Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Павлодар облысының әкімдігі КеАҚ «Павлодар педагогикалық университеті» Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 30 жылдығына арналған «ЕРТІС ӨҢІРІНІҢ ТАРИХИ МҰРАСЫ: ҚИМАҚ ҚАҒАНАТЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы материалдарының жинағы Сборник материалов международной научно-практической конференции «ИСТОРИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ ПРИИРТЫШЬЯ: КИМАКСКИЙ КАГАНАТ И КАЗАХСКОЕ ХАНСТВО», приуроченной к 30-летию Независимости Республики Казахстан The Collection of materials of the international scientific and practical conference «HISTORICAL HERITAGE OF IRTYSH REGION: KIMAK KHANATE TO KAZAKH KHANATE», dedicated to the 30th anniversary of Independence of the Republic of Kazakhstan ТОМ 2 Павлодар 2021 1 УДК 94 (574) ББК 63.3 (5Қаз) Е 74 Жалпы редакциясын басқарған: ректор Ж.О. Жилбаев Редакциялық алқа: Г.А. Сулейменова, А.Е. Кәрімова, Б.Н. Абдрахманов, Т.Н. Смағулов, Н.Е. Күзембаев, А.М. Сыздыкова. Е 74 «Ертіс өңірінің тарихи мұрасы: Қимақ қағанаты және Қазақ хандығы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы материалдарының жинағы. Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 30 жылдығына арналған 25-26 қараша 2021 жыл. Жалпы редакциясын басқарған: ректор Жанбол Октябрович Жилбаев. – Павлодар: ППУ баспасы, 2021. – 2 том, 172 б. – қазақша, орысша, ағылшынша. ISBN 978-601-267-689-1 Жинақта 2021 жылғы 25-26 қарашада Павлодар облысының әкімдігі және Павлодар педагогикалық университеті бірлесіп өткізетін Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 30 жылдығына арналған «Ертіс өңірінің тарихи мұрасы: Қимақ қағанаты және Қазақ хандығы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары ұсынылған. Конференция тақырыбына арналған мақалаларды тарих, археология, деректану, этнография саласындағы жетекші шетелдік және қазақстандық ғалымдар, мамандар жазды. Авторлық басылымда жарияланған мақалалар. УДК 94 (574) ББК 63.3 (5Қаз) ISBN 978-601-267-689-1 © Павлодар педагогикалық университеті, 2021. 2 МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ III БӨЛІМ. Түркологияның өзекті мәселелері РАЗДЕЛ III. Актуальные проблемы тюркологии М.К. Хабдулина Понятие «Город» в кочевых культурах степной Евразии........................................................ 6 А. Тасагил, Г.Е. Отепова, Г.Б. Жакибаева Хозяйственный уклад Кимакского каганата.......................................................................... 11 Н.Д. Нуртазина О мусульманстве кочевников времен Абылай-хана и Абулфейс-султана (по сведениям И.Г. Андреева) .................................................................................................................... 13 Абдулла Кок Есеви атаның хикметтер әлемі............................................................................................... 17 С.З. Раздыков Сатовки и их роль в развитии торговых связей Прииртышских казахов ............................. 20 Г.Ж. Курмангазина, Г.М. Тохметова Культура кимаков в средневековых источниках.................................................................... 24 Е.К. Джиеналиев, Г.Б. Имангалиева Курган хана Золотой Орды Жанибека в западном Казахстане. Миф или реальность ......... 28 З.Ж. Сенгирбаева Ұлттық мәдениеттің қалыптасуында руханилықтың алатын орны...................................... 32 А.Е. Каримова, А.А. Пишукова Влияние культуры кочевников на развитие евразийского общества .................................... 35 З.Р. Каркенова Исторические источники и исследования о средневековых кыпчаках ................................ 38 А.