T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2375 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1372 XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI Yazarlar Prof.Dr. Mustafa İSEN (Ünite 1, 8) Prof.Dr. Muhsin MACİT ( Ünite 2, 4) Prof.Dr. Cihan OKUYUCU ( Ünite 3) Prof.Dr. Nihat ÖZTOPRAK (Ünite 5) Prof.Dr. İsmail H. AKSOYAK (Ünite 6, 7) Editörler Prof.Dr. M. A. Yekta SARAÇ Prof.Dr. Muhsin MACİT ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend Kılıç Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Öğretim Tasarımcısı Doç.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Şennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı ISBN 978-975-06-1050-9 1. Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 7.800 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Eylül 2011 İçindekiler iii İçindekiler Önsöz .................................................................................................................... vii XVI. Yüzyılda Siyasal, Kültürel ve Edebî Hayat .......................... 2 GİRİŞ ............................................................................................................................ OSMANLI PADİŞAHLARI VE ŞİİRLERİ .............................................................. II. Bayezit (Adlî) ........................................................................................................... Yavuz Sultan Selim (Selimî) ....................................................................................... Kanuni Süleyman (Muhibbî) ..................................................................................... II. Selim (Selim/Selimî) .............................................................................................. III. Murat (Muradî) ..................................................................................................... III. Mehmet .................................................................................................................. EDEBÎ MUHİTLER VE HAMİLER ......................................................................... DİVAN ŞAİRLERİ ...................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 3 3 4 5 5 7 7 8 9 11 15 17 18 18 18 Azeri ve Çağatay Sahası Türk Edebiyatı ...................................... 20 GİRİŞ ............................................................................................................................ AZERİ SAHASI TÜRK EDEBİYATI ........................................................................ Şah İsmail (Hatayî) ...................................................................................................... Eserleri .................................................................................................................... İbrahim Gülşenî .......................................................................................................... Eserleri .................................................................................................................... Türkçe Eserleri ...................................................................................................... Farsça Eserleri ........................................................................................................ ÇAĞATAY SAHASI TÜRK EDEBİYATI ................................................................. Babür Şah ..................................................................................................................... Eserleri .................................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 2. ÜNİTE 21 21 22 23 28 29 29 29 31 31 31 34 35 36 36 37 Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî ......................... 38 GİRİŞ ............................................................................................................................ FUZULÎ (1483-1556) .................................................................................................. 1. ÜNİTE 39 39 3. ÜNİTE iv İçindekiler Edebî Kişiliği ................................................................................................................ Fuzulî’yi Etkileyen Şairler ve Fuzulî’nin Etkileri ..................................................... Eserleri .................................................................................................................... BAKÎ (1526/27-1600) ................................................................................................. Edebî Kişiliği ................................................................................................................ Eserleri .................................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 4. ÜNİTE Klasik Dönem Divan Şairleri-I ... ................................................... 65 KLASİK DÖNEM DİVAN ŞAİRLERİ ..................................................................... ZATÎ (1471-1546) ....................................................................................................... HAYALÎ (1497/99-1556/57) ....................................................................................... NEVÎ (1533-4-İstanbul 1599) ................................................................................... EMRÎ (ö.1575) ............................................................................................................. Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 5. ÜNİTE 65 65 72 76 81 83 85 86 86 86 Klasik Dönem Divan Şairleri-II ...................................................... 88 GİRİŞ ............................................................................................................................ LAMİÎ ÇELEBİ (1472-1534) ..................................................................................... Eserleri .......................................................................................................................... GELİBOLULU MUSTAFA ÂLÎ (1541-1600) .......................................................... Eserleri .......................................................................................................................... BAĞDATLI RUHÎ (1534/35-1605/6) ....................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 6. ÜNİTE 40 42 43 49 52 54 60 61 62 62 63 89 89 90 91 92 93 100 101 102 102 103 XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I ............ ................................................... 105 XVI. YÜZYILDA MESNEVİ ..................................................................................... AŞK VE MACERA MESNEVİLERİ ......................................................................... Yusuf u Züleyha ........................................................................................................... Leyla vü Mecnun ......................................................................................................... Hüsrev ü Şirin / Ferhad u Şirin ................................................................................. 105 106 106 108 111 İçindekiler Şem ü Pervane ............................................................................................................. Gül ü Bülbül ................................................................................................................. Vamık u Azra ............................................................................................................... Salaman u Absal .......................................................................................................... Şah u Geda ................................................................................................................... Cemşid ü Hurşid ......................................................................................................... Varka ve Gülşah ........................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 113 114 114 115 115 120 121 125 127 128 128 129 XVI. Yüzyıl Mesnevileri-II........... ................................................... 131 DİNÎ VE TASAVVUFİ MESNEVİLER .................................................................... TARİHÎ VE DESTANÎ MESNEVİLER .................................................................... YERLİ VE REALİST MESNEVİLER ....................................................................... Surnameler .................................................................................................................... Şehrengizler................................................................................................................... Hasbihâller ve Sergüzeştler ........................................................................................ Ebkâr-ı Ekar ........................................................................................................... Sergüzeştname/Hâlname-i Sevadî ....................................................................... Sergüzeştname-i Zaifî ............................................................................................ Hasbihal ................................................................................................................... Nalan u Handan ..................................................................................................... Hecrname / Hazanname ....................................................................................... Mehekname............................................................................................................. Sakînameler ve İşretnameler ...................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 7. ÜNİTE 131 133 134 134 134 140 140 140 140 140 140 141 141 141 143 145 146 146 147 XVI. Yüzyılda Nesir ........................................................................ 148 XVI. YÜZYILDA NESİR ............................................................................................ MENSUR ESERLERİN SINIFLANDIRILMASI ..................................................... Şifahi/ Folklorik Üslup ................................................................................................ İlmî Üslup ..................................................................................................................... Bediî/Estetik Üslup ..................................................................................................... Resmî Üslup ................................................................................................................. MENSUR TÜRLER ..................................................................................................... Tarihler ......................................................................................................................... Biyografiler ................................................................................................................... v 149 149 150 153 154 155 157 157 159 8. ÜNİTE vi İçindekiler Şair Tezkireleri ............................................................................................................. Münşeat Mecmuaları .................................................................................................. İlmî Eserler ................................................................................................................... Tasavvufi Eserler .......................................................................................................... Şerh ve Çeviriler .......................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 161 161 161 162 162 165 167 168 168 169 İçindekiler Önsöz Sevgili öğrenciler, XVI. yüzyılda Türk edebiyatı çok geniş bir coğrafyada etkinliğini sürdürür. Osmanlı, Safevi ve Timurlu sanat çevrelerinde Türkçenin en güzel eserleri verilir. Siyasal mücadelelere rağmen İstanbul ile Tebriz ve Herat’taki kültür ve sanat çevreleri arasında alışveriş devam eder. Osmanlı sahasında Bakî başta olmak üzere Zatî, Nevî, Hayalî, Emrî, Lamiî, Ruhî ve Gelibolulu Mustafa Âlî gibi şairler divan edebiyatının klasik niteliğe erişmesine katkı sağlar. Klasik dönem Türk edebiyatının Azeri sahasındaki en önemli temsilcisi ise Fuzulî’dir. Fuzulî’den sonra Azeri sahasının önde gelen şairleri arasında Hatayî yer alır. Hatayî’nin şiirleri tekke ve tasavvuf muhitlerinde, özellikle de Alevi-Bektaşi çevrelerinde çok okunmuştur. Azeri sahasında Safevi çevrelerinin dışında gelişen tasavvuf edebiyatının en dikkate değer temsilcisi ise İbrahim Gülşenî’dir. Timurlular döneminde Ali Şir Nevayî sayesinde zirveye erişen Çağatay edebiyatı, XVI. yüzyılda Şeybaniler ve Babürlüler tarafından temsil edilir. Şeybanilerin dağılmasıyla birlikte Afganistan ve Hindistan’ın bir bölümünü ele geçiren Babür Şah, Çağatay edebiyatının Nevayî’den sonra en büyük temsilcisi sıfatıyla şiir, hatıra, aruz, fıkıh ve tasavvuf konularında eserler verir. Fars edebiyatında kullanılan her tür ve tarz, XVI. yüzyıl Türk edebiyatında karşılık bulur; Genceli Nizamî’nin beş mesneviden oluşan hamsesine, diğer Fars şairlerinin farklı konulardaki mesnevilerine Türk şairlerince nazireler yazılır. Hemen her konuda mesnevi tarzında eser verilir. Şiirin dayandığı estetik temeller üzerinde gelişen nesir alanında da oldukça yetkin eserler üretilir. Tarih, biyografi, tezkire, menkıbe ve diğer türlerde ortaya konulan eserler, daha sonraki yüzyılların sanatçılarına örnek oluşturur. XVI. yüzyılda birbirinden uzak kültür merkezlerinde ve farklı devletlerin himayesinde gelişimini sürdüren Türk edebiyatının önemli temsilcileri ve onların eserlerinin tanıtıldığı bu kitap, başta ünite yazarları olmak üzere pek çok kişinin katkısıyla ortaya çıktı. Emeği geçenlere teşekkür ederiz. Editörler Prof.Dr. M.A. Yekta SARAÇ Prof.Dr. Muhsin MACİT vii t XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI 1 Amaçlarımız    Bu üniteyi tamamladıktan sonra; XVI. yüzyıl Osmanlı padişahlarının kültür ve sanat hayatının gelişmesindeki yerini belirleyecek, XVI. yüzyıl Osmanlı kültür merkezlerini ve edebiyat muhitlerini tanıyacak, XVI. yüzyıl Osmanlı edebiyatında görülen eğilimler ve başlıca temsilcileri Hakkında değerlendirmeler yapabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Adlî Selimî Muhibbî Muradî Edebî Muhitler • • • • Rumelili Şairler Nazire Geleneği Ümmi Şairler Hece Ölçüsü İçindekiler XVI.Yüzyıl Türk Edebiyatı XVI.Yüzyılda Siyasal, Kültürel ve Edebi Hayat • • • • GİRİŞ OSMANLI PADİŞAHLARI VE ŞİİRLERİ EDEBÎ MUHİTLER VE HAMİLER DİVAN ŞAİRLERİ XVI. Yüzyılda Siyasal, Kültürel ve Edebî Hayat GİRİŞ Osmanlı Devleti, XVI. yüzyıla Fatih’in şehzadesi II. Bayezit’in yönetiminde girmiştir. Doğusunda Uzun Hasan’ın şahsında simgeleşen Akkoyunlu tehdidi, yerini Erdebil Tekkesi’nin şeyhi ve Safevi Devleti’nin kurucusu Şah İsmail’e bırakmıştır. Böylece yüzyıllarca süren Osmanlı-Safevi mücadelesi de başlamıştır. Timurluların önceki yüzyılda parlayan yıldızı, XVI. yüzyılda uzak ülkelere kaymış, Hindistan’da Babür Şah’ın temsil ettiği Türk-Hint İmparatorluğu kurulmuştur. Güneydoğu Avrupa’dan başlayarak bu çok geniş kültür coğrafyasında Türkçe, edebî dil olarak yaygın bir kullanım alanı kazanmış ve en parlak dönemini yaşamıştır. OSMANLI PADİŞAHLARI VE ŞİİRLERİ Osmanlı Devleti, XVI. yüzyılda birkaçı bütün Türk tarihi içinde çok güçlü devlet adamları olarak tanınan padişahların yönetiminde büyüme ve gelişmesini sürdürerek dünyanın en büyük devletlerinden biri hâline gelmiştir. Bu yüzyılda Osmanlı tahtında II. Bayezit (1481-1512), Yavuz Sultan Selim (1512-1520), Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566), Sultan II. Selim (1566-1574), Sultan III. Murat (1574-1595) ve Sultan III. Mehmet (15951603) bulunmuştur. Bu yüzyıl, Osmanlı Devleti’nin her bakımdan altın çağıdır. Bu yüzyılda askerî, mimarî ve kültürel alanda büyük gelişmeler yaşanmış, halkın kültür ve refah seviyesi yükselmiştir. Kültürel gelişmeler siyasi gelişmeleri belli bir mesafeden izler. XVI. yüzyıl Osmanlı toplumunda bilim, kültür, sanat ve edebiyatta devletin büyümesiyle orantılı olarak büyük bir gelişme gözlenmiştir. Osmanlı yönetimi, bir yandan siyasi yapıyı güçlendirmeye gayret gösterirken bir yandan da bilimde ve sanatta ilerleme ve yükselme gereğini fark etmiş, bunun gerçekleşmesi için hiçbir fedakârlıktan kaçınmamıştır. Sultan ve devlet ileri gelenleri saraylarını, yabancı bilim adamları ve sanatçılara açtıkları gibi, yaptıkları seferler sonunda tanınmış bilim adamı ve sanatçıları, hatta meslek mensuplarını toplayıp İstanbul’a getirmişlerdir. Devletin bilim ve sanat adamlarına gösterdiği himayeci tutum, zenginleşen devlet yapısı ile birlikte artarak devam etmiştir. Osmanlı sultan ve şehzadeleri bilim ve sanatın gelişimi için yönetici olarak yüklendikleri sorumlulukların yanı sıra, himaye ettikleri bazı sanat dallarında yetenekleri doğrultusunda eserler vermişlerdir. Öyle ki padişahlardan II. Bayezit (Adlî), Yavuz Selim (Selimî), Kanuni Süleyman (Muhibbî), II. Selim (Selimî), III. Murat (Muradî); şehzadelerden Cem, Korkut (Harimî), Mustafa (Muhlisî), Bayezit (Şahî) aynı zamanda tanınmış şairlerdir. Diğer Osmanlı şairlerinin şiirleriyle boy ölçüşebilecek nitelikte eserleri vardır. 4 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Şimdi XVI. yüzyıl Osmanlı padişahlarını, kültür ve sanat hayatına katkıları açısından daha yakından tanımaya çalışalım. II. Bayezit (Adlî) II. Bayezit’in tahta geçişinin ilk yıllarında iç ve dış siyaset büyük ölçüde İshak Paşa ve Gedik Ahmet Paşa’nın istekleri doğrultusunda biçimlenmiştir. Devlet idaresinde Fatih döneminin kültür ve sanat politikalarına karşı oluşan tepkiler, bilhassa Avrupa’dan gelen sanatkârlar ve onların eserleriyle sınırlı kalmıştır. Cem’in 1481’de Bayezit’e yenilerek Mısır’a kaçışından Rodos Şövalyelerinin elinde ölümüne kadar (1495) geçen süre içerisinde Bayezit’in iç ve dış politikada çok ihtiyatlı davrandığı görülür. Cem’in ölümünden sonra II. Bayezit, güçlü bir donanma oluşturarak Venedik’le harbe girişir (1499-1502). Fakat tam bu sırada, Uzun Hasan’dan sonra Osmanlılarla karşı karşıya gelmeyen Akkoyunlu egemenliğindeki topraklarda Safevi tehdidi baş gösterir. Şah İsmail, Bayezit döneminde 1502 ve 1507’de iki kez Osmanlı topraklarına girmiştir. Ayrıca onun Anadolu’daki taratarlarından Şahkulu, 1511 yılında Teke yöresinde bir ayaklanmaya öncülük ederek Kütahya beylerbeyini katletmiş ve hatta Bursa’yı tehdit etmeye başlamıştır. Veziriazam Hadım Ali Paşa’yı öldürtmüştür. Bu ayaklanmaların muhtemel sonuçlarını gören Şehzade Selim, yeniçerilerin desteğini almak suretiyle İstanbul’a girmiş ve artık yaşlanmış olan babasını tahttan indirmiştir (24 Nisan 1512). II. Bayezit, şehzadeliğinde görev yaptığı Amasya’nın tarihsel ve kültürel birikimini çok iyi değerlendirmiştir. Orada pek çok şair ve bilginin yetişmesini ve bunların daha sonra merkezî yönetime katılımlarını sağlamıştır. Onun Amasya’daki muhitinde yetişen şairlerin başında Taci Bey’in oğlu Cafer Çelebi (ö. 1515) ile Müeyyedzade Abdurrahman (ö.1516) gelir. Müeyyedzade, Hatemî mahlasıyla Türkçe, Farsça ve Arapça şiirler söylemesine rağmen bilgin olarak tanınır. Ayrıca başta torunu ve Meşairü’ş-Şu‘ara adlı tezkirenin yazarı Âşık Çelebi (ö.1571) olmak üzere pek çok bilgin ve sanatkârın yetişmesine katkı sağlamıştır. Onun himaye ettiği kişiler arasında tarihçi ve şair Kemal Paşazade, Hafız-ı Acem, Necatî Bey (ö. 1509) ve Zatî (ö.1546) gibi önemli şairler vardır. II. Bayezit döneminde Herat ve Tebriz başta olmak üzere İran ve Orta Asya’daki kültür merkezleri ile ilişkiler devam etmiştir. II. Bayezit ile Hüseyin Baykara’nın mektuplaştıkları bilinir. Herat, Baykara döneminde (1469-1506) şiir, musiki, hat, nakış ve ciltçilik gibi sanat dallarında ayrı bir üslubun merkezi olmuştur. Onun muhitinde yaşayan âlim ve sanatkârların kaydettikleri irtifa, diğer kültür ve sanat merkezlerindeki sanatçıların imrenecekleri bir düzeye erişmiştir. Hüseyin Baykara’nın bilhassa Molla Camî (1414-1492) ve Ali Şir Nevayî (1441-1501) ile kurduğu münasebet, Osmanlı şairleri tarafından yöneticisanatkâr ilişkisinin güzel bir modeli olarak algılanmış ve takdim edilmiştir. Aynı zamanda bu iki usta şair; Nevayî ve Camî, kendi muhitlerini aşarak Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenlerinin himayesinde bulunan Tebriz’deki sanatkâr ve devlet adamlarıyla ilişki kurdukları gibi Osmanlı devlet ricali ve şairleriyle de iyi ilişkiler içinde olmuşlardır. II. Bayezit’in Camî’ye hediyeler gönderdiği bilinmektedir. Osmanlı şairleri de Molla Camî’yi, örnek aldıkları Fars şairleri içinde anmış, Nevayî’nin gazellerine nazireler söylemişlerdir. II. Bayezit, sadece bilgin ve şairleri himaye etmekle kalmamış, kendisi de Adlî mahlasıyla yazdığı gazellerle devrin şairleri arasında yer almıştır. Öyle ki devrin şair tezkirelerinde şairliğine yapılan vurgu, onun bilim ve sanat adamlarına gösterdiği ilginin gölgesinde kalmıştır. Adlî Divanı, Yavuz Bayram tarafından yayımlanmıştır (Amasya Valililiği Yayınları, Amasya 2009). Adlî Divanı’nda 144 Türkçe gazel, 14 Farsça gazel, 1 murabba ve az sayıda kıta, müfred ve matla vardır. 1. Ünite - XVI. Yüzyılda Siyasal, Kültürel ve Edebî Hayat Yavuz Sultan Selim (Selimî) Yavuz Sultan Selim, çok kısa süren hükümdarlık dönemine (1512-1520) çok önemli zaferler sığdırmıştır. Öncelikli olarak Safevi tehlikesini ortadan kaldırmak için İran’a sefer düzenlemiş ve Şah İsmail’in göçebe Türkmenler üzerindeki etkinliğini nispeten azaltmıştır. Diğer yandan Suriye üzerine yürüyerek Memlük hükümdarı Kansu Gavrî’yi yenmiş ve ülkesinin doğu ve güneydoğu sınırlarını nispeten emniyetli hale getirerek ticaret yollarını kontrol altına almıştır. Dönemin şairleri onun seferlerini destansı bir dille işleyerek Selimnameler yazmıştır. Siyaset ve kültür alanında dedesi Fatih’in İstanbul’u dünyanın kültür merkezi haline getirmek için gösterdiği gayretlerle örtüşen politikasını benimsemiştir. Siyasal iktidarını şöhretli bilgin ve sanatkârları himaye etmek suretiyle pekiştirmek için Tebriz’i ve Kahire’yi aldığında yüzlerce sanatkârı İstanbul’a göndermiştir. İstanbul’daki sanatkâr ve bilginleri himaye etmiştir. Yavuz devrindeki kültür ve bilim hayatının renkli simaları arasında Tacizade Cafer Çelebi, Müeyyedzade Abdurrahman Çelebi, Zembilli Ali Efendi ve İbni Kemal dikkati çeker. Yavuz döneminde Anadolu sahasında yetişen şairlerin sayısında artış olduğu gibi, Osmanlı saray çevresine özellikle Safevi, Timurlu muhitlerinden katılımlar da olmuştur. Kendisi de divan oluşturacak kadar Farsça şiir söylemiştir. Farsça şiirleri Ali Nihat Tarlan tarafından Türkçeye çevrilmiştir (Ahmet Halit Kitabevi, İstanbul 1946). Yavuz, Farsça şiirler yazdığı halde siyasal mücadeleye giriştiği Şah İsmail (Hatayî) ve diğer siyasi rakibi Memlük sultanı Kansu Gavrî’nin Türkçe şiirler söylemiş olması ilginçtir. Günümüze ulaşan az sayıdaki Selimî mahlaslı Türkçe şiirin Yavuz Selim’e ait olup olmadığı ise kuşkuludur. Onun, her dörtlüğünün sonunda “Neyi ki şîve mi ki cevr mi ki nâz mı ki” dizesini yinelediği şu mütekerrir murabba, Ahmet Muhip Dıranas’ın “Bahar Gökleri” başlıklı şiiri ile Melih Cevdet Anday’ın “Tohum” şiirine esin kaynağı olmuştur. Gözlerün fitnede ebrûn ile enbâz mı ki Dil asılmağa iver zülfine cânbâz mı ki Bizi kahr eylediğin lutfına âgâz mı ki Neyi ki şîve mi ki cevr mi ki nâz mı ki Dili sayd itmede âlem bilür üstâdlığın Key sakın âleme yayılmaya bîdâdlığın Bilmezem sırrı nedür bilmiş iken yâdlığın Neyi ki şîve mi ki cevr mi ki nâz mı ki Dil nedür nesne mi var ışk odına yakmadığın Işk zencîrine gerden mi kodun takmadığın Beni gördükde yüzün döndürüben bakmadığın Neyi ki şîve mi ki cevr mi ki nâz mı ki Bu Selimî kuluna cevri revân eyledigün Bunca sıdkın reh-i ışkında yalan eyledigün Yüzüni gösterüben yine nihân eyledigün Neyi ki şîve mi ki cevr mi ki nâz mı ki Kanuni Süleyman (Muhibbî) Kanuni devrinde Osmanlı devletinin siyasi sınırları ne kadar genişlemişse kültür coğrafyası da o denli uçlara ulaşmıştır. Sultan Süleyman, 46 yıl süren saltanatının (1520-1566) 5 6 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı ilk yıllarında batıya seferler düzenlemiştir. Belgrat (1521) ve Mohaç (1526) zaferlerinden sonra Safevilere karşı Irakeyn, Tebriz ve Nahcivan seferlerini düzenleyerek Bağdat, Tebriz, Doğu Anadolu, Azerbaycan ve Irak-ı Acem’i Osmanlı topraklarına katmıştır. Kanuni dönemi, sadece fetih ve zaferlerle süslenen siyasette değil, mimariden şiire kadar hemen her alanda Osmanlı’nın en görkemli zamanıdır. Fatih’ten sonraki tarihsel sürece tam da denk düşecek bir politikayı benimseyerek düzenlediği kanunnameler, kurumsallaşma sürecini tamamlayan bürokrasi ve hukuk sistemi ile çağının ihtiyaçlarını karşılayacak bir yapı oluşturmuştur. Kanuni, Süleymaniye medreselerini kurarak Osmanlı biliminin gelişmesinde Fatih medreselerinden sonraki en önemli atılımı gerçekleştirmiştir. “Kanuni” ve “muhteşem” sıfatlarını hak edecek politikalar geliştirip uygulayan Sultan Süleyman, Muhibbî mahlasıyla yazdığı şiirler ve himaye ettiği şairlerle Osmanlı şiirini zirveye taşımıştır. II. Bayezit döneminden itibaren Osmanlı arşiv belgelerinde adlarına rastlanan şairlerin sayısı Kanuni döneminde artmıştır. Kanuni’nin sanatkârları himaye etme konusundaki tutumu, başta Sadrazam İbrahim Paşa ve Deterdar İskender Çelebi olmak üzere Kınalızade Ali, Nişancı Celalzade Mustafa Çelebi, Kazasker Kadri Efendi, Şeyhülislam Kemal Paşazade ile Şeyhülislam Ebussuud Efendi ve Kâtibî mahlasıyla şiirler söyleyen Seydi Ali Reis gibi devrin bürokrat ve devlet adamları tarafından da benimsenmiştir. Kanuni, Osmanlı edebiyatının Zatî ve Edirneli Nazmî’den sonra en çok gazel yazan şairidir. Muhibbî Divanı, Kültür Bakanlığınca yayımlanmıştır (Coşkun Ak, Muhibbî Divanı, Ankara 1987). Pek çok üretken şair gibi o da hayatın hemen her alanına ilişkin şiirler söylemiş, ancak çok yazdığı için zaman zaman kendini tekrarlamıştır. En ünlü şiiri şudur: Gazel Halk içinde mu‘teber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihânda bir nefes sıhhat gibi Saltanat didükleri ancak cihân gavgâsıdur Olmaya baht u sa‘âdet dünyada vahdet gibi Ko bu ıyş u işreti çünkim fenâdur âkıbet Yâr-ı bâkî ister isen olmaya tâ‘at gibi Olsa kumlar sagışınca ömrüne hadd ü ‘aded Gelmeye bu şîşe-i çarh içre bir sâ‘at gibi Ger huzûr itmek dilersen ey Muhibbî fâriğ ol Olmaya vahdet cihânda gûşe-i uzlet gibi Kanuni’nin kendisinden sonra Osmanlı tahtına geçen şehzadesi II. Selim, tahta geçememiş diğer oğulları Mustafa, Cihangir ve Bayezit de şiir söylemiş hanedan mensuplarıdır. Bunlardan Şehzade Mustafa (1515-1553), Saruhan ve Amasya’da sancak beyliği yaptı. Şehzadeler arasındaki taht rekabeti yüzünden babası tarafından boğdurularak öldürüldü. Bu hazin ölüm hadisesi üzerine Osmanlı şairleri çok sayıda mersiye kaleme aldılar. Şehzade Mustafa, Osmanlı tarihinde ardından en çok mersiye yazılan kişidir. Şehzade Mustafa da maiyetinde çok sayıda şair barındıran bir yönetici olup kendisi de Muhlisî ya da Mustafa mahlasıyla şiirler söylemiştir. Kanuni’nin en küçük oğlu olan Şehzade Cihangir (1531-1553), küçük yaştan beri zayıf ve hastalıklı bünyesi, muhtemelen de en küçük oğul olması dolayısıyla en sevdiği şehza- 1. Ünite - XVI. Yüzyılda Siyasal, Kültürel ve Edebî Hayat desidir. Fakat taht mücadelelerinden etkilenerek genç yaşta vefat etmiştir. Cihangir de şiirle meşgul olmuş ve günümüze birkaç şiiri ulaşmıştır. Kanuni’nin diğer oğlu Şehzade Bayezit (1525-1561) de Mustafa’nın öldürülmesinden sonra taht kavgasına karışmış ve Şehzade Selim ile Konya sahrasında girdiği savaşı kaybedip İran’a sığınmıştır. Daha sonra iki devletin anlaşması üzerine boğdurularak cenazesi Osmanlı ülkesine getirilmiş ve Sivas’ta defnedilmiştir. Divan şiirinde şairlerin kendi psikolojik sıkıntılarını dile getirmeleri iyi karşılanmamış, onlardan daha çok belli bir senaryo çerçevesinde belirli konuların en güzel biçimde dile getirilmesi talep edilmiştir. Kişisel problemlerin dile getirildiği örneklere ise hasb-i hâl tarzı şiir adı verilmiştir. Bu tarz örneklerin şiir tarihimizde ağırlıklı yer tutmadığı bilinmektedir. İşte bu az sayıdaki örneklerin en dikkate değer örnekleri Cem Sultan ve Şehzade Bayezit’in eserlerinde karşımıza çıkar. Özellikle Şehzade Bayezit, bugün elimizde bulunan şiirlerinde bütünüyle kendi macerasını nakletmiştir. Bunlar, devrin estetik anlayışına göre orta seviye örnekler olarak değerlendirilse bile bir içtenliğin ürünü oldukları için lirik ve sıcak şiirlerdir. II. Selim (Selim/Selimî) Kanuni’nin şehzadeleri arasındaki trajik taht mücadelesinden başarıyla çıkan II. Selim döneminde (1566-1574) fetihler devam etmiş olmasına rağmen 1571 yılında Kıbrıs’ın fethi Osmanlıların son büyük askerî başarısı sayılır. II. Selim de şehzadeliğinden başlayarak bi-lim ve sanatla iç içe olmuş, daha Kütahya’da şehzade vali iken çevresine yirmi civarında sanat ve bilim adamını toplayıp onlarla meşgul olmuştur. Kendisi de Selimî mahlasıyla şiirler söylemiştir. Onun hemen her antolojide yer alan ve modern şairlerce de sıkça alıntılanan şu beyti çok ünlüdür. Biz bülbül-i muhrik-dem-i gülzâr-ı firâkız Âteş kesilir geçse sabâ gülşenimizden (Biz ayrılığın gülbahçesinde yakıcı demler çeken bülbülüz; sabah rüzgârı gülbahçemizden geçse ateş kesilir.) Gazel Hâlün ile zülfün el bir eylemiş Dilleri dâmıyla nahcîr eylemiş Hilkaten sen bir meleksin ki Hudâ Sûret-i insânda tasvîr eylemiş Ân-ı vaslın halka kısmet idicek Hicrini Hak bana takdîr eylemiş Sanasın nakkâş-ı kudret kaşına Nûrdan nûn tahrîr eylemiş Ârız-ı dilberdeki hatt ey Selîm Dûd-ı âhındur ki te’sîr eylemiş III. Murat (Muradî) III. Murat döneminde (1574-1594) Osmanlılar doğuda İranlılarla, Orta Avrupa’da Habsburglarla bir dizi savaş yapmışlardır. İran ve Avusturya savaşlarının getirdiği yük, Osmanlı ekonomisini büyük ölçüde sıkıntıya sokmuştur. Buna rağmen kültür ve sanat canlılığını sürdürmüştür. 7 8 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı III. Murat’ın şehzadesi Mehmet için 1582 yılında yapılan oldukça gösterişli sünnet düğünü, protokol konukları, eğlence hayatındaki yenilikleri, süresi ve icra edilen müzikleriyle devrin şair ve yazarlarının da dikkatini çeker. Bu düğün, Gelibolulu Ali’nin Cami’u’lBuhur Der-Mecâlis-i Sûr adlı 2725 beyitli eserinde bütün ihtişamıyla anlatılır. Başka şairler ve hatta Avrupalı gezgin ve diplomatlar tarafından da bu düğün, günü gününe yakından izlenmiş ve kayıt altına alınmıştır. III. Murat, Osmanlı padişahlarının en bilginlerinden sayılır. Şeyhülislam Mehmed Sâdeddîn Efendi, Bekaî Efendi, Şeyh Şücâ Efendi, Tiryaki Hasan Paşa gibi devrin ünlü kişileri tarafından yetiştirilmiştir. Muhibbîden sonra en çok gazel söyleyen padişahtır. Muradî Divanı’nda 1567 gazel vardır. Şiirlerinde genellikle Muradî, bazan da Murad mahlasını kullanmıştır. Divanı üzerine doktora tezi hazırlayan Ahmet Kırkkılıç, seçtiği şiirleri diliçi çevirileriyle birlikte Sultan III. Murad adlı kitabında yayımlamıştır (Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1988). Muradî, divanındaki 1567 Türkçe gazel, Farsça söylediği 39 gazel ve Futuhat-ı Ramazan adlı Farsça eseriyle devrin üretken şairleri arasında yer alır. Çoğu tasavvufî nitelik arz eden bu şiirler, sade ve samimi bir dille söylenmiştir. Şiir dışında saatçiliğe ve nakkaşlığa özel ilgisinin olduğu da kaynaklarda belirtilir. III. Murat’ın bir başka yönü ise gösteri sanatlarına ve meddah hikâyelerine düşkünlüğüdür. Gazel Bizi sûretde gördün pâdişâyuz Velî ma‘nâda bir kemter gedâyuz Bizi yâr işiginde anlama yâd Kamuya yâd u yâra âşinâyuz Bu sûret âleminde câhilüz biz Velîkin müctebâ vü murtazâyuz Küdûret gösterüp âlemde her dem Velî bâtında ey dil asfiyâyuz Murâdî nesne yok zâhir amelden Velî âyîne-i ibret-nümâyuz III. Mehmet Osmanlı iktisadî hayatının ciddi sarsıntılar geçirdiği III. Mehmet dönemine (1595-1603) Celali isyanlarının yarattığı çöküntü damgasını vurmuştur. 1603 yılında Safevi hükümdarı Şah Abbas, Osmanlı devletinde yaşanan kargaşa ortamından yararlanarak Osmanlı birliklerini eski İran eyaletlerinden Anadolu’ya çekilmek zorunda bırakmıştır. XVI. yüzyılın sonunda Avrupa’nın ekonomik ve askeri etkisiyle Osmanlılar çağın gerisine düşmeye başlamıştır. Siyasi ve iktisadi alandaki durgunluk bütün kurumları olduğu gibi kültür ve sanat hayatını da olumsuz etkilemiştir. Kültür ve sanat hayatını besleyen kaynaklar eski işlevlerini nispeten ihmal etmek veya ertelemek zorunda kalmıştır. Bununla birlikte bu süreç içerisinde Osmanlı devleti, küçük veya geçici sayılabilecek birkaç istisna dışında hiçbir önemli yenilgi yaşamamıştır. Osmanlı saray çevresindeki gündelik hayat, merasim ve bayramlar tüm canlılığıyla devam etmiştir. 1 XVI. yüzyıl Osmanlı padişahlarının şiir veya diğer sanat dallarıyla uğraşmalarının sebebi ne olabilir? 1. Ünite - XVI. Yüzyılda Siyasal, Kültürel ve Edebî Hayat EDEBÎ MUHİTLER VE HAMİLER Osmanlı padişah ve şehzadeleri geleneğe uyarak bilgin ve sanatkârları himaye etmişlerdir. Fatih döneminden itibaren Osmanlı başkentleri Bursa, Edirne ve İstanbul ile şehzadelerin görev yaptığı Konya, Amasya, Manisa, Trabzon ve Kütahya gibi şehirlerde vezir, sadrazam, deterdar gibi üst düzey yöneticilerin himayesinde edebî muhitler oluşmuştur. Ayrıca Osmanlı yöneticilerinin siyasal bir tehdit oluşturmamak koşuluyla popüler şeyh ve dervişlerle iyi ilişkiler kurdukları, vakıf tahsisleri yoluyla kendilerine bağımlı hâle getirdikleri bilinmektedir. Bu şeyhlerin yönetimindeki tekke ve zaviyeler, dinî-tasavvufî eğitimin ve mistik tecrübenin kurumsal yapılarıdır. Tasavvufun şiir diline aktarılmaya son derece elverişli sembolik dili sayesinde pek çok tekke ve dergâh, aynı zamanda sanat ve edebiyatın soluklandığı mekânlar haline gelmiştir. Bunlardan başka sınır boylarında çok hareketli bir yaşam biçimini benimseyen akıncı beylerinin mütevazı konakları da şair ve dervişlerin durağı olmuştur. Osmanlı toplumunda kültür ve sanat hayatı, sosyal piramidin zirvesindeki padişah ve şehzadeler başta olmak üzere ekonomik ve siyasî bakımdan iktidarı elinde bulunduran yöneticiler tarafından himaye edilmekteydi. Hamilik, sanat-saltanat ilişkisinin karşılıklı memnuniyete dayanan boyutudur. Hami, Osmanlı toplumu gibi statü ve mertebelerin mutlak egemen bir hükümdar tarafından belirlendiği bir toplumda, sanatçının belli bir kültür çerçevesinde sanatını ifade edebilmesine yardımcı olan kişidir. Geniş kitlelerin okuma-yazma imkânlarına erişmediği dönemlerde sanatçılar, iktidar ve seçkin sınıfın himayesine muhtaç idi. İktidar sahipleri de sanat ve bilim adamlarının ithalarıyla yüceltilirdi. Bu karşılıklı ilişki, her iki tarafın estetik beğeni düzeyini de belirler ve bir bakıma ortak paydada buluştururdu. Sadece Osmanlı toplumunda değil, aynı dönemde hem Doğuda hem de Batıda hamilik sistemi belli bir gelenek içinde varlığını sürdürmüştür. Osmanlı öncesindeki Türk ve İslam devletlerinde de hamilik sistemi vardır. Fatih’in İstanbul’u bilim ve sanat merkezi haline getirme çabası, sonraki padişahlar tarafından da kabul görmüş ve bu uygulama gelenekselleşmiştir. XVI. yüzyılın padişahları da hem kendi çevrelerindeki bilim ve sanat adamlarını koruyup gözetmişler, hem de İslam dünyasındaki önemli isimlerii kendi ülkelerine getirtmişlerdir. Özellikle doğuya yönelik fetihlerinden sonra Yavuz Sultan Selim’i bu uygulamanın içinde görüyoruz. Trabzon’daki sancak beyliği yıllarından başlayarak pek çok şairi himaye etmiştir. Çıktığı seferlerde şairlerden çoğunu yanında götürür ve sefer târihini nazm etmelerini isterdi. Bunun sonucu olarak adına birçok Selimname yazılmıştır. Bilindiği gibi Selimnameler, Yavuz Sultan Selim’in saltanatını konu edinip onun dönemindeki belli başlı olayları anlatan manzûm veya mensûr eserlerin adıdır. Bunlar, edebiyatımızda sık rastlanan gazavatname, fetihname, zafername gibi Osmanlı tarihinin eksik bıraktığı noktaları tamamlayan eserlerdir. Konuları, Sultan Selim’in Trabzon’daki valiliğinden başlayarak önce Gürcülerle sonra da babası ve kardeşleriyle olan mücâdeleleri, padişah olarak Safevi ve Memlüklülerle olan savaşlarıdır. Bu eserler, devrin sosyal, siyasî ve kültürel olaylarını anlatmaları yanında, üsluplarına gösterilen özen dolayısıyla edebî bir değer de ihtiva ederler. Bu eserler daha sonra ortaya çıkan Süleymannameler’le birlikte devletin en güçlü dönemini dile getirdikleri için baştan sona zafer ve başarıların anlatımıyla doludurlar. Bu yüzden halkın millî gururunu okşayan, orduyu savaşa teşvik eden eserlerdir. Bu yüzyıl Türk edebiyatında, Türkçe, Arapça ve Farsça olmak üzere yirmi kadar Selimname yazılmıştır. İshak Çelebi (ö.1573), Keşfî (ö.1525), İdris-i Bitlisî (ö. 1521), Kemal Paşazade (ö.1534), Celalzade Mustafa Çelebi (ö.1567), Şükrî, Sücudî, Şirî, Edayî ve Hoca Sadettin belli başlı Selimname şairleridir. Sultan Selim’in kısa saltanatından sonra, Osmanlı tahtına oturan Kanuni Sultan Süleyman’ın himâyesi altında yüzlerce bilgin ve şair yaşamıştır. Bunların en ünlüleri 9 10 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Gazalî mahlaslı Deli Birader, Hayalî Bey, Fethullah Ârif Çelebi, Taşlıcalı Yahya, Anadolu edebiyatında bu yüzyılın en büyük şairi sayılan ve şairler sultanı [sultanü’ş-şuara] diye anılan Bakî, Fevrî, Nakkaş Bâlizade Rahmî, Edayî, Sürurî, Gubarî, Lamiî Çelebi, Edirneli Nazmî, Ubeydî ve Daî’dir. Padişahın çevresindeki kimi şairler Süleymannameler yazmışlardır. Süleymanname, Kanuni Sultan Süleyman’ın saltanatını konu edinip onun dönemindeki belli başlı olayları anlatan manzûm ve mensûr eserlere verilen addır. Süleymannamelerin kaynağı Selimnamelerdir. Bu yüzden muhteva bakımından benzerlikler gösterirler. Türk edebiyatında bu çerçevede ele alınabilecek elli civarında eser vardır. Ferdî (ö.1525), Şemsî Ahmet (ö.1580), Nevî (ö.1599), Hadidî (ö.1559) ve Gubarî (ö.1566) başlıca Süleymanname yazan kişilerdir. Bütün bu gelişmeler sonucu sahip olduğu olağanüstü imkânlar sayesinde zaten her dönemde bilim ve sanat merkezi olan İstanbul, kısa sürede bu defa İslam medeniyetinin en önemli merkezlerinden biri haline geldi. Özellikle şiir ve edebiyat bu gelişmeler içinde daha da ön plana çıktı. Çünkü padişahlardan başlayarak bütün devlet büyükleri, şiire ve edebiyata büyük rağbet göstermekteydiler. Böylece İstanbul’da başta saray olmak üzere devlet adamlarının konakları, şair, yazar ve ilim adamlarının toplandığı birer merkez oldu. Devlet yöneticileri kendileri de ilim ve sanatla uğraştıkları için bilim ve sanat adamlarını önceki dönemlere göre daha fazla korudular. İstanbul’da ortaya çıkan bu yapı, değişik görüntülerle taşraya doğru yayıldı ve devletin her tarafında önemli kültür merkezleri oluştu. İstanbul’un sanat ve edebiyatın merkezi hâline gelmesinde pâdişahların yanında devlet büyüklerinin de katkıları olmuştur. Şiir ve sanatla ilgili olmayanlar bile toplantılar düzenlemiş ve sanatkârları koruma yarışına katılmışlardır. Bunların içinde Sultan Bayezit ve Yavuz Sultan Selim devri kazaskerlerinden Müeyyedzade Abdurrahman (ö.1516), Taczade Cafer Çelebi (ö.1515); Kanuni Sultan Süleyman’ın sadrazamlarından Remzî mahlasıyla şiirler de yazan Pir Mehmed Paşa (ö.1532), İbrahim Paşa (ö.1536), şairleri fazla sevmediği halde yine de onlardan yardımlarını esirgemeyen Rüstem Paşa (ö.1561), şeyhülislam ve büyük ilim adamı Kemâl Paşazade, kazasker Kadrî Çelebi, deterdar İskender Çelebi (ö.1535), nişancı Celalzade Mustafa Çelebi (ö.1567) ve Katibî mahlasıyla şiirleri de olan kapudân-ı deryâ (=kaptanı derya) Seydî Ali Reis (ö.1563) konaklarında sık sık toplantılar düzenleyen; şairleri, musikî ustalarını çevrelerinde toplayan devlet büyükleridir. Buralarda kümeleşen sanatkârlar hem büyüklerin teşvik ve yardımlarını görmüşler, hem de yüzyıl edebiyatının ve kültürünün gelişmesinde yararlı olmuşlardır. İstanbul dışında ise, özellikle şehzadelerin çıktıkları sancak merkezlerindeki şehzade sarayları, İstanbul’dakilerden daha küçük çapta da olsa birer ilim, sanat ve edebiyat çevresi oluşturmuştur. Bunun sonucu olarak XVI. yüzyılda, Sultan II. Bayezit’in şehzadesi Abdullah, Kanuni’nin şehzadeleri Bayezit ve Selim’in sancakbeyliklerinde Konya; Şehzade II. Bayezit, onun oğlu Şehzade Ahmet, Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Mustafa’nın sancakbeyliklerinde Amasya; Sultan Bayezit’in şehzadeleri Korkut ve Mahmud; şehzade Süleyman (Kanuni) ve oğulları Şehzade Mehmed, Şehzade (II.) Selim, Sultan Selim’in şehzadesi Sultan III. Murat devirlerinde Manisa; Yavuz Sultan Selim’in şehzadeliğinde Trabzon ve Kanuni’nin şehzadeleri Sultan Bayezit ve Sultan II. Selim’in sancakbeyliklerinde Kütahya, Anadolu’da birer ilim sanat ve edebiyat merkezi hâline gelmiştir. Rumeli coğrafyasında edebî muhitler büyük ölçüde akıncı beylerinin himayesinde gelişmiştir. Bir askerî tabir olan akıncılık, Osmanlı hafif süvari birliklerine verilen isimdir. Akıncılar, özellikle Rumeli’de serhat boylarına yakın yerlerde otururlar ve düşman topraklarına akınlar yaparlardı. Geçimleri, düşmandan aldıkları ganimetle sağlanırdı. Akıncı kumandanlarını devlet tayin etmekle birlikte bu görevler hemen daima meşhur akıncı ailelerine verilmişti. Akıncı aileleri olan Mihaloğulları, Turhanlılar, Yahyalılar ve Malkoçoğulları birer yönetici olarak çevrelerinde daha çok şair olmak üzere çeşitli sanatçı- 11 1. Ünite - XVI. Yüzyılda Siyasal, Kültürel ve Edebî Hayat ları bulundurmaya özen göstermişler, böylece akıncılık aynı zamanda kültür ve sanatı besleyen önemli bir kaynak özelliği kazanmıştır. Sözü edilen bu akıncı beylerinin İstanbul modeline göre tertip edilmiş bir başkentleri bulunmaktaydı. Nitekim Evrenosoğulları Vardar Yenicesi’ni, Mihaloğulları Plevne’yi, Turhanlılar ise Mora’yı kendileri için merkez seçmişlerdi. Beyler, akınlarda elde ettikleri ganimeti akıncı gaziler arasında paylaştırdıktan sonra önemli bir kısmını da bir nevi kültürel alt yapı olarak yatırıma dönüştürmekte, bilime ve sanata destek olacak iş ve kişilere de pay ayırmakta idiler. Bu bakımdan Evrenosoğulları’nın merkezi olan Vardar Yenicesi dikkate değer bir örnek olarak karşımızda durmaktadır. Osmanlı bilim ve sanatının gelişmesinde hamilik [patronaj] geleneğinin katkılarını araştırınız. DİVAN ŞAİRLERİ Türk şiiri XVI. yüzyıla gelinceye kadar üç yüz yıllık bir deneme, uygulama ve gelişme süresinden geçmiştir. Osmanlı Devletinin gelişmesi ve güçlenmesiyle şiirdeki gelişme daha da hızlanmıştır. Bu yüzyılda İran şairlerinin etkileri sürmekle birlikte artık Fuzulî, Hayalî Bey, Bakî gibi şiire yön veren ve Türk şairlerince örnek alınacak şiir ustaları yetişmiştir. Bu yüzyıl şiiri, aruzun kullanılışındaki ustalık ve şiir tekniğinde erişilen mükemmellikle, dıştaki ahengiyle en parlak ve olgun devrini yaşamıştır. İran’dan alınan mazmunlar dikkat ve itina ile işlenmiş, kelimeler arasında sıkı ve girit bağlantılar kurulmuş, sonuçta şiir; incelik ve derinlik kazanmıştır. XVI. yüzyılda Osmanlı Türkçesi, klasik biçimini almış, Eski Anadolu Türkçesi özelliklerinden ayrılarak birçok Türkçe kelime yerine Arapça ve Farsçadan deyimler, kelimeler ve uzun tamlamalar kullanılmaya başlanmıştır. Buna karşın Türkçe, cümle yapısında kendini hissettirmeye devam etmiş, böylece kelimelerinin bir kısmı yabancı, ama söylenişi Türkçe olan bir şiir dili geliştirilmiştir. XVI. yüzyılda artık büyük şairlerin elinde hatasız ve ustaca kullanılan bir Türk aruzu yaratılmıştır. Divan şiiri, kelimelerdeki bu değişimin yanında XVI. yüzyıldan itibaren giderek simgeci, kavramsal bir şiir özelliği kazandı. Bir kısmı İran ve Arap şiirinden alınan mazmunlar aslında teşbih esasına dayanan terim çitleridir. Şairlerden biri tarafından kullanılan orijinal bir imaj, sürekli tekrarlanarak mazmunlaşmaktadır. Tekrar yoluyla da bunlar itibari bir nitelik kazanmaktadırlar. Divan şairi sevgilinin kirpiğini oka benzetirken onu ok sanmıyordu. Buradaki kirpik kelimesiyle onun gösterdiği kavram arasında keyfi olmayan bir benzerlik vardır. Aslında öğretici mesneviler bir yana bırakılacak olursa divan şiirinde kaside, gazel, musammat gibi türlerde sınırlı bir söz dağarcığı vardır. XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar bu sözlüğün büyük çoğunluğu Türkçedir. Bundan sonra oran, şairine göre değişir. Üslup açısından da artık Şeyhî ve Ahmet Paşa tarafından temelleri atılan klasik üslup yüzyıla damgasını vuracaktır. Bu yüzyılda da folklorik üslup olarak tanımladığımız sade, açık ve kolay anlaşılır metinler yazılmaya devam edilmişse de bunların oranında önceki dönemlere göre ciddi azalmalar vardır. İlmin, sanatın, şiir ve edebiyatın gelişmesini hazırlayan böyle uygun bir zeminde, büyük bilim adamları, büyük sanatçılar, büyük şairler ve büyük nesir ustaları yetişmiştir. Bu yüzyılda şair sayısında büyük artışla karşılaşılmasına rağmen asra damgasını vuran şiir ustaları Bakî (1526-1600), Fuzulî (ö. 1556) ve Hayalî (ö.1557)’dir. Azeri edebiyatı çerçevesinde Nesimî, Habibî ve Hatayî çizgisinin doruk noktası olan Fuzulî, üç dilde yazdığı divanları, mesnevileri ve mensur eserleri ile Türkçe’nin sadece bu yüzyılda değil bütün dönemler içinde en büyük şairlerinden biridir. Yaşadığı coğrafya, Türk kültür ve sanatının Herat, Tebriz, İstanbul hattındaki gelişim çizgisinin ortasında yer aldığı için dili itibariyle her iki tarafa da anlaşılabilir gelen şair, büyük ustalığı yanında bu özelliği sayesinde de 2 12 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Türkçenin en çok okunan isimlerinden biri olmuştur. Ayrıca, özellikle şiirlerine ustalıkla yerleştirilmiş olan anlam katları da onu farklı okuyucu kitlelerinin çok sevmesini sağladı. Divanının Türkçenin en çok basılan ve en çok istinsah edilen örneği olması bunun kanıtıdır. Yine bu özelliği yüzünden o, her devirde bütün şairlerin etkilendiği ve mutlaka bir şeyler aldığı tükenmez bir şiir hazinesidir. Fuzulî, bütün nazım şekillerinde olduğu kadar kaside ve gazellerinde de eşsiz bir şairdir. Yüzyılın başında, Sultan II. Bayezit devrinde İstanbul’a gelen Zatî, yeterli öğrenimi de olmadığı hâlde, yeteneği sayesinde 30-40 yıl boyunca bütün şairlerin hocası, yol göstericisi olmuştur. Yüzyılın ortalarına doğru kendini kabûl ettiren Hayalî Bey, Kanuni Sultan Süleyman’ın en gözde şairlerindendir. Hayalî Bey’den söz açılmışken yetiştiği Rumeli coğrafyasından, özellikle de doğduğu Vardar Yenicesi’nden bahsetmek yerinde olacaktır. Rumeli duyuş tarzının Osmanlı şiiri içinde belirginleşmesinde Yeniceli şairlerin katkısı gözardı edilemez. Yeniceli şairlerin başında Usulî (ö.1538) gelir. Rumeli’de Gülşenîliğin temsilcisi ve Nesimî’nin takipçisi olarak muhitinin beklentilerine uygun bir dille şiirler söylemiştir. Yaşadığı muhitin güzelliklerini anlattığı şehrengizi, ara sıra hece ölçüsünü de kullanarak yazdığı şiirleri onun yerlilik arzusunu yansıtmaktadır. Nesimî’nin gazellerindeki lirizm ile Yunus’un şiirlerindeki sadeliği Rumeli duyarlığında birleştirip bir divan oluşturacak kadar şiir söylemiştir. Usulî Divanı yayımlanmıştır. XVI. yüzyıl Rumeli coğrafyasında yalın kat bir tasavvuf anlayışının olmadığı bilinmektedir. Bunun doğal sonucu olarak farklı mistik eğilimlerin temsilcileri ve takipçileri aynı muhitte yetişmişlerdir. Bunlardan biri de ünlü Mevlevî şeyhi Yusuf-ı Sineçâk’ın kardeşi Hayretî’dir (ö.1535). Caferî mezhebine mensubiyeti, Kalenderîlerin hayat tarzlarına yakın duruşu ve hatta benimsediğini gösteren beyitlerinden ötürü Safevi-Osmanlı mücadelesiyle ayrışan Şiî-Sünnî anlayışın Sünnî taratarlarınca yeteri kadar güvenilmeyen bir şair olmuştur. Bu güvensizlik ortamını hemşerisi Hayalî de Hayretî’nin aleyhine kullanmıştır. Yeniceli şairlerden biri de şiirlerine nazire mecmualarında rastlanan Âgehî’dir (ö. 1557). Bir süre donanmada Piyale Paşa’nın hizmetinde çalıştıktan sonra müderrislik ve kadılık yapmıştır. Özellikle denizcilik ve gemicilik terimleriyle ördüğü orijinal kasidesi, çok tanınmış ve devrinden başlayarak tanzir ve tahmis edilmiştir. Vardar Yeniceli, hatta coğrafyayı biraz genişleterek söylersek Rumelili şairler, konularını işlerken yapılan benzetmelerde, kullanılan mecazlarda çevrenin ve yerli unsurların şiire girmesine daha çok özen göstermişlerdir. Bu özellikler de XVI. yüzyıl şiirine daha yerli bir nitelik kazandırmıştır. Şüphesiz bütün coğrafyaya yayılan bu özellik, yukarıda, çerçevesi çizilen yöre şairlerinde; dilde sadelik ve doğallık, çevre ile ilgili tasvirler şeklinde daha çok yer almıştır. Bunda sınırlarda yerleşmiş akıncı beylerinin ve akıncılık geleneğinin biçimlendirdiği anlayışın etkisi vardır. Akıncı muhitlerinde yetişen şairler, savaşa gidecek gazilerin beklentilerine uygun, dervişçe ve daha sade söyleyişi tercih etmişlerdir. Akıncılığın XVII. yüzyıldan itibaren etkinliğinin azalmaya yüz tutmasıyla Rumeli’de şair sayısının azalması da bu kurumun nasıl bir sanat patronajlığı yaptığının açık göstergesidir. Bu yüzdendir ki Rumeli’ye has bu yeni koruyucular; yani akıncı beyleri etrafında çok sayıda bilim adamı, mutasavvıf, şair ve aydın toplanmıştır. Yenice’de böyle bir ortam içinde yetiştikten sonra İstanbul’a gelip sarayın dikkatini çeken Hayalî de gazel şairi olarak dikkat çekmiştir. Gazellerinde tasavvufi aşkı işlemiştir. Külfetsiz söyleyişi, rindliği ve derinliğiyle, Bakî yetişip devrin şiirine hâkim oluncaya kadar Osmanlı şiirinin en büyük şairi sayılmıştır. Yüzyılın son kırk yılında ise şiir tahtına Bakî oturmuş ve tartışmasız devrin sultanü’şşuarası olarak hükmünü sürdürmüştür. Anadolu sahasının en büyük şairi sayılan Bakî, hem kaside, hem de gazelde üstattır. Kasidelerinde canlı tabiat manzaraları görülür; bu şiirlerde muhteşem bir ahenk ve ihtişam vardır. Ama Bakî asıl ününü gazelleriyle yapmıştır. 1. Ünite - XVI. Yüzyılda Siyasal, Kültürel ve Edebî Hayat Gazelleri rind bir eda ile dünya aşkını anlatan, şiir tekniği sağlam, itina ile işlenmiş örneklerdir. Bakî neşesi, coşkunluğu ve rindliğiyle Nedim’i hazırlayan şairdir. Bu büyük isimlerin etkisi altında gelişen XVI. yüzyıl şiirinde kaside ve gazelde başlıca şu şairleri görüyoruz. Yavuz Sultan Selim’in Trabzon’dayken musahibi ve hocası olan Halimî (ö.1517), aynı yıllarda yaşayan Ahî Benli Hasan (ö.1517), Nacak Fâzıl diye anılan Nihanî (ö.1519), Bihiştî Sinan Çelebi (ö.1520), Tali’î Mehmed Çelebi (ö.1516) yüzyılın başında yani I. Selim devrinde yaşamış şairlerdir. Hayalî Abdülvehhab Çelebi (ö.1523) de Yavuz Sultan Selim’in maiyetinde bulunmuş şairlerdendir. Trabzon’dan beri Sultan Selim’in hizmetinde olan Revanî (ö.1523) de devrinin büyük şairlerinden sayılmıştır. Gazelleri hep şarap, meyhane ve rintlik üzerinedir. Sücûdî’nin de Revanî gibi rindâne ve şaraptan söz eden gazelleri vardır. Figanî (ö.1532), Kanuni devrinin usta şairlerindendir. Hem kaside, hem gazel söylemiştir. Şehzade Mustafa ve Sadrazam İbrahim Paşa için söylediği kasideleriyle tanınmıştır. Kanuni devri şeyhülislamlarından, ilim adamı ve tarihçi olarak büyük ün sahibi Kemal Paşazade Şemsettin Ahmet (ö.1534) şiirle de uğraşan, mesnevi yazan çok ünlü bir kişidir. Divanı vardır. Bu devir şairlerinden Yusuf-ı Sineçâk’ın kardeşi Hayretî (ö.1534), hacimli bir divanın sahibidir. Hem tasavvufî hem de dünya aşkını işlediği gazelleriyle tanınmıştır. Devrin bir başka şairi, Fatih devrinde Kanuni Sultan Süleyman devri başlarına kadar yaşayan Sagarî Kazzâz Ali de hem gazelleri hem de mûsiki bilgisiyle tanınmıştır. Devrin, zarif, hoş sohbet ve nüktedan şairlerinden İshak Çelebi (ö.1536), üç dilde şiir söylemiştir. Nihalî Cafer Çelebi (ö.1542 ) zeki, latifeci ve nüktedan bir insandı. Ama çok kez latifeleri hicve dönüştüğünden bir yerde duramamıştır. Yüzyılın ilk yarısında Zatî (ö.1546), doğuştan getirdiği şiir yeteneğiyle bütün şairlerin hocası, ustası olmuştur. Edirneli Nazmî (ö.1554) ise Türk edebiyatında en çok gazel yazan şairdir. Bütün nazım şekilleri, edebî sanatlar ve aruz kalıplarına örnek vermek maksadıyla sayısız şiir yazmıştır. Kendinin de dediği gibi 7777 gazeli vardır. Ama estetik bakımdan değerlendirildiğinde bunların çok değerli oldukları söylenemez (Köksal 2001). Sultan II. Selim devri başında ölen Bursalı Rahmî (ö.1567), tezkirecilerin çok övdükleri bir şairdir. Ahenkli bir anlatımı, parlak hayalleri vardır. Bursalı bir başka şair Celilî (ö.1569) de Rahmî gibi gazelleri ve mesnevileriyle tanınmış şairlerdendir. Divan’ı ve Gül-i Sad-berg’i vardır. Devrinin tanınmış bilginlerinden Fevrî (ö.1570-71), ilmî eserleri yanında kaside ve gazelleriyle de tanınmış bir şairdir. Devrinde daha çok mesnevileriyle ün yapmış olan hamse sahibi Yahya Bey (ö.1582)’in 34 kaside ve 515 gazelinin bulunduğu büyük bir Divan’ı vardır. İlmî eserleri yanında şiir de söyleyen Nevî (ö.1599), Bakî ve Hayalî’den sonra Anadolu’da yüzyılın büyük şairi sayılmıştır. Dili pürüzsüz, şiir tekniği mükemmeldir: Sadelik içinde canlı tasvirleri ve parlak hayalleri vardır. 50 kaside ve 559 gazel söylemiş ve devrinde çok beğenilmiştir. Gelibolulu Mustafa Âlî (ö.1600), değişik konularda pek çok eserin sahibi ve özellikle iyi bir tarih yazarıdır. Bunun yanında, çok kaside ve gazel söylemiş, bunları dört Türkçe ve bir Farsça divanda toplamıştır. Âlî, çağdaşı Nazmî, Muhibbî ve Zatî’nin ardından Türkçe’nin en çok şiir söyleyen dördüncü şairidir. Yüzyılın son büyük şair Bağdatlı Ruhî (ö.1606), sade bir dille, süsten ve sanat gösterisinden uzak gazeller yazmış olmasına rağmen terkib-bendi ile tanınır. Divan şiiri geleneği içinde kültür ve eğitim seviyesi yüksek çevrelerin dışında divan estetiğine uygun şiirler söyleyen ümmi şairler de yetişmiştir. Ümmiliği mahlas olarak kullanan Ümmî Sinan (ö.1551-52) gibi şairlerin dışında Cemilî, Rayî, Talibî, Siyabî, Enverî (ö. 1547), Meşrebî (ö. 1554-55), Bidarî (ö. 1560-61) ve Valihî klasik şiirin estetik ölçülerine uygun şiirler söylemişlerdir (Kurnaz 1993:367-391). Diyarbakırlı Cemilî, Hufî, Enverî gibi okuma-yazma bilmeyen kişilerin gazeller söylemesinde bir öğretim ve intikal sistemi olarak meşk geleneğinin ve nazireciliğin etkisi vardır. 13 14 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Edebiyatımızın şuara tezkireleri gibi önemli kaynaklarından olan nazire mecmuaları, şairlerin birbirlerine söyledikleri nazireleri toplayan kitaplardır. Şairler arasındaki karşılıklı tesirleri, mana ve hayal alışverişlerini, hangi şairlerin hangi devirlerde ve kimler tarafından beğenilip tutulduğunu ve örnek alındığını bu eserlerden anlamak mümkündür. Ayrıca tanınmış bir şiirin asıl kaynağının hangi şaire ait olduğu, beğenilen mazmunların ve hayallerin nerelerden geldiği yine bu eserlerde bulunabilir. Bunun yanında nazire mecmuaları, tezkirelerde bulunmayan pek çok şairi ve şiirlerini unutulmaktan kurtardıkları için de önemli eserlerdir. XV. yüzyılda, 1436 yılında Ömer b. Mezîd tarafından toplanmış ilk nazire mecmuasından (Mecmuatü’n-Nezair) sonra edebiyatımızın tanınmış nazire mecmuaları XVI. yüzyılın ürünüdür. Bu yüzyılın ilk mecmuası Eğridirli Hacı Kemal tarafından 1512 yılında düzenlenen Cami’ün-Nezair adındaki hacimli eserdir. Hacı Kemal, eserinde 266 şaire ait 3170 şiir toplamıştır. İkinci nazire mecmuası, Edirneli Nazmî’nin 1523 yılında topladığı Mecma’ü’n-Nezair’dir. Nazmî, eserinde 243 şaire ait 3356 nazireyi toplamış ve hemen her gazele söylenmiş nazirelerin sonuna bir de kendi naziresini eklemiştir Pervâne b. Abdullah’ın, 1560 yılında meydana getirdiği Mecmu’a-i Nezair adındaki eserinde 525 şairin 7360 naziresi vardır. Nazire mecmuası tertip etme geleneği Budinli Hisalî’nin Metaliü’nNezair (y. 1652)’i ve derleyeni bilinmeyen nazire mecmuaları ile geçen asrın başına kadar devam etmiştir (Köksal 2006). Nazire mecmuaları aynı zamanda biyografi tarihinin de ilk örnekleri arasında sayılır. Bu mecmuaları düzenleyen kişiler, şiirine yer verdikleri şairlerin mevki ve meslekleri hakkında kayıtlar düşerler. Bugün biz bu bilgilerle, hayatı hakkında hiçbir kaynakta adı geçmeyen bazı şairlerle ilgili az da olsa bilgi elde ediyoruz. Kısacası bu eserler, biyografisi karanlıkta kalmış şairleri ve onların eserlerini ortaya çıkarmaları bakımından ayrı bir önem taşırlar. Nazire mecmuaları yanında, pek çok şiir meraklısının sevdikleri şairlerin şiirlerini topladıkları mecmualar da, divanı olmayan birçok şairin şiirlerini bir araya getirmeleri ve kaybolmaktan kurtarmaları bakımından önemli eserlerdir. Ayrıca bu mecmualardan hangi şairin, hangi devirde ve çevrede sevildiği ve okunduğunu anlamak da mümkündür. Yazıdan çok, sözün dolaşımda olduğu bir gelenekte nazirecilik daha fazla önem kazanmaktadır. Çünkü nazire söyleyen bir şair, ezberinde çokça şiir bulundurmak, ustalığını kanıtlamak için kullanılagelen müşterek mazmunların yanı sıra, daha önce kullanılmamış orijinal mazmunlar bulmak, el değmemiş manaları nazma çekmek zorundadır. Böylece şiir daha geniş kesimlere intikal etmekte ve merkezle kenar arasında söze dayalı bir bağ kurulmaktadır. Osmanlı şiirinin yerli bir havaya bürünmesinde bu bağın da etkisi vardır. Osmanlı şiirindeki yerlilik eğiliminin göstergelerinden biri de divan tertip eden şairlerin hece ölçüsüyle şiir söylemeleridir. XVI. yüzyıl şairlerinden Mealî, Usulî, Zaifî, Âşık Çelebi, Fevrî ve Muradî mahlasıyla şiirler söyleyen Sultan III. Murat bazı şiirlerinde hece ölçüsünü tercih etmişlerdir. Hece ölçüsünün yanı sıra halk şiirinde kullanılan nazım biçimlerini de kullanmışlardır. Bunda özellikle tekke-tasavvuf muhitleri ile eğlence meclisleri gibi çeşitli icra ortamlarında şiirlerin bestelenmek suretiyle dolaşıma girmesinin de etkisi vardır. Çünkü divan şairleri, şiirle musikinin iç içe olduğu bir atmosferin havasını tenefüs etmişlerdir. Şairlerin, bestelenmek üzere yazdıkları şiirlerinin musiki meclislerde okunduğuna, en azından okunmasını istediklerine dair bazı ipuçlarına gazellerin makta beyitlerinde rastlanmaktadır. XVI. yüzyıl Osmanlı şiirinde belirginleşen eğilimler nelerdir? 3 1. Ünite - XVI. Yüzyılda Siyasal, Kültürel ve Edebî Hayat 15 Özet 1 2 XVI. yüzyıl Osmanlı padişahlarının kültür ve sanat hayatının gelişmesindeki yerini belirleyebilmek, XVI. yüzyılda Türk edebiyatı Osmanlı Devleti, Safevi Devleti ve Babür’ün kurduğu Türk-Hint İmparatorluğunun egemenliğindeki çok geniş coğrafyada varlığını sürdürür. Osmanlı padişahlarından II. Bayezit, Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman, Sultan II. Selim ve Sultan III. Murat; Safevi devletinin kurucusu Şah İsmail ve Türk-Hint İmparatorluğunun kurucusu Babür Şah, sadece bilim ve sanat adamlarını himaye etmekle kalmazlar, kendileri de eserleriyle dönemin şairleri arasında seçkin yer edinirler. Siyasal mücadelelere rağmen Osmanlı coğrafyasının dışındaki Herat ve Tebriz başta olmak üzere İran ve Orta Asya’daki merkezlerle kültürel alışveriş devam eder. Fatih Sultan Mehmet zamanında bir bilim ve sanat merkezi haline gelen İstanbul, XVI. yüzyılın padişah ve diğer yöneticilerin katkısıyla bu konumunu pekiştirir. Kanuni döneminden itibaren diğer sanat dallarında olduğu gibi edebiyatta da gelenek tam anlamıyla oturur. Osmanlı sultan ve şehzadeleri bilim ve sanatın gelişimi için yönetici olarak yüklendikleri sorumlulukların yanı sıra himaye ettikleri bazı sanat dallarında yetenekleri doğrultusunda eser üretirler. Öyle ki padişahlardan II. Bayezit (Adlî), Yavuz Selim (Selimî), Kanuni Süleyman (Muhibbî), II. Selim (Selimî), III. Murat (Muradî); şehzadelerden Cem, Korkut (Harimî), Mustafa (Muhlisî), Bayezit (Şahî) aynı zamanda, tanınmış şairlerdir. Diğer Osmanlı şairlerinin şiirleriyle boy ölçüşebilecek nitelikte ürünler ortaya koyarlar. XVI. yüzyıl Osmanlı kültür merkezlerini ve edebiyat muhitlerini tanımak, İstanbul başta olmak üzere Osmanlı Devletinin eski başkentleri Bursa ve Edirne, şehzadelerin görev yaptıkları Konya, Amasya, Manisa, Trabzon ve Kütahya’da edebiyat muhitleri oluşur. XVI. yüzyılda Sultan II. Bayezit’in şehzadesi Abdullah, Kanuni’nin şehzadeleri Bayezit ve Selim’in sancakbeyliklerinde Konya; Şehzade II. Bayezit, onun oğlu Şehzade Ahmet, Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Mustafa’nın sancakbeyliklerinde Amasya; Sultan Bayezit’in şehzadeleri Korkut ve Mahmud; şehzade Süleyman (Kanuni) ve oğulları Şehzade Mehmet, Şehzade (II.) Selim, Sultan Selim’in şehzadesi Sultan III. Murâd devirlerinde Manisa; Yavuz Sultan Selim’in şehzadeliğinde Trabzon ve Kanuni’nin şehzadeleri Sultan Bayezit ve Sultan II. Selim’in sancakbeyliklerinde Kütahya, Anadolu’da birer ilim sanat ve edebiyat merkezi hâline gelir. Sultan Bayezit ve Yavuz Sultan Selim devri kazaskerlerinden Müeyyedzade Abdurrahman, Taczade Cafer Çelebi; Kanuni Sultan Süleyman’ın sadrazamlarından Remzî mahlasıyla şiirler de yazan Pir Mehmed Paşa, İbrahim Paşa, şairleri fazla sevmediği hâlde yine de onlardan yardımlarını esirgemeyen Rüstem Paşa, şeyhülislam ve büyük ilim adamı Kemal Paşazade, kazasker Kadrî Çelebi, deterdar İskender Çelebi, nişancı Celalzade Mustafa Çelebi ve Kâtibî mahlasıyla şiirleri de olan kapudân-ı deryâ Seydî Ali Reis konaklarında sık sık toplantılar düzenleyen, şairleri, musikî ustalarını çevrelerinde toplayan devlet büyükleridir. Buralarda kümeleşen sanatkârlar hem büyüklerin teşvik ve yardımlarını görmüşler, hem de yüzyıl edebiyatının ve kültürünün gelişmesinde yararlı olmuşlardır. Bu merkezlerde çok sayıda şair yetişir. Yavuz Sultan Selim adına Selimnameler, Kanuni Sultan Süleyman adına Süleymannameler yazılır. Başlıca Selimname yazan şairler şunlardır: İshak Çelebi (ö.1573), Keşfî (ö.1525), İdris-i Bitlisî (ö.1521 ), Kemal Paşazade (ö.1534), Celâlzade Mustafa Çelebi (ö.1567), Şükrî, Sücudî, Şirî, Edayî ve Hoca Sadettin. Selimnameler, Süleymannamelerin yazılmasında esin kaynağı ve örnek olur. Bu yüzden muhteva bakımından benzerlikler gösterirler. Türk edebiyatında elli civarında Süleymanname yazılır. Ferdî (ö.1525), Şemsî Ahmet (ö.1580), Nevî (ö.1599), Hadidî (ö.1559) ve Gubarî (ö.1566) başlıca Süleymanname yazan kişilerdir. Rumeli coğrafyasında ise edebî muhitler büyük ölçüde akıncı beylerinin himayesinde gelişir. Akıncı aileleri olan Mihaloğulları, Turhanlılar, Yahyalılar ve Malkoçoğulları birer yönetici olarak çevrelerinde daha çok şair olmak üzere çeşitli sanatçıları bulundurmaya özen gösterirler. Bu akıncı beylerinin İstanbul modeline göre tasarlanmış birer başkentleri vardı. Nitekim Evrenosoğulları Vardar Yenicesi’ni, Mihaloğulları Plevne’yi, Turhanlılar ise Mora’yı kendileri için merkez seçmişlerdir. Rumeli coğrafyasındaki bu merkezlerde yetişen Hayalî, Usulî, Hayretî, Âgehî, Taşlıcalı Yahya ve Üsküplü İshak Çelebi gibi şairler Osmanlı şiir diline sadelik ve doğallığı, söyleyiş rahatlığını katmışlardır. 16 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı 3 XVI. yüzyıl Osmanlı edebiyatında görülen eğilimleri ve başlıca temsilcilerini tanıyıp değerlendirmeler yapabilmek. Osmanlı kültür merkezlerinde XVI. yüzyıl boyunca usta şairler ve büyük nesir yazarları yetişir. Şair sayısında büyük artışla karşılaşılmasına rağmen asra damgasını vuran şiir ustaları Bakî, Fuzulî ve Hayalî’dir. Başta Bakî olmak üzere pek çok şairi yetiştiren Zatî, Edirneli Nazmî, Muhibbî mahlasıyla şiirler söyleyen Kanuni ve hemen her türde eser yazmış Gelibolulu Mustafa Âlî dönemin en üretken gazel şairleridir. Mustafa Ali şiirlerini dört Türkçe ve bir Farsça divanda toplamıştır. Divanlarına Varidatü’l-Anîka ve Layihatü’I-Hakîka gibi özel adlar vermiştir. XVI. yüzyıl şiirinde kaside ve gazelde başlıca şu şairleri görüyoruz. Halimî, Ahî Benli Hasan, Nihanî, Bihiştî Sinân Çelebi, Tâli’î Mehmed Çelebi yüzyılın başında yani I. Selimdevrinde yaşamış şairlerdir. Hayalî Abdülvehhâb Çelebi ve Trabzon’dan beri Sultan Selim’in hizmetinde olan Revanî de devrin büyük şairlerindendir. Kanuni’nin uzun ve istikrarlı yönetiminde pek çok usta şair yetişir. Kanuni devri şeyhülislamlarından, ilim adamı ve tarihçi olarak büyük ün sahibi Kemal Paşazade Şemsettin Ahmet, şiirle de uğraşan, mesnevi yazan çok ünlü bir kişidir. Devrin bir başka şairi, Fatih devrinden Kanuni Sultan Süleyman devri başlarına kadar yaşayan Sagarî Kazzâz Ali de hem gazelleri hem de mûsiki bilgisiyle tanınmıştır. Nihalî Cafer Çelebi de zeki, latifeci ve nüktedan bir şairdir. Sultan II. Selim devri başında ölen Bursalı Rahmî, tezkirecilerin çok övdükleri bir şairdir. Ahenkli bir anlatımı, parlak hayalleri vardır. Bursalı bir başka şair Celilî de Rahmî gibi gazelleri ve mesnevileriyle tanınmış şairlerdendir. Devrinin tanınmış bilginlerinden Fevrî, ilmî eserleri yanında kaside ve gazelleriyle de tanınmış bir şairdir. İlmî eserleri yanında şiir de söyleyen Nevî; Bakî ve Hayalî’den sonra Anadolu’da yüzyılın büyük şairi sayılmıştır. Yüzyılın son büyük şairi Bağdatlı Ruhî ise daha çok terkibbendi ile tanınır. Divan şiiri geleneği içinde kültür ve eğitim seviyesi yüksek çevrelerin dışında divan estetiğine uygun şiirler söyleyen ümmi şairler de yetişir. Ümmiliği mahlas olarak kullanan Ümmî Sinan gibi şairlerin dışında Cemilî, Rayî, Talibî, Siyabî, Enverî, Meşrebî, Bidarî ve Valihî klasik şiirin estetik ölçülerine uygun şiirler söyler. XVI. yüzyıl şairleri arûz ölçüsünü mükemmel bir düzeyde kullanmakla birlikte hece ölçüsünü de denerler. Mealî, Usulî, Zaifî, Âşık Çelebi, Fevrî, Muradî mahlasıyla şiirler söyleyen Sultan III. Murat bazı şiirlerinde hece ölçüsünü kullanırlar. Divan şiirinde usta-çırak ilşkisinin ve başkalarıyla boy ölçüşmenin göstergesi olan nazireler için müstakil mecmualar tertip edilir. Bu yüzyılın ilk mecmuası Eğridirli Hacı Kemal tarafından 1512 yılında düzenlenen Cami’ün-Nezair adındaki hacimli eserdir. Hacı Kemâl eserinde 266 şaire ait 3170 şiiri toplamıştır. İkinci nazire mecmuası, Edirneli Nazmî’nin 1523 yılında topladığı Mecma’ü’n-Nezair’dir. Nazmî, eserinde 243 şaire ait 3356 nazireyi toplamış ve hemen her gazele söylenmiş nazirelerin sonuna bir de kendi naziresini eklemiştir Pervane b. Abdullah’ın, 1560 yılında meydana getirdiği Mecmu’a-i Nezair adındaki eserinde, 525 şairin 7360 naziresi vardır. 1. Ünite - XVI. Yüzyılda Siyasal, Kültürel ve Edebî Hayat 17 Kendimizi Sınayalım 1. XVI. yüzyıl Osmanlı padişahlarının adları ile mahlasları aşağıda verilmiştir. Hangi seçenekte doğru eşleştirme yapılmıştır? a. Kanuni Sultan Süleyman-Avnî b. II. Bayezit-Adlî c. Yavuz Selim-İlhamî d. III. Murat-Farisî e. II. Selim-Şahî 2. II. Bayezit Amasya’da görev yaptığı sırada muhitinde bulunan bazı bilgin ve sanatçıları, padişah olduğunda İstanbul’a taşımış ve himaye etmiştir. Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde bu bilginlerin adı verilmiştir? a. Hoca Sadettin-Muhyittin Efendi b. Karamanî Mehmed-Hoca Sadettin c. Zembilli Ali Efendi- Müeyyedzade Abdurrahman 6. Aşağıdakilerden hangisi birden fazla divan tertip ederek, ayrı ayrı adlandırmıştır? a. Gelibolulu Ali b. Nevî c. Bakî d. Bağdatlı Ruhî e. Hayalî 7. Aşağıdakilerden hangisi biyografi kitaplarında okumayazma bilmediği söylenen şairler arasında sayılmaz? a. Siyabî b. Âşık Çelebi c. Enverî d. Meşrebî e. Bidârî d. İbn-i Kemal- Seydi Ali Reis e. Müeyyedzade Abdurrahman-Cafer Çelebi 3. Konağında bilgin ve sanatçıları himaye etmesiyle ve Kâtibî mahlasıyla söylediği şiirleriyle tanınan XVI. yüzyıl Osmanlı devlet adamının adı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? a. Rüstem Paşa b. İbrahim Paşa c. Seydi Ali Reis d. İskender Paşa e. Ebussuud Efendi 4. Divan şiirinde en çok gazel söyleyen şairler aşağıdakilerden hangisidir? a. Muhibbî-Zâtî-Edirneli Nazmî b. Edirneli Nazmî-Halimî-Bakî c. Adlî-Zâtî-İshak çelebi d. Hatemî-Muhibbî-Zatî e. Nevî-Bakî-Edirneli Nazmî 5. Aşağıdaki seçeneklerin hangisi Rumelili şairlerin şiirlerinde görülen ortak özelliklerden biri değildir? a. Sadelik b. Yerlilik c. Tasavvufî coşku d. İçtenlik e. Tarih düşürme 8. Aşağıdaki divan şairlerinden hangisi hece ölçüsüyle şiirler yazmıştır? a. Bakî b. Ümidî c. Nevî d. Usulî e. Zâtî 9. Nazire mecmuası düzenleyenlerle eserleri aşağıdakilerin hangisinde yanlış eşleştirilmiştir? I. Eğridirli Hacı Kemâl Mecmu’a-i Nezair II. Edirneli Nazmî Mecma’ü’n-Nezair III. Ömer b. Mezîd Mecmu‘atü’n-Nezair IV. Pervane b. Abdullah Cami’ün-Nezâir V. Budinli Hisalî Metaliü’n-Nezair a. I ve IV b. I ve V c. II ve III d. II ve IV e. III ve V 10. Aşağıdaki nazire mecmualarından hangisi XVI. yüzyıldan önce düzenlenmiştir? a. Cami’ün-Nezair b. Mecma’ü’n-Nezair c. Mecmuatü’n-Nezair d. Mecmu’a-i Nezair e. Metaliü’n-Nezair 18 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. e 3. c 4. a 5. e 6. a 7. b 8. d 9. a 10. c Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Padişahları ve Şiirleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Padişahları ve Şiirleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Edebî Muhitler ve Hamiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Divan Şairleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Divan Şairleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Divan Şairleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Divan Şairleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Divan Şairleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Divan Şairleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Divan Şairleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Osmanlı sultan ve şehzadeleri bilim ve sanatın gelişimi için yönetici olarak yüklendikleri sorumlulukların yanı sıra himaye ettikleri bazı sanat dallarında yetenekleri doğrultusunda eser üretirler. Öyle ki padişahlardan II. Bayezit (Adlî), Yavuz Selim (Selimî), Kanuni Süleyman (Muhibbî), II. Selim (Selimî), III. Murat (Muradî); şehzadelerden Cem, Korkut (Harimî), Mustafa (Muhlisî), Bayezit (Şahî) aynı zamanda da tanınmış şairlerdir. Diğer Osmanlı şairlerinin şiirleriyle boy ölçüşebilecek nitelikte ürünler ortaya koyarlar. Sıra Sizde 2 Hamilik, sanat-saltanat ilişkisinin karşılıklı memnuniyete dayanan boyutudur. Hami, Osmanlı toplumu gibi statü ve mertebelerin mutlak egemen bir hükümdar tarafından belirlendiği bir toplumda, sanatçının belli bir kültür çerçevesinde sanatını ifade edebilmesine yardımcı olan kişidir. Geniş kitlelerin okuma-yazma imkânlarına erişmediği dönemlerde sanatçılar, iktidar ve seçkin sınıfın himayesine muhtaç idi. İktidar sahipleri de sanat ve bilim adamlarının ithalarıyla yüceltilirdi. Bu karşılıklı ilişki, her iki tarafın estetik beğeni düzeyini de belirler ve bir bakıma ortak paydada buluştururdu. Sadece Osmanlı toplumunda değil, aynı dönemde hem Doğu’da hem de Batı’da hamilik sistemi belli bir gelenek içinde varlığını sürdürmüştür. Osmanlı öncesindeki Türk ve İslam devletlerinde de hamilik sistemi vardır. Sıra Sizde 3 XVI. yüzyıl Osmanlı yöneticileri ve bürokratları diğer sanat dallarıyla da yakından ilgilenmiş olmakla birlikte daha çok, şiir söyleyerek dönemin şairleri arasında seçkin yer edinmişlerdir. Klasik tarz, Bakî ile zirveye ulaşmıştır. Diğer yandan Rumelili şairler, dilde sadelik ve tabiilik, çevre ile ilgili canlı tasvirler ve tasavvufi heyecanla divan şiirine katkı sağlamışlardır. Yerlilik arzusu taşıyan şairler, günlük konuşma dilinin sıcaklığını atasözü ve deyimlerle örülü söyleyişleriyle şiire katmışlardır. Geleneğin elverdiği ölçüde farklı arayışlara girişen şairler, Türk dilinin bütün imkânlarını kullanarak ahenkli bir şiir dili yaratmışlardır. Kimi şairler hece ölçüsüyle şiir söylemişlerdir. Nazirecilik yaygınlaşmış ve nazire mecmuaları düzenlenmiştir. Nazire geleneğinin doğal sonucu olarak okuryazarlığı olmayan şairler, divan şiirinin estetik kurallarına uygun şiirler söylemişlerdir. Yararlanılan Kaynaklar Arslan, M. (2009). Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, İstanbul: Çamlıca Basım Yayınları. Çelebioğlu, Â. (1994). Kanuni Sultan Süleyman Devri Türk Edebiyatı, İstanbul: MEB Yayınları. Durmuş, T. I. (2009). Tutsan Elini Ben Fakîrin. İstanbul: Doğan Kitap Yayıncılık. İnalcık, H. (2003). Şair ve Patron-Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerinde Sosyolojik Bir İnceleme. Ankara: Doğu-Batı Yayınları. İpekten, H. (1996). Divan Edebiyatında Edebi Muhitler. İstanbul: MEB Yayınları. İsen, M. (2009). Varayım Gideyim Urumeline. İstanbul: Kapı Yayınları. İsen, M. (2010), Tezkireden Biyografiye. İstanbul: Kapı Yayınları. İsen, M.-Bilkan, A. F. (1997). Sultan Şairler. Ankara: Akçağ Yayınları. Köksal, M. F. (2006). Sana Benzer Güzel Olmaz-Divan Şiirinde Nazire. Ankara: Akçağ Yayınları. Kurnaz, C. (1999). Türkiye-Orta Asya Edebî İlişkileri. Ankara: Akçağ Yay. Kurnaz, C. (2005). Halk Şiiri ve Divan Şiirinin Müşterekleri. Ankara: Gazi Kitabevi. Şentürk, A. A.-Kartal, A. (2010). Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları. Şentürk, A. A. (1998). Yahya Beğ’in Şehzade Mustafa Mersiyesi yahut Kanuni Hicviyesi. İstanbul: Enderun Kitabevi. Türk Edebiyatı Tarihi. (Editör: Talat Halman vd.), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI 2 Amaçlarımız    Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Azeri sahası Türk şairlerinin klasik dönem içindeki yerini belirleyebilecek, Çağatay sahası Türk şairlerini ve eserlerini tanıyabilecek, Şah İsmail ve Babür Şah başta olmak üzere Osmanlı sahası dışındaki Türk şair ve yazarlarının eserlerine dair değerlendirmeler yapabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Azeri İbrahim Gülşenî Şah İsmail (Hatayî) Emanî • • • • Çağatay Babür Şah Kâmrân Mirza Bayram Han İçindekiler XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Azeri ve Çağatay Sahası Türk Edebiyatı • GİRİŞ • AZERİ SAHASI TÜRK EDEBİYATI • ÇAĞATAY SAHASI TÜRK EDEBİYATI Azeri ve Çağatay Sahası Türk Edebiyatı GİRİŞ XV. yüzyılın sonunda Batı Oğuzca (Osmanlı Türkçesi) ve Doğu Oğuzca (Azeri Türkçesi) olmak üzere iki kola ayrılan Batı Türkçesi, XVI. yüzyıldan itibaren kuralları büyük ölçüde oturmuş iki ayrı yazı dili hâline gelir. Fuzulî başta olmak üzere pek çok şair yetişir. Doğu Türkçesi ise XV. yüzyılda Ali Şir Nevayî’nin olağanüstü katkısıyla biçimlenen Çağatay edebiyatı çerçevesinde varlığını sürdürür. XVI. yüzyılda Çağatay edebiyatı, Nevayî etkisiyle eser veren şairlerin yanı sıra Kuzey Hindistan’da bir devlet kurmayı başaran Babür Şah tarafından temsil edilir. Siyasal çatışmalara rağmen kültür ve sanat alanında alışveriş devam eder. Azeri sahası, hem coğrafya hem de Türkçenin edebî dil olarak kullanımı bakımından Osmanlı ve Çağatay edebiyatıyla bazı ortak özellikler taşır ve bir bakıma arada köprü işlevi üstlenir. AZERİ SAHASI TÜRK EDEBİYATI XV. yüzyılda Karakoyunlular (1351-1469) ve Akkoyunluların (1340-1514) egemenliğinde bulunan Azeri sahası, değişik dinî-mistik tecrübelerin bir arada yaşadığı, birbirinden etkilendiği ve zaman zaman siyasal otoriteye eklemlenerek, bazen de siyasallaşarak otoriteyi devralmak suretiyle egemenlik sağladığı bir bölgedir. Bu coğrafya, XVI. yüzyıldan itibaren Safevilerin egemenliğine geçmiş olmasına karşın bazı merkezlerin Osmanlı ve Safevi yönetimleri arasında el değiştirdiği bilinmektedir. Öyle ki Türk edebiyatının en büyük şairi Fuzulî (ö.1556), yaşadığı Bağdat ve çevresinin Akkoyunlu, Safevi ve Osmanlı yönetimi arasında nasıl el değiştirdiğine tanıklık etmiş ve bu devletlerin yöneticileriyle ilişki kurmuştur. XVI. yüzyılda yalnız Azeri sahasının değil, bütün Türk edebiyatının en büyük şairlerden biri olan Fuzulî yetişmiştir (Fuzulî hakkında 3. Ünitede ayrıntılı bilgi bulacaksınız). XVI. yüzyılda Azeri sahası klasik Türk edebiyatının Fuzulî’den sonra en önemli temsilcisi, Hatayî mahlasıyla şiirler söyleyen Şah İsmail’dir. Şah İsmail seviyesinde olmasa bile Safevi hanedanı arasında Türkçe şiir söyleme geleneği Şah Tahmasb ve Sanî mahlasıyla şiirler söyleyen Şah Abbas tarafından sürdürülmüştür. Şah Abbas döneminden itibaren Erdebil Tekkesi’nin göçebe ruhunu kanatlandıran tasavvuf anlayışı, Safevi muhitlerinde büsbütün terk edilerek şiir, Şiiliğin Safevi yorumunu (gulat) yaymak için bir vasıta olarak kullanılmıştır. Bu dönemde Türkçe söyleyen şairler arasında şiirini bu doğrultuda kullanan çok ilginç bir şair, aslen Bayburtlu olan Muhammed Emanî (ö.1608)’dir. Şah Tahmasp ve Şah Abbas zamanında Osmanlı-Safevi savaşlarına katılan Emanî, hem hece hem de aruz ölçüsünü kullanaray söylediği Türkçe manzumelerinde aşırı Şiî düşüncelerini ifade etmiştir. 22 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı XVI. yüzyılın başlarına kadar bir tarikatın temsilcisi sıfatıyla faaliyet gösteren Erdebil Tekkesi’nin ünlü şeyhleri, daha sonra siyasal amaçlarına ulaştıklarında, mezhep ayrışmasının neticesi olarak Sünni sanatkârlara ve tasavvuf erbabına hayat hakkı tanımamışlardır. Bunun sonucu olarak Safevi muhitlerinde dışlanan sanatkârlar, daha rahat nefes alabilecekleri Hint ve Osmanlı saraylarına yönelmişlerdir. XVI. yüzyıla kadar Azeri sahasındaki tasavvuf edebiyatının gelişiminde Şebusterî, Muhyittin Arabi, Mevlana ve Feridüttin Attar’ın görüşleri etkili olur. Şebusterî’nin Gülşen-i Raz adlı eserine yazılan şerhler, pek çok ilmî tartışmaya zemin hazırlayan Füsûs, ilhamını tazelemek isteyen her sufinin başvurduğu Mesnevi ve Mantıku’t-Tayr bu coğrafyadaki tasavvuf edebiyatını biçimlendirir. Azeri sahasındaki kültür ve sanat hayatını Mevlevîlik derinden etkiler. Hurufilik ve Mevlevîliğin etkileri XVI. yüzyılda da sürmesine rağmen siyasal dönüşüme uğrayan Erdebil Tekkesi bütün mistik oluşumları bastırarak Safeviliği egemen kılmıştır. Erdebil Tekkesinin şeyhi ve Safevi Devleti’nin kurucusu Şah İsmail ile onun egemenliğindeki coğrafyadan Kahire’ye göçmek zorunda kalan İbrahim Gülşenî bu yüzyılın en büyük şairleri olarak tanınır. Şah İsmail (Hatayî) Erdebil Tekkesi’nin şeyhi ve Safevi Devleti’nin kurucusu Şah İsmail, 23 Eylül 1486 tarihinde Erdebil’de doğmuştur. Babası Safevi şeyhi Haydar, annesi ise Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın kızı Alemşah’dır. Henüz iki yaşındayken babası Şeyh Haydar, Gürcistan’a düzenlediği akında Şirvan hükümdarı Ferruh Yesar tarafından öldürülür (1488). Akkoyunlu Yakup, yeğenleri İsmail, Sultan Ali ve Seyyid İbrahim’i Şiraz valisi Mansur Bey Purnak’a göndererek İstahr Kalesi’nde hapsettirir. Sultan Yakup’un ölümünden sonra (1490), onun haleleri arasında çıkan kargaşa ortamında iktidarı ele geçiren Rüstem Bey, Safevilerin desteğini almak için Şeyh Haydar’ın oğullarını serbest bırakmakla kalmaz, Sultan Ali’yi Erdebil’e hâkim tayin eder. Ancak Sultan Ali’nin Akkoyunlu Baysungur’u yenerek nüfuz kazanması Rüstem’i kuşkulandırır. Sultan Ali’nin üzerine asker sevk ederek öldürtür (1493). Şeyh Haydar’ın müritleri İsmail ve kardeşi İbrahim’i Gilan hâkimi Hasan Han’ın yanına götürürler. Orada korunan İsmail, bir yandan da Lala Hüseyin Bey’in gözetiminde eğitimini sürdürür. Bütün takibata rağmen İsmail’i ele geçiremeyen Rüstem Bey, Akkoyunlu şehzadeleri arasındak iktidar mücadelesi neticesinde Akkoyunlu Göde Ahmet tarafından öldürülür (1497). Böylece karşısında güçlü bir otoritenin kalmadığını anlayan İsmail, dedesi Uzun Hasan’ın mirasını devralmanın zamanının geldiğini düşünerek müritlerini etrafında toplayıp Erdebil’e doğru harekete geçer. Bu arada Akkoyunlu şehzadeleri arasındaki kavga iyice hızlanır. Elvend Bey devletin kuzey, Murat Bey ise güney bölgesinde egemenliklerini sürdürmeye başlar. Bu sırada atalarının intikamını almak üzere Ferruh Yesar’ı ortadan kaldıran İsmail, sonra üstüne ordu gönderen Akkoyunlu Elvend’i yenerek Tebriz’i ele geçirir ve taç giyerek “şâh” unvanını alır (907/1502). Akkoyunlu egemenliğine son veren Şah İsmail, ülkesinin sınırlarını genişletmek, görüşlerini yayabileceği emniyetli bir ortam oluşturmak için girişimlerde bulunur. Batısındaki Osmanlı Devletini ve doğusundaki Özbekleri tehdit edecek konuma gelir. Özbeklerden Şeybanî Han’ı mağlup ederek öldürür (1509). Osmanlı sultanı II Bayezit’le aralarında başlayan gerilim, Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran Seferi ile neticelenir (23 Ağustos 1514). Çaldıran yenilgisinin ardından yeni bir sefere çıkmak için kendisinde güç bulamayan Şah İsmail, 23 Mayıs 1524 tarihinde ölmüş, Erdebil’de Şeyh Safi’nin yanına gömülmüştür. Şah İsmail, şeyhliği ve hükümdarlığının yanı sıra Hatayî mahlasıyla şiirler söylemesine rağmen çağdaşı olan yazarlar, onun siyasal kişiliği üzerinde daha fazla vurgu yaparlar. Onun için şairliği hep ikinci planda kalmıştır. Kaynaklarda onun hakkında verilen bilgiler, daha çok siyasî kişiliği üzerinde yoğunlaşır. 2. Ünite - Azeri ve Çağatay Sahası Türk Edebiyatıı Hatayî bir yandan siyasal mücadelesini sürdürürken diğer yandan da Türkçe şiirleriyle çok geniş kitlelere ideolojisini yaymayı başaran bir şairdir. Nesimî, Habibî ve kendi muhitinde olmamasına rağmen Ali Şir Nevayî’den etkilenerek Türkçenin en güzel gazellerini yazmıştır. Nesimî’den esinlenmesine karşın Hurufî mecaz ve istiarelerini kullanmada Nesimî kadar rahat değildir. Onun şiirlerinde Hurufîlik, bir ideal olmaktan çok şiire uygun sembolik diliyle vardır. Bu bakımdan Hatayî’nin bazı gazelleri Nesimî Divanı’nın yazma nüshalarında da yer almaktadır. Şair padişahların hemen tamamının eserlerinde görülen mısra ve beyit tekrarı, aynı redif etrafında oluşan benzetmelerin yinelenmesiyle Hatayî’nin eserlerinde de karşılaşılır. Bununla birlikte pek çok Türk şairin Farsça yazdığı bir dönemde Hatayî’nin ana diliyle şiirler söylemiş olması önemlidir. Türkçenin XVI. yüzyıldaki ifade kabiliyetini ve hükümdar bir şairin lirik şiirler söylemedeki ustalığını göstermesi bakımından Hatayî Divanı önemlidir. Hatayî, şairliği kadar kültür ve sanat adamlarını himaye etmesiyle, yani patronaj konumuyla da Azeri edebiyatının gelişmesinde önemli bir yere sahiptir. Osmanlı merkezi otoritesinin sarsıldığı zamanlarda Anadolu’dan Akkoyunlu ve Safevi merkezlerine yönelen Türkmenler, Türkçe söyleyen şairler ve dervişler Şah İsmail döneminde (1501-1524) Safevi sarayında ilgi görmüşlerdir. Türkçenin edebî dil olarak Safevi saraylarında gördüğü itibar, hiç kuşkusuz Şah İsmail sayesinde olmuştur. Safevi saraylarında Osmanlı şairlerinin, mesela Bakî’nin şiirlerinin okunduğu bilinmektedir. Türkçe şiirleriyle sadece Safevilerin temel unsurunu oluşturan Türkmenleri değil, Osmanlı sahasındaki Alevi-Bektaşi zümreleri de etkilemiştir. Yaşadığı muhitin Seyyid Nesimî ile ivme kazanan ve sözlü gelenekten de beslenerek bir kıvama ulaşan şiir dilini çok başarılı bir biçimde kullanan Hatayî, dinî-mistik düşüncenin ideolojik dönüşümüne eserleriyle de katkıda bulunmuştur. Şah İsmail, Hatayî mahlasıyla söylediği Farsça ve Türkçe şiirlerle de Osmanlı egemenliğindeki Türkmenler arasında dinî-mistik düşüncesini yaymıştır. Öyle ki özellikle Anadolu’da kendi varlığından vazgeçip şahın varlığında yok olmak arzusuyla Hatayî mahlasını kullanan dailerin ortaya koydukları ürünler, zaman içinde Şah İsmail’in şiirlerinin arasına karışmıştır. Bunun sonucunda cönk ve mecmualarda Hatayî mahlaslı, fakat gerçek söyleyeni bilinmeyen şiirlerin sayısı artmıştır. Ayrıca Hatayî Divanı çok geniş bir coğrafyada ve farklı çevrelerde okunduğu için Şah İsmail’e atfedilen bazı yazma nüshalarda başka şairlere ait olabileceği muhtemel bazı şiirler bile günümüzdeki yayınlara Hatayî mahlasıyla girmiştir. (Ergun, 1946; Memmedov 1966; Birdoğan 1991; İsmailzade 2004). Öyle ki Hatayî Divanı’nın 1535 yılında Mahmud Nişapurî tarafından istinsah edilen nüshası ile İstanbul Millet Kütüphanesinde bulunan ve Sadeddin Nüzhet Ergun tarafından yayımlanan nüsha arasındaki farklar, iki farklı şairden söz ettirecek düzeydedir. Nitekim araştırmacılar Hatayî’den değil, Hatayîlerden söz etmek gerektiğini vurgulamışlardır (Arslanoğu 1992: 333-536; Koz, 2004: 184-217). Özellikle hece ölçüsüyle yazılmış Hatayî mahlaslı şiirlerin Şah İsmail’e ait olup olmadığı tartışmalıdır. Hatayî, aynı zamanda usta bir mesnevi şairidir. Özellikle Dehname adlı mesnevisi konusu, konunun işlenişi bakımından oldukça dikkate değer bir eserdir. Eserleri Hatayî Divanı: Şah İsmail’in en önemli eseri divanıdır. Şairin sağlığında divan tertip edip etmediği konusunda bilgimiz yoktur. Divanın bu gün bilinen en eski tarihli nüshası Taşkent İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesinde bulunmaktadır. Hatayî’nin ölümünden on bir yıl sonra, 1535 yılında Şah Tahmasp’ın saray hattatlarından Mahmud Nişapurî tarafından istinsah edilmiştir. Bundan başka Hatayî Divanı’nın Paris, Londra, Vatikan, Tahran, Afganistan, Berlin ve Tebriz’de nüshaları mevcuttur (İsmailzade 2004: 23 24 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı 19-29). Ayrıca cönk ve mecmualarda Hatayî mahlaslı çok sayıda şiir bulunmaktadır (Koz 2004: 184-217). Hatayî Divanı’nın yazma nüshaları Azerbaycan, İran ve Türkiye’deki bilim adamlarınca değerlendirilmiştir. 1935’de Selman Mümtaz, Erdebil nüshasını esas alarak Hatayî Divanı’nı yayınlamıştır. Daha sonra Hamid Araslı, Hatayî Divanı’ndan seçmeler yapmıştır (1946). Türkiye’de Sadeddin Nüzhet Ergun, İstanbul Millet Kütüphanesinde bulunan tek nüshaya dayanarak Hatayî Divanı’nı neşretmiştir (1946). Azerbaycanlı bilim adamlarından Azizağa Memmedov, Hatayî Divanı’nın nüshalarını tespit etmek suretiyle karşılaştırmalı metnini önce Arap harleriyle (Bakü 1966), daha sonra aynı çalışmayı kril harleriyle yayımlamıştır (Bakü 1973). Nejat Birdoğan, Azizağa’nın bu neşrindeki şiirlere Sadedin Nüzhet Ergun’un yayınladıklarını da ekleyerek Hatayî Divanı’nın popüler neşrini yapmıştır (1991). İbrahim Arslanoğlu ise Taşkent nüshası ile diğer nüshalardaki farklılıkları ve cönklerdeki Hatayî mahlaslı şiirleri dikkate alarak hazırladığı Şah İsmail Hatayî ve Anadolu Hatayîleri, adlı eserinde Hatayîlerden bahsetme gereğini duymuştur (1992). İran Azerilerinden Mirza Resul İsmailzade, yazma ve matbu nüshalardaki bütün şiirleri, Şah İsmail Safevi Külliyatı, adı altında toplamıştır (2004). Son olarak Ekber N. Necef ve Babek Cavanşir tarafından Şah İsmail Hatâyi Külliyatı yayımlanmıştır (2006). Dehname: Hatayî’nin mesnevi türünde yazdığı bu eser, Fars ve Çağatay edebiyatında örnekleri bilinen dehnamelerin (on mektup) Azeri sahasındaki ilk örneğidir. Şair, bu eserini hezec bahrinin mef ‘ûlü mefâ‘ilün fe‘ûlün kalıbıyla yazmıştır. Bazı mısralarda bu veznin mef ‘ûlün fâ‘ilün fe‘ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) şekline dönüşerek sekt-i melih yapıldığı görülmektedir. Aşk konusunun işlendiği eser, yaklaşık 1500 beyitli olup 1506 yılında, Hatayî henüz yirmili yaşlardayken tamamlanmıştır. Hatayî Divanı’nın yazma nüshalarında ve mevcut baskılarında bu mesneviye de yer verilmiştir. Nasihatname: Hatayî’nin dinî görüşlerini anlattığı öğüt nitelikli küçük bir mesnevidir. Şair, 184 beyitli bu mesnevisini de arûzun mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün kalıbıyla yazmıştır. Bu mesnevi de Hatayî Divanı’nın yazma nüshalarında ve mevcut baskılarında yer almaktadır. HATAYÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN ÖRNEKLER Örnek 1 (Gazel) ‫جان اومز ايسه سن تکی جانان ير منکا‬ ‫وصلنک بو خسته کونکلومه درمان ير منکا‬ ‫هجرنک جفاسی ايله ياخوپدر بو کونکلومی‬ ‫هر شب قاپونده ناله و افغان ير منکا‬ ‫ظلمات ايچنده اب حيات ايستمز کونکول‬ ‫لعلنک زالی چشمه حيوان ير منکا‬ ‫زاهد قوپارمه سن منی ميخانه دن بو کون‬ ‫دور ازلده يار ايله پيمان ير منکا‬ ‫کرچه خطايی کيتدی النکدن وصال دوست‬ ‫هر دم خيال ديده ده مهمان ير منکا‬ 2. Ünite - Azeri ve Çağatay Sahası Türk Edebiyatıı Cân olmaz ise sen teki cânân yeter mana Vaslun bu hasta gönlüme dermân yeter mana Hicrin cefâsı ile yahupdur bu gönlümi Her şeb kapunda nâle vü efgân yeter mana Zulmât içinde âb-ı hayât istemez gönül La‘lün zülâl-ı çeşme-i hayvân yeter mana Zâhid koparma sen meni mey-hâneden bugün Rûz-ı ezelde yâr ile peymân yeter mana Gerçi Hatâyî gitdi elinden visâl-i dost Her dem hayâli dîdeye mihmân yeter mana Örnek 2 (Gazel) Dilberâ bu derdüme dermân idersen vaktidür Bu fakîre lutf u ihsân idersen vaktidür Nev-bahâr oldı gözüm ister cemâlin görmegi Azm idüp gülşen saru seyran idersen vaktidür Çoh zamandur gonca tek bağrumı pür-hûn eyledün Leblerüni gül teki handân idersen vaktidür Zulmet-i hicrin firâkın çekmişem devrânda çoh Vaslunı bu gönlüme mihmân idersen vaktidür Hayli demdür kim Hatâyî zulmet-i hicrân çeker Leblerüni gonca tek handân idersen vaktidür Örnek 3 Gazel Aks-ı sâyendür vücûdum ey saçı zıll-ı hümây Nişe kim sen pâdişâhsan men kapunda bir gedây Kevkeb olmuşdur gözüm ister cemâlin görmege Bir nazar doğgıl gözüm karşısına ey yüzi ay Ol mehin ışkına düşdüm ta‘na kılma zâhidâ Kaçmazam ışkun yolından çün mana Hak kıldı tay Tâ ezelden var menüm gûşumda ışk âvâzesi Çalma ey mutrıb dahı meclisde ‘ûd u çeng ü nây Bu Hatâyî oldı Mecnûn dağa düşdü âhû tek Nâsıhâ dağdan anı ürkütme kılma huy u hây 25 26 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Örnek 4 (Mesnevi) Dehname Sıfat-ı Gülşen-i Bahâr Mef ‘ûlü mefâ‘ilün fe‘ûlün Mef ‘ûlün fâ‘ilün fe‘ûlün … Kış gitdi yine bahâr geldi Gül bitdi vü lâlezâr geldi Kış gitti, yine bahar geldi Gül bitti ve lale bahçesi geldi Kuşlar kamusı figâna düşdi Işk odı yine bu câna düşdi Kuşların hepsi figana başladı Aşk ateşi yine bu cana düştü Yer giydi kabâ-yı Hızr-pûşân Cümle dile geldi leb-hamûşân Yer, yeşil elbisesini giydi Cümle suskunlar dile geldi Servin yine dutdı dâmenin su Su üste ohıdı fâhte kû kû Su, yine servinin eteğini tuttu Su üstünde üveyik ku ku diye öttü Gonca deheni çemende handân Gülmahdan enâr açıldı dendân Çemende goncanın ağzı açıldı Gülmekten narın dişleri saçıldı Bülbül ohıdı sıfât-ı hicrân Deryâda dür oldı ebr-i nîsân Bülbül ayrılıktan dem vurdu Nisan yağmuru deryada inci oldu Durna uçuban hevâya düşdi Laçin aluban ovaya düşdi Turna uçup havaya düştü Laçin alıp ovaya düştü Alma ağacı dibinde sâye Ta‘n eyler idi bulut da aya Elma ağacı dibinde gölge Bulut da ayı ayıplardı Yaşın yire dökdi ebr-i nîsân Bülbüller ohıdı sad-hezârân Nisan bulutu yaşını yere döktü Bülbüller sayısız dem çekti Mey besledi lâle her varakda Turrâc kitâb ohur tabakda Lâle her yaprakta şarap üretti Turaç onun üstünde kitap okudu 155 Kum kum dir idi ağaçda kumrı Mest oldı benefşe içdi hamrı … Kumru ağaçta kum kum der idi Menekşe şarap içti, sarhoş oldu 159 Nilüfer açıldı suya girdi Pîrahenini başına bürdi Nilüfer soyunup suya girdi Gömleğini başına bürüdü Çaylar bulandı yıhdı arhın Bağlar ağacı gögertdi şâhın Çaylar bulandı arkını yıktı Bahçede ağaçların dalı yeşillendi Yüz dürlü kabâ giydi çemenler Ağ donını giydi yasemenler Çimenler yüz türlü elbise giydi Yasemenler ak elbiselerini giydi 145 150 2. Ünite - Azeri ve Çağatay Sahası Türk Edebiyatıı Örnek 5 (Mesnevi) Nasihatname Mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün … 60 Yüri ‘ışkı özine pîşe eyle Yeter uzağı fikr endîşe eyle 64 Yürü, aşkı özüne meslek eyle Yeter, uzağı düşün Bu demi hoş gör ey cân Hakk’a şükr it Bu fikrin terkin it var özge fikr it Ey can, bu zamanı hoş gör, Hakk’a şükret. Niye geldin ne getürdin cihâne Ne iletirsin ahret câvidâne Cihana niye geldin, ne getirdin Ebedi ahrete ne iletirsin. Ne idin ‘âlem-i vahdetde söyle Bu kesret ivine düşdün mi böyle Söyle, vahdet âleminde ne idin Bu çokluk evine düştün mü böyle Munı bildün ise irdün makâma Ahret menzili dârü‘s-selâma Bunu bildin ise makama erdin Ahiret menzilin (ise) cennettir 93 Hasan Hüseyni sev candan hemîşe Zihi devletlü cân şâhâ buluşa İrişdi va‘de-i ahd-i Muhammed Zuhûr ide özin Mehdi Muhammed Bu fikri terk et, var başka fikir düşün Daima Hasan ve Hüseyin’i candan sev Ki devletli can şahla buluşsun Muhammed’in verdiği sözün zamanı geldi Muhammed Mehdi’nin kendisi ortaya çıkar 98 Bu on iki imâma kıl eyvallah Eger mü‘min isen yârınçün Allah Bu on iki imama eyvallah eyle Mümin isen o zaman sevgilin Allah 121 Bu vechin tefsîri Tevrat ü İncil İderler anı Furkân ehli te’vîl Bu yüzün tefsiri Tevrat ve İncil Kuran ehli onu tevil ederler Şeri‘at ü tarîkat yollarıdur Ki ma‘rifet hakikat hallarıdur Tarikat ve şeriat yollarıdır Ki marifet (olan) hakikat halleridir 123 Budur dört kitâbın ma‘nisi hem Özin bilüp olasın yolda muhkem Dört kitabın manası budur Kendini bilip yolda sağlam olasın 165 Nasîhatname yazdım dervişâne Cihanda olmağ içün bir nişâne Dervişçe (bir) Nasihatname yazdım Cihanda bir iz bırakmak için Teveccüh kıl tevekkeltü ‘al’Allah Kulağ çekdüm didüm erenlere şâh İşimi Allah’a bıraktım (ve) (ona) yöneldim Erenlere şah dedim, kulak çektim Hakk’ın fazlına bağlanduğ ezelden Temennâmız dîdâradur lem-yezelden Lemyezelden dileğimiz didârdır 168 Hatâyî derd-mendem bir kemîne Anıcak hû deyin şâhın demine Ezelden Hakk’ın faziletine bağlandık Hatayî dertli ve aciz (biriyim) Anınca şahın demine Allah deyin 27 28 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Şah İsmail’in bir şair olarak Türk kültür ve edebiyatının gelişimine katkıları nelerdir? 1 İbrahim Gülşenî Erbaîn çıkarmak: Dervişlerin tenha ve ıssız bir yere çekilip kırk gün kırk gece çetin bir perhiz ve nefis terbiyesi döneminden geçmeleri ve bu süre içinde gıda, uyku ve dünya kelamını asgariye indirerek hem beden hem de düşünce ile azami derecede ibadet etmeleridir. Tapuğ: Tanrı aşkını konu edinen, Tanrıyı övmek, ona yalvarmak için yazılan, söylenen ilahilerdir. Özel bir ezgiyle okunurlar. İlahîler tarikatlara göre türlü adlar alır: Mevlevîlerde âyin, Bektaşîlerde nefes, Gülşenîlerde tapuğ denir. Bazı kaynaklarda Azerbaycan’ın Berda şehrinde doğduğu kayıtlı olmasına karşın kaynakların çoğunda onun Diyarbakırlı olduğu söylenir. Babasının kabrinin Diyarbakır’da olması da ikinci ihtimali kuvvetlendirir. İbrahim, henüz iki yaşındayken babasını kaybetmiş ve on beş yaşına kadar amcası Seydî Ali’nin himayesinde eğitimini sürdürmüştür. Bilgisini ilerletmek amacıyla Maveraünnehir’e doğru yola çıkmış ve Tebriz’de tanıştığı Kazasker Molla Hasan’ın yardımıyla medrese öğrenimi görmüş ve muhitinde Molla İbrahim olarak tanınmaya başlamıştır. Akkoyunlu Uzun Hasan’la tanışma imkânı bulmuş ve kısa süre içinde onun güvenini kazanmıştır. Hatta Uzun Hasan’ın Herat’a gönderdiği barış heyetinde yer almış ve orada Abdurrahman Camî ile tanışmıştır. Kardeşi Üveys’in telkinleriyle Uzun Hasan, Dede Ömer Ruşenî’yi Tebriz’e davet ettiğinde Molla İbrahim de mürşidini bulur. Dede Ömer, ölümünden birkaç gün önce onu halife tayin etmiş ve Molla İbrahim, artık Gülşenî olmuştur. O da mürşidi Ruşenî gibi, Akkoyunlu sarayında yakın ilgi görmüştür. Sultan Yakup, İbrahim Gülşenî’ye büyük değer vermiş, askerin maneviyatını yükseltmek için bazı savaşlara yanında götürmüştür. Akkoyunlu gücünün zayılamasıyla birlikte Şah İsmail, Akkoyunlu Elvend Bey’i yenerek Tebriz’e girince (907/1502) Gülşenî, ailesiyle birlikte Diyarbakır’a dönmüş; orada Manevî adlı eserini yazmaya başlamıştır. Safevilerin bölgedeki etkinlikleri artınca oradan Maraş’a, daha sonra Kudüs’e, Kudüs’te kırk gün kalıp erbaîn çıkardıktan sonra da Kahire’ye gitmiştir. Dede Ömer Ruşenî’nin Mısır’a yerleşen halifesi Timurtaş vasıtasıyla Memlük sultanı Kansu Gavrî’ye takdim edilmiş ve sultanın yakın ilgisini görmüştür. Yavuz Sultan Selim, Mısır’ı fethedince Gülşenî’ye ilgi göstermiş ve dergâhını inşa etmesi için arazi tahsisinde bulunmuştur. Kanunî devrinde, saltanat iddiasında bulunduğu söylentileri üzerine Gülşenî, İstanbul’a çağrılmış, ancak iddiaların dayanaktan yoksun olduğu anlaşılmıştır. İstanbul’da kalması için Kanunî’nin yaptığı teklifi, yaşlandığını ileri sürerek geri çeviren Gülşenî, Mısır’a dönmüş ve orada vefat etmiştir (1534). İlkin Heybetî mahlasıyla şiirler söyleyen İbrahim, daha sonra mürşidi Ruşenî’nin “sen ol bâğ-ı bekânın gülşenisin” demesi üzerine Gülşenî mahlasını kullanmıştır. Arapça şiirlerinde isminin çağrışımıyla Halilî, diğer eserlerinde ise Gülşenî mahlasını kullanmıştır. Mevlânâ’nın şiirlerinin mahlas beytinde Şems-i Tebrizî’yi anması gibi Gülşenî de gazellerinin makta beyitlerinde kendi mahlasıyla birlikte Ruşenî’yi anmıştır. Muhyî’nin Menakıb-ı İbrahim Gülşenî adlı eserinde anlattığına göre Gülşenî, sufî gelenekte pek yaygın olmayan bir biçimde soyunu Oğuz Kağan’a dayandırmaktadır. Türkmen hükümdarı Uzun Hasan’ın siyasal nedenlerle de pekiştirdiği Türkçe konusundaki hassasiyeti İbrahim Gülşenî’ye de bir ölçüde yansımıştır. Siyasal nedenlerin yönlendirdiği bu ilginin yanı sıra Gülşenî tekkelerindeki merasimlerde Türkçe tapuğların okunması, Gülşenî’nin soyundan gelen sufilerin ve takipçisi olan şairlerin eserlerine gösterilen ilgi, Türkçenin Gülşenî çevrelerinde yaygın bir biçimde kullanımına imkân hazırlamıştır. Gülşenî’nin Türk kültür ve sanatı bakımından en önemli mirası, şiirleri ve mistik tecrübesidir. Halvetîliği benimseyip Mevlevîlik yorumunu ekleyerek sufi gelenek içinde yeni bir yol açan Gülşenî, hem bir şair hem de mutasavvıf olarak sadece yaşadığı muhitte değil, XVI. yüzyıldan sonra Anadolu ve Rumeli’de takipçilerini yetiştirmiş ve şiirleri bestelenerek tekkelerde asırlarca okunmuştur (Kara 1998: 41-58). Gülşenî hayattayken Kahire’deki Gülşenî Tekkesi, pek çok gönül adamı için bir cazibe merkezi olmuştur. Gülşenî Tekkesinin bu konumu onun halifelerince de korunmuştur. Kendi soyundan gelen Ahmet Hayalî (ö.1569), Ali Safvetî (ö.1596), Haletî (ö.1581) gibi 2. Ünite - Azeri ve Çağatay Sahası Türk Edebiyatıı divan sahibi şairlerin yanı sıra Tebriz, Diyarbakır, Kahire, Yenice, İstanbul, Edirne, Kefe, Gelibolu, Hayrabolu ve Mora’daki Gülşenî meclislerinde de otuza yakın şair, onbeş kadar musikişinas yetişmiştir (Macit 2010). Eserleri İbrahim Gülşenî üç dilde, Türkçe, Farsça ve Arapça eserler vermiş üretken bir şairdir. Üç dilde divan oluşturacak düzeyde şiir söylemiştir. Özellikle Manevî adlı eseri ile Türkçe şiirleri Türk tasavvuf edebiyatı içinde haklı bir şöhret kazanmasına neden olmuştur. Türkçe Eserleri Divan: İbrahim Gülşenî’nin Türk edebiyatı açısından en önemli eseri Türkçe şiirlerini içeren divanıdır. Gülşenî Divanı’nın yazma nüshaları Mehmet Akay tarafından karşılaştırılarak metni hazırlanmış, dil özellikleri açısından incelenmiştir (Konya 1996). Gülşenî’nin Türkçe kaleme aldığı diğer eserleri ise şunlardır: Pendname, Razname, Kıdemname ve Çobanname. Farsça Eserleri Gülşenî, Mevlânâ ve Hâfız-ı Şirazî etkisinde söylediği gazellerini Farsça Divanında bir araya getirmiştir. Farsça rubailerini ise Kenzü’l-cevâhir adlı ayrı bir kitapta toplayan Gülşenî’nin Farsça yazdığı en önemli eseri hiç şüphesiz Manevî’dir. Manevî: Gülşenî’nin Mevlânâ’nın Mesnevîsine nazire olarak Diyarbakır’da on ayda tamamladığı söylenilen 40.000 beyitli Farsça bir mesnevidir. Eserin ilk 500 beyti La‘lî Mehmed Fenâyî tarafından şerh edilmiştir (İstanbul 1289). İbrahim Gülşenî, Halilî mahlasıyla söylediği Arapça şiirlerini de ayrı divanda toplamış, fakat Arapça şiirleri Türkçe ve Farsça şiirleri kadar ilgi görmemiştir. GÜLŞENÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN ÖRNEKLER Örnek 6 (Gazel) Bî-vücûdum ışk odı bilsem benüm nem yandurur Yanuben küllî kül oldum bes dahı nem yandurur Yandurur gerçi cihânda ışk odı âşıkları Lik ben âciz kulunı katı muhkem yandurur Âh idersem bir nefes dünyâyı oda yahuben Yedi çarhı anun odı cümle derhem yandurur Nice döysün ışk odınun sûzişine dil revân Kim anun germiyyeti nâr-ı cehennem yandurur Şem‘e bir pervâne yansa sûziş-i âvâz ider Ma‘şûkun sözi meni gör nice epsem yandurur Ey ciger derdine dermân isteyen aklun kanı Onılur mı şol yara kim anı merhem yandurur Çünki derd imiş devâsı bu yürek yarasınun Müşfik emsem isteme kim anı emsem yandurur Rûşenî ışkına yanmışdur ciger dir Gülşenî Işk odı pervâne kimi anı her dem yandurur 29 30 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Örnek 7 (Gazel) Bana ışkun tarîkını nedür diyüp soran gelsün Ayah koyanda ol yola başı terki uran gelsün Diriyle ölmeyen bilmez nedür ışkun tarîkını Ölüp ışkıla dirinün düşin görüp yoran gelsün Bu cân kuşı kanat açar muhabbet mülkine uçar İkiden birlige kaçar o tayrâna giren gelsün Şerî‘atla ayah basan tarîkat yolına cândan Hakîkat yolını sorup yol eriyle varan gelsün Yedi denizle altı sed geçenler irdi menzile Geçüben bahrıla berden o menzile iren gelsün Tarîkat mülkine şer‘ün elifden toğrıdur yolı Hakîkat iklîmi içre üçini bir gören gelsün İşidüp Gülşenî sözin muhabbet sırrıdur anlan Diyende bir kılı yüz kez bu ma‘nîden yaran gelsün Örnek 8 (Murabba) Yine ol Yûsuf-ı sâni Gelür dirler gelür dirler Güzeller Mısrı sultânı Gelür dirler gelür dirler Gözüm segrür kulah çınlar İşidüben gönül inler Ki cândan sevgili dil-ber Gelür dirler gelür dirler Beni benden alan meyli Gözümden ahıdan seyli Gönül Mecnûnına Leylî Gelür dirler gelür dirler Eger bir dem kalam ansuz Oluram gûyiyâ cânsuz O derdi bana dermânsuz Gelür dirler gelür dirler Düşeli araya firkat Bişürdi bağrumı hasret Kime sorsam o bî-mürvet Gelür dirler gelür dirler İşidüp Rûşenî-perver Gönüller mülkine server Yetene Gülşenî sorar Gelür dirler gelür dirler Türk şiir ve musikisinin gelişiminde İbrahim Gülşenî’nin rolü nedir? 2 2. Ünite - Azeri ve Çağatay Sahası Türk Edebiyatıı 31 ÇAĞATAY SAHASI TÜRK EDEBİYATI Çağatay edebiyatı, en görkemli dönemini Timurlulardan Hüseyin Baykara zamanında (1469-1506), bugün Afganistan’ın sınırları içerisinde bulunan Herat çevresinde yaşar. Burada Hüseyin Baykara’nın da şair ve hami sıfatıyla içinde yer aldığı Herat ekolü oluşur. Baykara döneminde Ali Şir Nevayî’nin olağanüstü yeteneği sayesinde Çağatay edebiyatı zirveye erişir. XVI. yüzyılda Çağatay edebiyatı, Şeybaniler ve Babürlüler tarafından temsil edilir. Bu dönem Çağatay edebiyatının ikinci devresi olarak kabul edilir. XVI. yüzyılın başında Şeybani Han (ö.1510), Maveraünnehir ve Horasan bölgesini ele geçirerek Timurluların yönetimine son vermiştir. Şeybaniler döneminde kültür merkezlerinde Farsça, kırsal kesimde sözlü gelenek ve Ahmet Yesevî’nin hikmetleri yaygınlık kazanır. Şeybani Han ve Ubeydullah klasik tarzı devam ettirmekle birlikte Yesevî hikmetlerine yakın bir söyleyiş biçimini de eserlerine yansıtırlar. Çağatay edebiyatı eski kültür merkezlerinden yerel yöneticilerin egemenliğindeki kentlere göç eden şairlerce sürdürülür. Şah İsmail karşısında yenilgiye uğrayan Şeybanilerin dağılmasıyla birlikte Afganistan ve Hindistan’ın bir bölümünü ele geçirerek Türk-Hint İmparatorluğunu kuran Zahirüddin Babür (1483-1530), Timurluların kültürel mirasına sahip çıkar. Babür’den sonra da Çağatay edebiyatı, Kâmrân Mirza (ö.1557) ve Bayram Han (ö.1561) gibi şairler tarfından devam ettirilir. Hindistan’daki Türk hükümdarlarının sarayları, daha sonra Sebk-i Hindî olarak da adlandırılan bir üslûp arayışının mayalandığı merkezlerdir. Babür Şah Zahirüddin Babür Mirza, 14 Şubat 1483’te Fergana’da doğdu. Timur’un torunlarından Ömer Mirza’nın oğludur. Annesi Cengiz’in torunlarından Yunus Han’ın kızı Kutluğ Nigâr Hatun’dur. Babasının yönetimindeki Fergana’da yönetimi devraldıktan sonra Şeybaniler ve Safeviler karşısında bir müddet varlık gösteremez. Kabil’den Delhi’ye doğru uzanan coğrafyada egemenlik kurmaya çalışır ve bunda başarılı olur. Hindistan’da egemenliğini pekiştirir. Kısa zamanda Hindistan’da egemenliğini kuran Babür, 1530 yılında hastalanınca oğlu Hümayun’u hükümdar ilan etmiş, 26 Aralık 1530 tarihinde vefat etmiştir. Nevayî’den sonra Çağatay edebiyatının en büyük şairi ve yazarıdır. Özellikle Babürname adlı eseriyle dünya çapında tanınmıştır. Şiire nasıl başladığından Nevayî ile tanışmasına kadar pek çok ayrıntıya hatıralarında yer verir. Şiir, düzyazı ve kuramsal metinleriyle Ali Şir Nevayî’nin en önemli takipçisidir. Türk kültür ve sanatının Hindistan coğrafyasına taşınmasını sağlayarak Türk dilinin kullanım sahasını genişletmiştir. Cesur bir savaşçı ve usta bir hükümdar olmasının yanı sıra güzel sanatlara düşkünlüğüyle de tanınır. Bazı besteler yaptığı, hat sanatında hatt-ı Babürî diye bilinen bir tarz icat edecek kadar usta olduğu bilinir. Eserleri Babürname: Babür’ün en ünlü eseri Vekayi adıyla da bilinen hatıratıdır. Babür bu eserinde hatıralarını çok samimi, yalın ve gösterişten uzak bir dille anlatır. Özellikle babası Ömer Mirza, Sultan Hüseyin Baykara ve Ali Şir Nevayî hakkında anlattıkları, geleneksel biyografinin sınırlarını zorlayacak kadar önemli ayrıntılar içerir. Eser 1589 yılında Farsça’ya, daha sonra da Fransızca, Almanca, İngilizce, Rusça, Urduca ve Hintçeye çevrilmiştir. N. İlminskiy ve A.S. Beveridge tarafından bilimsel metni yayımlanmıştır. Reşit Rahmeti Arat da Türkiye Türkçesine aktarmıştır. Babürname’nin son bilimsel basımı, Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin’in editörlüğününde üç cilt olarak gerçekleşmiştir. Eserin Çağatayca metni Farsça tercümesiyle birlikte verilmiş ve karşılaştırmalı metne bağlı kalınarak İngilizce’ye yeniden çevrilmiştir. Hatt-ı Babürî: Babür’ün Uygur harleri ve stili ile Arap harlerini birleştirerek geliştirdiği yazı çeşidi. 32 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Babür Divanı: Babür’ün fazla hacimli olmayan divanında şiirler, klasik divan tarzında sıralanmamıştır. Kadı Burhanettin gibi bazı hükümdar şairlerin yaptığı biçimde, muhtemelen yazılış sırasına göre divan düzenlenmiştir. Bilal Yücel, Babür Divanı’nın bilinen sekiz nüshasından altısını karşılaştırarak bilimsel metnini hazırlamıştır (Ankara 1995). Aruz Risâlesi: Ali Şir Nevayî gibi Babür de Çağatay edebiyatının kuramsal konularıyla ilgilenmiştir. Bu eserinde aruz vezinlerini ve nazım biçimlerini Farsça ve Türkçe örnekler vererek anlatmıştır. Mübeyyen: Hanefi fıkhıyla ilgili bazı konuları mesnevi biçiminde ve fe‘ilâtün mefâ‘îlün fe‘ilün ölçüsüyle anlattığı bu eserini çocukları Hümayun ve Kâmrân’a öğüt vermek maksadıyla yazmıştır. Risale-i Validiyye: Ubeydullah Ahrar’ın sufi ahlakıyla ilgili eserinin mesnevi biçiminde ve fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün ölçüsüyle bir uyarlamasıdır. Hastalıklardan kurtulmak ümidiyle çevirdiği bu eser, onun tasavvufa ilgisinin de yansıması sayılır. BABÜR’ÜN ESERLERİNDEN ÖRNEKLER Örnek 9 (Gazel) Babür’ün bir gazelinin metni ve diliçi çevirisi aşağıda verilmiştir. Hatayî’nin şiirleriyle eş zamanlı okuduğunuzda dil özellikleri açısından bazı farklılıklar göreceksiniz. 1 Hicr öltürdi mini anglasam irdi munça Dostlar yârdın ayrılmas idim ölgünçe Ayrılık beni öldürdü, böyle olacağını anlasaydım, ölene kadar yardan ayrılmazdım. 2 Zâhidâ dûzâh otıdın mini ni korkata sin Hicr otı kaşıda körmes min anı uçkunça Ey zâhid! Cehennem ataşiyle beni nasıl korkutasın; ben onu ayrılık ateşinin karşısında bir kıvılcım gibi görmem. 3 Ol kuyaş mihrini bir zerre manga körgüzmes Kevkeb-i eşk töküp bolsam eger gerdûnça O güneş (sevgili), gökleri dolduracak kadar gözyaşı yıldızı döksem de parlaklığını (sevgisini) bana göstermez. 4 Hüsnde artuk eger bolsa yüzi Leylâdın Min dagı bar min anıng ışkıda yüz Mecnûnça Yüzü güzellikte Leylâdan daha güzelse ben de onun aşkıyla yüz Mecnûn gibiyim. 5 Rindler allıda hayvân suyını köp öge sin İy Hızır bar mu ikin ol su mey-i gül-gûnça Ey Hızır, rintlerin önünde ölümsüzlük suyunu çok övüyorsun, acaba o su gül renkli şarap gibi olur mu? 6 Bâbürâ şi‘ringe ger salsa kulak ol şâhıng Bolgusıdur sözünge kadr dür-i meknûnça Ey Babür, eger o şahın senin şiirine kulak verirse sözüne parlak inci gibi değer vermiş olur. Örnek 10 (Babürname) Babürname’den (Part: Two: Kabul s.247-249) (Vakâyi‘-i sene-i 910) Metin ve diliçi çevirisi Kemal Eraslan’ın Büyük Türk Klasikleri’ne yazdığı Babür maddesinden alınmış (s.358-359), Şinasi Tekin ile Gönül Alpay Tekin’in editörlüğünde W. M. Trackston tarafından hazırlanan eserle karşılaştırılmıştır. 2. Ünite - Azeri ve Çağatay Sahası Türk Edebiyatıı 33 Muharrem ayı Fergana vilâyatıdın Horasan azimeti bile İlak Yaylağığa, kim Hisâr vilâyatınıng yaylaglarıdın dur, kelip tüştüm. Uşbu yurtta yegirmi üç yaşnıng ibtidâsıda yüzümge ustura koydum. Ulug kiçik meni umidvârlık bile ereşip yürüydürgenler. İki yüzdin köprek üç yüzdin azrak bolgay idi. Ekser yayak ve eligleri de tayak ve ayaklarıda çaruk ve eginleride çapan irdi. Usret bu martabada idi kim bizing arada iki çadır idi. Mening çadırım vâlidamga tikilür idi. Manga her yurtta alacuk yasar idiler. Alacukda olturur idim. Egerçi Horasan azîmatı kılılıp edi, velî uşbu hâl bile bu vilâyattın ve Husrav Şahnıng nökerleridin umidvârlık bar irdi. Bir neçe künde bir kişi kelip vilâyattın ve el ve ulusdın sözler takrir kılur idi kim mûcib-i umidvârlık bolur idi. Bu fursatta Molla Baba Pişağarînı, kim Husrav Şahka elçilikke yiberilip idi, keldi. Husrav Şahdın köngülge yakku dek söz keltürmedi, velî el ulusdın sözler keltürdi. İlaktin üç tört köç bile Hisâr navâsîga Hace İmad degen yerge kelip tüşüldi. Bu yurtta Muhibb Ali Kurçı Husrav Şahdın elçilikke keldi. Husrav Şah, kim kerem ve sahâvet bile meşhûr idi, iki nevbet murûrımız anıng vilâyatıdın vâki boldı, adnâ kişilerge kılğan insâniyyatnı bizge kılmadı. Çün el ve vilâyattın umidvârlık bar idi, birer menzilde dirang bolur idi. Şerim Tağayı, kim ol fursat andın uluğrak kişimiz yok idi. Horasan barurğa tâb keltürmey ayrılur hayâlı bar idi. Sar-i Puldın şikest tapıp kelgende dağı köçni yiberip özi jarîda kal‘adarlıkta turup idi. Nâmardrak kişi idi. Neçe nevbet mundak hareket kıldı. Kubadiyanğa yetkende Husrav Şahdnıng inisi Bâki Cağâniyânî, kim Cağâniyân ve Şehr-i Safâ ve Tirmiz anda idi, Hâtîb Kuraşînı yiberip devlethâhlık izhârı kılıp bizge koşulmak boldı. Babürname’den (Bölüm: İki Kabul s.247-249) 910/1504-5 Yılı Olayları Muharrem ayında Horasan’a gitmek niyeti ile Fergana vilayetinden çıkıp Hisar vilayetinin yaylalarından olan İlek yaylasına indim. Burada ve yirmi üç yaşına girdiğim vakit ilk defa traş oldum. Herhangi bir ümide kapılarak benimle beraber gelenlerin sayısı büyük ve küçük iki yüzden biraz fazla üçyüzden biraz azdı. Çoğunluğu yaya idi, ellerinde sopa, ayaklarında çarık ve üstlerinde çuldan başka hiçbir şeyleri yoktu. Sefalet oderecede idi ki bizim ancak iki çadırımız vardı. Benim çadırım vâlideme tahsisi edilmişti. Bana ise her gittiğim yerde bir çergi yaparlardı. Çergide oturur idim. Vakıa Horasan’a gitmek niyetiyle çıkmıştık, fakat bu vaziyette bu vilâyetten ve Hüsrev Şâh’ın adamlarından ümitleniyorduk. Birkaç günde bir, birisi gelip vilâyet ve halktan haber getirir ve biz de ümide kapılırdık. Bu sırada Hüsrev Şah’a elçi gönderilen Molla Baba Peşâgârî geldi. Hüsrefv Şah’tan gönüle hoş gelen bir söz getirmemekle beraber ahaliden getirdiği sözler ümit verici idi. İlak’tan, üç dört defa konakladıktan sonra, Hisar civarına Hoca İmad denilen yere gelip inildi. Burada iken Muhib Ali Kurçı, Hüsrev Şah’tan elçi olarak geldi. Hüsrev şah kerem ve cömertliği ile meşhur olduğu halde, iki defa onun vilâyetinden geçtik, alçak kişilere gösterdiği insanlığı bizden esirgedi. Ahaliden ve vilâyetten ümitli olduğumuz için her konak yerinde bir müddet kalınıyordu. Şirim Tağayî o sırada en büyük adamımız idi. Onun da Horasan’a gitmek istemeyerek bizden ayrılmak niyeti vardı. Ser-i Pul’da mağlup olarak (Semarkand’a) döndüğüm zamanda da ailesini uzaklaştırmış ve kalenin savunmasında kendisi yalnız kalmıştı. Çok alçak bir adamdı. Birkaç defa böyle hareketlerde bulundu. Kubadiyan’a geldiğimiz vakit Çağaniyân, Şehr-i Safâ ve Tirmiz’i elinde bulunduran Hüsrev Şah’ın küçük kardeşi Baki Çağanyânî, Hâtîb Kuraşînı gönderip sadakatini bildirerek bize katılmak istedi. Babürname’nin farklı dillere çevrilmesinin sebebi ne olabilir? 3 34 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Özet 1 Azeri sahası Türk şairlerinin klasik dönem içindeki yerini belirleyebilmek. Klasik dönem Türk edebiyatının Azeri sahasındaki en önemli temsilcisi Fuzulî’dir. Ondan sonra Hatayî mahlasıyla şiirler söyleyen Şah İsmail gelir. Başta Hatayî Divanı olmak üzere Dehname ve Nasihatname adlı eserleriyle haklı bir üne kavuşmuştur. Osmanlı kaynaklarında şairliğinden pek fazla söz edilmese de tekke ve tasavvuf edebiyatı içerisinde, özellikle AlevîBektaşî çevrelerinde şiirlerinin çok okunduğu mecmua ve cönklerden anlaşılmaktadır. Osmanlı coğrafyasından Safevi çevrelerine göç eden Türkmen şairlerin Şah İsmail’in himayesinde eserler verdiği bilinmektedir. Bunların en tanınmışı Bayburtlu Emanî’dir. Azeri sahasında Safevi çevrelerinin dışında da tasavvuf edebiyatı gelişimini sürdürür. Özellikle İbrahim Gülşenî’nin çevresinde etkisi asırlarca süren kültür ve sanat birikimi oluşur. Gülşenî tekkelerindeki merasimlerde Türkçe şiirlerin bestelenerek okunmasıyla şiir ve musiki eş zamanlı olarak gelişir. Gülşenîlikle diğer mistik oluşumlar, özellikle Mevlevîlik arasındaki etkileşim sanat hayatına da olumlu yansır. Mevleviliğin Anadolu’daki etkisi kadar olmasa da Gülşenîlik de Tebriz’den Kahire’ye kadar çok geniş bir alanda kültür çevrelerini etkiler. Bu etki Osmanlı şair ve muskinaslarında da karşılık bulur. Gülşenîliğe bağlı otuza yakın şair, onbeş kadar musikişinas yetişir. 2 3 Çağatay sahası Türk şairlerini eserleriyle birlikte tanımak. Timurlular döneminde Ali Şir Nevayî sayesinde zirveye erişen Çağatay edebiyatı, XVI. yüzyılda Şeybaniler ve Babürlüler tarafından temsil edilir. Klasik Çağatay edebiyatının ikinci devresinde Şeybanî Han ve Ubeydullah klasik tarzı devam ettirir. Merkezi otoritenin zayılamasıyla birlikte yerel yöneticilerin egemenliğindeki kentlere göç eden şairler, Yesevî hikmetlerine yakın bir söyleyiş biçimini benimser. Şeybanilerin dağılmasıyla birlikte Afganistan ve Hindistan’ın bir bölümünü ele geçiren Zahirüddin Babür, Türk-Hint İmparatorluğunu kurar. Aynı zamnda Timurluların kültürel mirasına sahip çıkar. Çağatay edebiyatının Nevayî’den sonra en büyük temsilcisi sıfatıyla şiir, hatıra, arûz, fıkıh ve tasavvuf konularında eserler verir. Onun Babürname adlı eseri hatıra türünün ilk örnekleri arasında yer alır. Babür Şah’tan sonra Çağatay edebiyatını Kâmrân Mirza ve Bayram Han sürdürür. Babür’un sayesinde Hindistan’da oluşan kültür ve sanat muhitlerinde, daha sonra gelişerek Osmanlı şiirini de etkileyen Sebk-i Hindî filizlenir. Şah İsmail ve Babür Şah başta olmak üzere Osmanlı sahası dışındaki Türk şair ve yazarlarının eserlerine dair değerlendirmeler yapabilmek. Şah İsmail’in eserlerinde XVI. yüzyıl Azeri Türkçesinin bütün özellikleri görülür. Babür Şah’ın eserleri de Çağatay edebiyatının dil özelliklerini yansıtır. Osmanlı, Azeri ve Çağatay şairlerinin dayandıkları estetik anlayış ortak olmasına karşın dil özellikleri farklılıklar gösterir. Osmanlı şairlerinin eserleriyle Çağatay edebiyatının temsilcileri arasındaki dil ve üslûp farkı belirgin olmakla birlikte Azeri sahasında verilen eserlerde hem Osmanlı hem de Çağatay sahasının özelliklerini görmek mümkündür. 2. Ünite - Azeri ve Çağatay Sahası Türk Edebiyatı 35 Kendimizi Sınayalım 1. XVI. yüzyıl Azeri sahası Türk edebiyatının en önemli şairi kimdir? a. Hatayî b. Emanî c. Habibî d. Fuzulî e. Nesimî 6. İbrahim Gülşenî’nin Manevî adlı eseri, onun hangi şairin etkisinde kaldığını gösterir? a. Ahmet Yesevî b. Şebusterî c. Mevlana d. Ruşenî e. Yunus Emre 2. Hatayî’nin aşk konusunda yazdığı mesnevinin adı nedir? a. Nasihatname b. Dehname c. Hümayunname d. Işkname e. Sûrname Yine ol Yûsuf-ı sâni Gelür dirler gelür dirler Güzeller Mısrı sultânı Gelür dirler gelür dirler … İşidüp Rûşenî-perver Gönüller mülkine server Yetene Gülşenî sorar Gelür dirler gelür dirler 7. Gülşenî’nin bir şiirinin ilk ve son bendi yukarıda verilmiştir. Bentlerin alıntılandığı şiirin nazım biçimi nedir? a. Müzdeviç murabba b. Mütekerrir murabba c. Terbi d. Şarkı e. İlahi Bu demi hoş gör ey cân Hakk’a şükr it Bu fikrin terkin it var özge fikr it 3. Nasihatname’den alıntılanan yukarıdaki beytin aruz kalıbı aşağıdakilerden hangisidir? a. mef ’ûlün fâ’ilün fe’ûlün b. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl c. mef ’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün d. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün e. mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün 4. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu sahasında Hatayî mahlaslı şiirlerin yaygın olmasının nedenleri arasında sayılamaz? a. Hatayî’nin şiirleri geniş kitlelerce sevilmiş ve okunmuştur. b. Alevi-Bektaşi şairler Şah İsmail’e duydukları saygıdan ötürü şiirlerinde onun mahlasını kullanmışlardır. c. Osmanlı yöneticeleri Hatayî’nin şiirlerinin Anadolu’ da yaygınlaşmasını istemişlerdir. d. Hatayî düşüncelerini yaymak için şiirlerinin Anadolu’da okunması için çaba harcamıştır. e. Hatayî’nin etkisi Safevi sınırlarını aşmıştır. 5. Gülşenîler arasında Türkçe’nin yaygın biçimde kullanılmasının en önemli nedeni aşağıdakilerden hangisidir? a. Gülşenî tekkelerindeki ayinlerde genellikle Türkçe tapuğlar okunmuştur. b. İbrahim Gülşenî bütün eserlerini Türkçe yazmıştır. c. Gülşenîler arasında Türkçe şiir söylemek kurallaşmıştır. d. Gülşenîlik sadece Türkler arasında yayılmıştır. e. Gülşenî şairler Yunus Emre’nin etkisinde kalmışlardır. 8. Çağatay edebiyatının XVI. yüzyılda yetişen en önemli temsilcisi kimdir? a. Babür Şah b. Ubeydullah c. Nevayî d. Bayram Han e. Şeybanî Han 9. Babürname’nin 1589 yılında Farsça’ya, daha sonra da Fransızca, Almanca, İngilizce, Rusça, Urduca ve Hintçe’ye çevrilmesinin başlıca sebebi nedir? a. Timurlular döneminin siyasal olaylarını anlatması b. Eserin Çağatayca yazılmış olması c. Hindistan hakkında bilgiler içermesi d. Hatıra türünün ilk örneklerinden olması e. Ali Şir Nevayî hakkında orijinal bilgiler vermesi 10. Babür Şah’ın en çok etkilendiği şair aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. Hüseyin Baykara Ali Şir Nevayî Fuzulî Sekkâkî e. Şeybanî Han 36 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. d Sıra Sizde 1 Hatayî, Türkçe şiirleriyle çok geniş kitlelere ideolojisini yaymayı başaran bir şairdir. Nesimî, Habibî ve kendi muhitinde olmamasına rağmen Ali Şir Nevayî’den etkilenerek Türkçenin en güzel gazellerini yazmıştır. Bunun yanı sıra kültür ve sanat adamlarını himaye etmesiyle, yani patronaj konumuyla da Azeri edebiyatının gelişmesinde önemli bir yere sahiptir. Onun zamanında Safevi saraylarında Türkçenin saygınlık kazandığı, Osmanlı şairlerinin bile şiirlerinin okunduğu bilinmektedir. Hatayî, Türkçe şiirleriyle sadece Safevilerin temel etnik unsurunu oluşturan Türkmenleri değil, Osmanlı sahasındaki Alevi-Bektaşi zümreleri de etkilemiştir. Bu bakımdan Türk halk şiirinin gelişiminde Hatayî’nin çok önemli katkısı vardır. 2. b 3. e 4. c 5. a 6. c 7. b 8. a 9. d 10. b Yanıtınız yanlış ise “Azeri Sahası Türk Edebiyatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hatayî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hatayî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hatayî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Gülşenî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Gülşenî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Gülşenî’nin Şiirlerinden Örnekler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çağatay Sahası Türk Edebiyatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Babür Şah” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Babür Şah” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2 Gülşenî tekkelerindeki merasimlerde Türkçe tapuğların okunması gelenek hâline gelmiştir. Gülşenî’nin soyundan gelen sufilerin ve onun takipçisi olan şairlerin gördüğü ilgi, Türkçenin Gülşenî çevrelerinde yaygın bir biçimde kullanımına imkân hazırlamıştır. Gülşenî, hem bir şair hem de mutasavvıf olarak sadece yaşadığı muhitte değil, XVI. yüzyıldan sonra Anadolu ve Rumeli’de takipçilerini yetiştirmiştir. Gülşenî çevrelerinde şiir ve musiki iç içe gelişimini sürdürmüştür. Sıra Sizde 3 Babür’ün Vekayi adıyla da bilinen hatıratı türün ilk örneklerindendir. Babür hatıralarını çok yalın ve gösterişten uzak bir dille ve ayrıntılı bir biçimde anlatmıştır. Hatıra türünün ilk örneklerinden olan bu eser, 1589 yılında Farsça’ya, daha sonra da Fransızca, Almanca, İngilizce, Rusça, Urduca ve Hintçeye çevrilmiştir. N. İlminskiy ve A.S. Beveridge tarafından bilimsel metni yayımlanmıştır. Son olarak Şinasi TekinGönül Alpay Tekin’in editörlüğününde üç cilt olarak bilimsel basımı gerçekleşmiştir. Eserin Çağatayca metni Farsça tercümesiyle birlikte verilmiş ve karşılaştırmalı metne bağlı kalınarak İngilizce’ye yeniden çevrilmiştir. 2. Ünite - Azeri ve Çağatay Sahası Türk Edebiyatı Yararlanılan Kaynaklar Akay, M. (1996). İbrahim Gülşenî’nin Divanı: Metin-Dil Hususiyetleri. Konya: Selçuk Üniveritesi, DT. Akpınar, H. (2004). Gülşenîlikte Musikî ve Musikîşinaslar. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, DT. Arslanoğlu, İ. (1992). Şah İsmail Hatayî ve Anadolu Hatayîleri. İstanbul: Der Yayınları. Bilkan, A. F. (1998). Hindistan’da Gelişen Türk Edebiyatı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Birdoğan, N. (1991). Şah İsmail Hatai. İstanbul: Cem Yayınları. Ergun, S. N. (1946). Hatayî Divanı. İstanbul: Maarif Kitabevi. Gölpınarlı, A. (1983). Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. İstanbul: İnkılap Yayınları. Gündüz, T. (2010). Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe Yayınları. İsen, M. (2010). “Divan Şairlerinin Tasavvuf ve Tarikat İlişkileri”. Tezkireden Biyografiye. İstanbul: Kapı Yayınları. İsmailzade, M. R. (2004). Şah İsmail Safevi Külliyatı. Bakü: Alhuda Neşriyat. Kara, M. (1998). “Gülşeniye ve Güldeste”. UÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi. VII (7): 41-58. Karaismailoğlu, A. (1988). “Türk Edebiyatı Kaynaklarından Tuhfe-i Sâmî ve Altıncı Bölümünün Tercümesi”. Türk Dünyası Araştırmaları. 57 (Aralık): 178-86. Koç, M. (2005). Bâleybelen Muhyî-i Gülşenî. İstanbul: Klasik Yayınları. Konur, H. (2000). İbrahim Gülşenî: Hayatı, Eserleri, Tarikatı. İstanbul: İnsan Yayınları. Koz, S. (2004). “Belli Mahlaslar Üzerinden Şiir Söyleme Geleneği ve Türkiye’de Yazılan Alevi-Bektaşi Cönk ve Mecmualarındaki Hatâî Mahlaslı Şiirler”. Birinci Uluslar Arası Şah İsmail Hatâî Sempozyum Bildirileri (9-11 Ekim 2003 Ankara). haz.: Gülağ Öz, Ankara, 184-217. Macit, M. (2010). “Gülşenîlerde Türkçe Sevgisi”. Dil ve Edebiyat, 20: s. 48-53. Memmedov, A. (1966). Şah İsmail Hatayî Eserleri. Bakü: Azerbaycan İlimler Akademisi Neşriyatı. Muhyî-yi Gülşenî. (1982). Menâkıb-ı İbrahîm-i Gülşenî. Hazırlayan: Tahsin Yazıcı. Ankara: TTK Yayınları. Necef, E. N.-Babek C. (2006). Şah İsmail Hatâi Külliyatı. İstanbul: Kaknüs Yayınları. Sümer, F. (1999). Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: TTK Yayınları. Yücel, B. (1995). Babür Divanı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Zahirüddin Muhammed Babür Mirza. Babürname. Hazırlayan: W.M. hackston, Jr. Editör: Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin.-Tekin, G. A. Harvard Üniversitesi. 37 XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI 3 Amaçlarımız    Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Fuzulî’yi tanıyacak ve bazı şiirlerini açıklayabilecek, Bakî’yi tanıyacak ve bazı şiirlerini açıklayabilecek, Bu iki şairin Türk edebiyatı içindeki yerini belirleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Fuzulî Bağdat Hille Necef Kerbela Akkoyunlu • • • • • Şah İsmail Şikâyetname Kanunî Bakî Sultanu’ş-şuara İçindekiler XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî • GİRİŞ • FUZULÎ • BAKÎ Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî GİRİŞ XVI. yüzyılda Türk şiiri çok önemli şairler yetiştirmiştir. Bu şairlerin içinde Fuzulî ve Bakî; temsil kabiliyetleri, şöhretleri ve etkileriyle zirve kabul edilirler. Eski Türk edebiyatının bu iki zirve şahsiyeti, binlerce divan şairi arasında seçkin bir yer edinmiş ve eserleri günümüze kadar süren bir ilgi ve sevgiyle okunmuştur. FUZULÎ (1483-1556) Fuzulî’nin haklı şöhretine rağmen hayat hikâyesinin ayrıntıları fazla bilinmez. Osmanlı şair tezkirelerinde onun hakkında verilen bilgiler oldukça sınırlıdır. Bunda Fuzulî’nin hayatı boyunca Bağdat ve Kerbela çevresinde yaşaması, İstanbul’a hiç gelememesi, yani biraz gözden ırakta kalması etkili olmuştur. O dönemde şairlerin şöhrete ulaşmalarında sosyal statülerinin ve devlet adamlarıyla kurdukları yakınlıkların payı vardır. Fuzulî bu bakımdan da pek talihli değildir. Ayrıca Fuzulî’nin Şii mezhebine bağlı oluşu ve yaşadığı dönemde Osmanlı-İran savaşlarından ötürü Şiiliğe iyi bakılmaması da göz ardı edilmesine sebep olmuştur. Fuzulî, ömrü boyunca Bağdat ve çevresindeki şehirlerde yaşamıştır. Onun tam olarak nerede doğduğu tartışmalıdır. Kaynakların bir kısmı onu Bağdatlı gösterirken Necef, Hille veya Kerbelalı olduğunu söyleyenler de vardır. Gerek eski gerekse günümüzdeki belgeler, onun Selçuklular zamanında Kerkük ve Bağdat çevresindeki geniş alana yerleşen Türkmenlerin Bayat boyuna mensup olduğu konusunda birleşirler. Fuzulî’nin doğum yeri gibi doğum tarihi de tam olarak bilinmemektedir. Hakkında yapılan son çalışmalara göre 888/1483 yılında doğduğu tahmin edilmektedir. Fuzulî’nin asıl adı Mehmet ve babasının adı ise Süleyman’dır. Kaynaklar, bilginliğinden ötürü ondan Mevlana Fuzulî diye bahsederler. Kendisi de her fırsatta bilgin şairlerden olduğunu ima eder. İlk bilgilerini Hille mütüsü olan babasından edindiği, sonra Rahmetullah adlı bir hocadan ders gördüğü ve hatta hocasının kızına âşık olduğu, şiir yazmaya da bu sebeple başladığı şeklindeki söylentilerin doğruluk derecesi bilinmemektedir. Geniş bilgisine bakarak onun da pek çok bilgin şair gibi iyi bir medrese eğitimi gördüğü söylenebilir. Fuzulî, hayatı boyunca Bağdat ve çevresine egemen olan farklı devletlerin yönetiminde yaşamıştır. Bunların bir kısım idarecileriyle iyi ilişkiler kurmasına rağmen gönlünce bir hami (koruyucu) bulamamıştır. Çocukluk ve ilk gençlik yılları Akkoyunlular dönemine (1470-1508) rastlar. Mevcut bilgilerimize göre ilk kasidesini, 1504 yılında ölen Akkoyunlu Elvend Bey’e sunmuştur. Bu coğrafyada etkili olan Muşaşailerden Ali bin Muhsin’e de kasideler sunduğu bilinir. 1508 yılında Bağdat, Şah İsmail’in eline geçince Fuzulî, Beng ü 40 Ehl-i beyt: Hz. Muhammed'in kızı Hz. Fatma, damadı Hz. Ali ve onların evlatlarının dahil olduğu ailesi. XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Bade adlı küçük mesnevisini ona takdim etmiştir. Ayrıca Şah İsmail’in Bağdat valisi olan İbrahim Han Musullu da kendisine iki kaside ve bir terci-bent sunan Fuzulî’yi korumuştur. İbrahim Han’ın ölümünden sonra korumasız kalan şair, 1527 yılında tekrar Hille veya Necef ’e geri dönmüştür. Bu dönemde Necef ’teki Hz. Ali Türbesinde türbedar olduğu tahmin edilmektedir. 1534 yılında Kanunî, Bağdat’ı fethettiğinde Fuzulî bu fethi tebrik amacıyla padişaha uzun bir kaside sunmuş ve sonunda da; “Geldi burc-ı evliyâya pâdişâh-ı nâmdâr” (Şanlı sultan, büyük velilerin yattığı Bağdat’a geldi) dizesini tarih düşürmüştür. Kanunî’ye kasideler yazan Fuzulî, ayrıca Sadrazam İbrahim Paşa, Kazasker Abdulkadir Çelebi ve Nişancı Celalzade Mustafa Çelebi gibi devlet ileri gelenlerine de kasideler takdim etmiş ve onların yakınlığını kazanmaya çalışmıştır. Bu fetih, Osmanlı ordusuyla birlikte Bağdat’a gelen şairlerden Hayalî ve Taşlıcalı Yahya Bey’le Fuzulî’nin tanışmasına vesile olmuştur. Leyla ve Mecnun mesnevisinin önsözünde anlattığına göre şair, bu eserini adı geçen iki şairin teşvikiyle kaleme almıştır. Bağdat’ın fethinden ölüm tarihi olan 1556 yılına kadar Fuzulî’nin, ömrünü nerelerde geçirdiği tam olarak bilinmemektedir. Onun bazı şiirlerinde Bağdat’ı övdüğü, orada yaşamayı bir şans olarak gördüğü, bazı şiirlerinde ise Bağdatlılara çattığı ve ömrünün o bölgede geçmesine hayılandığı görülüyor. Şair, yukarıda bahsi geçen türbedarlık görevi dolayısıyla Kerbela ve Necef ’te bulunmuş olmalıdır. Fuzulî, 963/1556 yılında Bağdat ve çevresini kasıp kavuran büyük veba salgını sırasında muhtemelen Kerbela’da vefat etmiştir. Ölümüne, ebcet hesabıyla “Geçdi Fuzûlî” sözüyle tarih düşürülmüştür. Mezarlarının ehl-i beyt türbelerine yakın olmasını arzu eden pek çok Şii gibi Fuzulî de bir beytinde, öldüğü zaman, üzerine Hz. Hüseyin’in gölgesinin düşeceği bir yere gömülmeyi vasiyet etmiştir. Bu isteğine uygun olarak Kerbela’daki Hz. Hüseyin Türbesi'nin yanına gömüldüğü sanılmaktadır. Edebî Kişiliği Fuzulî hiç şüphesiz XVI. yüzyıl Türk edebiyatının en büyük şairidir. Kendisi de kabiliyetinin farkındadır. Şiir hakkında görüşü olan ve konuyla ilgili düşüncelerini paylaşan şairlerdendir. Türkçe ve Farsça divanlarının dibacelerinde şiir sanatı konusundaki görüşlerini ortaya koymuştur (Doğan 2009). Fuzulî’nin şiirleri çok geniş bir coğrafyada tanınmış ve eserleri farklı kültür çevrelerinde sevilerek okunmuştur. Bunun sebebini anlamak için onun şiirinin belirgin özelliklerini maddeler hâlinde gözden geçirelim. 1. Fuzulî’nin şiirlerinde okuyucu ile bütünleşen ve onu etkisi altına alan yalın ve içten bir söyleyiş tarzı vardır. 2. Fuzulî’nin eserlerinde Türkçe, insan duygularını en ince ayrıntılarına kadar ifade edebilecek sihirli bir kemana dönüşür. Fuzulî, sözün çağrışım gücüne inanır. Onun için birden fazla anlamı olan kelimeleri bir arada kullanır. Gazellerinde sadelik ve halk zevkine yakınlık, kasidelerinde ise düşünce ve belagat öne geçer. O, bilgin tavrını kasidelerine, coşkusunu ise gazellerine yansıtır. 3. Fuzulî’nin şiir dili ağırlıklı olarak Azeri Türkçesinin özelliklerini yansıtmakla beraber devrinin Osmanlı Türkçesinden ve Çağatay Türkçesinden de uzak değildir. Onun Azeri sahasının dışında, hem Anadolu hem de Çağatay sahasında sevilmiş olmasının sebeplerinden biri de bu özelliği olmalıdır. Bu bakımdan bütün Türk dünyasında Fuzulî Divanı’nın el yazmalarına rastlanır. Tebriz, Bulak, Hive, İstanbul, Taşkent ve Bakü’de çok sayıda baskısının yapılması da bundandır. Çağatayca unsurları içeren mısralarından bazılarını örnek olarak aşağıda veriyoruz: 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî Zikr-i lebünle zülfüne dil boldı (oldı) destres Bülbül açılgan(açılan) güli yüzüne kalkan eylemiş Kıldı mâh-ı rûze hurşîdimni(hurşidimi) gün günden za‘îf Rişte-i cânımga(canıma) düşdi reşkden yüz pîç ü tâb Kuş acebdür kılmagay (kılmasa) tîr ü kemândan ictinâb Dostlar hem nâle vü feryâd kılsam ayb imes(olmaz) 4. Fuzulî, üç dilde şiir söylemiş ve farklı alanlarda eser vermiştir. Onun Arapça şiirleri orta seviyededir. Buna karşın Farsça şiirlerinde tıpkı Türkçe şiirleri gibi üstün bir kabiliyet sergilemiştir. 5. Bilgin bir şair olan Fuzulî’nin bilgisi şiire ayrı bir derinlik ve boyut katmaktadır. Ancak şair, ilk bakışta bu bilgiyi lirizmin arkasına ustaca saklar. Birbiri üzerine katlanmış gül yaprakları gibi şiirin anlam tabakaları dikkatli bir incelemeyle kendini ele verir ve sakladığı zengin kültür malzemesi açığa çıkar. Onun şiirleri, okurlar üzerinde çok kolay söylenmiş izlenimi uyandırmasına karşın, belki muamma söylemekteki yeteneğinin de etkisiyle bazı şiirlerini ustaca kurduğu görülür. 6. Fuzulî’nin şiirinin ayırıcı özelliklerinden biri de iç musikisidir. Belki halk zevkine yakın oluşundan gelen cinaslar, söz ve ses tekrarları onun şiirlerine musiki çeşnisi katar. Şair, çok zaman anlattığı konuya uygun sesler seçer. Mesela, Kerbela Mersiyesi'nden alıntılanan aşağıdaki beytin birinci dizesinde geçen yâ, şâh, belâ, revâ kelimelerindeki uzun ünlüler okuyucu üzerinde bir feryat etkisi uyandırırken, ikinci mısradaki söz ve ses tekrarları da Muharrem matemlerinde dövünen insanları göz önünde canlandırmaktadır: Yâ şâh-ı Kerbelâ ne revâ bunca gam sana Derd-i dem-â-dem ü elem-i dem-be-dem sana 7. Fuzulî’nin şiiri, Türkçenin aruza uyum sürecindeki önemli aşamalardan biridir. Onun şiirlerinde imale ve zihaf gibi aruz arızaları neredeyse yok denecek kadar azdır. Şairin kafiye ve redifi, ele aldığı konuyla kaynaştırması da ustacadır. Fuzulî, daha önce kullanılmamış kafiye ve rediler yanında, kullanılmış olanlarına da yepyeni bir ruh ülemiştir. 8. Fuzulî daima gündemde kalmasını; insanlığın ortak duygu ve düşünceleri olan aşk, ıstırap, dünyevi zevk ve zenginliklerin boşluğu ve hiç kimsenin pençesinden kurtulamayacağı ölüm düşüncesi gibi, evrensel ve asla modası geçmeyen temaları işlemesine borçludur. 9. Divan şairlerinden hiçbiri Fuzulî kadar aşkı derinden duymamış ve duyuramamıştır. Fuzulî’de aşk, sadece bir duygu değil, adeta varlık sebebidir. “Aşk imiş her ne var âlemde” dizesiyle bunu ifade eder. Aşk kavrayışı bakımından şair, bir yandan geleneğe bağlı kalırken diğer taratan gelenek içinde kendisine özgü etkileyici bir tutum geliştirmiştir. Fuzulî’de aşk evrenseldir ve her şeyi kapsar. Şaraptaki sarhoş edicilik de neydeki yakıcılık da aşkın etkisiyledir. Aşk, bugün başlayıp yarın bitecek bir oyun değil, ezelde yazılmış ve hiç bitmeyecek bir Tanrı takdiridir. Bu aşkın âşığa yüklediği bazı yükümlülükler vardır: Gerçek aşkın delili, sevgili için can verebilmektir. Bunu yapamayanın aşkı boş bir iddiadan ibarettir. Aşk bir yandan dert, diğer taratan devadır. Zaten aşkın amacı kavuşmak değil, o yolda acı çekerek olgunlaşmaktır. Âşık, sevgilinin hayaliyle teselli olur; hakiki sevgili dışarıda değil, gönüldedir: Hayâliyle tesellidür gönül meyl-i visâl itmez Gönülden taşra bir yâr olduğun âşık hayâl itmez Şairin çeşitli beyitlerinde parça parça ifade ettiği bu aşk anlayışı, Leyla ve Mecnun mesnevisinde bir bütün olarak karşımıza çıkar. Bu eserde anlatılan aşk, ne tamamen maddi ne de bütünüyle platonik ve ilahîdir. Başlangıçta beşerî olarak başlar, sonra evreni kapsar ve ilahîleşir. 41 42 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Fuzulî’nin, şiirlerinde hangi anlatım yöntemlerini kullandığını görmek için Cem Dilçin’in Fuzulî’nin Şiiri Üzerine İncelemeler, (Kabalcı Yayınları, İstanbul 2010) adlı kitabındaki ilk üç makaleyi (s.9-158) okuyunuz. Fuzulî’nin şiirinin kalıcı olmasını sağlayan başlıca özellikler nelerdir? 1 Fuzulî’yi Etkileyen Şairler ve Fuzulî’nin Etkileri Klasik şiir daima geleneğin izinde yürür. Bu da şairlerin, kendilerinden önceki ustaları iyi tanımalarını ve onları izlemelerini gerektirir. Araştırmacılar Fuzulî’nin şiirlerinde hem Fars edebiyatının hem de Türk edebiyatının etkilerini tespit etmişlerdir. Fars şairlerinden en fazla Hafız, Molla Camî, Nizamî ve Selman-ı Savecî’nin şiirlerinden ilham almıştır. Türk şairleri arasında ise bilhassa aynı lehçenin temsilcisi olan Habibî’nin tesiri altındadır. Anadolu sahasından da Ahmedî, Şeyhî, Karamanlı Nizamî ve bilhassa Necatî’nin izlerini görmek mümkündür. Ancak onun en fazla ilgi duyduğu ve birçok şiirine nazire yazdığı şair, Çağatay sahasının büyük ismi Ali Şir Nevayî’dir. Ayrıca Bağdat fethi münasebetiyle tanıştıkları Hayalî ile Fuzulî’nin birbirine nazire niteliğinde şiirleri mevcuttur. Şimdi Necatî ve Nevayî’nin bazı gazellerine Fuzulî’nin nazire söylediğini gösteren bazı beyitleri, örnek olması için aşağıda veriyoruz: Beni ağlan beni kim üstüme gelmez ölicek Bir avuç toprak atar bâd-ı sabâdan gayrı Necatî Ne yanar kimse bana âteş-i dilden özge Ne açar kimse kapum bâd-ı sabâdan gayrı Fuzulî Derd ile çâk-ı giribân eyleyen eller bu gün Rûz-ı mahşerde senün ser-cümle dâmânındadur Necatî Çekme dâmen naz edüp ütâdelerden vehm kıl Göklere açılmasun eller ki dâmânındadur Fuzulî Saçtı terdin gül üze ol serv-i gül-ruhsâr su Köymegim defiga kıldı ot üze izhâr su Nevayi Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlara su Kim bu denlü dutuşan odlara kılmaz çâre su Fuzulî Ol melek-sîmâ perî kim halk anun hayrânıdur Cânlar âşûbı velî âşüte cânum cânıdur Nevayî Ol perîveş kim melahat mülkinün sultânıdur Hükm anun hükmi bana fermân anun fermânıdur Fuzulî Bir perî-peyker gamı âşüte-hâl itmiş mini İlke ahvâlin dimektin keng ü lâl itmiş mini Nevayî Hayret ey büt sûretin gördükde lâl eyler beni Sûret-i hâlüm gören sûret hayâl eyler beni Fuzulî Fuzulî, kendisinden sonra yetişen şairler üzerinde daha hayattayken başlayan derin tesirler bırakmış, bir nevi ekol olmuştur. Onun gazellerine nazire söylememiş divan şairi 43 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî yok dense yeridir. Hemen her cönkte ona ait şiirlere rastlanması onun halk şairleri tarafından da benimsendiğini gösterir. Fuzulî, günümüzde de ilhamını tazelemek isteyen her şairin ilk başvurduğu kaynaklardandır. Öyle ki onun şiiri biçim bakımından olmasa da içerik olarak yeni şiiri besleyen ana damarlardan biridir. Diğer taratan Fuzulî’nin şiirleri birçok bestekârın da ilgisini çekmiş ve bazı şiirleri değişik makamlarda defalarca bestelenmiştir. Fuzulî’nin şiirlerini besteleyenler arasında Hüseyin Sadettin Arel, Bekir Sıtkı Sezgin ve Cinuçen Tanrıkorur gibi modern sanatkârlar vardır. Leyla ve Mecnun, Azerbaycan’da opera ve tiyatro oyunu olarak birçok kere sahnelenmiştir. Cönk: Halk şairlerine ait şiirlerin toplandığı defterler. Genellikle ince ve uzun bir dikdörtgeni andırdığı için “dana dili” de denir. Eserleri Fuzulî, üç dilde manzum ve mensur eser vermiştir. Arapça divan tertip ettiği söylense de günümüze sadece on bir Arapça kasidesi ulaşmıştır. Bir de kelam ilmiyle ilgili Matla’u’litikad fî marifeti’l-mebde ve’l-me’ad adlı mensur bir eseri vardır. Fuzulî’nin Farsça, hacimli bir divanı vardır. Farsça eserleri arasında Het-cam; Hüsn ü Aşk diye de bilinen Sıhhat u Maraz mesnevisi ve Rind ü Zahid adlı mensur eseri tanınmıştır. Fuzulî, Türkçe eserleriyle üne kavuşmuştur. Özellikle Türkçe gazelleri, Leyla vü Mecnun mesnevisi ve Hadikatü’s-Süeda adlı makteli beğenilmiştir. Maktel: Hz. Hüseyin’in şehit edilişini anlatan eserlere verilen genel ad. Fuzulî’nin mesnevileri, özellikle Leyla vü Mecnun hakkında kitabınızın 6. ünitesinde bilgi bulacaksınız Fuzulî Divanı: Fuzulî’nin şiire dair görüşlerini anlattığı mensur bir mukaddimeyle başlayan divan; kaside, gazel, musammat, kıta ve rubailerden oluşur. Kasideler arasında en meşhuru “Su” redili naattir. Fuzulî Divanı’nda üç yüz civarında gazel vardır. Divan çok okunduğu için yazma ve matbu nüshaları oldukça fazladır. Mevcut yayınlar içinde Abdülbaki Gölpınarlı neşri ile Kenan Akyüz ve arkadaşlarının (Süheyl Beken, Sedit Yüksel ve Müjgan Cunbur) hazırladığı Fuzulî Divanı bilimsel açıdan daha iyidir. Ali Nihat Tarlan, Fuzulî Divanı Şerhi adlı üç ciltlik eserinde şairin gazellerini şerh etmiştir. Cem Dilçin ise bu üç baskıdaki gazel, musammat, rubai ve kıtaları kendisinin Fuzulî’nin şiirlerinde saptadığı belirgin özellikler açısından değerlendirerek bazı notlar düşmüştür (Dilçin 2001). Hadîs-i Erbain Tercümesi: Bir hadis-i şeriteki, kırk hadis ezberleyen ve onlarla amel edenlerin cennetlik olduğu şeklindeki müjde, İslam dünyasında bir çok hadis-i erbain/ kırk hadis derlemesi yapılmasını ve bunların çok zaman nazmen tercüme edilmesini teşvik etmiştir. Bu derleme ve tercümelerin en meşhurlarından biri de Molla Camî’ye ait olanıdır. Fuzulî de bu eserdeki her hadisi bir kıtayla Türkçeye uyarlamış ve aktarırken Ali Şir Nevayî’nin Çağatayca çevirisinden de faydalanmıştır. Eser, Abdülkadir Karahan ve Kemal Edip Kürkçüoğlu tarafından yayımlanmıştır. Fuzulî’nin Türk şiir geleneği içindeki yeri neresidir? 2 ŞİİRLERİNDEN ÖRNEKLER Örnek 1 (Gazel) Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün 1 Pembe-i merhem-i dâğ içre nihândur bedenüm Diri oldukça libâsum budur ölsem kefenüm pembe : pamuk dâğ : ateş yarası nihân : gizli, saklı libâs : giysi 44 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Diliçi çeviri: Vücudumu kaplayan yaralarımın üzerinde merhem ve pamuk var. Bedenimi görünmez hâle getiren bu pamuklar, yaşarken elbisemdir; öldüğümde ise kefenim! Âşığın bedeni baştan başa yaralarla kaplıdır. Yaraya merhem sürülür ve merhem üzerinde de pamuk bulunur. Yara bütün vücudu kapladığı için pamuk da vücudu örter. Böylesine yaralı kimse, elbise giyemez. Aslında bedeni pamukla örtülmüş âşığın elbiseye de ihtiyacı yoktur. Peki öldüğünde? Öleni kefene sararlar ama şair için o da lazım değil. Çünkü mevcut hâli zaten kefenlenmişi andırmaktadır. Böylece şair, sağlığında ve de ölümünde kimseye yük olmayacağını ve kendi kendine yettiğini ima etmektedir. 2 Cânı cânan dilemiş virmemek olmaz ey dil Ne nizâ eyleyelüm ol ne senündür ne benüm dil : gönül nizâ : tartışma Diliçi çeviri: Ey gönül canı sevgili istemiş, hiç vermemek olur mu? Niye boşa çekişelim ki? O ne senindir ne de benim. Âşığın canı sevgiliye aittir. O can, istendiğinde sahibine verilmek üzere emanet olarak durmaktadır. Oysa gönül de can üzerinde hak iddia etmektedir. Çünkü âşığın canı olan sevgili gönüldedir. Böylece güya canı paylaşma konusunda âşıkla gönlü arasında bir anlaşmazlık vardır. Şair kendisini kendi canından ve gönlünden soyutlayarak “tecrit” sanatı yapmıştır. 3 Taş deler âhum ohı şehd-i lebün şevkından Nola zenbûr evine benzese beytü’l-hazenüm şehd : bal şevk : kuvvetli istek, aşk zenbûr : arı beytü’l-hazen : üzüntü evi. Diliçi çeviri: Senin bal dudaklarına duyduğum aşkla attığım ateşli ah oku, taşları deliyor, eritiyor. Benim hüzünlerle dolu evim arı evine benzese buna şaşmamalı. Hz. Yakup, oğlu Yusuf ’un acısıyla her gün inlediği için onun evi şairler tarafından hüzün evi, yas evi olarak nitelenir. Divan şiirinde sevgilinin hasretiyle inleyen âşık, kendisini Hz. Yakup’a, evini de onun yas evine benzetir. Şairin evinin duvarları taşlarla örülmüştür. Bu duvarlar arkasındaki âşık, sevgilinin bal dudaklarını anarak şiddetli ahlar fırlatıyor. Her ne kadar duvar taş ise de âşığın ateşli ahı da bir o kadar tesirli. Bu tesirli ah, güçlü bir ok gibi evi delik deşik edip eritiyor. Böylece oluşan manzara şaire yeni bir benzetme yapma fırsatı veriyor. Evin delik deşik olmuş taş duvarları neye benzer? Arı evine, yani peteğe. Peki şairin ardı arkası kesilmeyen inleyişleri? Onlar da arının vızıltısını andırmada. Sonra ah, oka benzetilerek arının oka benzeyen iğnesi de hatırlatılmış. Diğer taratan bal yapması için arıya bal yahut bir parça şeker verildiğini de unutmayalım. Böylece şair, içinde bulunduğu durumu çeşitli yönleriyle bir arı kovanına benzetmiş oluyor. Eskiden yangın çıkarmak için alevli oklar kullanılırdı. Beyitte buna da bir gönderme var. 4 Tavk-ı zencir-i cünûn dâire-i devletdür Ne revâ kim beni andan çıhara za‘f-ı tenüm tavk : halka cünûn : delilik za’f : zayılık Diliçi çeviri: Delilerin başına geçirilen demir halka, aslında bir mutluluk dairesidir. Zayıf bedenimin beni o mutluluk dairesinden çıkarması hiç uygun mu? Eskiden esirler gibi, delileri de kontrol altında tutmak için zincire vururlardı. Bu zincirin ucunda boyna geçen bir demir halka bulunurdu. Şair, bu delilik halkasını bir mutluluk çemberi olarak nitelemektedir. Peki ama niçin delilik halkası mutluluk çemberi ol- 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî sun? Bunun cevabı uzunca bir yoruma muhtaçtır. Ancak şu kadarını söyleyelim ki eskilere göre acı da ıstırap da insanın idrak/algılama cihazı olan aklından kaynaklanmaktadır. Nasıl içki, sarhoşu bütün acılarından kurtarıyorsa delilik de insanı sorumluluklarından ve acılarından kurtardığı için makbuldür. Ayrıca bu delilik, aşk deliliği olduğu için kutsaldır. Bu yüzden halka göre, “Hak, delilerin ağzından konuşur.” Sıradan bir insanın mutluluğu, bir dost halkası içinde bulunmaktır. Şair için ise bu halka delilik halkası! Ancak onun bir de endişesi var. Bu halkayı kaybetmek! Niçin? Çünkü bedeni öylesine zayıf ki vücudu iğne gibi, bu halkadan çıkacak diye korkuyor! 5 Bülbül-i gamzedeyem bâğ u bahârum sensin Dehen ü kad ü ruhun gonca vü serv ü semenüm gamzede : gamlı dehen : ağız kad : boy ruh : yanak semen : yasemin Diliçi çeviri: Ben gamlı bir bülbülüm, bahçem de sensin baharım da. Goncam senin ağzın, servim boyun posun ve yaseminim/ beyaz gülüm ise yanağındır. Klasik edebiyatımızda bülbül, âşığın sembolüdür. Burada şair, aşk konusunda kendisini bülbülle karşılaştırıp onunla rekabete girmektedir. Bülbülün aşkı maddi aşktır. O, bahara, bahçeye ve bahçedeki güzelliklere âşıktır. Âşığın bağı da baharı da sevgilidir. Bahar kelimesinin hem mevsim hem de çiçek anlamında kullanıldığını hatırlayalım. Sevgilinin boyu o bahçenin servisi, ağzı goncası, yanağı da yaseminidir. Bu benzetme zinciriyle lef ü neşr sanatı yapılmıştır. Görünürde bülbül gibi şairin aşkı da maddî niteliktedir. Ama tasavvufi sembolleriyle bu güzellik unsurları yeni manalar kazanır. Buna göre; ağız fenafillahı (Allah’ın varlığında birliğe erişmeyi), servi vahdeti, beyaz gül ise didarı, yani ilahî güzelliği ifade etmektedir. 6 Edemem terk Fuzûlî ser-i kûyun yârun Ne kadar zulm yeriyse mana hoşdur vatanum ser-i kuy : sevgilinin bulunduğu yer, köy Diliçi çeviri: Ey Fuzulî, yârin diyarını terk edemem. Orası her ne kadar zulüm yeri ise de yine de vatanım olduğu için bana güzel görünüyor. Sevgili her neredeyse âşığın yurdu, memleketi de orasıdır. Sevgili, bulunduğu yere bir kutsiyet kazandırmakta ve orayı âşığın gönül vatanı hâline getirmektedir. Ancak sevgilinin işi gücü âşığa eziyet etmek olduğu için bu vatan eziyetli, meşakkatli bir vatandır. Yine de âşık, sevgiliyle bir arada olabilme hatırına bütün bu eziyetlere razıdır; oradan ayrılmayı uzaklaşmayı asla düşünmez. Klasik şiirde sevgili kavramı, gerçek bir sevgiliden başlayıp Allah’a kadar uzanan ve sevilen herkesi kapsayan geniş bir anlam çerçevesine sahiptir. Bu genişlikten faydalanarak şairin beytinde söz gelimi, birçok acı ve meşakkatin yaşandığı Kerbela ve çevresini ima ettiğini, sevgiliyle de o çevrede defnedilmiş ehl-i beyt büyüklerini kastettiğini düşünebiliriz. Diğer taratan tasavvufi manada dünya, bir gurbet diyarıdır ve gerçek, vatan ruhların ayrılıp geldiği Hakk’ın huzuru ve elest meclisidir. Bu yoruma göre şair, sevgili tarafından fırlatıldığı bu gurbet diyarında daima asli vatanını özleyip durduğunu ve orayla gönül bağını asla koparamadığını ifade etmiş olmakta. Örnek 2 (Gazel) ‫مرهم قويوب اوکرمه سينمده قانلو داغی‬ ‫سوندرمه اوز الکله ياندرديغک چراغی‬ ‫اومش جنونه کوکلم ابرونه دير مۀ نو‬ ‫نه اعتبار اکا کيم سچمز قرادن ﺁغی‬ 45 46 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı ‫درتک ديشک سوزينی هر دم ايشتمک اسر‬ ‫حرک مدام انکچون ساحلده در قواغی‬ ‫زلف سيه صنملر اومش سنک اسرک‬ ‫عشقکده هر برينک اوز زلفی بوينی باغی‬ ‫کر مشک ديرسه عاشق اول بوی زلفه ساقی‬ ‫تند اومه بر قدح وير تر ايلسون دماغی‬ ‫دوران حوادثندن يوخ باکمز فضولی‬ ‫داراامامزدر ميخانه لر بوجاغی‬ Mef ‘ûlü fâ‘ilâtün mef ‘ûlü fâ‘ilâtün 1 Merhem koyup onarma sînemde kanlı dâğı Söndürme öz elinle yandırdığın çerâğı Nesre çeviri: Sînemde(ki) kanlı dağı merhem koyup onarma; öz elinle yandırdığın çerâğı söndürme. sîne : göğüs; yürek, kalp çerâğ : fitil, mum; meşâle Diliçi çeviri: Sinemdeki kanlı yarayı merhem koyup tedavi etme; kendi elinle yandırdığın meşaleyi söndürme! Sinedeki kanlı dağ, aşk ateşiyle açılan yaradır. Onun için soyuttur. Somutlaştırmak için şair, ikinci dizenin sonunda çerâğ (meşale) kelimesini kullanmıştır. Kanlı dağı açan ve çerağı yandıran aynı kişidir. Yani sevgilidir. Tasavvuf çerçevesinde bakıldığında bu sevgili, Allah’tır. İkinci dizeyi iki şekilde anlamak mümkündür: 1. Öz elinle yandırdığın çerağı söndürme. 2. Yandırdığın çerağı öz elinle söndürme. Bu tarz anlatımı, belâgat kitaplarında bir sanat olarak geçmese de, eskiler sihr-i helal olarak adlandırmışlardır. Beyitte aşkın devamlılığı istenmektedir. Çünkü meşale, çevresini aydınlatarak bedeni görünür kılacaktır. 2 Uymuş cünûna gönlüm ebrûna dir meh-i nev Ne i‘tibâr ana kim seçmez karadan ağı Nesre çeviri: Gönlüm cünûna uymuş, (senin) ebrûna meh-i nev der; karadan ağı seçmez ana ne itibâr! cünûn : delirme, çıldırma, delilik; aşkın kalbi kuşatması ebrû : kaş Diliçi çeviri: Gönlüm deliliğe uymuş, senin kaşına yeni ay der; karadan ağı ayırt edemeyen insanın sözüne itibar edilir mi? Gönül, delirmiştir. Halk arasında ay başlarında deliliğin arttığı inanışı vardır. Yeni ay (hilal) kaşa, kaş da hilale benzetilir. Biçim bakımından yapılan bu benzetmeyi gönül, sanki renk bakımından yapıyormuş gibi gösterilmektedir. Ebrû, kara; meh-i nev ise aktır (lef ü neşr). Beyitte söylenmek istenen şudur: Kaş, yeni aydan daha güzeldir. Bu, siyahlık ve beyazlık arasındaki fark kadardır. Bunları birbirinden ayırt edemeyen kimse delidir; delinin sözüne itibar edilmez. 3 Kaddün gamında servin sormağa za‘f-ı hâlin Gülzârdan kesilmez ırmakların ayağı Nesre çeviri: Kaddün gamında servin za‘f-ı hâlin sormağa ırmakların ayağı gülzârdan kesilmez. za ‘f : zayılık, kuvvetsizlik, arıklık Diliçi çeviri: (Senin) boyunu kıskandığı için üzülen servinin hâlinin zayılığını sormak için, ırmakların ayağı gül bahçesinden kesilmez. 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî Sevgilinin endamı serviye benzer ve hatta serviden daha güzeldir. Dolayısıyla servi, kendisinden daha güzel olan endamı kıskanır ve zayıf düşer. Servi uzun ve incedir. Bulunduğu yer ise bahçedir. Gül bahçesine doğru suyun doğal ve sürekli akışı sanki servinin hatırını sormak içinmiş gibi gösterilmektedir (hüsn-i talil). “Irmakların ayağı kesilmez.” ibaresi sürekliliği vurgulamak içindir. 4 Dür tek dişin sözüni her dem işitmek ister Bahrın müdâm anunçün sâhildedür kulağı Nesre çeviri: Dür tek dişin sözünü her dem işitmek ister; anunçün bahrın kulağı müdâm sâhildedir. dür : inci tek : gibi bahr : deniz müdâm : sürekli, devamlı; şarap Diliçi çeviri: İnci gibi dişinin bahsini her an işitmek ister; onun için denizin kulağı sürekli sahildedir. İnci, divan şiirinde sevgilinin dişi, teri ve gözyaşı yerine kullanılır. İnci, denizde bir çeşit istiridye olan sedefin içinde bulunur. Sedef kulak biçimindedir. Denizin kara parçasının içine giren uç kısımlarına da kulak denir. Fuzulî’nin beytinde deniz, güzel bir nesne hakkındaki sohbeti dinlemek için kulak kesilen bir insan gibi algılanmıştır (teşhis). Denizin dalgalarının sahile ulaşması da güzelin inci gibi dişlerine dair sözleri dinlemek sebebine bağlanmıştır (hüsn-i talil). 5 Zülfi siyah sanemler olmuş senün esîrün Aşkında her birinün öz zülfi boynı bağı Nesre çeviri: Zülfü siyah sanemler senin esîrin olmuş; aşkında her birinin öz zülfü boynu bağı(dır). Diliçi çeviri: Zülfü siyah putlar senin esirin olmuş; aşkında her birinin öz zülfü boynu bağı(dır). Divan şiirinde zülüf güzellik unsurudur ve siyahtır. Zülfü siyah güzeller, kendilerinden daha güzel birine tutsak olmuşlardır. Her birinin zülfü kendisine boyun bağı, kement olmuştur. 6 Ger müşg derse âşık ol bûy-i zülfe sâkî Tünd olma bir kadeh ver ter eylesün dimâğı Nesre çeviri: Sâkî! Ger âşık ol bûy-i zülfe müşg derse tünd olma bir kadeh ver, dimağı ter eylesün. bûy : koku tünd : sert, haşin, kızgın tünd ol: kızmak dimağ : beyin, akıl, şuur Diliçi çeviri: Saki! Eğer âşık o zülüf kokusuna misk derse kızma; bir kadeh ver, aklını ve bilincini tazelesin. İlk dizede, yaygın olarak kullanılan zülüf-misk ilişkisi söz konusu edilmektedir. Beytin ikinci dizesinde “ter eylesin dimağı” ibaresini “damağını ıslatsın” şeklinde de günümüz Türkçesine aktarabiliriz. Her iki anlamıyla da aklını başına toplasın öğüdü anlaşılmaktadır. Çünkü âşık için zülüf kokusu miskten daha güzeldir. 7 Devrân havâdisinden yoh bâkimiz Fuzûlî Dârü’l-emânımuzdur meyhâneler bucağı Nesre çeviri: Fuzûlî! Devrân havâdisinden bâkimiz yoh; meyhâneler bucağı dârü’lemânımuzdur. 47 48 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı devrân : dünya, felek, zaman, talih; devir havâdis : olaylar, yeni şeyler bâk : korku, kaygı dârü’l-enâm : sığınılacak, güvenilecek yer. Diliçi çeviri: Fuzulî! Dünya olaylarından, felaketlerinden korkumuz yok(tur); meyhaneler bucağı bizim güven içinde olacağımız sığınağımızdır. Divan şiirinde rint tipini temsil eden âşıklar/şairler, dünyaya bağlanmazlar. Dünyada olup bitenden de kaygı duymazlar. Çünkü onların meyhaneler bucağı gibi oldukça güvenilir sığınakları vardır. Tasavvufi açıdan bakılacak olursa meyhaneler, ilahî aşkın solunduğu tekkelerdir. Sonuç Fuzulî’nin bu gazeli, hem yüksek kültürün temsilcileri tarafından hem de belli başlı Osmanlı kültür merkezlerinin dışında halk musikisiyle klasik musikinin harmanlandığı muhitlerdeki sanatkârlar tarafından bestelenerek okunmuştur. Urfa ve Harput gibi eski kültür ve sanat merkezlerindeki musiki meclislerinde icra edilmektedir. Başta Enver Demirbağ olmak üzere Harputlu mahallî sanatçılar, bu gazeli ibrahimiyye denilen, aslında uşşak-bayati karışımı bir makamla icra etmektedirler. Sadettin Kaynak da bu gazeli, acemaşiran-nakış beste olarak okumuştur. Örnek 3 (Beyitler) Aşağıda, Fuzulî’nin üç beytinin diliçi çevirisi verilerek açıklanacaktır. Çekme dâmen nâz edüp ütâdelerden vehm kıl Göklere açılmasun eller ki dâmânundadur Diliçi çeviri: Ey sevgili! Naz edip de eteğine sarılıp yalvaran âşıkların elinden onu almaya kalkma! Eteğini tutan o ellerin göklere açılmasından kork! Bu beyitte âşıkların sevgiliye yalvarma biçimleri canlandırılmış: Sevgili, âdeti olduğu üzere heykel gibi duygusuz bir şekilde ayakta duruyor ve âşıkları ise yere diz çökmüş, eteğine sarılarak ona yalvarıyor, merhamet ve sevgi dileniyor. Ütade, aşk düşkünü demek; ama şair burada “düşkün” kelimesine maddi bir mana da katıyor ve onları sevgilinin eteği seviyesinde tasvir ediyor. Bu düşkün durum, âşık için pek hoş olmasa gerek. Ama bundan daha kötüsü, kendisine yalvarılan sevgilinin hışımla eteğini çekmesi ve yalvaranların elinden elbisesini kurtarması. Bu durumda sevgili ısrarcı âşıklarından kurtulmuş olacak ama onu büyük bir tehlike bekliyor. Nedir o? Âşıkların bedduası! Şimdi manzarayı gözümüzde tekrar canlandıralım. Âşık yere diz çökmüş, yalvaran yüzü ve çekilen etekten çözülen elleri açık vaziyette göğe çevrilmiş. Bu manzara nasıl bir manzaradır? Diz üstü çökmüş, yüzünü göğe çevirip dua eden bir insan manzarası. Peki ama zulme uğrayan kişi dua mı eder, beddua mı? Şüphesiz beddua. İşte şair de sevgiliyi âşığın/âşıkların beddualarıyla tehdit ederek onlara eziyet etmekten sakındırıyor. Zira zulme uğrayanların ve bilhassa âşıkların duası Allah katında makbul dualardandır ve dolayısıyla onların bedduasını almak tehlikeli bir iştir. Kangı bütdür bilmezem imânumı gâret kılan Sende iman yok ki sen aldun diyem imânumı Diliçi çeviri: Acaba puta benzer sevgililerin hangisi imanımı çaldı? Ey sevgili! Eğer sende iman olsaydı senden şüphelenir; “İmanımı çalan sensin.” derdim. Bu beyitte sevgili hakkında iki tasavvurla karşılaşıyoruz: Bunların birincisi onun put oluşudur, ikincisi kâfirliği. Sevgilinin put olarak benimsenmesi şu benzetmelerden kaynaklanır: 1. Puttan kasıt, heykeldir. Güzellik bakımından sevgili, kusursuz ölçüleriyle hey- 49 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî kele benzetilir. 2. Heykel taş yahut mermerden yapılır. Sevgili taş kalpli oluşu ve merhametsizliği bakımından da heykel gibidir. 3. Puta tapılır. Sevgili de âşıklar için adeta tapılası bir varlıktır. Sevgilinin imansızlığına gelince durum şöyledir. Put/heykel denildiğinde şairin hatırına hemen Hristiyanlık yahut Hristiyanlar gelir. Sevgili, âşığına eziyeti bakımından kâfir olarak nitelenir. Bu kâfir sevgili, çoğu zaman, ilgi gösterme bedeli olarak âşıktan imanını ister. Burada da şair bu tasavvurlardan hareket ediyor. Çalınan şeyin çalan kişiden çıkması gerekir; burada ise iman hırsızı olan sevgiliden, çaldığı şey çıkmıyor. Bu bakımdan güya âşık da hırsızın kim olduğu konusunda tereddüde düşmektedir. Âşığın asıl söylemek istediği şey, sevgilinin merhametsiz ve imansız olduğu ama bunu doğrudan söylemek yerine dolaylı ifadeyi tercih ediyor. Eylesen tûtîye ta‘lîm-i edâ-yı kelimât Sözi insan olur amma özi insan olmaz Diliçi çeviri: Papağana söz söyleme eğitimi verirsen sözü insan sözü olur ama bizatihi kendisi insan olmaz. Beytin ana fikri, taklidin kötülüğüdür. Benzerlik demek, aynilik değildir. Nitekim eğitilen papağanın sözleri, taklit ettiği insanın sözlerine benzer. Fakat bu benzerlik görünüştedir. Çünkü insan düşünerek, bir amaca yönelik olarak konuşur. O, ne söylediğinin ve niçin söylediğinin farkındadır. Oysa her ne kadar duyduğu güzel şeyleri tekrar etse de papağanın, ne söylediğinden haberi vardır ne de onların manasından. Peki ama şair bunu söylemekle ne demek istiyor? Onun buradaki amacı papağan tabiatlı insanlarla hakiki söz sahiplerinin farkını vurgulamak. İnsanların da kimisi duyarak, düşünerek ve anlayarak konuşurlar. Oysa bazılarının işi sadece papağan gibi duydukları sözleri sıralamaktan ibarettir. Örnek 4 (Gazel) Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün 1 Zihî zâtın nihânî ol nihândan mâsivâ peydâ Bihâr-ı sun‘una emvâc peydâ ka’r nâ-peydâ 2 Bülend ü pest-i âlem şâhid-i feyz-ı vücûdundur Degül bîhûde olmak yoğ iken arz u semâ peydâ 3 Kemâl-i hikmetin izhâr-ı kudret kılmağa etmiş Gubâr-ı tîreden âyîne-i gîtî-nümâ peydâ 4 Demâdem aks alur mir’at-ı âlem kahr u lutfundan Anun çün geh küdûret zâhir eyler geh safâ peydâ 5 Nişân-ı şekatündür kim olur izhâr-ı hamdün çün Fuzûlî tîre tab‘undan kelâm-ı cân-fezâ peydâ Osmanlıca-Türkçe sözlük kullanarak yukarıdaki gazelin diliçi çevirisini yapınız. 3 BAKÎ (1526/27-1600) Asıl adı Mahmut Abdulbaki’dir. 933/1526-27 yılında İstanbul’da doğdu. Babası Fatih Camii müezzinlerinden Mehmet Efendi idi. Bu zatın sesinin çirkince olduğu ve bu yüzden Bakî’yi çekemeyenlerin ona “Gurabzade: Kargazade” diyerek sataştıkları söylenir. Mahmut Abdulbaki’nin çocukluk yılları, babasının görevi dolayısıyla Fatih Camii çevresinde geçmiş olmalı. Kaynaklarda onun “saraç/kunduracı” çıraklığı yaptığı belirtiliyor. An- 50 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı cak Orhan Şaik Gökyay, eski harlerle yazıldığı için iki türlü okunabilecek olan kelimenin saraç değil “serrac” olması gerektiğini ileri sürmüştür. O dönemde camiler, akşam ve yatsı namazları esnasında mumlarla aydınlatılmaktaydı ve bu işle meşgul olan kişilere serrac deniliyordu. Babası müezzin olan bir çocuğun saraç değil, “serrac” çıraklığıyla hayata adım atması daha kuvvetli bir ihtimaldir. Bakî, iyi bir medrese eğitimi gördü. Karamanizade Mehmet ve Ahmet Efendilerden ders aldı. Bakî’nin arkadaşları arasında ileride her biri alanında meşhur olan Nevî, Üsküplü Valihî, Edirneli Mecdî, Hoca Sadettin ve Karamanlı Muhyittin gibi kişiler vardı. Bakî, bir yandan tahsilini sürdürürken diğer taratan devrin şiir söyleme modasına uyarak ilk denemelerini de yazmaya başlamıştı. Bu dönemde şehirde bazı devlet adamlarının ve üstat şairlerin etrafında oluşmuş şiir mahfilleri/çevreleri vardı. Bu mahfillerden birisi de devrin tartışmasız üstatlarından kabul edilen Zatî’nin Beyazıt Camii avlusundaki dükkânıydı. Yaşlı şair, burada bir yandan kırtasiye malzemesi satıyor, diğer yandan meraklılarına remil(bir çeşit fal)bakıyordu. Ama dükkânın asıl önemi, şairlerin uğrak yerlerinden biri olmasıydı. Zatî’ye uğrayan ve denemelerini ona gösteren genç şairlerden birisi de Bakî idi. Kaynakların, kendi ağzından aktardığına göre Bakî: Her kaçan gönlüme fikr-i ârız-ı dilber düşer Gûyiya mir’âta aks-i pertev-i hâver düşer Ne zaman gönlüme sevgilinin yanağının hayali düşse, sanki güneş ışığı aynaya düşmüş gibi olur. Tazmin: Bir şairin, başkasına ait bir mısra yahut beyti alıp kendi şiirinde aynen kullanmasına tazmin denir. beytiyle başlayan ilk gazelini Zatî’ye gösterdiğinde o, böylesi ustaca söyleyişin bu kadar genç birine ait olabileceğine inanamamış ve başkalarının şiirlerini alıp kendisine mal etmemesi için ona nasihatlerde bulunmuş. Ancak daha sonra gerçeği anlamış ve kendisini çok takdir etmiş. Bu takdir kısa zamanda öyle ilerledi ki Zatî onun bir beytini tazmin edip gazel hâline getirdi. Normalde genç şairler ustaları tazmin ettiği için bu davranış, şairler arasında şaşkınlık uyandırdı. Ancak Zatî, “Bakî gibi bir şairin şiirini almak ayıp değildir” diyerek ona duyduğu güveni belirtti. Zatî vefat ettiğinde (1546) Bakî henüz yirmi yaşlarında idi. Bu sıralarda Hocası Karamanizade Mehmet Efendi’ye yazdığı “Sünbül Kasidesi” Zatî’nin ona duyduğu güvende ne kadar haklı olduğunu gösterdi. Şiir söylemenin yanında eğitimini de sürdüren Bakî, 1552’de öğretime açılan Süleymaniye Medresesi’nde Kadızade Şemsettin Ahmet Efendi’den ders almaya başladı. Bir taratan bu derslere devam ederken öte taratan da yapımı sürmekte olan Süleymaniye Külliyesinde bina emini/sorumlusu olarak çalışıyordu. Hocası 1556 yılında Halep kadılığına atanınca o da birlikte gitti ve kadı naipliği /yardımcılığı yaptı. Halep’te dört yıl kadar kaldı. Orada Şah Abbas’ın kütüphanecisi ve Mecmau’l-Havas adlı şairler tezkiresinin de yazarı Sadıkî-i Kitabdar ile tanışıp sohbetlerde bulundu. Kadızade, 1560 yılında Halep kadılığından istifa ederek İstanbul’a dönerken Bakî de onunla birlikte döndü. Kafile Konya’ya ulaştığında, o sırada Şam’a kadı olarak atanan Şeyhülislam Ebussuud’un oğlu Mehmet Çelebi de oradaydı. Bu fırsatı değerlendiren Bakî, bir kaside takdim ederek ondan, babasına hitaben bir tavsiye mektubu aldı. İstanbul’a vardığında bu tavsiye mektubuyla birlikte “Lâmiyye” (sonu “‫ ”ﻝ‬harfiyle biten) kasidesini Ebussuud Efendi’ye sundu ve onun himayesine girdi. Zaman geçtikçe şairin İstanbul’daki çevresi genişliyordu. Sadrazam Rüstem Paşa ve onun 1561’de ölümü üzerine yerine geçen Semiz Ali Paşa’yla yakınlık kurmaya çalıştı. Bu arada medrese eğitimini de tamamladı. 1564 yılında günlük yirmi beş akçe maaşla müderrislik fermanı çıkan Bakî, padişahın himayesiyle medrese basamaklarını hızla tırmandı. Önce Silivri’de Pirî Mehmet Paşa Medresesi’ne tayin edilen şair, birkaç ay sonra da İstanbul’daki Murat Paşa Medresesi’ne nakledildi. Kanunî, Bakî’deki şairlik yeteneğinin farkındaydı. Nazireler yazması için ona gazellerini gönderiyordu. Bakî de bir yandan sul- 51 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî tana nazire ve tahmisler yazarken, bir yandan da kasidelerini takdim ediyor ve karşılığında hediyeler alıyordu. Henüz kırk yaşını doldurmamış olan Bakî, Kanunî’nin isteği üzerine o zamana kadar yazdığı şiirleri bir araya toplayarak divan tertip etti ve padişaha sundu. Kaynaklar padişahın şaire verdiği değeri gösteren şu sözünü nakleder: “Padişahlığımın en büyük mutluluklarından biri saltanat zamanımda Bakî gibi bir şairin yetişmiş olmasıdır.” Ancak divanın tertibini takip eden 1566 yılı şair için iki büyük kaybı beraberinde getirdi. Bakî’ye önce, hacdaki babasının, onun ardından da Zigetvar seferindeki Kanunî Sultan Süleyman’ın ölüm haberi geldi (Eylül 1566). Bu ikinci haber onu daha derinden etkilemiş olmalı ki duyduğu büyük acıyı sultan için yazdığı ünlü mersiyesinde dile getirdi. Bu mersiye, duyulan acı yanında, adeta Kanunî devrinin ihtişamını sezdiren mısralardan örülü bir zafer takıdır. Kanunî devrinde el üstünde tutulan Bakî’nin hayatı daha sonraki üç hükümdar, yani II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet devirlerinde inişli çıkışlı bir seyir izledi. II. Selim’e tahta çıkışını tebrik maksadıyla bir cülusiye takdim eden şair, umduğu caizeyi alamadığı gibi sebepsiz yere Murat Paşa Medresesi müderrisliğinden de azledildi (görevinden alındı). Üç yıllık bir azil devresinden sonra 1569’da Mahmut Paşa, 1571’de de Eyüp müderrisliğine atandı. Araya bazı aracılar koyan şair, önce sadrazam Sokullu Mehmet Paşa’nın sonra da onun sayesinde padişahın hususi meclisine girmeye başladı. Çeşitli vesilelerle hükümdarın birkaç gazeline tahmis, birkaçına da nazire yazdı. Bunlar dışında ona üç kaside sundu. Bunların sonucunda da 1573 yılında Sahn müderrisliğine getirildi. Bakî’nin meslek hayatındaki bu yükselişi 1574 yılında tahta geçen III. Murat zamanında da devam etti ve 1575’te Süleymaniye müderrisliğine yükseltildi. Ardından1576’da Edirne’deki Selimiye müderrisliğine, 1579’da ise Mekke kadılığına atandı. Yaklaşık üç yıl burada kalan şairin gönlü İstanbul’daydı. Nihayet 1582 yılında bu isteğine kavuşarak İstanbul’a geldi. Kendisi de şair olan ve Muradî mahlasını kullanan padişahın gazellerine yazdığı nazirelerle onun ilgisini çekmeyi başardı. Bunun sonucu olarak da 1584 ve 1586’da iki kere İstanbul kadılığına getirildi. Aynı yıl Anadolu kazaskeri yapıldı ve iki sene bu görevde kaldı. Bunu üç yıllık bir azil dönemi izledi ve 1591’de yine bu makama iade edildi. Anadolu kazaskerliğinden sonra önünde iki hedef kalmıştı: Rumeli Kazaskerliği ve ardından Şeyhülislamlık. Bu sırada Şeyhülislamlık makamında Bostanzade Mehmet Efendi oturmaktaydı. Şeyhülislam bazı şikâyetleri gerekçe göstererek padişahtan Bakî’nin görevden alınıp sürgün edilmesini istedi. Padişah, şeyhülislamın bu isteğinden rahatsız oldu. Bakî de bu fırsattan faydalandı. O sırada padişahın hocası olan eski medrese arkadaşı Sadettin Efendi’ye başvurarak Rumeli kazaskeri olan Zekeriya Efendi’nin şeyhülislamlığa atanmasını önerdi. Bunun üzerine padişah, hocası Sadettin Efendi’nin de telkiniyle zaten sözlerinden incindiği Bostanzade’yi görevinden alıp yerine Zekeriya Efendi’yi atadı. Zekeriya Efendi’den boşalan Rumeli kazaskerliğine de Bakî’yi getirdi (Nisan 1592). Ne var ki şairin bu görevi sadece üç ay sürdü ve ardından emekli edildi. İki yıldan fazla bir süre kendi köşesinde küskün bir şekilde bekleyen Bakî için, III. Mehmet’in tahta çıkışı (Aralık 1594) yeni bir ümit kaynağı oldu. Sultan, yaşlı şairin kasidelerini karşılıksız bırakmadı ve onu tekrar Rumeli kazaskerliğine atadı. Ancak şair bu görevde sadece altı/yedi ay kalabildi. Eski rakibi Bostanzade ne yapıp etmiş onun azlini sağlamıştı. Bakî, aynı makama üçüncü kez gelebilmek için tam üç sene beklemek durumunda kaldı (1598). Bu sırada Bostanzade de ölmüş ve şeyhülislamlık yolu yeniden açılmıştı. Fakat bu seferki rakibi eski arkadaşı Sadettin Efendi’ydi ve padişah, tercihini Sadettin Efendi'den yana kullandı. Bir yıl sonra Hoca Sadettin Efendi vefat ettiğinde şairin içinde son defa yanan umut ışığı, şeyhülislamlığa Sunullah Efendi’nin tayini ile büsbütün söndü. Bakî, 7 Nisan 1600 Cuma günü vefat etti. Cenaze namazı Fatih Camii’nde, o zamana kadar İstanbul’un az gördüğü bir kalabalığın katılımıyla kılındı. Cenaze namazını kıldıran Sunullah Efendi’nin, musalla taşındaki şairin huzurunda şu beytini okuduğu söylenir: Cülusiye: Şairlerin bir padişahın tahta çıkışı dolayısıyla yazdıkları tebrik şiirleri. Caize: Şairlerin devlet ileri gelenlerine sundukları övgü şiirlerine karşılık aldıkları para veya hediyeye caize denir. Sahn müderrisi: Fatih Sultan Mehmet’in yaptırdığı medreselerde görev yapan müderrislere verilen sıfat. Sahn medreseleri yüksek dereceli medreselerdendi. 52 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Kadrini seng-i musallâda bilüp ey Bâkî Turup el bağlayalar karşuna yârân saf saf Ey Bakî! Sağlığında değerini bilmeyen dostların senin değerini musalla taşına konduğunda bilsinler ve karşına geçip saf saf el bağlasınlar. Edirnekapısı dışında bir yere defnedilen şairin mezar taşına, Bağdatlı Hadî’nin şu dizesi yazıldı: “Bâkî Efendi gitdi ukbâya bin sekizde” 4 Kanunî ile Bakî’nin ilişkisini Osmanlı toplumundaki sanat-siyaset anlayışı açısından değerlendiriniz. Edebî Kişiliği Bakî, Kanunî’nin iltifatına nail olmuş ve sultanu’ş-şuara (şairler sultanı) unvanıyla anılmıştır. Onun adı ve eserleri Osmanlı sınırlarını aşmış, Azerbaycan, İran ve Hint saraylarına kadar ulaşmıştır. Bakî, Osmanlı şiirinde klasik söyleyişin en büyük ustası olarak kabul edilir. Çok sağlam ve kusursuz bir söyleyişi vardır. Şiirlerinde mana ve aruz uyumu en üst düzeye ulaşmış, çağdaşlarında rastlanan imale ve zihaf gibi söyleyiş kusurları asgari seviyeye inmiştir. Bakî, hem gazel hem kaside tarzında başarılı örnekler vermiştir. Nitekim kendisi de şu beytinde, her iki alanda da söz sultanı olduğu iddiasındadır: Bu devr içinde benüm pâdişeh-i mülk-i suhen Bana sunuldı kasîde bana verildi gazel Bu çağın söz sultanı benim. Gazel ve kaside söyleme yetkisi bendedir. Yine de birçok ünlü kasidesine rağmen o daha çok, bir gazel şairidir. Kendisi de aşağıdaki beytinde Anadolu şairlerinin, gazel tarzını kendisinden öğrendiğini söyler: Meddâh olalı çeşm-i gazâlânına Bâkî Öğrendi gazel tarzını Rûmun şu‘arâsı Ey sevgili! Bakî, senin ceylan bakışlı gözlerini öven öyle gazeller yazdı ki Anadolu şairleri gazel yazmak nasıl olurmuş öğrendiler. Bakî, büyüklüğünün farkında olan sanatkârlardandır ve isminin kalıcılığından da emindir: Minnet Hudâya devlet-i dünyâ fenâ bulur Bâkî kalur sahife-i âlemde adımuz Dünya da dünyadaki nimetler de gelip geçecek ama Allah’a şükür ki bu alem sayfasında bizim adımız ebediyen kalacak. Hayatın zevk ve eğlenceleri, insanın bu dünyada gününü gün etmesi gerektiği gibi görüşler gazellerinin başlıca temasıdır. Deruni aşk, ıstırap duygusu ve manevi bahislere yahut derin bir tefekküre Bakî’nin şiirinde nadiren rastlanır. Dolayısıyla onun şiirlerini büyük kılan şey, hayallerindeki orijinallikten çok, ifade kudretidir. Zevkçi ve dünyevi özellikleriyle Bakî, çağdaşı olan Fuzulî’den çok farklıdır. İki şair arasındaki tematik farklılık şiir tekniğinde de kendisini gösterir. Fuzulî’nin aksine Bakî’de coşkun ilhamlar yoktur. O, şekil mükemmeliyetine önem verir. Şiirini ince hayaller ve nüktelerle süsler ve bilhassa iham, tevriye ve harf oyunları ile zenginleştirir. Bu tip söyleyişlerde ustalıkla saklanmış olan ikinci manayı yakalamak kolay değildir. Mesela: 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî Güzeller mihribân olmaz dimek yanlışdur ey Bâkî Olur vallahi billahi heman yalvarı görsünler beytinde espriyi kavramak için “yalvar” kelimesinin “para” anlamına da geldiğini bilmek lazımdır. Böylece beyit şu iki manayı birlikte ifade etmiş olur: 1. Bakî, güzellerde sevgi olmaz demek yanlıştır. Hele âşıklar bir yalvarsınlar da bu sevgiyi hak etsinler. 2. Bakî, güzellerde sevgi olmaz demek yanlıştır. Hem vallahi hem billahi olur. Hele biraz yalvar/ para görsünler, bak nasıl birden sevgi gösterecekler. Kısacası Fuzulî’nin şahsiyeti kendi üslubunda gizlidir, Bakî’nin üslubu da kendi şuh ve nükteci karakterini yansıtır. Şeyhülislamlığına ramak kalmış olduğu hâlde hemen her şairin divanında yer alan tevhit, münacat, naat gibi dinî ve tasavvufi içerikli türlere iltifat etmemiştir. Öyle anlaşılıyor ki Bakî, şiirini dünyevi arzularını ifade ve isteklerini temin etmek yolunda kullanmıştır. Dinî konuları ise mensur eserlerine saklamıştır. Bakî’nin şiirlerinde tabiat ve İstanbul’dan çizgilere sık sık rastlanır. Bilhassa devrinin zenginlik, güç ve görkemiyle bunlardan gelen itihar hisleri çok belirgindir. Mesela, “Kanunî Mersiyesi”nden alıntılanan aşağıdaki beyitlerde bu duygular belirgindir: Tîgün içürdi düşmâna zahm-ı zebânları Bahs itmez oldı kimse kesildi lisânları Ey Sultan! Kılıcın düşmana dil dil yaralar açtı. Kimse korkusundan ağzını açıp sana itiraz edemez oldu. Şemşîr gibi rûy-ı zemine taraf taraf Saldın demür kuşaklı cihân pehlivânları Dünyanın her tarafına her biri birer kılıç keskinliğindeki demir kuşaklı cihan erleri saldın, gönderdin. Aldın hezâr bütgedeyi mescid eyledin Nâkûs yerlerinde okutdun ezânları Sen binlerce kiliseyi mescide çevirdin ve çan kulelerinde ezanlar okuttun! Bakî’nin şiirlerinde, yeni teşekkül etmekte olan İstanbul Türkçesi özelliklerine ve kısmen halk söyleyişine rastlanır. Aşağıdaki beyitler, hem sadelik hem de söyleyiş bakımından dikkat çekicidir: Gül gülse dâim ağlasa bülbül aceb degül Zîrâ kimine ağla demişler kimine gül Gül hep gülse, bülbül da ağlasa buna şaşılmaz. Çünkü ezelde kimine gül kimine ağla diye takdir edilmiş. Didüm var mı dehânunla miyânun Didi kim söyleme ortada var yok Sevgiliye; ağzınla belin var mı diye sordum. Dedi ki: Öyle var yok diye orta yerde gevezelik etme. İkisi de varla yok arası! Yine gömgök tere batmış çıkageldi çemene Nevbahâr irdi diyü verdi haberler sünbül Sünbül yine baştan ayağa terlere batmış bir hâlde çıkageldi ve ilkbahar geldi diye haber getirdi. Aşağıdaki mısralar da şairin yalın söyleyişine örnek olabilecek niteliktedir: Yollarda görse ağladığum bana taş atar Atılur ok gibi yabana doğru Âhum tütünü perde çeker yıldızum üzre 53 54 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Her yaneden ayağına altun akup gelür Gül hasretünle yollara tutsun kulağını Bakî’nin şiirindeki söyleyiş kudreti, devrinden başlayarak pek çok şairi büyülemiştir. Yahya Kemal’in sevdiği şairler arasında yer almasının nedeni de budur. Cumhuriyet sonrası Türk şiirinde de Bakî, genellikle Nedîm’le birlikte anılır. Fakat divan şiirinden yararlanan şairlerin yaptıkları göndermeler ve iktibaslara şöyle bir göz atıldığında pek çok şair gibi Bakî’nin de antolojilere giren şiirleriyle tanındığı görülür. Böyle olsa bile XVI. yüzyılın şairler sultanının bu kubbede “hoş sadâ” bıraktığı bellidir: Âvâzeyi bu âleme Dâvûd gibi sal Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş Eserleri Bakî Divanı: Yukarıda onun, divanını henüz kırk yaşlarında iken Kanunî Sultan Süleyman’ın isteğiyle tertip ettiğini belirtmiştik. Bu tertipten sonra yaklaşık otuz beş sene daha yaşamış ve birçok yeni şiir yazmıştır. Bu yeni şiirlerin ilavesiyle değişik tarihlerde divanın yeni tertipleri yapılmıştır. Bu yüzden divan nüshaları arasında hacim bakımından büyük farklar mevcuttur. Günümüze ulaşan yüzden fazla nüshası Bakî Divanı’nın ne kadar çok okunduğunun göstergesidir. Sadece Bakî Divanı çoğaltarak geçinen kâtipler olduğunu haber veren kaynaklar da bu bilgileri teyit etmektedir. Bakî Divanı’nın 1859 yılında taş baskısı yapılmıştır. Bunu iki eksik yayın daha izler. Bunlardan biri R. Dvorak (Leiden, 1908-1911) ve diğeri Sadettin Nüzhet Ergun’a aittir (İstanbul 1935). Bu eserlerde yer almayan çok sayıda şiirin de ilavesiyle Bakî Divanı’nın son baskısı Sabahattin Küçük tarafından hazırlanmıştır (Ankara 1994). Bu yayına göre divanda; 27 kaside, 9 musammat ve 548 gazel mevcuttur. Bakî Divanı’nın bir kısmı Hammer tarafından 1825’te Almancaya da çevrilmiştir. Bunlar dışında Bakî’nin seçilmiş şiirleriyle ilgili yayınlar mevcuttur (İpekten 1998; Küçük 2002). Fezâilü’l-Cihad: Muhyittin Ahmet b. İbrahim’e ait, kısa adı Meşari’u’l-Eşvak olan ve cihadın faziletlerinden bahseden Arapça eserin tercümesidir. Fezail-i Mekke: Şair, Mekke kadılığı esnasında Sokullu’nun emriyle Arapça’dan tercüme ettiği bu eserini İstanbul’a döndüğünde III. Murat’a sunmuştur. Mealimü’l-Yakin fî Sireti Seyyidi’l-Mürselîn: Şehabettin Ahmet b. Hatib el-Kastallanî’nin Mevahibü’1-Ledünniyye isimli meşhur siyerinin tercümesidir. Nüshalarının fazlalığından, çok beğenildiği anlaşılan eserin İstanbul’da yapılmış eski harli baskıları mevcuttur. Her üç eser, önsözleri bir tarafa bırakılırsa, sade ve edebî bir Türkçe ile kaleme alınmıştır. Örnek 5 (Gazel ) ‫بر لبی غنخه يوزی کلزار ديرسک اشته سن‬ ‫خار غمده عندليب زار ديرسک اشته بن‬ ‫لبلری مل صچلری سنبل ياکاغی برک کل‬ ‫بر منر سرو خوش رفتار ديرسک اشته سن‬ ‫پايينه يوزلر سورر هر سرو دل جونک روان‬ ‫صو کبی بر عاشق ديدار ديرسک اشته بن‬ ‫زلف ساحر طره سی طرار شوخ شيوه کار‬ ‫چشمی جادو غمزه سی مکار ديرسک اشته سن‬ ‫فرقتکده تشنه لب خاطر پريشان خسته دل‬ ‫کنج غمده بيکس و بيمار ديرسک اشته بن‬ 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî ‫کوزلری صر و سامت ملکينی تاراج ايدر‬ ‫بر آمانسز غمزه سی تاتار ديرسک اشته سن‬ ‫باقييا فرهاد ايله جنون شيدادن بدل‬ ‫عاشق بيصر و دل کم وار ديرسک اشته بن‬ Fâ‘ilâtün f â‘ilâtün f â‘ilâtün fâ‘ilün 1 Bir lebi gonca yüzi gül-zâr dirsen işte sen Hâr-ı gamda andelîb-i zâr dirsen işte ben Nesre çeviri: Bir lebi gonca yüzi gül-zâr dirsen işte sen; hâr-ı gamda andelîb-i zâr dirsen işte ben. hâr : diken andelîb : bülbül Diliçi çeviri: Bir dudağı gonca, yüzü gül bahçesi (kadar güzel kimdir) dersen; işte o sensin. Gam dikenliğinde ağlayıp inleyen bülbül (kimdir) dersen; işte o da benim. İlk dizede güzelin dudağı goncaya, yüzü gül bahçesine benzetilmiştir. İkinci dizede gam, dikene benzetilerek somutlaştırılmıştır (teşbih). Anlatıcı/şair, kendisini gam dikenliğinde ağlayıp inleyen bülbüle benzetmektedir (teşbih). 2 Lebleri mül saçları sünbül yanağı berk-i gül Bir semen-ber serv-i hoş-retâr dirsen işte sen Nesre çeviri: Lebleri mül, saçları sünbül, yanağı berk-i gül; bir semen-ber, serv-i hoşretâr dirsen işte sen. mül : şarap berk : yaprak semen-ber : yasemin göğüslü Diliçi çeviri: Dudakları şarap (gibi sarhoş edici/kırmızı), saçları sümbül (kokulu), yanağı gül yaprağı (gibi), bir yasemin göğüslü, hoş yürüyüşlü servi (kimdir) dersen; işte o sensin. Bu beyitte güzelin özellikleri sıralanmıştır: Bu güzelin dudakları şaraba (sarhoş edici/kırmızı), saçları sümbüle (kokulu), yanağı gül yaprağına, göğsü yasemine ve yürüyüşü serviye benzemektedir (teşbih). 3 Pâyine yüzler sürer her serv-i dil-cûnun revân Su gibi bir âşık-ı dîdâr dirsen işte ben Nesre çeviri: (Âb-ı) revân her serv-i dil-cûnun pâyine yüzler sürer; su gibi bir âşık-ı dîdâr dirsen işte ben. pây : ayak dil-cû : gönül arayan, gönül çeken dîdâr : yüz, çehre Diliçi çeviri: Akarsu her gönül çeken servinin ayaklarına yüzler sürer; su gibi, bir güzel yüz âşığı (kimdir) dersen; o, işte benim. İlk dizede “revan” kelimesi icaz yoluyla “ab-ı revan” yerine kullanılmıştır. Yani “(Âb-ı) revân her serv-i dil-cûnun pâyine yüzler sürer.” Böyle düşünmeye yönlendiren ipucu ise beytin ikinci dizesindeki: “su gibi” ibaresinde gizlidir. Sanki Bakî, ilk mısrada hazf ettiği (kaldırdığı) kelime olan “âb/su”yu işaret ederek “Su (gibi coşkun bir âşık) arıyorsanız işte ben buradayım” demektedir. Ab-ı revan kişileştirilmiş ve su, servinin ayaklarına yüz süren âşık gibi gösterilerek hüsn-i talil yapılmıştır. 4 Zülfi sâhir turrası tarrâr şûh-ı şîve-kâr Çeşmi câdû gamzesi mekkâr dirsen işte sen Nesre çeviri: Zülfi sâhir, turrası tarrâr, şûh-ı şîve-kâr, çeşmi câdû gamzesi mekkâr dirsen işte sen. 55 56 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı sâhir : sihir yapan, büyücü turrâ : kakül, perçem tarrâr : yan kesici şûh : uçarı, çapkın câdû : cadı, büyücü mekkâr : hileci, düzenbaz Diliçi çeviri: Zülfü büyüleyici, kâkülü gönül çelen, işvesiyle uçarı, gözleri cadı, yan bakışı hileci (güzel kimdir) dersen; işte o sensin. Beyitte sevgiliye ait güzellik unsurlarının âşığın üzerindeki olumsuz etkileri teşbih-i beliğlerle dikkatlere sunulmuştur. 5 Firkatinde teşne-leb hâtır-perîşân haste-dil Künc-i gamda bî-kes ü bîmâr dirsen işte ben Nesre çeviri: Firkatinde teşne-leb hâtır-perîşân haste-dil; künc-i gamda bî-kes ü bîmâr dirsen işte ben. teşne-leb : dudağı kurumuş, çok susamış; susuz, yanık hâtır-perîşân : gönlü perişan künc : köşe bîkes : kimsesiz bîmâr : hasta Diliçi çeviri: Senden ayrı kaldığı için dudağı kurumuş, gönlü perişan, kalbi yaralı; gam köşesinde kimsesiz ve hasta bir halde kalmış (kimdir) dersen; o, işte benim. Ayrılıktan ötürü âşığın yaşadığı çaresizliği ve zavallılığı anlatmaktadır. 6 Gözleri sabr u selâmet mülkini târâc eder Bir amânsız gamzesi Tatar dirsen işte sen Nesre çeviri: Gözleri sabr u selâmet mülkini târâc eder bir amânsız gamzesi Tatar dirsen işte sen. mülk : ülke târâc et: yağmalamak, talan etmek Diliçi çeviri: Gözleri sabır ve selamet ülkesini talan eden amansız, bakışı Tatar (gibi yağmacı) biri varsa o da sensin. Divan şiirinde Tatarlar, postacı ve misk taşıyan kimseler olarak söz konusu edilir. Bazen de gamze ve saçla birlikte zikredilerek yağmalayıcı, talan edici olarak beyitlerde geçer. Burada ikinci özelliği gamze ile birlikte ele alınmıştır. Beyitte güzelin gözleri ve gamzesinin âşığın üzerindeki etkisi anlatılmaktadır. Sabır ve selamet, ülkeye; gamze ise Tatar’a benzetilmiştir (teşbih). Ayrıca göz ile gamze; tarac ile Tatar sözcükleri arasında lef ü neşr sanatı yapılmıştır. 7 Bâkıyâ Ferhâd ile Mecnûn-ı şeydâdan bedel Âşık-ı bî-sabr u dil kim var dirsen işte ben Nesre çeviri: Bâkıyâ Ferhâd ile Mecnûn-ı şeydâdan bedel (bir) âşık-ı bî-sabr u dil kim var dirsen işte ben. şeydâ : çılgın Diliçi çeviri: Ey Bakî! Ferhad ile çılgın Mecnun’a bedel, sabrı tükenmiş ve gönlü (kırık bir) âşık kim var dersen; işte o benim. Şairler âşıklık konusunda Ferhad, Mecnun gibi aşk kahramanlarıyla yarış içindedirler. Şair, mahlasını soyutlayarak (tecrit) kendisinin de âşıklık konusunda sözü edilen aşk kahramanlarından geri olmadığını anlatmaktadır (telmih). Daha önce Necatî’nin denediği “dirsen işte sen/dirsen işte ben” redifi üzerine kurulmuş bu anlatım tekniğini Bakî de beğenmiş olmalı ki onun gazelini tanzir etmiştir. 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî Örnek 6 (Gazel) Mef ‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün 1 Kûyında gönül dâmen-i dildâre sarıldı Hâcı gibi kim Ka‘bede estâre sarıldı kûy : köy, sevgilinin bulunduğu yer dâmen : etek estâr : örtü Diliçi çeviri: Hacı, nasıl (dua için) Kâbe örtüsüne sarılırsa benim yar köyündeki gönlüm de (niyaz için) onun eteğine sarıldı. Müslümanlar için Kâbe, Allah’ın evidir. Bu yüzden her türlü saygıya layıktır. Müslümanlar namaz için yüzlerini günde beş kere Kâbe’ye çevirirler. Kâbe’nin altınoluğu, üzerindeki siyah renkli örtüsü ve diğer unsurları şiirlerde doğrudan veya dolaylı biçimde söz konusu edilir. Kâbe, ilk defa Abdullah ibn Zübeyr zamanında siyah bir örtüyle örtülmüştür. Bu örtü daha sonra birçok hac geleneğinin oluşmasına yol açmıştır. Osmanlı döneminde her hac mevsiminde Surre alayıyla(hususi hac kervanı) yeni Kâbe örtüsü gönderilir, eskisi de parçalara ayrılarak önemli kişilere dağıtılırdı. Hâlen Kâbe örtüsü parçalarına birçok yerde rastlanması bu geleneğin sonucudur. Kâbe örtüsü aşağıya uzayan kısmıyla bir etek manzarası arz eder. Şair, gönlünü kişileştirmiş; gönlü ile Kâbe örtüsüne sarılıp dua eden veya perdeye takılıp Kâbe’ye erişemeyen hacı arasında benzerlik kurmuştur. Kâbe ile kûy; estâr ile dâmen-i dildâr arasındaki paralellik beytin anlam çerçevesini belirlemektedir. Şairin söylemek istediği şudur: Sevgilinin bulunduğu yerde olup onun eteğine sarılan kişi ile Kâbe’ye gidip de örtüye takılan kişinin hâli aynıdır. 2 Arz etdim ana nâme ile lü’lü-yi eşkim Cân riştesi mektûb-ı dürerbâre sarıldı nâme : mektup lü’lü : inci eşk : gözyaşı rişte : iplik dürerbâr : inci yağdıran Diliçi çeviri: Gözyaşı incilerimi mektupla ona arz ettim. Can ipi de o inci yağdıran mektuba sarıldı. Eskiden, önemli bir kişiye gönderilecek mektubun yazısına, süslemesine-varsa mahfazasına-özen gösterilirdi. Yazımı biten mektup, ucundan kıvrılır ve değerli bir iple sarılarak gönderilirdi. Bu beyitte de âşık, sevgiliye bir mektup yazıyor. Âşık daima ağlar durumda bulunduğundan mektup yazma esnasında da gözyaşları önündeki metne damlamaktadır. Gözyaşları hem görünüş hem de değer bakımından inciye benzetilir. Şefalık ve yuvarlaklık her ikisinin şekil bakımından ortak yönüdür. Peki gözyaşının değeri nereden geliyor? Sevgili için önemli olan, âşığın sevgisindeki samimiyetidir. Gözyaşları, samimiyetin göstergesi sayılır. Bu beyitte şair dolaylı olarak sözlerinin inci olduğunu, dolayısıyla mektubunun da bir nevi inci özelliği taşıdığını ifade etmektedir. Canın iplik oluşu; üzülmesi, dert çekmesinden kinayedir. Bu can ipi sevgili söz konusu olunca sarmaşma özelliğiyle karşımıza çıkıyor. Can, sevgiliye giden mektuba sarılarak onun eline ulaşmayı amaçlamaktadır. Tane ve iplik bir araya gelince bir tespih mazmunu ortaya çıkar. Burada da inciye benzer gözyaşları tespih tanesini, can ise iplik rolünü üstlenmiştir. Aslında ortada yazılan bir şey yoktur. Aşkın kendisi bir mektuptur. Gözyaşları ise aşkın varlığının göstergesi ve ispatıdır. Gözyaşı döken âşığın canı erir, ip gibi incelir. Gözyaşları daimî aktığında bir sicim manzarası arz eder. 57 58 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı 3 Zahm urdı velî yarelerim sarmadı ol yâr Ağyâr işidüp tâ demeye yâre sarıldı zahm : yara ağyâr : yabancılar Diliçi çeviri: Sevgili yara açtı ama rakipler durumu işitip yara sarıldı demesinler diyeaçtığı yaraları da sarmadı. Sevgili, divan şiirinde çok zaman birbirine zıt iki özelliği birlikte temsil eder. Söz gelimi o bir yandan âşığını öldürmesi veya sinesine yaralar açması bakımından bir nevi cellat rolünde görünürken diğer taratan bu yaraları iyileştirmesiyle de tabip rolündedir. Sevgili cellat olduğunda âşığı kurban konumundadır. Buna karşın sevgili tabip olduğunda âşığa da doğal olarak hasta rolü düşer. Bütün bu yakıştırmalardan kasıt; âşığın iyi veya kötü olmasının, sevgilinin davranışlarına bağlı olmasıdır. Burada ise sevgili, rolünün birinci kısmını ifa ederek yaralar açıyor ama ikinci kısmını yerine getirmiyor. Niçin? Âşık bu ihmali iki anlama gelebilecek bir ifadeyle açıklıyor: 1. Rakipler bu durumu işitip; sevgili, yaraları sardı demesinler. Zira rakiplerin her biri sevgiliye âşık olduğundan sevgilinin şaire göstereceği ilgi onların kıskançlığını çekecektir. Sevgili de bundan kaçınmaktadır. 2. “Rakipler boş yere demesinler ki; yâre (âşığına) sarıldı.” Tevriye sanatını kullanmayı seven Bakî, ikinci mısrada aynı yola başvurarak yâra ve yara kelimeleri arasında oyun yapıyor. Sevgilinin yaraları sarmak için yaklaşması, uzaktaki birinin gözüne âşığına sarılıyor gibi görünecektir. Sevgili böyle bir zanna mani olmak için âşıktan uzak durmaktadır. Diğer taraftan mısraı başka bir vurguyla okuyunca bu sefer sarılma işi sevgiliden âşığa dönmüş olur. “Rakipler işitip benim yâre sarıldığımı söylemesinler.” 4 Göklerde gören gece sanur kehkeşândur Âhum dütüni günbed-i devvâre sarıldı kehkeşân : Samanyolu kümesi günbed-i devvâr : dönen kümbet/ gökyüzü Diliçi çeviri: Âhımın dumanı bu dönen gökyüzüne sarıldı. Onu göklerde gören, gece vakti Samanyolu kümesini gördüğünü sanır. Âşığın âhı divan şiirinde birçok benzetmeye konu olur. Âh o kadar kuvvetlidir ki bazen gökyüzünü tersine döndürür. Kimi zaman da kıvılcımlarıyla arş horozunu kebap edip yere düşürür. Bu âh, içinde kıvılcım ve alevler barındıran bir duman sütunu olarak resmedilir. Âhın dumanı gündüzü geceye döndürüp gök cisimlerini söndürürken, dumanın içinde parlayan kıvılcımlar, sönen gök cisimlerinin yerini doldurur. Bu beyitte, dönen bir kümbet olarak tasvir edilen gökyüzünü kaplayan âhın duman ve kıvılcımlarını görenler vaktin gece olduğunu ve yıldızları seyrettiklerini sanırlar. Şair kümbet ve dütün kelimelerini yan yana getirerek hamam ve rasathanelerle ilgili bazı özellikleri de çağrışım yoluyla hatırlatmaktadır. Daima duman dolu olan hamamların kubbelerinde havalandırma ve aydınlatma delikleri vardır ve gece buradan yıldızlar görünür. Diğer taratan gökyüzünün seyredildiği rasathaneler de kubbeli yapılardır. Beyte göre gece vakti rasat aletinin başındaki kişi yıldızları seyrettiğini zanneder. Oysa aslında âşığın âhının kıvılcımlarını seyretmektedir. 5 Bâkî görüp ol pîreheni yâre sarılmış Sandım ki semen kadd-i sefîdâre sarıldı pîrehen : gömlek semen : yasemin kadd-i sefîdâr : beyaz kavak ağacının gövdesi Diliçi çeviri: Bakî! O gömleğin sevgiliye sarılışını gördüm de yaseminin beyaz kavak ağacına sarıldığını sandım. Burada kavak ağacı, yüksekliği ve beyaz rengi bakımından sevgilinin boyuna ve tenine, yasemin ise onun giydiği beyaz gömleğe benzetilmiş. Boy, çoğunlukla serviye benze- 59 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî tilir. Ancak şair, sevgilinin ten rengine vurgu yapabilmek için burada beyaz kavağı tercih etmiş. Yasemin de kavak ağacı gibi, divan şiirinde ikinci derecede önemli bitkilerdendir. Birçok cinsi olmakla birlikte en fazla beyaz renklisine rastlanan yasemin, rengi ve zarafeti bakımından güzellik ve sevimliliği temsil eder. Bakî’nin beytinde sevgiliye “yaseminden gömlek” giydirilmekte. Anlaşılan o ki, sevgilinin üzerindeki gömlek hem ince hem de beyaz. Böylece ten rengiyle gömlek rengi bir araya gelmiş oluyor. Diğer taratan sarmaşığın sıkı sıkıya sarılması hatırlanınca gömleğin pek dar olduğunu söylemek de yanlış olmaz. Nihayet, mademki yaseminden gömlek giymiş, sevgilinin kendisine mahsus güzel bir kokusu olduğu da muhakkak. Fuzulî ile Bakî’nin şiirlerindeki ayırt edici başlıca özellikler nelerdir? 5 60 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Özet 1 Fuzulî’yi tanımak ve bazı şiirlerini açıklayabilmek, Fuzulî ile Bakî divan edebiyatının en usta şairleridir. Binlerce divan şairi arasında seçkin bir yer edinen bu şairlerin eserleri günümüzde de ilgi ve sevgiyle okunmaktadır. Ne var ki Fuzulî’nin biyografisi hakkında bildiklerimiz onun şöhretine uygun seviyede değildir. Bunda Fuzulî’nin, hayatı boyunca Bağdat ve Kerbela çevresinde yaşaması, Şiiliğe bağlı olması, İstanbul’a hiç gelememesi ve siyasal istikrarsızlıktan dolayı sürekli bir hami (koruyucu) bulamaması etkili olmuştur. Akkoyunlu Türkmenlerinden olduğu ve 1483 tarihinde Kerbela veya Kerkük’te dünyaya geldiği tahmin edilmektedir. Üç dilde ve birçok konuda eser yazacak kadar bilgi sahibidir. Fuzulî, ortak Türkçeyi kullanması, olağanüstü ifade gücü, içtenliği ve çeşitli yorumlara elverişli söyleyişiyle Türk şairleri arasında müstesna bir konuma sahiptir. Oldukça üretken bir şair ve bilgindir. Arapça, Farsça ve Türkçe eserler yazmıştır. Bunlar arasında Türkçe Divanı, Leyla vü Mecnun mesnevisi ile Hadikatü’s-Süeda adlı makteli çok beğenilmiş ve okunmuştur. Fuzulî, aşk konusunu olağanüstü bir güzellikte işlediği Leyla vü Mecnun ile özdeşleşmiştir. 2 3 Bakî’yi tanımak ve bazı şiirlerini açıklayabilmek, Sanat değeri, şöhreti ve etkisi bakımından Klasik Türk Edebiyatı’nın XVI. yüzyılda yetiştirdiği zirve şahsiyetlerden biri de Bakî’dir. İstanbul’da bir müezzin çocuğu olarak dünyaya gelen Bakî, bir yandan medrese tahsilini sürdürürken diğer taratan da şiirle meşgul olur. Zatî’nin de teşvikiyle kendisini geliştirir ve henüz kırk yaşına gelmeden Kanunî’nin en gözde şairi olmayı başarır. Daha bu dönemde sultanu’ş-şuara unvanıyla anılan Bakî’nin şöhreti kısa zamanda Hint saraylarına kadar uzanır. İstanbul’da ve diğer Osmanlı şehirlerinde müderrislik ve kadılık görevlerinde bulunur. Kanunî’den sonra sırayla II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet zamanlarında da inişli çıkışlı da olsa meslek hayatında yükselişini sürdürür. Tam üç kere Rumeli kazaskerliğine kadar gelmesine rağmen meslekteki son basamak olan şeyhülislamlığa ulaşamaz. Bunda şairin uçarı kişiliğinin de payı olmalıdır. Zevk almayı hayatın amacı bilen, neşeli ve uçarı bir mizaca sahip olan Bakî’nin bu kişilik özellikleri onun sanatına da yansımıştır. Bakî Divanı’nda tevhit, münacat ve naat gibi dinî içerikli kasideler bulunmaz. Dinî konuları mensur eserlerinde işlemiştir. Devrin zenginliği, gücü, refahı ve yaşama sevinci onun şiirinde dile gelir. Fikir ve his bakımından yüzeysel olmakla birlikte bunları ifade ediş gücüyle günümüze kadar süren bir şöhrete kavuşmuştur. Bu iki şairin Türk edebiyatı içindeki yerini belirleyebilmek. Fuzulî ve Bakî’nin eserleri günümüzde de ilhamını tazelemek isteyen sanatkârların ulaşabilecekleri kaynaklardır. Fuzulî’nin içtenliği ve coşkusu, Bakî’nin söyleyiş mükemmelliği ve edası kendilerinden sonra yetişen şairlerce örnek alınmıştır. 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî 61 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Fuzulî’nin kendi döneminin biyografi kaynaklarında hak ettiği ölçüde yer almamasının nedenlerinden biri değildir? a. Merkezden uzakta yaşaması b. Şiir tarzının alışılmışın dışında olması c. Mezhebiyle ilgili kuşkular d. Önemli bir resmî görevinin bulunmaması e. İstanbul’a hiç gelmemesi 2. Fuzulî’nin eldeki kasidelerinden en eski tarihli olanı aşağıdakilerden hangisidir? a. Su Kasidesi b. Kanunî’ye sunulan Bağdat Kasidesi c. Şah İsmail’e sunulan kaside d. Elvend Bey’e sunulan kaside e. Ayas Paşa’ya sunulan kaside 3. Aşağıdaki isimlerden hangisi Fuzulî’nin kaside sunduğu kişilerden biri değildir? a. Kanunî Süleyman b. Sokullu Mehmet c. İbrahim Han Musullu d. Sadrazam İbrahim Paşa e. Nişancı Celalzade Mustafa Çelebi 4. Fuzulî hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a. Cönklerde sıklıkla şiirlerine tesadüf edilir. b. İlahî aşk teması onun sufi çevrelerinde de benimsenmesini sağlamıştır. c. Kullandığı dil ortak Türkçe'dir. d. Fuzulî Divanı, Tebriz, Bulak, Hive ve İstanbul’da birçok kez basılmıştır. e. Fuzulî’nin Arapça şiirleri Türkçe ve Farsça şiirlerine göre daha ustacadır. Uymuş cünûna gönlüm ebrûna dir meh-i nev Ne i‘tibâr ana kim seçmez karadan ağı 5. Fuzulî’nin yukarıdaki beytinde altı çizili sözcüklerle hangi sanat yapılmıştır? a. Lef ü neşr b. Teşbih c. Hüsn-i talil d. Tecahül-i arifane e. Telmih 6. Bakî’ye gençlik yıllarında şiir konusunda yol gösteren şair aşağıdakilerden hangisidir? a. Hayalî b. Necatî c. Valihî d. Zatî e. Figanî 7. Bakî’nin sanatıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Bakî, Fuzulî kadar lirik bir şairdir b. Bakî’nin şiirlerinin başarısı konu orijinalliğinden çok söyleyiş güzelliğindedir. c. Bakî kasidede gazelden daha çok başarılı olmuştur. d. Bakî münacat ve naat konulu kasideler söylemiştir. e. Bakî’nin şiir dilinde halk söyleyişlerine rastlanmaz. 8. Bakî’nin kişiliği ve sanatı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Bakî şiirlerinde tevriye sanatını sık kullanmıştır. b. Bakî kendi sanatının büyüklüğüne inanmıştır. c. Onu en çok etkileyen şair Fuzulî’dir. d. Onun şiirleri devrin gücünü ve görkemini yansıtır. e. Dünyanın geçiciliği ve hayattan zevk almak şiirinin başlıca temasıdır. Zahm urdı velî yarelerim sarmadı ol yâr Ağyâr işidüp tâ demeye yâre sarıldı 9. Bakî’nin yukarıdaki beytindeki altı çizili sözcük, onun hangi edebî sanata yatkınlığını gösterir? a. Kalb b. Cinas c. İstiare d. Telmih e. Tevriye 10. Bakî’yle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Bakî, kendisinden sonra yetişen şairler üzerinde pek etkili olmamıştır. b. Kaynaklarda sadece Bakî Divanı’nı çoğaltarak geçinen kâtipler olduğu söylenir. c. Onun gazellerine nazire söylemiş divan şairleri son derece azdır. d. Bakî’nin kasideleri arasında tevhit ve münacat gibi dinî içerikli şiirler vardır. e. Bakî’nin yaşarken elde ettiği şöhreti, süreklilik kazanmamıştır. 62 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. d 3. b 4. e 5. a 6. d 7. b 8. c 9. e 10. b Yanıtınız yanlış ise “Fuzulî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Fuzulî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Fuzulî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Fuzulî-Edebî Kişiliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Örnek 2” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Bakî-Edebî Kişiliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Bakî-Edebî Kişiliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Bakî-Edebî Kişiliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Örnek 6” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Bakî Divanı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Fuzulî’nin şiirlerinde yalın ve içten bir söyleyiş vardır. Özellikle gazellerinde dili sade ve halk zevkine yakındır. Ağırlıklı olarak Azeri Türkçesinin özelliklerini yansıtmakla beraber devrinin Osmanlı Türkçesinden ve Çağatay Türkçesinden de uzak değildir. Sözün çağrışım gücüne inanır. Türkçe kelimelerin çok defa birden fazla manasını bir arada kullanır. Fuzulî’nin şiirleri, çok kolay söylenmiş (sehl-i mümteni) izlenimi uyandırmakla birlikte ustaca kurulmuştur. Şiirlerinde, dilin musikisini yakalamıştır. Aşk gibi evrensel bir konuyu yerli duyarlılıkla ifade etmeyi başarmıştır. Sıra Sizde 2 Fuzulî Türk edebiyatının zirvelerindedir. Bu konuma erişmesinde Türkçe söylediği gazel ve murabbalarıyla Leyla vü Mecnun mesnevisinin payı büyüktür. Timurlu, Osmanlı ve Safevi çevrelerinde şiirleri okunmuştur. Birbirinden farklı kültür muhitlerinde yetişen şairler Fuzulî’nin şiirlerine nazire söylemişlerdir. Modernleşme sürecinde de Türk şairleri onun şiirlerine ilgi göstermişlerdir. Sıra Sizde 3 1. İlahi, sen ne büyüksün ki zatınla gizlisin ama o gizliden bütün varlık meydana çıkmakta. Senin sanatın, dalgaları meydanda olup da dibi görünmeyen bir deniz gibidir. 2. Varlığını senin varlığına borçlu olan yüksek ve alçak âlem( yer ve gök) senin şahitlerindir. Zaten yerin ve göğün var olmasından amaç da budur ve bu amaç dolayısıyla onların varlığı boşa değildir. 3. Hikmetin eksiksizdir. Bu eksiksiz hikmet, nelere kadir olduğunu göstermek üzere kara tozdan dünyayı gösteren bir ayna meydana getirmiştir. 4. Dünya aynasında her an ya kahrın tecelli etmekte ya lütfun. Aynadaki parlaklık da senden gelmede, bulanıklık da. 5. Fuzulî gibi yeteneksiz bir şairden bu cana can katan sözlerin zuhur etmesi senin şekatindendir. Şükür edebilmesi için gerekli olan bu ihsan yine sendendir. Sıra Sizde 4 Kanunî’nin Bakî’ye gösterdiği ilgi ve yakınlık, Osmanlı toplumundaki siyaset-sanat ilişkisinin en mükemmel örneği olarak gösterilir. Kanunî himaye ettiği Bakî’nin yeteneğini takdir eder. Nazireler yazması için ona gazellerini gönderir. Bakî de bir yandan Muhibbî’ye nazireler ve tahmisler yazarken, diğer yandan da kasidelerini takdim edip karşılığında hediyeler alır. Bakî, henüz kırk yaşını doldurmadan Kanunî’nin isteği üzerine o zamana kadar yazdığı şiirlerini bir araya toplayarak divan tertip eder ve padişaha sun¬ar. Kaynaklarda anlatıldığına göre Kanunî, “padişahlığımın en büyük mutluluklarından biri saltanat zamanımda Bakî gibi bir şairin yetişmiş olmasıdır” der. Bakî de hamisi olan Kanunî Sultan Süleyman'ın ölümü üzerine Türk edebiyatının en güzel mersiyelerinden birini yazar. Sıra Sizde 5 Fuzulî’nin gazelleri adeta acı ve ıstırapla yoğrulmuştur. Bakî’nin gazellerinin başlıca teması ise zevk ve eğlence ile, gelip geçici olan bu dünyanın tadını çıkarmaktır. Fuzulî’nin şiirleri çok katmanlıdır. Bakî ise söyleyiş mükemmelliğine önem verir. Fuzulî’nin aksine Bakî'de coşkun ilhamlar yoktur. Fuzulî’nin şiirlerinde yoğun biçimde sezilen dinî ve tasavvufi hava Bakî’nin şiirlerinde görülmez. 3. Ünite - Türk Edebiyatının İki Zirve Şairi: Fuzulî ve Bakî Yararlanılan Kaynaklar Dilçin, C. (2001). Studies on Fuzulî’s Divan. Cambridge: Harvard University. Dilçin, C. (2010). Fuzulî’nin Şiiri Üzerine İncelemeler. İstanbul: Kabalcı Yayınları. Doğan, M. N. (2009). Fuzulî’nin Poetikası. İstanbul: Yelkenli Kitabevi Yayınları. Gölpınarlı, A. (1958). Fuzulî Divanı. İstanbul: İnkılap Kitabevi. İnalcık, H. (2003). Şair ve Patron Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerinde Sosyolojik Bir İnceleme. Ankara: Doğu-Batı Yayınları. İpekten, H. (1996). Fuzulî, Hayatı, Sanatı, Eserleri. Ankara: Akçağ Yayınları. İpekten, H. (1996a). Divan Edebiyatında Edebî Muhitler. İstanbul: MEB Yayınları. İpekten, H. (1998). Bakî, Hayatı, Sanatı, Eserleri. Ankara: Akçağ Yayınları. İsen, M. (1996). “Türk Dünyasında Bir Köprü İsim: Fuzulî.” Fuzulî Kitabı. Editör: Ayvazoğlu, B. İstanbul: Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları. Küçük, S. (1994). Bakî Dîvânı. Ankara: TDK Yayınları. Küçük, S. (2002). Bakî ve Dîvânından Seçmeler. Kültür Bakanlığı Yayınları. Mazıoğlu, H. (1956). Fuzulî-Hâfız, İki Şair Arasında Bir Karşılaştırma. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları. Üzgör, T. (1990). Türkçe Divan Dîbâceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 63 XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI 4 Amaçlarımız      Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Zatî ve eserlerini tanıyacak, Hayalî ve şiirlerini tanıyacak, Nevî ve eserlerini tanıyacak, Emrî ve şiirlerini tanıyacak, XVI. yüzyıl divan edebiyatıyla ilgili değerlendirmeler yapabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Zatî Yerlilik Hayalî Rumeli • • • • Nevî Surname Emrî Muamma İçindekiler XVI.Yüzyıl Türk Edebiyatı Klasik Dönem Divan Şairleri-I • • • • • KLASİK DÖNEM DİVAN ŞAİRLERİ ZATÎ NEVÎ HAYALÎ EMRÎ Klasik Dönem Divan Şairleri-I KLASİK DÖNEM DİVAN ŞAİRLERİ XVI. yüzyılda Türk şiiri ses ve söyleyiş imkânları bakımından zenginleşir. Önceki asrın sonunda Necatî’nin şiirlerinde belirginleşen yerlilik eğilimini XVI. yüzyılda Zatî (ö. 1546) devam ettirir. Şiirde biçimsel mükemmelliğin Bakî’den sonraki en önemli temsilcisi Nevî, Rumeli duyuş ve söyleyişini Osmanlı şiirine taşıyan Hayalî ve orijinal hayalleriyle Emrî klasik dönemin ustaları arasında yer alır. ZATÎ (1471-1546) Balıkesirli Zatî’nin asıl adı kendi ifadesine göre ebced hesabıyla doğum tarihine tekabül eden İvaz (=876/1471), döneminin kaynaklarına göre ise Satılmış veya Bahşi’dir. Doğup büyüdüğü Balıkesir’de çizmecilik mesleğiyle hayata atılan Zatî, II. Bayezit döneminde İstanbul’a gider. Bir yandan sözün sırlarını anlamaya çalışırken diğer yandan da remilciliği öğrenek hayatın gizli şifrelerini çözmeyi dener. Hadım Ali Paşa’nın divan kâtibi Mesihî sayesinde paşanın himayesine kabul edilir. II. Bayezit tarafından şiirleri beğenilerek kendisine tevliyet verildiği halde padişahın şairlere dağıttığı salyâne [yıllık] ve diğer gelirlerle yetinerek İstanbul’da kalmayı tercih etmiştir. Kaynakların bildirdiğine göre 1546 yılında İstanbul’da ölmüştür. Zatî’nin Bayezit Camii civarındaki remilci dükkânı şairlerin uğrak yeri olur. Yaşlılık yıllarında şair, bu faaliyetini evinin yakınında tuttuğu dükkânda devam ettirir. Zatî’nin remilci dükkânı devrin genç yeteneklerinin kendilerini gösterdikleri, sınandıkları bir ortam olarak edebiyat tarihinde yerini alır. Şiir heveslilerinin ustası olan Zatî, özellikle Bakî’nin yetişmesindeki yol göstericiliğiyle anılır. Anadolu’da Necatî’nin şiirlerinde belirginleşen yerlilik arzusu ve günlük konuşma dilinin şiirsel işlev yüklenerek kullanımı Zatî tarafından devam ettirilir. Sadece hayat hikâyesiyle değil, şiirleriyle de Necatî ile Bakî arasında köprü konumundadır. Necatî’nin desteğini gören Zatî, başta Bakî olmak üzere devrin pek çok yetenekli genç şairine kılavuzluk etmiştir. Osmanlı şairleri arasında hayatı ile eserini onun kadar bütünleştiren ustaların sayısı çok azdır. Hayatın bütün ayrıntıları, gündelik dilin imkânları yaşanmışlık duygusuyla birlikte onun gazellerine yansır. Üretken bir şair olduğu ve özellikle çok sayıda gazel söylediği doğrudur. Fakat tezkire yazarlarının biraz da abartarak “üç bin tane” gazel yazdığını belirtmelerine karşın bilimsel metni yayımlanan Zatî Divanı’nda 1825 gazel yer almaktadır. Bu kadar çok şiir söyleyen bir şairin tekrara düşmemesi, bulduğu bir mazmunu, teşbih ve istiareyi yinelememesi mümkün değildir. Türkçe’nin bütün imkânlarını divan şiiri- Remil: Kum. Sayılarla ve kum taneleriyle fal bakma, bir takım işaretler ve sayılar kullanarak gaipten haber verme oyunu. Salyâne: Yıllık olarak verilen ücret. Tevliyet: Vakıf işlerine bakma. 66 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı nin estetik ölçüleri doğrultusunda sonuna kadar yoklayan Zatî, deyim ve halk söyleyişlerini, günlük konuşma dilini şiirlerine başarıyla yansıtmıştır. Eserleri: Zatî’nin en önemli eseri divanıdır. Zatî’nin gazellerinden 1003 adedi Ali Nihad Tarlan tarafından iki cilt halinde (İstanbul, 1968, 1970), kalanı da Mehmed Çavuşoğlu ve M. Ali Tanyeri’nin ortak çalışmasıyla bir cilt olarak (İstanbul 1987) yayımlamıştır. Onun gazellerine diğer nazım biçimleriyle yazdığı şiirleri, bilhassa kasideleri de ilave edildiğinde gerçekten ne denli üretken bir şair olduğu anlaşılır. Zatî mesneviler yazmıştır. Onun Edirne Şehrengiz’i Anadolu’da türün ilk örneklerindendir. Diyâr-ı Rûm padişahı Jâle’nin oğlu Pervâne ile Çin padişahı Fağfur’un kızı Şem arasındaki aşk öyküsünü anlattığı Şem ü Pervane adlı mesnevisi ise aynı konuyu işleyen diğer mesnevilerden daha fazla ilgi görmüş, okunmuştur. Şairin bir de Letaif’i vardır. ZATÎ’NİN GAZELLERİNDEN ÖRNEKLER Örnek 1 ‫نولدك ايگلرسن فلک هرجائی جانانکمی وار‬ ‫سر ايدر هر منزلی بر ماه تابانکمی وار‬ ‫بکزکی ای بوستان فصل خزامی اتدی زرد‬ ‫يوخسه باشی طشره بر سرو خرامانکمی وار‬ ‫ﺁغليوب فرياد ايدرسن هر نفس ای عندليب‬ ‫خارله مسايه اومش ورد خندانکمی وار‬ ‫يولکه جام روان اتسم کرک جانا ديدم‬ ‫يوزمه بيک خشمله بقدی ددی جانکمی وار‬ ‫زلف دلر کيبی ای ذاتی پريشانسن ينه‬ ