύτερη σύζυγο, παραχωρώντας του διαζύγιο, είτε παλλακίδα. «Καλή σύζυγος, μητέρα και νοικοκυρά»· κάπως έτσι συνοψίζεται ο προορισμός της ματρώνας. Η ορθή ανατροφή των παιδιών, η διατήρηση και επέκταση της κοινής περιουσίας, οι οικιακές εργασίες και η εριουργία (εκτός εάν διέθετε δούλες) ήταν ανάμεσα στα καθήκοντά της. Η ένδυση, υπόδηση και κόμμωση της ματρώνας έπρεπε να είναι σεμνή (σύμφωνα με τη lex Oppia του 195 π. Χ.), για να διακρίνεται από τις εταίρες, οι οποίες εμφανίζονταν ελευθεριάζουσες και προκλητικές. Το γεγονός ότι η γυναίκα θεωρείτο από ορισμένους άνδρες αντικείμενο (res) ή σκεύος ηδονής οδηγούσε συχνά σε βιασμούς και ερωτικές επαφές δίχως τη συναίνεσή της. Πολλές φορές, για να καλυφθεί το “παραστράτημα” μιας κοπέλας, ισχυρίζονταν ότι δέχθηκε ερωτική επίσκεψη από κάποιον θεό. Η οικοδέσποινα εξασφάλιζε τη διαιώνιση της οικογένειας και της κοινωνίας. Το σώμα της δεν ανήκε στην ίδια, αλλά τρόπον τινά στην κοινότητα, η οποία προφύλασσε τις γυναίκες από κινδύνους, προκειμένου να τεκνοποιήσουν, για τον λόγο αυτό οι υποθέσεις βιασμού (iniuria) των ελεύθερων γυναικών (οι δούλες, οι εταίρες και οι αλλοδαπές δεν είχαν καμία προστασία), αποτελούσαν δημόσια προσβολή και τιμωρούνταν με σκληρότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο πόλεμος μεταξύ Ρωμαίων και Σαβίνων, ο οποίος ξέσπασε, όταν οι πρώτοι άρπαξαν με τη βία τις γυναίκες των δεύτερων (Liv. 1.9-13) ή οι περιπτώσεις της Λουκρητίας και της Βιργινίας. Ο βιασμός της πρώτης από τον βασιλικό γόνο Σέξτο Ταρκύνιο οδήγησε στην αυτοκτονία της και, εν συνεχεία, στην ανατροπή της βασιλείας από τον Ιούνιο Βρούτο (Liv. 1.53-60). Η απόπειρα βιασμού της δεύτερης, η οποία ανήκε στην τάξη των πληβείων από τον δέκαρχο Άππιο Κλαύδιο, ο οποίος με ψευδή μαρτυρία ισχυρίστηκε ότι είναι δούλη του, προκειμένου να ικανοποιήσει τις ορέξεις του, οδήγησε στον φόνο της κοπέλας από τον κεντυρίωνα πατέρα της για λόγους τιμής και την αποπομπή του επίδοξου βιαστή από το αξίωμά του (Liv. 3.44-58). Με φωτεινή εξαίρεση τις Εστιάδες (Vestales), δηλαδή τις ιέρειες της θεάς Εστίας (Vesta), οι οποίες, ωστόσο, παλαιότερα ρίχνονταν στον ποταμό Τίβερη και αργότερα θάβονταν ζωντανές σε ένα όρυγμα (Campus Sceleratus), εάν παραβίαζαν τον όρκο παρθενίας (Liv. 2.42· 4.44· Val. Max. 8.1.5) και μερικές ακόμα ιέρειες ή μύστες (Flaminica Dialis, Regina Sacrorum, Flaminicae, Hierophantriae, Antistites, Mystriae) καμία άλλη γυναίκα δεν επιτρεπόταν να ανέλθει σε οποιοδήποτε πολιτικό ή θρησκευτικό αξίωμα, μπορούσε, ωστόσο, να αποκτήσει κάποιον τιμητικό τίτλο, ιδίως εάν ανήκε στην αριστοκρατία. Μετείχαν, μολαταύτα, σε δημόσιες (sacra publica) και ιδιωτικές θρησκευτικές τελετές (sacra privata), ιδιαίτερα σε όσες αφορούσαν στις γυναίκες, τη γονιμότητα ή την ευημερία του σπιτιού, με τις ματρώνες που είχαν συνάψει δεύτερο γάμο να αποκλείονται. Περνώντας στον δημόσιο βίο, οι γυναίκες υποστήριζαν υποψήφιους πολιτευτές, δίχως όμως να διαθέτουν δικαίωμα ψήφου. Σε ελάχιστες περιπτώσεις (όπως της Ορτηνσίας) υπάρχουν πληροφορίες για φανερές αντιδράσεις εκ μέρους κάποιων γυναικών ως προς την ψήφιση κάποιου νόμου, κυρίως όταν θιγόταν η περιουσία ή η περιβολή τους, αλλά και περιστάσεις κατά τις οποίες διεκδίκησαν το δίκιο τους στα δικαστήρια (Καρφανία, Μαισία) ή προσπάθησαν να σώσουν τον σύζυγό τους από τις προγραφές (Τύρια, Τανυσία). Αντίθετα, οι παρασκηνιακές μηχανορραφιες ήταν εντονότατες και καταλυτικές: δεν ήταν λίγες οι δολοφονίες εν ενεργεία ή επίδοξων πολιτικών προσώπων εξαιτίας της μεσολάβησης κάποιας γυναίκας. Είναι γνωστές οι ραδιουργίες της Μεσσαλίνας και της Αγριππίνας, τις οποίες βοηθούσε η διαβόητη φαρμακεύτρια Λοκούστα να εξοντώσουν εραστές και αντιπάλους, ενώ προκαλεί αλγεινή εντύπωση η αναφορά του Λίβιου (8.18) στην τιμωρία 190 γυναικών, η πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση serial killer παγκοσμίως, οι οποίες δηλητηρίαζαν επιφανείς Ρωμαίους το 331 π. Χ.. Τέλος, δεν λείπουν οι περιπτώσεις χαρακτηρισμού των δυναμικών προσωπικοτήτων ως «τεράτων» και «ανδρόγυνων» (εκεί η virgo γίνεται virago, χαρακτηρισμός που αποδίδεται ακόμα και σε θεότητες όπως η Minerva ή η Diana). Οι γυναίκες συνέβαλαν στην αύξηση των πατρικών και συζυγικών περιουσιών. Πολλές κυρίες μετείχαν σε οικογενειακές επιχειρήσεις, άλλες – συνήθως κατώτερων κοινωνικών τάξεων – δούλευαν για λογαριασμό εργοδοτών, σε επαγγέλματα που, σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής, ταίριαζαν με τη γυναικεία φύση (οτιδήποτε σχετιζόταν με την ένδυση, την υπόδυση, τον καλλωπισμό, την εστίαση, τις πωλήσεις, την ανατροφή παιδιών, τις τέχνες, πάσης φύσεως υπηρετικό προσωπικό, αλλά και ορισμένα παραεπαγγέλματα) ενώ υπήρχαν και οι νοικοκυρές που ασχολούνταν με τις οικιακές εργασίες. Tο πλέον προσοδοφόρο επάγγελμα ήταν εκείνο της εταίρας, όχι τόσο της δημόσιας πόρνης (meretrix, scortum), αλλά της πόρνης πολυτελείας, η ένταξη στο πελατολόγιο της οποίας αποτελούσε τιμή για τους ισχυρούς άνδρες, κάποιοι από τις οποίους τις ανήγαγαν σε επίσημες παλλακίδες ή ερωμένες (amica, concubina, pellex). Ο γάμος με πρώην πόρνες – νυν απελεύθερες – δεν απαγορευόταν, καθώς οι εταίρες απολάμβαναν κάποια δικαιώματα. Οι ματρώνες, από την πλευρά τους κινούνταν στα πλαίσια της αξιοπρέπειας (dignitas) και της διασφάλισης του ήθους των προγόνων (mos maiorum), δίχως να λείπουν και οι περιπτώσεις εξωσυζυγικών σχέσεων, όπου γίνονταν φίλες (amicae) κάποιου. Πολλές φορές η αποκάλυψη της ύπαρξης εραστή οδηγούσε σε γυναικοκτονία εκ μέρους του απατημένου συζύγου. Άλλοτε δεν γνωρίζουμε τον λόγο που κρύβεται από πίσω, όπως στην περίπτωση της Ιουλίας Μαγιάνας (CIL 13.2182 = ILS 8512). Εντυπωσιάζει η περίπτωση μιας μοιχαλίδας (Auson, Epigr. 