Б. Батталов Исторические факты об основателях казахского ханства ..................................................... 42 М.С. Ибраемова, Т.А. Мұздыбаева Қазақ хандығының құрылу тарихы М.Х. Дулатидің «Тарихи-Рашиди» шығармасында .... 46 А.Т. Тыныс Сравнение принципов организации политической власти в кочевых обществах в контексте междисциплинарных связей истории и политологии...................................... 50 A.T. Kolybayeva, F.S. Kayrollayev, A.M. Sadykova Pavlodar priirtyshye in the stone age......................................................................................... 52 A.T. Toktarova, G.M. Tokhmetova On the ethnic composition of the kypchaks............................................................................... 58 А.Ш. Таласов, Г.М. Тохметова Развитие кожевенное искусства на территории Казахстана ................................................. 61 А.К. Умирова, Г.М. Тохметова Отражение мировоззренческих ценностей тюрских народов в материальной культуре .... 64 А.Х. Калмагамбетов, А.А. Черепков Образование и усиление Казахского ханства во второй половине XV в – в первой половине XVI в. ................................................................................................................. 68 С.Н. Муканов, Д.А. Гладковский Тауке хан. «Золотой век» Казахского ханства ....................................................................... 73 Г. Нургалиев Духовно-историческое наследие Кимакского каганата......................................................... 77 Ж. Нурмакова А.А. Черепков Распад и специфика Восточно-тюркского и Западно-тюркского каганатов......................... 80 3 Б.Н. Оспанов, О.П. Вагнер Применение археологических материалов – основа патриотического воспитания учащихся на уроках истории Казахстана...........................................................................85 IV БӨЛІМ. Мәңгіліқ Ел және Рухани жаңғыру: қазіргі жағдайы мен болашағы РАЗДЕЛ IV. Мәңгіліқ Ел и Рухани жаңғыру: современное состояние и перспективы З.Ш. Айткенов Павлодар өңірінен шыққан Алаш қайраткері Ахметолла Ақтайұлы Барлыбаев..................89 А.С. Аманова Реализации кампании ликвидации кулачества как класса в рамках политики коллективизации в Павлодарском Прииртышье................................................................93 С.Н. Сүтжанов, Б.Ғ. Сарсенбаева Ұлт тарихын тереңнен танытқан............................................................................................98 Г.Н. Старченко Роль историко-просветительской деятельности Ш. Уалиханова в патриотическом воспитании обучающихся ................................................................................................102 З.Ш. Айткенов, М. Қонақпай, Н. Кабильдинов Рухани жаңғыру және мәнгілік ел бағдарламасын мектеп аясында насихаттау жолдары ............................................................................................................................106 T.V. Zhmailo, S.K. Toksimbaeva Patriotic education as one of the main directions of the “Rukhani zhangyru” program............. 110 Куссе Хольгер, Г.К. Абзулдинова Вопросы транскультурности ................................................................................................ 112 Л.Ж. Аскарова Идея Евразийства в политике Республики Казахстан ......................................................... 117 Ж.Д. Кабиденова, А.М. Турлыбекова Некоторые методологические аспекты в вопросе изучения коллективной исторической памяти и культурной травмы ...........................................................................................121 А. Байханова, А.М. Садыкова Саралап оқытудың заманауи тәсілдері .................................................................................123 А.А. Умаров Ежелгі Қазақстан тарихы сабақтарында оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту мүмкіндіктері....................................................................................................................127 Н.Р. Темиров Қазақ халқының ұлттық кодын сақтаудағы мәдениеттің рөлі.............................................130 Д.С. Жаксыбаева Рухани жаңғыру – расширение горизонтов национального самосознания ........................134 A.А. Asylkhankyzy Translation of world literature into kazakh as one of the effective directions of the nation’s consciousness .....................................................................................................................136 А. Тілеуберді «Қыпшақ мемлекеттілігі қазақ мемлекеттігінің негізі» Тарихи жырлардағы батырлар бейнесі...............................................................................................................................140 А.А. Жакишева Жастар саясаты және саяси мәдениетті қалыптастыру мәселелері ....................................143 Д.Б. Омаров Основные компоненты материальной культуры казахского народа....................................147 B. Abeldinov, A. Alekparova, A. Alkeev, B. Bektemirova, Z. Zhamankaraeva, A. Khristov, А. Sadykova Formation and development of local history in Kazakhstan.....................................................150 4 С.А. Жакишева Өңір тарихын оқытудың маңыздылығы .............................................................................. 154 А.Р. Кабдылбари Абай дәстүрінің рухани өріс аясы........................................................................................ 157 А.А. Хайса, А.Б. Раисова Шет тілін оқытуда когнитивтік әдісті қолдана отырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру................................................................................................................... 161 Н.К. Каршиганов, Д.Ж. Кусаинов Программа «Рухани жаңғыру» и современная нумизматика Казахстана: формирование исторического сознания................................................................................................... 165 А.Т. Ибраева Педагогическое сопровождение одаренных детей в общеобразовательной школе ........... 168 5 ЕСЕВИ АТАНЫҢ ХИКМЕТТЕР ӘЛЕМІ Абдулла Кок Akdeniz University, Анталия Ислам ортасында дүниеге келіп, Түркістан өлкесінде тараған хикметтер Яссауи дәруіштері арқылы бүкіл Түркістанда өз үнін тапты. Түркістан географиясында түрік діни тілінің қалыптасуына алғашқы із салушылардың бірі болып, исламды ұжымдық түрде қабылдаған түрік қауымы Қараханидтер болып табылады. Ол адамдарды даналыққа, кемелдікке жеткізуге бағытталған. Кемел адам болу жолында адалдық, адамгершілік, қарапайымдылық, кішіпейілділік туралы айтылып, ізгі құндылықтар насихатталады. Қоғамды бөліп тұрған менмендік, сараңдық, ғайбат, жала, екіжүзділік, т.б. Мұндай мінезқұлықтан аулақ болу ұсынылады. Хикметтер діни және негізгі адамгершілік ұғымдарды көпшілікке үйрету мақсатында жазылған. «Түркістан пірі» хикметінде түркілердің исламға дейін қабылдаған және де қолданған кезеңдегі әлеуметтік және моральдық негізгі идеяларының ізі де бар. Даналықтың қайнар көздері; Түрік ой-пікірлері мен Құран, хадис, фикх, кәлам, сияр, қиссалар, ілім және тылсым. Осы ойлардың барлығын «Түркістан пірі» хикметінен, Түркістанның ислам өркениетіндегі болжамдарынан көруге болады. Жаңа дін қабылданып, халық игілігіне айналған кезеңде имандылық пен ақыл-кеңес қоғам өміріндегі ең өзекті мәселеге айналды. Түріктер ислам мәдени ортасына енгеннен кейін дінидидактикалық, әдеби-моральдық шығармалар түрік мәдениетінің