Wydawca/Publisher: Instytut Pamięci Narodowej / Institute of National Remembrance Zespół redakcyjny / Editorial Board: dr hab. Filip Musiał (redaktor naczelny / Editor-in-Chief), dr hab. Władysław Bułhak (zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor), dr Elżbieta Pietrzyk-Dąbrowska (sekretarz redakcji / Secretary), dr Witold Bagieński, dr Piotr Chmielowiec, dr hab. Adam Dziurok, dr Wojciech Frazik, dr Dariusz Iwaneczko, Bartosz Kapuściak, dr Paweł Skubisz. Rada Naukowa / International Academic Board: prof. dr hab. Piotr Franaszek (Uniwersytet Jagielloński) – przewodniczący / Chairman of the Board, dr Petr Blažek (Ústav pro studium totalitních režimů), prof. Thomas Wegener Friis (University of Southern Denmark), dr Douglas Selvage (Humboldt-Universität zu Berlin), prof. dr hab. Andrzej Paczkowski (Polska Akademia Nauk). Redaktor tematyczny / Issue Editor: dr Elżbieta Pietrzyk-Dąbrowska Recenzenci w 2022 r. / Reviewers in 2022 r.: dr hab. Daniel Boćkowski (Uniwersytet w Białymstoku), prof. dr hab. Andrzej Chojnowski (Uniwersytet Warszawski), prof. dr hab. Bogdan Chrzanowski (Uniwersytet Gdański, Muzeum Stutthof), dr hab. Adriana Dawid (Uniwersytet Opolski), dr hab. Sylwia Galij-Skarbińska (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), dr Tomasz Gałwiaczek (IPN), dr Filip Gańczak (IPN), prof. dr hab. Tomasz Gąsowski (Akademia Ignatianum), dr Grzegorz Goryński (Powszechna Wyższa Szkoła Humanistyczna„Pomerania” w Chojnicach), dr hab. Ryszard Gryz (Uniwersytet Jana Kochanowskiego), dr hab. Grzegorz Hryciuk (Uniwersytet Wrocławski), dr hab. Tytus Jaskułowski (Uniwersytet Zielonogórski), dr Jacek Jędrysiak (Uniwersytet Wrocławski), dr Marcin Kasprzycki (IPN), dr hab. Robert Klementowski (Uniwersytet Wrocławski), dr Joanna Kurczab (Polska Akademia Nauk), dr hab. Cecylia Kuta (IPN, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II), dr hab. Marcin Lasoń (Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego), dr Paweł Libera (IPN), dr hab. Sebastian Ligarski (IPN), dr Bernard Linek (Instytut Śląski w Opolu), dr hab. Rafał Łatka (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, IPN), dr Paweł Mazur (IPN), dr hab. Ryszard Michalak (Uniwersytet Zielonogórski), dr hab. Jan Miłosz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), dr Arkadiusz Nyzio (Uniwersytet Jagielloński), prof. dr hab. Grzegorz Ostasz (Politechnika Rzeszowska), dr Tomasz Pączek (Akademia Pomorska), dr hab. Patryk Pleskot (Uniwersytet Rzeszowski, IPN), dr hab. Tadeusz Rutkowski (Uniwersytet Warszawski), dr hab. Piotr Semków (Akademia Marynarki Wojennej), prof. dr hab. Jan Sielezin (Uniwersytet Wrocławski), dr hab. Zbigniew Siemiątkowski (Uniwersytet Warszawski), dr hab. Robert Skobelski (Uniwersytet Zielonogórski), dr hab. Arkadiusz Słabig (Akademia Pomorska), prof. dr hab. Rafał Stobiecki (Uniwersytet Łódzki), prof. dr hab. Jacek Tebinka (Uniwersytet Gdański), dr hab. Jacek Wołoszyn (IPN), prof. dr hab. Andrzej Zaćmiński (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego), prof. nadzw. dr hab. Leszek Zygner (Państwowa Uczelnia Zawodowa im. Ignacego Mościckiego). Opracowanie redakcyjne: Łucja Czepulonis Korekta: Maria Aleksandrow Projekt graczny: Sylwia Szafrańska Skład i łamanie: Iwona Kuśmirowska Tłumaczenia: GROY Translations Sp. z o.o. Proofreading: Education Services Andrew Tuson Druk i oprawa: ????????????????????????????????????? Wersja drukowana jest wersją pierwotną © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu 2022 ISSN 1733-6996 Adres do przesyłania artykułów: redakcja.arwpl@ipn.gov.pl Adres redakcji: Oddział IPN w Krakowie, ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków Zapraszamy: www.ipn.gov.pl; www.ksiegarniaipn.pl SPIS TREŚCI ARTYKUŁY I STUDIA: SŁUŻBA BEZPIECZEŃSTWA W LATACH 19751989 . . . . . . . . . . . . 13 Mirosław Sikora, Ochrona operacyjna dużych zakładów przemysłowych przez aparat bezpieczeństwa PRL. Przykład huty żelaza w Częstochowie 1950–1990. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Zbigniew Bereszyński, Potencjał organizacyjno-kadrowy oraz ważniejsze kierunki działalności Służby Bezpieczeństwa w województwie opolskim w latach 1975–1990 (część I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Paweł Fornal, Struktura i kadra kierownicza pionu SB KW MO / WUSW w Krośnie w latach 1975–1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Stefan Pastuszewski, Środowiska twórców i animatorów kultury regionu bydgoskiego w zainteresowaniu operacyjnym Służby Bezpieczeństwa w latach 1975–1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Cecylia Kuta, The Operational Strategy of the Security Service (SB) towards the Second Circulation in the Polish People’s Republic from 1980 to 1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Patryk Pleskot, „Włamywacze z SB”. Akcje penetracyjne kontrwywiadu PRL w Konsulacie USA w Krakowie (lata osiemdziesiąte XX w.) – szkic źródłoznawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Witold Bagieński, Organizacja i struktura Biura Studiów SB MSW (1982–1989). Podstawowe fakty i ustalenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Marcin Kasprzycki, Inspektorat 2 SB WUSW w Nowym Sączu (1985–1988). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Paweł Sztama, Portret zbiorowy funkcjonariuszy komunistycznej Służby Bezpieczeństwa w Polsce odpowiedzialnych za porwanie i zabójstwo ks. Jerzego Popiełuszki (do 1984 roku) . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Marek Kozak, Aparat represji wobec białostockiego NZS w stanie wojennym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Tomasz Błaszak, Sekcja hotelowa koszalińskiej Służby Bezpieczeństwa i jej działania w obiektach „Skanpol” i „Orbis-Solny” w Kołobrzegu oraz „Jałta” w Koszalinie w latach 1973–1990 . . . . . . . . . . . . 350 ARTYKUŁY I STUDIA PORÓWNAWCZE: APARATY REPRESJI W INNYCH KRAJACH KOMUNISTYCZNYCH I TOTALITARNYCH . . . . . . 373 Serhii Kokin, Oskarżenie o współpracę z wywiadem polskim jako narzędzie GPU/NKWD USRS w czystkach w Armii Sowieckiej w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Przypadek Henryka Wieczńskiego i polski wątek sprawy kryptonim „Wiesna”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 ARTYKUŁY i STUDIA: VARIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Tomasz Krok, Studium agenta celnego na przykładzie działań inwigilacyjnych byłego ocera kontrwywiadu AK Juliusza Wilczura-Garzteckiego wobec kpt. Jerzego Lewszeckiego (część I) . . . . . . . 395 NR 20 (2022) 9 Spis treści Przemysław Benken, „Drogi Stefku…” Historia współpracy Stefana Sumleta, żołnierza Polskich Kompanii Wartowniczych przy armii amerykańskiej, z komunistycznym aparatem bezpieczeństwa. Studium przypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 Zbigniew Łagosz, Przez wodę i ogień. Alians Andrzeja Wiercińskiego ze Służbą Bezpieczeństwa – zarys problematyki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 Mariusz Krzysztoński, Zbigniew Bonawentura Fróg (1920–1986) – ksiądz, publicysta, działacz Stowarzyszenia PAX, tajny współpracownik i major Służby Bezpieczeństwa na etacie niejawnym . . . . 481 Andrzej Grajewski, Sprawa tajnego współpracownika o pseudonimie „Lis” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 Tomasz Pączek, Założenia normatywne pracy operacyjnej Milicji Obywatelskiej w latach 1975–1990. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Piotr Borysiuk, Kwestia likwidacji Biura do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej w okresie 1989–1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582 Piotr Borysiuk, Problem połączenia Biura Dochodzeniowo-Śledczego Komendy Głównej MO z Biurem Śledczym MSW w okresie transformacji resortu spraw wewnętrznych w latach 1989–1990 . . . . . . . . 621 Mateusz Kubicki, Załogi kutrów Przedsiębiorstwa Połowów i Usług Rybackich „Koga” a działalność operacyjna granicznej placówki kontrolnej Wojsk Ochrony Pogranicza w Helu w latach 1986–1989. Wybrane przypadki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 650 Justyna Dudek, Kierownicy i szefowie Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego / Powiatowego Urzędu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Biłgoraju oraz ich zastępcy – portret zbiorowy, modele kariery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 680 ARTYKUŁY i STUDIA: BIOGRAFIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715 Justyna Błażejowska, Podpułkownik Waldemar Więckowski i jego rola w sprawie rejestracji tajnego współpracownika o pseudonimie „Konarski”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717 MATERIAŁY I DOKUMENTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 743 Bogusław Wójcik, Przykład wymiany informacji pomiędzy MSW WRL i MBP NRD w zakresie obrony przed dywersją ideologiczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 745 STAN BADAŃ i ARTYKUŁY RECENZYJNE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765 Arkadiusz Nyzio, The spy who bored me. Recenzja książki „Pozdrowienia z Warszawy. Polski wywiad, CIA i wyjątkowy sojusz” Johna Pomfreta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 767 Errata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 800 10 NR 20 (2022) CONTENTS STUDIES: SECURITY SERVICE BETWEEN 1975 AND 1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Mirosław Sikora, Operational Control of Large Industrial Plants by the Security Apparatus of the Polish People’s Republic. The Example of the Częstochowa Steelworks during 1950–1990 . . . . . 15 Zbigniew Bereszyński, Organisational and Sta Capacity and the Major Directions of Security Service Activity in the Opole Province during 1975–1990 (Part I). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Paweł Fornal, The Structure and Managerial Sta of the Security Service Division of the Provincial Headquarters of the Citizens’ Militia/Provincial Oce of the Interior in Krosno during 1975–1990 . . . 106 Stefan Pastuszewski, The Circles of Artists and Organisers of Cultural Activities in the Bydgoszcz Region of Operational Interest to the Security Service during 1975–1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Cecylia Kuta, The Operational Strategy of the Security Service (SB) towards the Second Circulation in the Polish People’s Republic from 1980 to 1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Patryk Pleskot, “Burglars from the Security Service”. Penetration Actions of the Counterintelligence of the Polish People’s Republic in the US Consulate in Cracow (1980s) – A Source Sketch. . . . . . . . . . . . 209 Witold Bagieński, Organisation and Structure of the Study Oce of the Security Service of the Ministry of the Interior (1982–1989). Basic Facts and Findings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Marcin Kasprzycki, Inspectorate Number 2 of the Provincial Oce of the Interior of the Security Service in Nowy Sącz (1985–1988) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Paweł Sztama, Collective Portrait of the Ocers of the Communist Security Service in Poland Responsible for the Kidnapping and Murder of Father Jerzy Popiełuszko (until 1984) . . . . . . . . . . . . . . 295 Marek Kozak, The Apparatus of Repression against the Białystok NZS under Martial Law. . . . . . . . . . . 329 Tomasz Błaszak, The Hotel Section of the Koszalin Security Service and its Activities in the “Skanpol” and “Orbis-Solny” Facilities in Kołobrzeg and “Jałta” in Koszalin during 1973–1990 . . . . . . . . . . . . . . . 350 ARTICLES AND COMPARATIVE STUDIES: THE APPARATUS OF REPRESSION IN THE OTHER COMMUNIST AND TOTALITARIAN STATES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 Serhii Kokin, Accusation of Collaboration with Polish Intelligence as a Tool of the GPU/NKVD of the Ukrainian SSR in the Soviet Army Purges in the 1920s and 1930s. The Case of Henryk Wieczński and a Polish Theme in the “Vesna” Case . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 NR 20 (2022) 11 Contents ARTICLES AND STUDIES: VARIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Tomasz Krok, Case Study of a “Secret Agent in Prison” Based on the Example of the Invigilation Process Conducted by a Former Counterintelligence Ocer of the Home Army against Captain Jerzy Lewszecki (Part I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Przemysław Benken, “Dear Stefek...” The Story of the Collaboration between Stefan Sumlet, a Soldier in the Polish Guard Companies of the US Army, and the Communist Security Apparatus. A Case Study . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426 Zbigniew Łagosz, Through Water and Fire. Andrzej Wierciński’s Alliance with the Security Service – an Outline of the Issues . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 Mariusz Krzysztoński, Zbigniew Bonawentura Fróg (1920–1986) – Priest, Publicist, PAX Association Activist, Secret Collaborator and Clandestine Major of the Security Service . . . . . . . . . 481 Andrzej Grajewski, The Case of a Secret Collaborator Pseudonym “Lis” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 Tomasz Pączek, The Theory of Operational Work of the Citizens’ Militia in 1975–1990 . . . . . . . . . . . . . 555 Piotr Borysiuk, The Issue of the Liquidation of the Oce for Combating Economic Crimes of the Citizens’ Militia Headquarters in the Period 1989–1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582 Piotr Borysiuk, The Problem of the Merger of the Investigation Bureau of the Citizens’ Militia Headquarters with the Investigation Bureau of the Ministry of the Interior during the Transformation of the Ministry of Interior in 1989–1990 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621 Mateusz Kubicki, Cutter Crews of the “Koga” Fishing and Fishing Services Company and the Operational Activities of the Border Control Post of the Border Protection Troops in Hel in 1986–1989. Selected Cases . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 650 Justyna Dudek, Managers and Heads of the District Oce for Public Security in Biłgoraj and their Deputies – Collective Portrait, Career Models . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 680 ARTICLES AND STUDIES: BIOGRAPHIES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715 Justyna Błażejowska, Lieutenant Colonel Waldemar Więckowski and his Role in the Case of a Registration of a Secret Collaborator Pseudonym “Konarski” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717 MATERIALS AND DOCUMENTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 743 Bogusław Wójcik, Example of the Exchange of Information between the Ministry of the Interior of the Hungarian People’s Republic and the Ministry of State Security of the GDR in the Field of Defence against Ideological Diversion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 745 STATE OF RESEARCH AND REVIEW ARTICLES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765 Arkadiusz Nyzio, The Spy Who Bored Me. “From Warsaw with Love. Polish Spies, the CIA, and the Forging of an Unlikely Alliance” by John Pomfret – a Book Review. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 767 Erratum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 800 12 NR 20 (2022) DOI: 10.48261/arprl222015 Zbigniew Łagosz https://orcid.org/0000-0003-2297-9988 Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie PRZEZ WODĘ I OGIEŃ. ALIANS ANDRZEJA WIERCIŃSKIEGO ZE SŁUŻBĄ BEZPIECZEŃSTWA  ZARYS PROBLEMATYKI We wstępie do księgi dedykowanej Andrzejowi Wiercińskiemu archeolog Mariusz S. Ziółkowski, składający mu hołd – należyty w dziedzinie nauki – napisał: „Obok umiejętności jasnego ormułowania tez i wniosków wypływających z wywodu naukowego kolejną z reguł (zdawałoby się oczywistych, ale o których jakże często się zapomina) wpajanych przez Proesora [Andrzeja Wiercińskiego – Z.Ł.] swym uczniom jest zasada, że w nauce nie ma tematów »tabu«. Istnieje tylko nakaz stosowania metodyki badawczej nienagannej od strony procedury i adekwatnej do analizowanego zagadnienia. Zasadę tę Andrzej Wierciński bardzo konsekwentnie stosował (i stosuje nadal)1 w swej praktyce naukowej, podejmując niejednokrotnie tematy wzbudzające nieskrywany »dreszcz zgrozy« wśród niektórych ortodoksyjnie (a niekiedy po prostu konormistycznie) myślących Kolegów”2. W powyższym ragmencie niczym w soczewce skupiają się problemy, z jakimi należy się w niniejszym tekście zmierzyć. Opisywaną postać zupełnie zasłużenie, jeśli chodzi o jego dorobek intelektualny, otacza nimb mistrza. Przyjąwszy za motto niniejszego tekstu regułę wpajaną przez Wiercińskiego studentom, że w nauce nie ma tematów tabu, autor 1 2 Andrzej Wierciński żył jeszcze w momencie pisania tych słów. M.S. Ziółkowski, Wstęp [w:] Między drzewem życia a drzewem poznania. Księga ku czci proesora Andrzeja Wiercińskiego, red. M.S. Ziółkowski, A. Sołtysiak, Warszawa–Kielce 2003, s. 9. NR 20 (2022) 463 Zbigniew Łagosz postara się w sposób niezwykle drobiazgowy, a przy tym pozbawiony osądów przedstawić historię długoletniej współpracy wybitnego naukowca z bezpieką. Andrzej Kazimierz Wierciński urodził się 22 kwietnia 1930 r. w Chorzowie jako syn Jana Wiercińskiego i Anieli z d. Chlebowskiej. Jego ojciec był naukowcem, który obronił na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie pracę doktorską z chemii3. Jak podawał w swym życiorysie Andrzej Wierciński, w okresie międzywojennym Jan Wierciński pełnił unkcję kierownika Laboratorium Badawczego PFZA w Mościcach koło Tarnowa, po wojnie otrzymał nominację na stanowisko proesora technologii chemicznej na Politechnice Wrocławskiej4. Ze szczątkowych inormacji wynika, iż zarówno w Zakładach Azotowych w Mościcach, jak i później w Chorzowie prowadził liczne badania nad metodami konduktometrycznymi5. Zmarł nagle w wieku 46 lat w wyniku wylewu krwi do mózgu, pozostawił rodzinę w bardzo trudnych warunkach materialnych6. Już jako kontakt operacyjny Departamentu I MBP7, w notatce „W sprawie moich powiązań rodzinnych” Andrzej Wierciński napisał: „Po śmierci mojego ojca w 1946 r. matka moja wyszła powtórnie za mąż za inż. Mariana Steańskiego – chemika w r[oku] 1951 albo 1952. Dowiedziałem się od matki, iż przed wojną był on zamożnym człowiekiem, posiadającym w Łodzi abrykę barwników do tekstyliów. Pochodzi z bardzo dobrej rodziny ziemiańskiej i jest bra- 3 4 5 6 7 464 Przez kilka lat piastował również na tym uniwersytecie stanowisko starszego asystenta Wydziału Chemicznego (Program Politechniki Lwowskiej na rok akademicki 1928/29, Lwów 1928, s. 130). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej: AIPN), 01237/12/D, Życiorys Andrzeja Wiercińskiego, 27 VI 1961 r., k. 41 (PDF). A. Hulanicki, Dzieje chemii analitycznej w Polsce do roku 1945, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2008, nr 53, s. 42; W. Mazgaj, Nauki chemiczne, „Nauka Polska” 1960, R. 8, nr 4 (32), s. 58. AIPN, 01237/12/D, Życiorys Andrzeja Wiercińskiego, 27 VI 1961 r., k. 41 (PDF). Zgodnie z denicją tajnym współpracownikiem nazywano osobę, której werbunek przez Służbę Bezpieczeństwa wiązał się z planowanym osiągnięciem określonego celu operacyjnego. Osoba zwerbowana na TW wykonywała zadania zlecane jej przez ocera prowadzącego, których celem było wykrywanie i rozpoznanie wrogiej działalności w stosunku do państwa i zapobieganie jej (Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie, 0179/8, A. Karpowicz, A. Rozwadowski, Taktyka pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa, Warszawa 1984, s. 51). Jak wykazuje Filip Musiał, tajnego współpracownika od innych osobowych źródeł inormacji odróżniała przede wszystkim zasada doboru i metoda werbunku. W tym kontekście niezwykle ważne jest również to, iż tajnych współpracowników werbowano głównie w środowiskach uznanych za wrogie (F. Musiał, Podręcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w świetle wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL (1970–1989), Kraków 2015, s. 92). NR 20 (2022) Przez wodę i ogień. Alians Andrzeja Wiercińskiego ze Służbą Bezpieczeństwa… tem stryjecznym proesora W[itolda] Steańskiego8, obecnego wiceprezesa PAN”9. Wychowany w środowisku naukowców, Andrzej po uzyskaniu w 1948 r. świadectwa dojrzałości w I Państwowym Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącym w Gliwicach wstąpił w poczet studentów Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego UW, gdzie w pierwszej azie nauki obrał jako kierunek zykę, by wkrótce zamienić ją na antropologię. Już w 1949 r. został mianowany asystentem w Instytucie Nauk Antropologicznych Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, pomagał reaktywować placówkę po wojennej zawierusze. W 1951 r. ukończył studia i otrzymał stopień magistra lozoi z zakresu antropologii. Rok później został asystentem, a następnie starszym asystentem Katedry Antropologii10. Jeszcze w listopadzie 1946 r. na świeżo utworzonej Katedrze Antropologii na Uniwersytecie Warszawskim, której kierownikiem był pro. Bolesław Rosiński (1884–1964), stanowisko młodszego asystenta objął Jerzy M. Dąmbski (1919–1956), a w roku 1949 przystąpił do niej Czesław Czapów (1925–1980)11. Właśnie z Dąmbskim, Czapówem i Jerzym Prokopiukiem (1931–2021) związany będzie pierwszy kontakt Wiercińskiego z Urzędem Bezpieczeństwa. Kontakt, dodajmy, będący pokłosiem działań – w opinii aparatu represji – stricte antypaństwowych. Około 1950 r. wśród osób związanych z UW powstała nieormalna grupa dyskusyjna o charakterze niejawnym, zainspirowana personalizmem12. 8 9 10 11 12 Chodzi o Witolda Jakuba Steańskiego (1891–1973), wybitnego polskiego zoologa i parazytologa. AIPN, 00945/2637/J, Notatka Andrzeja Wiercińskiego w sprawie powiązań rodzinnych, 22 III 1964 r., k. 34 (PDF). M. Wierciński, Pro. zw. dr hab. Andrzej Wierciński. Życiorys naukowy [w:] Między drzewem życia…, s. 11. A. Sołtysiak, P. Jaskulski, Antropologia na Uniwersytecie Warszawskim 1946–2000, Warszawa 2000, s. 46. Reeksja personalistyczna była podejmowana z mniejszą lub większą intensywnością przez przedstawicieli niemal wszystkich nurtów lozocznych na przestrzeni dziejów. Samo jednak wykrystalizowanie się personalizmu jako odrębnego kierunku myśli lozocznej jest stosunkowo młodym zjawiskiem. Badacze kładą nacisk na rok 1903 i rozprawę Charles’a Renouviera (1815–1903) pt. Le Personnalisme, w której ogłosił on, iż to osobowość jest kategorią najwyższą. Obecnie piszący o personalizmie częstokroć dodają przymiotnik „chrześcijański”, a to za sprawą Emmanuela Mouniera (1905–1950), który w związku z dziełem Manieste as service du personnalisme rozpropagował ideę oraz stworzył ogromny ruch personalistyczny. Zobrazować istotę personalizmu powinna denicja z Leksykonu lozoi klasycznej, wg której jest to „doktryna podkreślająca autonomiczną wartość człowieka jako osoby i postulująca jej pełną armację, a także programy działań wspierających rozwój osoby ludzkiej, podporządkowujące wartości ekonomiczne i techniczne wartościom osobowo-duchowym” (Leksykon lozoi klasycznej, red. J. Herbut, Lublin 1997, s. 422). Z czasem nastąpił rozwój różnych kierunków i szkół personalizmu, a jednym z nich był personalizm neo- NR 20 (2022) 465 Zbigniew Łagosz Spiritus movens zespołu był Czapów13, były akowiec walczący w zgrupowaniu „Jędrusiów”. Po wojnie podjął studia na Wydziale Filozoczno-Społecznym UW, zgłębiał równocześnie socjologię, antropologię, psychologię i pedagogikę. Na uczelni włączył się w działanie towarzyskiego kręgu „Pawianów”, nieormalnego klubu zrzeszającego asystentów i studentów starszych roczników. Przez znajomych z tego zgromadzenia nawiązał kontakt z Kolumną Młodych „Tygodnika Warszawskiego”. Został asystentem w Zakładzie Antropologii, gdzie poznał Dąmbskiego i Wiercińskiego14. Jesienią 1950 r. zaczynają w sprawie personalistów napływać pierwsze meldunki. Prym wiódł tu tworzący własną siatkę działacz katolicki i agent bezpieki o ps. „Stanisław Pielewski”, czyli Jerzy Krasnowolski (1920–2012)15. Składał on meldunki na temat wolnomularstwa i sekt abp. Steanowi Wyszyńskiemu (1901–1981), ale także donosił UB16. Raportował on, iż grupa prowadzi niezwykle intensywną działalność, wymieniał znane osoby – Stanisława Ossowskiego (1897–1963) i Stanisława Stommę (1908–2005). Jego doniesienia potwierdził agent 13 14 15 16 466 tomistyczny, reprezentowany przez Jacques’a Maritaina (1882–1973), który w dociekaniach lozocznych odwoływał się przede wszystkim do myśli św. Tomasza z Akwinu. Zgodnie z wykładnią Maritaina najważniejsza była godność pojedynczej osoby i jej obrona przed dyktaturą państwa czy partii politycznych. Francuski myśliciel kładł duży nacisk na chrześcijański ekumenizm. W roku 1934 podczas Kongresu Tomistycznego w Poznaniu gościł w Polsce. Po wojnie myślą personalistyczną mocno zainteresowało się w naszym kraju środowisko „Tygodnika Powszechnego”, odwoływano się do niego także na łamach „Dziś i Jutro”. Na główną rolę Czapówa podczas zakładania niejawnej grupy dyskusyjnej – prócz zgromadzonych akt UB – wskazują przede wszystkim relacje jego koleżanek, kolegów i żony. Wspominają oni o konieczności kamuażu podczas jego podróży (wiedział już, że w grupie jest wtyczka, przebierał się więc dla zmylenia za kobietę), a także – co niezmiernie ciekawe – o sngowanym samobójstwie: by uchronić Czapówa przed spodziewanym aresztowaniem, do rzeki wrzucono ciało innej zmarłej w sposób naturalny osoby z jego dokumentami, następnie zaś na MO koledzy rozpoznali owe zwłoki jako Czapówa (G. Czapów, Mój mąż jest zawsze ze mną [w:] Czesław Czapów 1925–1980. Świadectwa trzech pokoleń, red. W. Kaczyńska, Warszawa 2003, s. 80; A. Jawłowska, Sławek (Wspomnienie o Czesławie Czapówie) [w:] Czesław Czapów 1925–1980…, s. 62–63; Z. Skórzyński, O klubach opozycyjnej młodzieży i o październikowych inicjatywach badawczych Czesława Czapówa [w:] Czesław Czapów 1925–1980…, s. 64–69). AIPN, 001043/3928, Oświadczenie Czesława Czapówa, 7 IX 1953 r., k. 15–17 (PDF). Na temat stworzonej przez Krasnowolskiego siatki do spraw wolnomularstwa zob. T. Krok, Antymasońska komórka Episkopatu Polski w świetle badań i dokumentów (1946–1952), Kraków 2015. W tym miejscu należy wprowadzić rozróżnienie nazewnictwa dotyczącego organów bezpieczeństwa państwa. Skrót UB pochodzi od nazwy jednostek terenowych Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (potocznie Urząd Bezpieczeństwa) i ma zastosowanie do lat ich unkcjonowania, czyli okresu stalinizmu (1944–1956). W wyniku przekształceń w roku 1956 uormowano Służbę Bezpieczeństwa (SB), będącą do końca 1989 r. częścią struktur MSW. NR 20 (2022) Przez wodę i ogień. Alians Andrzeja Wiercińskiego ze Służbą Bezpieczeństwa… „Popiel” meldunkiem z 13 listopada 1950 r. Pod tym pseudonimem ukrywał się jeden z twórców i propagatorów personalistów – wzmiankowany wyżej Jerzy Dąmbski. Już w styczniu 1951 r. na podstawie napływających inormacji Bronisław Klein, ocer Wydziału IV Departamentu V, wypisał dokument pod nazwą „Postanowienie o wszczęciu agenturalnego opracowania” na uczestników grupy personalistycznej oraz powiązane z nią osoby. Wkrótce został aresztowany Jerzy Prokopiuk17, który złamany18 kompromitującymi materiałami, podpisał zobowiązanie do współpracy19. Podczas przesłuchania prowadzący starał się pozyskać wiedzę na temat przynależności do ugrupowania personalistów, celów i działań ugrupowania oraz osób w nim stowarzyszonych. Indagowany próbował sprowadzić swoje zainteresowanie personalizmem do zwyczajnych orm rozmów towarzyskich, akcentował wspólny ront personalizmu i komunizmu w walce z kapitalizmem. Jednakże w obliczu przedstawionych mu zebranych dowodów przyznał się do przynależności do zespołu i działania na kanwie personalizmu, a także wymienił nazwisko swojego przyjaciela – Wiercińskiego. Po kilku dniach został zwolniony i poinormowany o dalszym przyszłym „zadaniowaniu”, do którego – co podkreślmy – nigdy nie doszło. Zaraz po zwolnieniu z aresztu Prokopiuk przyznał się przed Andrzejem Wiercińskim i Jerzym Dąmbskim do zatrzymania i – w konsekwencji – podpisania oświadczenia o współpracy. Natychmiastowe działanie w związku z tym podjął delator Dąmbski. By zabezpieczyć się przed możliwością dekonspiracji, o podpisaniu „lojalki” przez Prokopiuka poinormował Czapówa i równolegle złożył meldunek do UB o samoistnej dekonspiracji agenta „Mara” (pseudonim przyjęty przez Prokopiuka). W ten sposób aparat bezpieczeństwa dowiedział się, iż operacyjnie Prokopiuk jest całkowicie nieprzydatny, jednakże – by inne osoby z kręgu personalistycznego nie nabrały podejrzeń – od czasu do czasu „Mara” był wzywany na rozmowę ze swym ocerem prowadzącym. Do rozmów tych przygotowywał się z Wiercińskim, wspólnie ustalając, co ma powiedzieć podczas przesłuchań. 17 18 19 Na temat podpisania przez J. Prokopiuka zobowiązania do współpracy oraz dalszych konsekwencji z tym związanych zob. Z. Łagosz, TW „Mara” i „Personaliści” – gra operacyjna Służby Bezpieczeństwa wobec Jerzego Prokopiuka, „Inskrypcje. Półrocznik” 2022, nr 2 (19), w druku. Na temat sposobu prowadzenia przesłuchań w tym czasie zob. P. Piątek, Przestępcze wymuszenia zeznań w postępowaniach przygotowawczych przez organy bezpieczeństwa publicznego w latach 1944–1956, Katowice–Warszawa 2018. AIPN, 00 945/575, Zobowiązanie do przystąpienia do współpracy Jerzego Steana Prokopiuka, 20 III 1951 r., k. 11 (PDF). NR 20 (2022) 467 Zbigniew Łagosz Punkt ciężkości rozpracowywania personalistów położony był głównie na Warszawę. Dość charakterystyczne, iż inicjatorem działań wśród studentów i pracowników naukowych UW był agent „Popiel”, co może być asumptem do stwierdzenia, iż cała działalność grupy personalistów była celową prowokacją bezpieki20. Dąmbski wkrótce (w 1956 r.) zmarł na białaczkę. Znamienne, iż w mowie pożegnalnej tego wybitnie cennego dla MBP delatora wygłoszonej przez jego kolegów z pracy padły słowa: „Był duszą tego zakładu i jego przyjacielskiej pomocy zawdzięcza w dużej mierze szereg młodych antropologów swe obecne możliwości pracy naukowej”21. Niestety nie zachowała się jego teczka pracy. Opisujący szczegółowo sprawę personalistów Andrzej Friszke nadmienił, iż agent22 „Popiel” denuncjował Wiercińskiego już od 1951 r. (choć powszechnie uważano, że byli przyjaciółmi). Na temat wrogiej działalności Wiercińskiego tylko w pierwszej połowie 1951 r. „Popiel” wykonał siedem wpisów23. Friszke w podsumowaniu swoich dociekań zadaje pytanie, dlaczego UB nie aresztowało Wiercińskiego i nie zlikwidowało omawianej grupy, lecz poprzestało na zatrzymaniu Prokopiuka? Być może chodziło o niespłoszenie zbyt szybkim działaniem zespołu personalistycznego. Mogło także chodzić o konieczność ochrony agenta „Popiela” (do której to teorii skłania się także autor niniejszego tekstu), niezwykle aktywnego i zaangażowanego w rozpracowywanie różnych powiązań zespołu personalistycznego24. W tym kontekście bardzo ważne jest planowanie operacyjne z początku czerwca 1951 r. pod krypt. „Wilki”. Tu właśnie narodziło się założenie, by dokonać werbunku w grupie Wiercińskiego25. Nikt jeszcze wtedy nie przypuszczał, iż nowym agentem działającym na rzecz SB będzie sam Wierciński. 20 21 22 23 24 25 468 Potwierdzenie tego znajdziemy w notatce dot. KTW ps. „Alik”. Czytamy tu takie zdanie: „W okresie studenckim parał się w kółka dyskusyjne, będąc przeciwnikiem dyktatury. Chcieli założyć coś w rodzaju organizacji i działać [chodzi o stowarzyszenie „Personalistów” – Z.Ł.]. Ocenia to dziś [Wierciński – Z.Ł.] jako głupotę i twierdzi, że w ich pracy pomogło mu MBP – co odpowiada częściowo prawdzie [podkr. – Z.Ł.] – były elementy prowokacji” (AIPN, 01237/12/D, Notatka dot. KTW ps. „Alik”, nr rej. sprawy 2449, 26 X 1962 r., k. 10 [PDF]). Cyt. za: M. Zdańska-Brinckenowa, Jerzy Dąmbski, „Wszechświat. Pismo przyrodnicze” 1957, z. 2, s. 53. Do 1957 r. w nomenklaturze akt UB na delatora unkcjonowało określenie agent. W 1957 r. w zgodzie z wytycznymi Departamentu II MSW z 31 VIII 1957 r. zastąpiono je nazwą „tajny współpracownik” (W. Frazik, F. Musiał, Akta agenturalne w pracy historyka [w:] Wokół teczek bezpieki, red. F. Musiał, Kraków 2015, s. 308). A. Friszke, Między wojną a więzieniem 1945–1953. Młoda inteligencja katolicka, Warszawa 2015, s. 334. Ibidem, s. 338. AIPN, 01224/5, Streszczenie materiałów dot. agenturalnego opracowania pod krypt. „Wilki”, 19 IV 1951 r., k. 67–68 (PDF). NR 20 (2022) Przez wodę i ogień. Alians Andrzeja Wiercińskiego ze Służbą Bezpieczeństwa… Co się stało z tym młodym naukowcem, który jeszcze w 1953 r. podczas przesłuchań na temat sormowanej przez niego nielegalnej grupy personalistów, planującej kradzież broni oraz zamach na marszałka Konstantego Rokossowskiego (1986–1968), całą winę przypisywał sobie, a na większość pytań udzielał wymijających odpowiedzi?26 Już podczas zeznań musiał zrobić na bezpiece dobre wrażenie. Podkreślmy, że za próbę obalenia panującego ustroju i organizację grupy o charakterze zbrojnym (na ich szczęście owej broni nie posiadali) groziły drakońskie kary. Jak to się jednak stało, iż w czasie śledztwa kilka miesięcy w areszcie spędził tylko Jerzy Prokopiuk? Czy już wtedy Urząd Bezpieczeństwa uświadomił sobie, jaką wartość może stanowić w przyszłości Andrzej Wierciński? Młody, niezwykle ambitny naukowiec musiał być zatem pod baczną obserwacją27. 30 czerwca 1961 r. starszy ocer operacyjny Wydziału VII Departamentu I MSW28 mjr Jerzy Kędzierski29 wypełnił postanowienie o wszczęciu sprawy agenturalnej wstępnej na „osobę Wiercińskiego Andrzeja, pracownika naukowego UW”. Jako powód podjęcia próby werbunku Kędzierski podał liczne podróże zagraniczne kandydata na TW, a przede wszystkim rychłą możliwość jego wyjazdu do Kairu. Zapewne 26 27 28 29 AIPN, 00945/2637, Protokół przesłuchania Andrzeja Wiercińskiego, 2 XI 1953 r., k. 25–27 (PDF). Wierciński był rozpracowywany m.in. do sprawy Roberta Waltera (1908–1981). Zob. Z. Łagosz, Robert Walter’s struggle with the UB: the unknown story, „Studia Religiologica” 2013, t. 46, nr 4, s. 293–306; idem, Aparat represji wobec Roberta Waltera i jego działalności na kanwie masonerii ezoterycznej rytu Memphis-Misraim, „Hermaion” 2015, nr 4, s. 173–187. Na uwagę w kontekście podjęcia współpracy – a także dla dopełnienia charakterystyki Wiercińskiego – zasługuje jego ówczesne (rok 1955) zeznanie: „Walter Robert w rozmowach ze mną i innymi osobami szkalował lozoę marksistowską, mówiąc, że jest ona oparta na nienawiści. Również do ustroju Polski Ludowej był on wrogo ustosunkowany. Latem 1954 [r.], będąc w ogrodzie Waltera w Komorowie, zobaczyłem siedzącego go z kobietą. Była to, o ile się nie mylę, studentka anglistyki UW. […] Przechodząc obok Waltera i tej studentki, niezauważony przez wymienionych, usłyszałem, jak Walter mówił do swojej rozmówczyni, że interesują go wiadomości o produkcji przemysłowej w Polsce i warunki bytowe robotników. Zdaje się, że padła nazwa Ursus. […] usłyszałem, że Walter proponował swojej rozmówczyni zbieranie wiadomości o nastrojach wśród pracowników naukowych na Uniwersytecie Warszawskim. Być może, że była również mowa o wynagrodzeniu pieniężnym za dostarczone Walterowi inormacje” (AIPN 01251/226, Protokół przesłuchania Andrzeja Wiercińskiego, 12 XI 1955 r., k. 266–267 [PDF]). Departament I Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zajmujący się wywiadem działał w latach 1956–1990 jako część Służby Bezpieczeństwa. Wydział VII po zmianach organizacyjnych w 1961 r. odpowiadał za wywiad naukowo-techniczny (WNT). Zob. M. Sikora, Black Box. Wywiad jako instrument transeru technologii i wsparcia decyzji ekonomicznych w PRL 1955–1990, Katowice–Warszawa 2021, s. 240–245. Wierciński miał rodzinę od strony ojczyma w Szwecji i to tam początkowo chciano go ulokować. Akta osobowe tego wieloletniego unkcjonariusza MSW znajdują się pod sygnaturą AIPN, 003175/233. NR 20 (2022) 469 Zbigniew Łagosz też z uwagi na kierunek wyjazdu ocer nadał mu egzotyczny pseudonim – „Ali” (później używany będzie także „Alik”)30. Jako główne zadania zostają określone zbieranie inormacji wojskowo-politycznych, spełnianie unkcji łącznika-skrzynki, przekazywanie naprowadzeń31, co zdeniowało charakter współpracy. Otrzymawszy zgodę naczelnika wydziału, ocer prowadzący przygotował plan operacyjnych przedsięwzięć, w którym określił najważniejsze cele założonej sprawy. Krótko zarysował sylwetkę kandydata – przedstawił go jako dobrze rokujący materiał na TW, zarówno ze względu na jego – mimo młodego wieku – wybitne osiągnięcia naukowe, jak i niezliczone kontakty zagraniczne. Głównym celem stawianym przez Wydział VII (Wydział Naukowo-Techniczny) Departamentu I była alokacja Wiercińskiego na stały pobyt w Egipcie. Wierciński znalazł się w orbicie zainteresowania WNT, ponieważ jako uznany antropolog – reprezentant nauki społecznej zajmujący się w swych badaniach tematyką międzynarodową – mógł wykorzystywać zagraniczne wyjazdy do pozyskiwania inormacji o nowych technologiach i środowisku naukowym bez wywoływania podejrzeń, jakie wzbudzałby zapewne jako przedstawiciel nauk ścisłych (a przy okazji, na pierwszym roku, o czym już wspominano, studiował także zykę, zatem i w naukach matematyczno-przyrodniczych miał pewne doświadczenie). Kędzierski wykazywał olbrzymią wiedzę na temat kandydata na TW. W dalszych zadaniach dookreślił, iż w związku z odmową wyjazdu na kongres w Turynie32 (mający się odbyć w dniach 20–24 września 1961 r.) przez Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego Wierciński od SB otrzymał na ten cel 200 dol. wraz z pokryciem kosztów wyjazdu. Prócz tego jako cele nadrzędne dalszej kooperacji wymieniono ulokowanie Wiercińskiego w grupie wykopaliskowej wybitnego egiptologa pro. Kazimierza Michałowskiego 30 31 32 470 AIPN, 00945/2637, Postanowienie o wszczęciu sprawy agenturalnej wstępnej, 30 VI 1961 r., k. 8 (PDF). AIPN, 01237/12/D, Plan operacyjnych przedsięwzięć, 6 IX 1961 r., k. 5 (PDF). Chodzi o „naprowadzenia” na pozyskanie nowej agentury lub technologii. Na kartkach swojego późniejszego sprawozdania z kongresu we Włoszech zamieścił on opis obrad naukowych: tematy wygłaszanych reeratów, wyczerpujące charakterystyki prelegentów oraz swoje odczucia dotyczące (słabego – jego zdaniem) poziomu konerencji. Wierciński podkreślił, iż jego wykład dotyczący analizy rasowej najdawniejszej ludności Egiptu (zob. A. Wierciński, The racial analysis o predynastic populations in Egypt [w:] Atti del I Congresso di scienze antropologiche, etnologiche e di olklore: Torino, 19–23 settembre 1961, Turyn 1961, s. 431–440) spotkał się z wyraźnym zainteresowaniem uczestników obrad. Niezwykle go to ucieszyło, ponieważ był on nastawiony na „spotkania z przedstawicielami nauki egipskiej” (AIPN, 01237/12/D, Sprawozdanie z pobytu we Włoszech i w Czechosłowacji w czasie 17 IX 1962 – 4 X 1961 r., 8 X 1961 r., k. 25–37 [PDF]). NR 20 (2022) Przez wodę i ogień. Alians Andrzeja Wiercińskiego ze Służbą Bezpieczeństwa… (1901–1981), natomiast w przypadku trudności w realizacji tego zadania – ułatwienie uzyskania stypendium w Szwajcarii w tamtejszym Instytucie Antropologii33. I tak w okresie 6–16 września 1961 r. ocer prowadzący spotykał się codziennie z „Alim”, wyjaśniał mu jego ewentualne zadania i inormował o mogących go spotkać dowodach wdzięczności. Ostatecznie 15 września 1961 r. pozyskano Wiercińskiego do współpracy34. Tak oto do panteonu polskiego wywiadu komunistycznego aparatu represji został zwerbowany człowiek będący do ostatnich dni swego życia wzorem naukowym dla wielu pokoleń studentów i pracowników uniwersyteckich35. W raporcie z dziesięciodniowej operacji werbowania i szkolenia ocer prowadzący szczegółowo inormował o swych osiągnięciach względem pozyskanego „typownika” (wskazującego kandydatów do werbunku). „Alemu” zostały przedstawione podstawowe przedsięwzięcia operacyjne, które miał realizować. Kędzierski wyrażał jednak obawy co do prawidłowego „legendowania” Wiercińskiego, bał się, iż w środowisku naukowym może wydawać się podejrzane, że nagle – po pierwotnej odmowie wyjazdu – została wydana zgoda. Wierciński miał się zasłaniać swymi rzekomymi znajomościami w MSW, jednakże asada ta mogła być – zdaniem ocera prowadzącego – mało wiarygodna. Na uwagę zasługuje podsumowanie raportu, w którym czytamy: „Rozstaliśmy się z »Alim« bardzo serdecznie, dziękował mi za pomoc, jaką okazał mu nasz aparat w tym wyjeździe. »Ali« podkreślał swój serdeczny, koleżeński stosunek do mnie i obiecał uczynić wszystko, co dla nas będzie mógł”36. Albo zatem Wierciński już wcześniej znał Kędzierskiego (co jest bardzo możliwe), albo jego ocer prowadzący miał taki wpływ na naukowca. Tej ostatniej kwestii również wykluczyć nie można, gdyż w teczce pracy Kędzierskiego możemy przeczytać: „W pracy angażuje się uczuciowo, potra wytworzyć właściwą atmoserę zauania między sobą a współpracownikami, co pomaga mu w realizacji zadań”37. 33 34 35 36 37 AIPN, 01237/12/D, Plan operacyjnych przedsięwzięć, 6 IX 1961 r., k. 4–6 (PDF). AIPN, 00945/2637/J, Oświadczenie Andrzeja Wiercińskiego, 15 IX 1951 r., k. 10 (PDF). Zob. załącznik nr 1. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż Andrzej Wierciński był już wtedy po długim pobycie w Egipcie. W roku 1957 otrzymał stypendium egipskiego Ministerstwa Edukacji, a w 1958 r. Polska Akademia Nauk wespół z Egipskim Narodowym Centrum Badawczym zorganizowały wyprawę antropologiczną (M. Wierciński, A. Sołtysiak, Andrzej Kazimierz Wiercinski (1930–2003). In memoriam, s. 3, https://www.academia. edu/16337500/Andrzej_Kazimierz_Wierci%C5%84ski_1930_2003_In_memoriam, dostęp 14 IX 2022 r.). AIPN, 01237/12, Raport dot. werbunku i wysłania współpracownika „Ali” na okres 10 dni do Włoch (8–9 dni Brno), 18 IX 1961 r., k. 9 (PDF). AIPN, 003175/233, Charakterystyka Jerzego Kędzierskiego, 2 I 1961 r., k. 123 (PDF). NR 20 (2022) 471 Zbigniew Łagosz Od tego czasu z każdej niemal konerencji oraz z wyjazdów zagranicznych „Ali” dostarczał rozpracowań na wskazane mu tematy operacyjne lub też inicjował własne operacje38. O tym, jak ważnym ogniwem był dla SB, może świadczyć raport z przeszkolenia guranta. Wierciński poddany został treningowi w zakresie metod pracy kontrwywiadu, zasadniczych metod pracy wywiadu, obserwacji i kontrobserwacji, werbunku agentury, łączności w wywiadzie, sytuacji wywiadowczej terenu, sytuacji dekonspiracyjnej i otograi. Szkolenie operacyjne miał poprowadzić ocer operacyjny Zdzisław Przychodzień w lokalu konspiracyjnym „Gallux”39. Zaangażowanie Wiercińskiego było ponoć tak duże, że 15 grudnia 1964 r. szkolący go wspomniany ocer wystąpił z wnioskiem o nagrodę w wysokości 800 zł40. Na poparcie wniosku przywołał on prowadzone wówczas szkolenie operacyjne, które miało zajmować „Alikowi” mnóstwo prywatnego czasu. Dyscyplina zajęć oraz zaangażowanie Wiercińskiego stanowią kolejne argumenty na rzecz przyznania mu nagrody. Padają także znamienne słowa: „Sytuacja materialna »Alika« nadal jest b[ardzo] ciężka, o czym mogą świadczyć akty pożyczania ode mnie różnych drobnych kwot – do pierwszego”41. Według materiałów zgromadzonych w teczce pracy współpraca trwała niemal bez przerwy do roku 196742. „Ali”/„Alik” był wykorzystywany głównie do działalności rozpoznawczej i inormacyjnej. Jego materiały dotyczące środowisk, w których się obracał – rodzimych i zagranicznych – miały dużą wartość operacyjną. Był bardzo chętny do współpracy i wykazywał olbrzymie zaangażowanie. Jak się okazuje, nie docierał jednak do miejsc, na których najbardziej zależało jego mocodawcom z SB (środowiska naukowo-techniczne lub polityczne). 4 marca 1968 r. złożył pisany ręcznie siedmiostronicowy reerat odnośnie do swej dotychczasowej działalności na rzecz aparatu bezpieczeństwa. Wymienił w nim m.in. swoje wizyty, które zostały snansowane przez MSZ, oraz nawią38 39 40 41 42 472 Zob. załącznik nr 2. AIPN, 01237/12, Raport dot. przeszkolenia guranta rozpracowania operacyjnego krypt. „Alik”, 23 X 1964 r., k. 13–15 (PDF). Zob. załącznik nr 3. AIPN, 01237/12, Raport dot. nagrodzenia TW „Alik”, 15 XII 1964 r., k. 16 (PDF). Koniecznie trzeba w tym miejscu zaznaczyć – o czym pisze m.in. Krzyszto Brzechczyn – iż mimo wysokiej wiarygodności źródeł, jakimi są dokumenty wytworzone przez służby aparatu represji, należy bezwzględnie pamiętać o swoistej wizji świata, jaka towarzyszyła naówczas ich wytwórcom, a zatem przy posiłkowaniu się owymi należy zachować niezwykłą ostrożność badawczą. Wytwórcy tych dokumentów częstokroć celowo zniekształcali rzeczywistość, świadomie posługując się kłamstwem, mieli także spaczone spojrzenie na ówczesne realia. Zob. K. Brzechczyn, Problem wiarygodności teczek i opartej na nich narracji historycznej. Kilka uwag metodologicznych, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2012, nr 2 (20), s. 55–57. NR 20 (2022) Przez wodę i ogień. Alians Andrzeja Wiercińskiego ze Służbą Bezpieczeństwa… zane dzięki temu kontakty. Podpowiadał, w jakich dziedzinach mógłby się przydać, a także wykazał błędy, które zostały popełnione podczas jego wyjazdów, co uniemożliwiło mu ich wykorzystanie wywiadowcze43. Sporadycznie pracował jeszcze do 1970 r., kiedy zostało wypisane postanowienie o zakończeniu i przekazaniu sprawy do archiwum44. Jako powód podano brak sposobności wywiadowczych w obszarach interesujących SB. W podsumowującej notatce napisano: „Podkreślić należy, że w trakcie całej współpracy nie mieliśmy żadnego elementu, który mógłby wskazywać, że »Alik« zachowuje się w stosunku do nas nielojalnie bądź też uchyla się od współpracy”45. *** Studiując materiały do niniejszego tekstu, autor starał się uzyskać odpowiedź na pytanie, co skłoniło Wiercińskiego – wybitnego naukowca – do nawiązania współpracy z aparatem represji. Wiele przywołanych tu wątków wskazuje na materialny aspekt46. Innym argumentem mogła być chęć rozwoju kariery naukowej. Do zajęcia takiego stanowiska skłaniają ustalenia Arkadiusza Sołtysiaka i Piotra Jaskulskiego, autorów opracowania Antropologia na Uniwersytecie Warszawskim 1946–2000, którzy tak opisali środowisko w latach sześćdziesiątych: „Dwaj członkowie kadry poprzedniej Katedry Antropologii przenieśli się do tej nowej jednostki wraz z większością książek z biblioteki oraz sprzętu. Jednak już w roku 1961 Stanisław Sienicki opuścił Dział ze względu na zły stan zdrowia. Przez niemal dziesięć lat antropologia na Uniwersytecie Warszawskim była reprezentowana tylko przez dr. Andrzeja Wiercińskiego, który rozpoczął powolny proces organizacyjnej odbudowy [podkr. – Z.Ł.]”47. Zauważmy, że zobowiązanie do współpracy Wierciński podpisał w tym samym roku, w którym został samodzielnym reprezentantem antropologii na UW48. 43 44 45 46 47 48 AIPN, 01237/12/D, Podsumowanie dotychczasowej działalności, 4 III 1968 r., k. 42–48 (PDF). AIPN, 00945/2637, Postanowienie o zakończeniu i przekazaniu sprawy do archiwum Departamentu I – Biura „C”, 12 V 1970 r., k. 59 (PDF). AIPN, 01237/12/D, Notatka służbowa dot. TW „Alik”, 7 V 1970 r., k. 50 (PDF). Potwierdzają to nie tylko wcześniej przytoczone wypowiedzi ocera prowadzącego, ale także wypowiedzi samego Wiercińskiego, np. „Ja również tylko z powodu niedostatecznej ilości pieniędzy zgodziłem się na współpracę z »Dziś i Jutro«, której to grupy nie ceniłem wysoko, ponieważ uważałem, że składali się na nią oportuniści, oraz ze względu na ideologię katolicką, którą ta grupa reprezentowała” (AIPN, 00945/2637, Zeznanie Andrzeja Wiercińskiego, 28 X 1953 r., k. 14 [PDF]). A. Sołtysiak, P. Jaskulski, Antropologia na Uniwersytecie…, s. 52. W latach późniejszych Wierciński częstokroć żali się na swój status ocerowi prowadzącemu, co ma odzwierciedlenie w raportach: „Osobistą sytuację ocenia krytycznie, NR 20 (2022) 473 Zbigniew Łagosz Niestety wyjaśnienie to nie byłoby pełne i przecież – przynajmniej moim zdaniem – nie może usprawiedliwiać takiego, a nie innego zachowania. Konundujący jest tu niezmiernie ważki wyimek z notatki opracowanej przez kolejnego już w tym czasie ocera prowadzącego, starszego inspektora Wydziału VII Departamentu I MSW, płk. Wiaczesława (Wiesława) Maczułę: „W okresie marca 1968 r. »Alik« przekazał szereg inormacji dot[yczących] środowiska studenckiego i dziennikarskiego, które były przekazane do wykorzystania do Departamentu III”49. W jakie działania skutkował Marzec ’68, nikomu przypominać nie trzeba, można tylko dodać, iż Departament III MSW był odpowiedzialny za walkę z działalnością antypaństwową i antysocjalistyczną. Niestety meldunków tych w teczce Wiercińskiego nie ma. Nie oznacza to jednak, iż gdy się zna jego ocera prowadzącego, lata działalności i kryptonim operacyjny, zadanie ich odtworzenia w teczkach osób inwigilowanych i represjonowanych jest niewykonalne. Dopiero taka kwerenda pozwoliłaby na pełniejszą ocenę omawianego zagadnienia. By w rozważaniach co do przyczyn uwikłania się Wiercińskiego we współpracę z aparatem bezpieczeństwa nie zostać oskarżonym o stronniczość, koniecznie należy nadmienić, iż u podłoża jej podjęcia przez ludzi nauki mogły stać różnorakie przyczyny. Częstokroć aparat bezpieczeństwa posługiwał się szantażem, dysponował wachlarzem środków i metod operacyjnych, przy których zastosowaniu werbowany nie miał żadnych szans. Przykładem może być sprawa Zygmunta Kolankowskiego, prawnika i archiwisty, współzałożyciela Stowarzyszenia Archiwistów Polskich, którego UB zaszantażowało wiedzą na temat ciemnej karty jego życiorysu, był on bowiem kapo w Auschwitz50. Wielu przykładów zmagań polskiej inteligencji z aparatem represji dostarczają pozycje Aparat represji wobec inteligencji w latach 1945–195651, Granice kompromisu. Naukowcy wobec aparatu władzy ludowej52 czy dwutomowe opracowanie Spętana Akademia. Polska Akademia Nauk w dokumentach władz PRL53. Nakazują 49 50 51 52 53 474 mówi, iż jego wrogowie robią wszystko, aby go utrącić, zdyskredytować w oczach zagranicy itp.” (AIPN, 00945/2637, Notatka z rozmowy z dr. Andrzejem Wiercińskim, 31 V 1966 r., k. 36 [PDF]). AIPN, 01237/12, Notatka służbowa dot. TW „Alik”, 7 V 1970 r., k. 49 (PDF). A. Kulecka, T.P. Rutkowski, Oczami agenta. Środowiska naukowe i archiwalne w doniesieniach TW „ZYG” – Zygmunta Kolankowskiego, Warszawa 2012. Aparat represji wobec inteligencji w latach 1945–1956, red. R. Habielski, D. Raalska, Warszawa 2010. Granice kompromisu. Naukowcy wobec aparatu władzy ludowej, red. P. Franaszek, Warszawa 2015. Spętana Akademia. Polska Akademia Nauk w dokumentach władz PRL, t. 1: Materiały Służby Bezpieczeństwa (1967–1987), wybór, wstęp i oprac. P. Pleskot, T.P. Rutkowski, NR 20 (2022) Przez wodę i ogień. Alians Andrzeja Wiercińskiego ze Służbą Bezpieczeństwa… one traktować sprawy działalności tajnych współpracowników w sposób indywidualny, a poświęcone im teczki badać ze szczególną starannością. Bibliograa Źródła archiwalne Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie (AIPN Kr). Źródła publikowane Program Politechniki Lwowskiej na rok akademicki 1928/29, Lwów 1928. Spętana Akademia. Polska Akademia Nauk w dokumentach władz PRL, t. 1: Materiały Służby Bezpieczeństwa (1967–1987), wybór, wstęp i oprac. P. Pleskot, T.P. Rutkowski, Warszawa 2009. Spętana Akademia. Polska Akademia Nauk w dokumentach władz PRL, t. 2: Materiały partyjne (1950–1986), wybór, wstęp i oprac. P. Pleskot, T.P. Rutkowski, Warszawa 2012. Opracowania Aparat represji wobec inteligencji w latach 1945–1956, red. R. Habielski, D. Rafalska, Warszawa 2010. Brzechczyn K., Problem wiarygodności teczek i opartej na nich narracji historycznej. Kilka uwag metodologicznych, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2012, nr 2 (20). Czapów G., Mój mąż jest zawsze ze mną [w:] Czesław Czapów 1925–1980. Świadectwa trzech pokoleń, red. W. Kaczyńska, Warszawa 2003. Frazik W., Musiał F., Akta agenturalne w pracy historyka [w:] Wokół teczek bezpieki, red. F. Musiał, Kraków 2015. Friszke A., Między wojną a więzieniem 1945–1953. Młoda inteligencja katolicka, Warszawa 2015. Granice kompromisu. Naukowcy wobec aparatu władzy ludowej, red. P. Franaszek, Warszawa 2015. Hulanicki A., Dzieje chemii analitycznej w Polsce do roku 1945, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2008, nr 53. Jawłowska A., Sławek (Wspomnienie o Czesławie Czapówie) [w:] Czesław Czapów 1925–1980. Świadectwa trzech pokoleń, red. W. Kaczyńska, Warszawa 2003. Warszawa 2009; Spętana Akademia. Polska Akademia Nauk w dokumentach władz PRL, t. 2: Materiały partyjne (1950–1986), wybór, wstęp i oprac. P. Pleskot, T.P. Rutkowski, Warszawa 2012. NR 20 (2022) 475 Zbigniew Łagosz Karpowicz A., Rozwadowski A., Taktyka pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa, Warszawa 1984. Krok T., Antymasońska komórka Episkopatu Polski w świetle badań i dokumentów (1946–1952), Kraków 2015. Kulecka A., Rutkowski T.P., Oczami agenta. Środowiska naukowe i archiwalne w doniesieniach TW „ZYG” – Zygmunta Kolankowskiego, Warszawa 2012. Leksykon lozoi klasycznej, red. J. Herbut, Lublin 1997. Łagosz Z., Aparat represji wobec Roberta Waltera i jego działalności na kanwie masonerii ezoterycznej rytu Memphis-Misraim, „Hermaion” 2015, nr 4. Łagosz Z., Robert Walter’s struggle with the UB: the unknown story, „Studia Religiologica” 2013, t. 46, nr 4. Łagosz Z., TW „Mara” i „Personaliści” – gra operacyjna Służby Bezpieczeństwa wobec Jerzego Prokopiuka, „Inskrypcje. Półrocznik” 2022, nr 2 (19), w druku. Mazgaj W., Nauki chemiczne, „Nauka Polska” 1960, R. 8, nr 4 (32). Musiał F., Podręcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w świetle wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL (1970–1989), Kraków 2015. Piątek P., Przestępcze wymuszenia zeznań w postępowaniach przygotowawczych przez organy bezpieczeństwa publicznego w latach 1944–1956, Katowice 2018. Sikora M., Black Box. Wywiad jako instrument transferu technologii i wsparcia decyzji ekonomicznych w PRL 1955–1990, Katowice–Warszawa 2021. Skórzyński Z., O klubach opozycyjnej młodzieży i o październikowych inicjatywach badawczych Czesława Czapówa [w:] Czesław Czapów 1925–1980. Świadectwa trzech pokoleń, red. W. Kaczyńska, Warszawa 2003. Sołtysiak A., Jaskulski P., Antropologia na Uniwersytecie Warszawskim 1946–2000, Warszawa 2000. Wierciński A., The racial analysis of predynastic populations in Egypt [w:] Atti del I Congresso di scienze antropologiche, etnologiche e di folklore: Torino, 19–23 settembre 1961, Turyn 1961. Wierciński M., Prof. zw. dr hab. Andrzej Wierciński. Życiorys naukowy [w:] Między drzewem życia a drzewem poznania. Księga ku czci profesora Andrzeja Wiercińskiego, red. M.S. Ziółkowski, A. Sołtysiak, Warszawa–Kielce 2003. Zdańska-Brinckenowa M., Jerzy Dąmbski, „Wszechświat. Pismo przyrodnicze” 1957, z. 2. Ziółkowski M.S., Wstęp [w:] Między drzewem życia a drzewem poznania. Księga ku czci profesora Andrzeja Wiercińskiego, red. M.S. Ziółkowski, A. Sołtysiak, Warszawa–Kielce 2003. Netograa https://www.academia.edu/16337500/Andrzej_Kazimierz_Wierci%C5%84ski_ 1930_2003_In_memoriam, dostęp 14 IX 2022 r. 476 NR 20 (2022) Zbigniew Łagosz Załącznik 1. Źródło: AIPN, 00945/2637, Wierciński Andrzej, Oświadczenie, k. 10 (PDF). 478 NR 20 (2022) Przez wodę i ogień. Alians Andrzeja Wiercińskiego ze Służbą Bezpieczeństwa… Załącznik 2. Źródło: AIPN, 01237/12/D, k. 25 (PDF). NR 20 (2022) 479 Zbigniew Łagosz Załącznik 3. Źródło: AIPN, 01237/12/D, Pokwitowanie, k. 17 (PDF). 480 NR 20 (2022)