10), η οποία, επειδή θεώρησε ότι η χορήγηση λάβδανου στον σύζυγό της δεν ήταν αρκετή, για να τον σκοτώσει, φρόντισε να προσθέσει και υδράργυρο. Όσον αφορά στους άνδρες, μολονότι φαινομενικά υπερασπίζονταν την αξία του γάμου και της οικογένειας, στην πραγματικότητα δεν δίσταζαν να αποκτήσουν, όπως ήδη αναφέρθηκε, κάποια ερωμένη, ένας λόγος που οδηγούσε ενίοτε σε μαγικές πρακτικές για το δέσιμο ή την τιμωρία του άπιστου εραστή, με τη βοήθεια ομοιωμάτων (Hor. Sat. I. 8), ενίοτε σε ανδροκτονίες ή να απολαμβάνουν ελεύθερα συνουσίες σε συμπόσια από αυλητρίδες και χορεύτριες και το πορνείο (lupanar) από επαγγελματίες του είδους που φρόντιζαν να διαφημίσουν με graffiti τις ερωτικές υπηρεσίες που παρείχαν. Βεβαίως υπήρχαν γάμοι στέρεοι και ευτυχισμένοι, αν κρίνουμε από τις πληροφορίες που μας παρέχει πλήθος επιτυμβιων επιγραφών. Είναι γεγονός, πάντως, πως η οικονομική ̶ και κατ’ επέκταση ̶ η κοινωνική και νομική θέση της γυναίκας και ο βαθμός της χειραφέτησής της εξαρτιόταν από το εάν ήταν ελεύθερη, απελεύθερη ή δούλη, εργαζόμενη ή μη, ανύπαντρη, παντρεμένη μία ή παραπάνω φορές, διαζευγμένη ή χήρα, μητέρα που είχε αποκτήσει παιδιά είτε δικά της είτε υιοθετημένα ή άτεκνη, πολύφερνη ή άκληρη, ερωμένη ή μοιχός κ. ο. κ., με τις γυναίκες της αριστοκρατίας να έχουν σαφές προβάδισμα έναντι των υπολοίπων, ενώ αντίθετα τις δούλες και τις καλλιτέχνιδες να αποτελούν τον ουραγό, καθώς επίσης και τις ηλικιωμένες, οι οποίες βίωναν ενός είδους περιθωριοποίηση, ιδίως όταν είχαν απωλέσει την ομορφιά τους. Η υπεροχή των ανδρών θεωρείτο δεδομένη στη Ρώμη, μολονότι το ρωμαϊκό δίκαιο εκχωρούσε στις ματρώνες σημαντική ανεξαρτησία. Καθώς κυλούσαν οι αιώνες της ρωμαϊκής ιστορίας, από τη Βασιλεία, στη Δημοκρατία και την Πρώιμη Αυτοκρατορία και μετέπειτα την Ύστερη Αυτοκρατορία, η θέση της γυναίκας βελτιωνόταν όλο και περισσότερο, παρά τις συντηρητικές μεταρρυθμίσεις του Αυγούστου (ο οποίος, μεταξύ άλλων ποινικοποίησε τη μοιχεία), του Κλαύδιου και του Κωνσταντίνου, οι οποίες καταγράφονται ως τροχοπέδη, ένα «πισωγύρισμα» στα χρηστά ήθη των προγόνων, ενώ και η επέκταση του Χριστιανισμού σήμανε επίσης μια συντηρητική στροφή. Επιπλέον, η ετεροφυλοφιλική ή ομοφυλοφιλική διείσδυση (penetratio) και η επιβολή βίας, ακόμα και βιασμού, χρησιμοποιούνται από τους άνδρες ως άσκηση και επιβολή εξουσίας (auctoritas). Ο βιασμός και η ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, η οποία προέκυπτε, ήταν ο μόνος τρόπος, προκειμένου να δικαιολογηθεί ο εσπευσμένος γάμος ενός νεαρού με μια κοπέλα καλής οικογένειας, εφόσον οι προγαμιαίες σχέσεις την καθιστούσαν, αυτομάτως, ακατάλληλη, καθότι έπρεπε να διατηρήσει την παρθενία της. Ο έτερος σεξουαλικός προσανατολισμός, η ομοφυλοφιλία, από κάποιους ερευνητές, ερμηνεύεται ως μια ιδιοσυγκρασία εισαγόμενη από την Ελλάδα και περιφρονούμενη από τους Ρωμαίους, καθώς θεωρείτο ανόσια συνουσία (stuprum) και τιμωρείτο από τον νόμο, εκτός από τις περιπτώσεις σχέσεων μεταξύ αφέντη και δούλου / απελεύθερου ή Ρωμαίου πολίτη και αλλοδαπού, συχνότερα κάποιου εφήβου μεταξύ 12 και 20 ετών, καθότι η παιδεραστία δεν αποτελούσε στίγμα για όποιον την εξασκούσε. Δεν έλειπαν, ανήλικοι και ενήλικοι, διασκεδαστές και “escort”, οι οποίοι παρείχαν ερωτικές υπηρεσίες. Σε αυτήν την περίπτωση, δηλαδή με τον Ρωμαίο στον ρόλο του κυρίαρχου αρσενικού, ήταν ανεκτή, όχι όμως απολύτως αποδεκτή, μολονότι δεν απουσιάζουν καταγεγραμμένα παραδείγματα, όπως λόγου χάρη το ειδύλλιο του Τίβουλλου με τον Μάραθο, ο θαυμασμός του Κάτουλλου για τον Γιουβέντιο, του Ορατίου για τον Λιγουρίνο και του Κάτουλου για τον Ρώσκιο ή η σχέση ζωής του αυτοκράτορα Αδριανού με τον Αντίνοο, ο πρόωρος θάνατος του οποίου τον καταρράκωσε. Είναι πολλά τα ποιήματα, όπου ο Κάτουλλος, ο Μαρτιάλης και άλλοι ομότεχνοί τους καυτηριάζουν Ρωμαίους (ακόμα και τον Ιούλιο Καίσαρα ή αυτοκράτορες όπως ο Τιβέριος, ο Γάλβας, ο Τίτος ή ο Ελαγάβαλος, επειδή φέρονται να αρέσκονται στον παθητικό ρόλο (π.χ. Catul. 112 για κάποιον Νάσωνα που είναι ταυτόχρονα «μάτσο», αλλά και «παθητικός»). Ακόμα και όταν επιστρατεύουν ψευδώνυμα, οι αναγνώστες / ακροατές αντιλαμβάνονται σε ποιούς αναφέρονται. Η ορολογία δεν είναι απαλλαγμένη από αρνητικές αιχμές: pathicus (παθητικός), concubinus (αρσενική παλλακίδα), puer delicatus (ντελικάτος νέος), pusio (νεαρούλης), cinaedus (κίναιδος), pullus (κοτοπουλάκι), mollis (μαλακός), tener (τρυφερός), debilis (αδύναμος), spin(t(hria (αρσενική πόρνη), exoletus (έφηβος ομοφυλόφιλος), morbus (άρρωστος), effeminatus (γυναικωτός), scultimidonus / discinctus (με χαλαρά οπίσθια). Δικάζονταν περιπτώσεις βιασμού μόνο ελεύθερων Ρωμαίων (βάσει της lex Iulia de vi publica), καθότι οι δούλοι θεωρούνταν ιδιοκτησία των αφεκτικών, άρα μπορούσαν να ασκήσουν πάνω τους κάθε είδους σωματική ή σεξουαλική βία. Ο βιασμός καταγράφεται, ενδεχομένως όχι κυριολεκτικά, ως τιμωρία που μπορούσε να επιβάλει ο σύζυγος στον εραστή της γυναίκας του (Catul. 16). Εάν συλλαμβάνονταν στρατιώτες σε ομοερωτικές πράξεις τιμωρούνταν παραδειγματικά. Σε αυτό το πλαίσιο, ο στρατιώτης Τρεβώνιος αθωώθηκε, όταν φόνευσε τον αξιωματικό Γάιο Λούσκιο, επειδή τον παρενοχλούσε σεξουαλικά (Plut. Mar. 14.4-8). όσον αφορά στους ευνούχους (spadones, thlibiae, thladiae, castrati, falcati κλπ.), άλλοι ζούσαν ως δούλοι (και αντικείμενα ερωτικών υπηρεσιών), άλλοι όμως αναβαθμίζονταν σε αυλικούς ή αναλάμβαναν θρησκευτικά καθήκοντα ως ιερείς θεοτήτων που προέρχονταν από την Ανατολή. Οι ερμαφρόδιτοι ή ανδρόγυνοι (Plin. Η.Ν. 7.34), οι οποίοι πλέον χαρακτηρίζονται ως “intersex”, επειδή θεωρούνταν κακός οιωνός, μετά από μία τελετή εξαγνισμού, ρίχνονταν σε ποτάμια ή τη θάλασσα, για να πνιγούν (Liv. 27.11.4· 27.37.5-7· 31.12.6-8· Iul. Obsequ. 3· 22· 27a· 32· 34· 36· 47· 48· 50· 53· Plin. Η. Ν. 8.3· Gell. 9.4· Cic. Div. 43· Eutrop. 4.15). Η παρουσία της ομοφυλοφιλίας ήδη στον Πλαύτο, με απολαυστικές σκηνές διαπληκτισμών ανάμεσα σε “straight” και “gay” δούλους, με τους πρώτους να αφήνουν αιχμές για τη φύση των σχέσεων των δεύτερων με τα αφεντικά τους, αποδεικνύει – για κάποιους μελετητές – ότι πρόκειται για γηγενή πρακτική, αφού σε όλες τις κοινωνίες ένα ποσοστό του πληθυσμού υιοθετεί τη συγκεκριμένη ερωτική επιλογή, κατ’ εξακολούθηση ή περιστασιακά, αποκλειστικά με το ίδιο ή σε συνδυασμό και με τα δύο φύλα. Επιπροσθέτως, έχει υποστηριχτεί πως σε κάποιες Μεσογειακές κουλτούρες η έννοια του «άνδρα» ταυτίζεται με τον ενεργητικό ρόλο του εραστή και η έννοια της «γυναίκας» με τον παθητικό ρόλο του ερωμένου ή της ερωμένης, επομένως υπήρχε η ομοφυλοφιλία στη Ρώμη πριν από τη λεγόμενη «ελληνοποίηση». Από εκεί προέκυψε τo δυσερμήνευτο ρήμα pergraecari, «γλεντώ με τον ‘ελληνικό’ τρόπο» δηλαδή «έρχομαι σε ομοφυλοφιλική επαφή» (θυμίζει αντίστοιχους και, κάπως ξεπερασμένους πλέον, χαρακτηρισμούς ερωτικών πρακτικών που παραπέμπουν σε συγκεκριμένες χώρες). Στην αργκώ (Catul. 93), για να δώσουμε μία μικρή μόνο γεύση από τους ευφημισμούς που χρησιμοποιούνταν, το επίθετο «λευκός» (albus) χαρακτήριζε όχι μόνο τον ανοιχτόχρωμο άνθρωπο, αλλά και τον παθητικό ομοφυλόφιλο, διότι, όπως οι γυναίκες, κάθεται στο σπίτι, άρα το δέρμα του παραμένει ωχρό, ενώ το επίθετο «μαύρος» (ater) τις αντίθετες έννοιες. Τα αρσενικά παρομοιάζονται συχνά με κάποιο αρπακτικό ζώο (λύκο, αλεπού, αετό, τσακάλι) που είναι έτοιμο να αρπάξει και να καταβροχθίσει το εκάστοτε τρυφερό αντικείμενο του πόθου του (που χαρακτηρίζεται ως ελάφι, δαμάλα, γαζέλα, αρνί ή κάποιο μαλακό φρούτο, συνήθως το σταφύλι, αλλά και το μήλο ή το αχλάδι). Οι αβρότητες (blanditiae) μεταξύ γυναικών, κάποιες φορές υποκρύπτουν μια ανομολόγητη ανδρική ερωτική φαντασίωση. Η ρωμαϊκή κοινωνία, πάντως, αρνείτο να παραδεχτεί την ύπαρξη λεσβιακών σχέσεων, εξάλλου στη ρωμαϊκή λογοτεχνία υπάρχουν μόνο δύο ομοερωτικές αναφορές μεταξύ γυναικών (CIL IV, 5296 = CLE 950· Petr. Sat. 67.5), εκ των οποίων μάλιστα η μία αμφισβητείται, καθότι οι έννοιες «ομοκανονικότητα» και «ομοερωτισμός» συγχέονται και η διάκριση ανάμεσα στο βιολογικό και το κοινωνικό φύλο είναι έννοιες άγνωστες. Οι υπόλοιπες μαρτυρίες έρχονται από τους μαγικούς παπύρους. Όσον αφορά στην ενδοοικογενειακή βία, οι πηγές δεν αποκαλύπτουν πολλά, καθότι δεν γίνονταν καταγγελίες, ούτε υπήρχε νομικό πλαίσιο προστασίας των θυμάτων. Είτε επρόκειτο για θέμα ταμπού, το οποίο φρόντιζαν να συγκαλύψουν, είτε – το πιο πιθανό – το θεωρούσαν φυσιολογικό, όπως ο βασανισμός των δούλων, όταν υπέπιπταν σε κάποιο σφάλμα ή οι ανακριτές αποσπούσαν τη μαρτυρία τους σε δίκες. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ένα περιστατικό (Val. Max. 6.3.9), όπου ο Εγνάτιος Μέτελλος χτύπησε μέχρι θανάτου με ρόπαλο τη γυναίκα του, επειδή ήπιε λίγο κρασί. Όχι μόνο δεν τιμωρήθηκε, αλλά ούτε καν κατηγορήθηκε. Στην ελεγεία, επίσης υπάρχουν κάποιες αναφορές (Τib. 1.6, Prop. 2.8.25-8· 2.15.17-20, Ovid. Amor. 1.7) για αποκλεισμένους εραστές, οι οποίοι απειλούν να χτυπήσουν τις κοπέλες που αρνούνται τον έρωτά τους. Αλλού (Cic. Scaur. 8-12) μαθαίνουμε για κάποιον Άρι, ο οποίος προσέλαβε έναν απελεύθερο, για να σκοτώσει τη σύζυγό του, προκειμένου να παντρευτεί μια ακόλαστη γυναίκα. Είναι γνωστη και η περίπτωση του Ηρώδη του Αττικού, ο οποίος έβαλε έναν απελεύθερό του ονόματι Αλκιμέδοντα να κλωτσήσει στην κοιλιά την, έγκυο στο 6ο τους παιδί, Ρήγιλλα, με αποτέλεσμα τον θάνατο της ίδιας και του εμβρύου. Στη σχετική δίκη ο Ηρώδης αθωώθηκε (Φιλόστρ. 2.555-6). Αντίστοιχη περίπτωση αποτελεί εκείνη της Ποππαίας Σαβίνας, δεύτερης συζύγου του Νέρωνα, την οποία ο αυτοκράτορας κλώτσησε μέχρι θανάτου, ενώ ήταν έγκυος (Suet. Ner. 35.3· Tac. Ann. 16.6· Dio Cass. Epit. 62.123). Παλαιότερα είχε διατάξει τη δολοφονία της πρώτης συζύγου του Οκταβίας (Tac. Ann. 14.64.1) και της μητέρας του Αγριππίνας (Tac. Ann. 16.1· Dio Cass. 63.13´· Suet. Ner. 34). Στη Ρώμη, για να συνοψίσουμε, απαντούσαν όλες οι μορφές έμφυλης βίας: λεκτική, σεξουαλική, σωματική, ψυχολογική και οικονομική, με διάφορες μορφές: εξαναγκαστικοί ή / και πρόωροι γάμοι κατ' εντολήν του ̶ σχεδόν παντοδύναμου ̶ pater familias, εξανδραποδισμοί, βιασμοί οικιακών δούλων, εμπορία ανθρώπων, σεξουαλική εκμετάλλευση από προαγωγούς, σεξισμός, υποβάθμιση όλων των κοινωνικών ομάδων πλην του κυρίαρχου αρσενικού, το οποίο έχαιρε ασυλίας και ατιμωρησίας. Ενδεικτική Βιβλιογραφία Adams, J. N., The Latin Sexual Vocabulary, New York, 1961. Cantarella, E., Secondo natura. La bisessualità nel mondo antico, Roma, 1988. Craig, W., Roman Homosexuality: Ideologies of Masculinity in Classical Antiquity. New York, 1999 (2010²). Dossey, L., “Wife Beating and Manliness in Late Antiquity”, Past and Present 199 (2008) 340. Edwards, C., The Politics of Immorality in Ancient Rome, Cambridge, 1993. G. G. Fagan & W. Riess (eds.), The Topography of Violence in the Greco-Roman World, Ann Arbor, 2016. Foxhall L.-Salmon, J., When Men Were Men: Masculinity, Power and Identity in Classical Antiquity, London, 1999. Garland, R., The Eye of the Beholder: Deformity and Disability in the Graeco-Roman World, London, 1995. Hubbard, Th., Homosexuality in Greece and Rome: A Sourcebook of Basic Documents, Los Angeles-London, 2003. -----, A Companion to Greek and Roman Sexualities, Malden, 2014. James, S.-Dillon, S. (eds.), A Companion to Women in the Ancient World, Malden, 2012. Laes, C.-Goodey, C.-Lynn Rose, M. (eds.), Disabilities in Roman Antiquity: Disparate Bodies A Capite ad Calcem, Leiden, 2013. Langlands, R., Sexual Morality in Ancient Rome, Cambridge, 2006. Lilja, S., Homosexuality in Republican and Augustan Rome, Helsinki, 1983. Μαντζίλας Δ., Ρωμαίες και Φιλορωμαίες Συγγραφείς. Ποιήτριες και πεζογράφοι από τις απαρχές της Λατινικής Λογοτεχνίας έως την Ύστερη Αρχαιότητα, Ιωάννινα, 2018 (2022-ανατύπωση με διορθώσεις· υπό προετοιμασία), 13-32 (εισαγωγή) και 503-588 (βιβλιογραφία). -----, Επιτύμβιες επιγραφές και εγκώμια γυναικών (laudationes mulierum), Μεταδιδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, 2021. McGinn, Th., Prostitution, Sexuality and the Law in Ancient Rome, Oxford, 1998 . Richlin, A., Garden of Priapus. Sexuality and Aggretion in Roman Humor, New Haven, 1983. ------, “Not before Homosexuality: The Materiality of the Cinaedus and the Roman Law against Love between Men”, Journal of the History of Sexuality 3.4 (1993) 523–573. Skinner, M. B., Introduction to Roman Sexualities, Princeton, 1997. ------, Sexuality in Greek and Roman Cultures, Oxford, 2005. Stevenson, W., “The Rise of Eunuchs in Greco-Roman Antiquity”, Journal of the History of Sexuality, 5.4 (1995) 495-511. Tougher, Sh., The Roman Castrati. Eunuchs in the Roman Empire, London, 2020. Williams, C., Roman Homosexuality, Oxford, 1999, 2010². Περίληψη Η κοινωνία της Ρώμης ευνοούσε συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπων· οι υπόλοιποι – πλήν ελαχίστων εξαιρέσεων – γίνονταν αντικείμενο κάθε είδους βίας (λεκτικής, οικονομικής, ψυχολογικής, σωματικής, σεξουαλικής) και, εν τέλει, περιθωριοποιούνταν. Θα καταδείξουμε τη δεινή θέση της γυναίκας στον ιδιωτικό και τον δημόσιο βίο, καθώς και τις περιπτώσεις, κατά τις οποίες εκχωρούνταν κάποια δικαιώματα. Εν συνεχεία, θα εξετάσουμε πώς αντιμετωπίζονταν ΛΟΑΤΚΙ και μη υποκείμενα, όπως οι ομοφυλόφιλοι, οι λεσβίες, οι εταίρες, οι παιδεραστές, οι παρενδυτικοί, οι ευνούχοι και οι ερμαφρόδιτοι. Είναι πασιφανές πως το κυρίαρχο αρσενικό είχε το ελεύθερο να (κακο)μεταχειρίζεται, εξαιρουμένων των έτερων κυρίαρχων αρσενικών, όποιον ήθελε, για να ικανοποιήσει τις ορέξεις του και να ασκήσει κάθε είδους βία κι εξουσία. Θα κάνουμε, τέλος, μια επισκόπηση κάποιων περιπτώσεων ενδοοικογενειακής βίας, βιασμών, ανδροκτονιών και γυναικοκτονιών που είναι γνωστές από τις πηγές.