көне құндылықтарынан сүзгіден өтіп, жаңа өркениетте қабылданып, үн қата бастады. Түріктердің тарихи кезеңдегі діни тәжірибелері XI ғасырдағы Түркістанда олардың жаңа діндері мен тарихи түрік діни концепциялары біріктіріліп, түрік діни тілінің қалыптасуына негіз қалады. Ахмед Яссауи мен Яссауилік ілім – қоғамдардың ескі мәдениеттерінің қайта ашылуы нәтижесінде пайда болған мәдени тамырлардың бірі. 10 ғасырдың 2-жартысында Орта Азиядағы түрік қауымдары арасында исламдану арқылы жаңа мәдениет құру процесі. Ол 19 ғасырда буддалық, шамандық және манихейлік мәдениеттерді де қабылдаған Ахмет Яссауи болжағандай, түрік қоғамдарының мистикалық түрде исламды қабылдауымен мистикалық негізде қалыптаса бастады. Ахмед Яссауидің халифалары XII ғасырдың екінші жартысында Яссауилік Трансоксиан мен Ферғана төңірегінде, яғни қазіргі Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және ішінара Тәжікстан мен Түркіменстан аймақтарында тарай бастады. Бұл жерде Яссауи Исламның өзі болды. Толып жатқан қалың бұқара исламды Яссауизм арқылы таныды. 1218 жылғы моңғол шапқыншылығы Яссауизмнің, соның ішінде Яссауи дәруіштерінің де таралуына алып келді. Соның нәтижесінде Яссауи ілімі Орта Азияда, Үндістанда, Анадолыда тарады. Бүгінде Орталық Азиядағы Ахмед Яссауи есімі исламмен бірдей және негізгі элементтердің бірі болып табылады. Ахмет Яссауи тарихи болмысынан ерекшеленетін, Алтайдан Еділ бойындағы тайпаларға дейін аңызға айналған тұлға ретінде осында көптен бар. Түркістан хазіреті Түркістан, Қожа Ахмет Яссауи, Ата Яссауи болды. Орталық Азияда «Диуани хикмет» қасиетті мәтін ретінде оқылуын жалғастырды. Бұл хикметтерді үлкен құрметпен жаттады. Ерлер арасында ғана емес, әйелдер арасында да Яссауи хан деген оқырмандар бар. Еліміздегі Мевлид тойы сияқты түрлі жиындарда оқылады. Ахмади Яссауи және Яссауизм мәдениеті араға ғасырлар өтсе де нығайып, бүгінгі күнге дейін, әсіресе Орталық Азияда сақталған. Ортаазиялық халықтық исламмен сәйкестендіре отырып, ол бір жағынан накшбандия мен кубревизм ішінде, екінші жағынан өз бетінше өмір сүруін жалғастырды. Екінші жағынан, Анадолы мен Үнді сопылығына да әсер етті. Ол жаңа мистикалық құрылымдардың негізін құрады. [1993 жылдың қаңтары] Ол сондай-ақ ислам ғылымдары бойынша өте жақсы білім алған, Ахмет Яссауи сол кезеңнің маңызды ғылыми және мәдени орталығы Бұхарада жақсы білім алып, араб және парсы тілдерін өте жақсы меңгерген. Ахмед Яссауидің ең маңызды қыры – негізін қалаған Яссауилік ғұлама, оның жасаған бағыт-бағдары мен жазған өлеңдері арқылы көшпелі 17 түрік халқына Исламды түсіндіру тәсілі. Оның бұл мәселеде ықпалы болғаны сонша, өзі де, ізбасарлары да жүздеген шейхтерді тәрбиелеп, Түркістан мен Анадолыда бір жолмен жүріп, көптеген жаңа секталар құрып, Түркістан мен Анадолы түріктерінің жүздеген жылдар бойы рухани майданына нәр берді. Қожа Ахмет Яссауи мен оның ізбасарлары түріктердің исламды фанатизмнен алшақ, қарапайым түрде қабылдап, қабылдауында өте маңызды рөл атқарды. Ол хикметтерінің көбін зікір кезінде оқу үшін жазғаны белгілі. Яссауи осы ырғақпен де, халықтың рухына лайық қарапайым өрнектермен де жалынды, жатық, шынайы мәнердің иесі болды. Өлеңдерін ғасырлар бойы тірілткен де осы қарапайымдылық, шынайылық, ынта-жігер мен жатық. Зікірдегі аяттар шәкірттердің тілінде ырғақты барабан дыбысындай естіледі. Бұл дыбыс бақсылық әдет-ғұрыптардың бірі Яссауидің хикметіне жетіп, одан Юнус Эмре, Хажы Байрам, Қайғусуз Абдал сынды ложа ақындарының өлеңдеріне дейін жеткені сөзсіз. [Ерциласун; 2007] Яссауи хикметтерінде қамтылған тақырыптар күнделікті өмірдің бір бөлігі. Тақырыптар қарапайым және түсінікті стильде түсіндіріледі. Иләһи махаббат, Аллаһтың бірлігі, Хз. Пайғамбарды мадақ пен сүйіспеншілік, зуһд пен тақуа, ислами ахлақ, аңызәпсаналар, ақырет өмірі, жәннат пен тозақтың суреттелуі, ақырзаманның шарттары, дүниеге шағымдар, дәруішшілдіктің, зікір мен оңашалықтың қасиеттері. Түркістан мәдениеті мен географиясы – даналық мекен. Яссауи өз өмірінің кейбір естеліктерін хикметтерінде баяндайды. Даналық – түркі тілдес халықтардың, яғни Түркістанның географиясындағы ислам дәуіріндегі түрік әдебиетінің өзіне тән мұрасы. Дидактикалық мақсат – мақсат. Ол адамдардың әлеуметтік және діни өмірін қалай ұстану керектігі туралы ақпарат береді. Ол әсерлілік пен тұрақтылықты тудыру үшін қарапайым стильде және өмірден мысал келтірілді. Діни ілімдер күнделікті және күнделікті өмірдің қажеттілігін ескереді. Диуани Хикмет, Түркістан пірі және оның ізбасарлары XII-XVII. Ол түркіислам географиясына әсер етіп, ғасырлар бойы Түркістанда ислам ілімі мен дәстүрін тарату/өмірде сақтау мақсатында дауысын көтерді. Түрік ұлттық мәдениетін бейнелейтін ислам дәуірінің алғашқы негізгі туындыларының бірі болып табылатын хикмет түрік халқын негізгі ахлақ мәселелері бойынша ағарту, халыққа діни және негізгі адамгершілік құндылықтарды беру және үйрету мақсатында жасалған. Ол мінсіз адамға бағытталған. Кемел адам болудың жолын көрсетіп, адамдардың дүние және ақырет өміріне үлес қосуды мақсат етеді. Адалдық, жақсы адамгершілік, қарапайымдылық пен кішіпейілділік – даналықтың негізгі тақырыбы. От деп сипатталған нәпсі, тәкаппарлық, сараңдық, екіжүзділік сияқты жаман қылықтардан сақтану насихатталып, ұсынылды. Даналық – түркілер исламға дейін қабылдап, қолданып келген дәуірдегі қоғамдық-адамгершілік ойлау құрылымының ауызша дәстүр арқылы ұрпақтан-ұрпаққа берілуінің түрік көрінісі. Ол кезеңнің басқа шығармаларына қарағанда діни элементтер мен ілімдерді көбірек қамтиды. Діни ойлар мен кеңестер көп орын алады. «Диуани хикмет» қалыптасқан Қарахан дәуірінің ең маңызды ерекшелігі – түріктердің Ислам өркениетінің шеңберіне еніп, түрік мәдени әлемін құруы. «Диуани Хикмет» түрік-ислам әлемінде жеке тұлғаны тәрбиелеу және қоғамның әлеуметтік және моральдық тәртібі үшін белгіленген қағидаларды қамтиды. Әртүрлі діни сенімдегі түркілердің Исламды қабылдауы олардың әлеуметтік және мәдени өмірінде үлкен өзгерістер мен дамуға әкелді. Хикметтің мақсаты – Ислам білімін үйрету және қолдану. Түрік-ислам мәдениеті саласында діни көзқараспен жеке моральдық тұрғыдан жазылған. Ол дидактикалық әдістеме арқылы түрік тілінің сөздік күшінің кең таралуы мен тұрақтылығын қамтамасыз етіп, сол кезеңдегі адамдардың діни сезімдері мен ой-өрістерінің проекциясына айналды. Білімге ие болу мәселесі Хикметте қатты қорғалған. Білімді болу, надан болу – тілді сақтау. Әдебиет 1. Ercilasun, Ahmet, B. History of Turkish Language Century, 4th Edition. – Akçağ: Ankara, 2007. 18 2. Көк, Абдулла, «Түркістан пірі түрік идеалы», 1-ші Халықаралық Жерорта теңізі өнер симпозиумы, Қожа Ахмет Йесеви симпозиумы, семинар, көрме, симпозиум мақалалары және көрмелер каталогы. – Анталия, 23-25 мамыр 2016. – S. 67-88. 3. Көк, Абдулла, Пір-и Түркістанның метафоралық әлемі, бөлім. – Стамбул, 2017. 4. Көк, Абдулла, Көктүрік хандығы жазбаларынан Түркістан піріне дейінгі идеал адамының сипаттамасы, Түрік әлемі зерттеулері. – Стамбул, 2018. Т. 118 Шығарылым: 232 Б. 129-142. 5. Ocak, Ахмет Яшар, Ахмет Яссауи және Яссауи мәдениетінің түрік әлемінде таралуы: сопылық мәдениетті қайта жаңарту, Халықаралық Қожа Ахмет Йесеви симпозиумының материалдары. – Кайсери, 2629 мамыр 1993 ж., б. 299-306. 6. Татжы Мустафа (Редактор), ЮНЕСКО 2016 Диуани Хикмет Хожа Ахмед Яссауи жылын еске алу, Хожа Ахмет Яссауи, Ахмет Яссауи университеті. – Анкара, 2016. 19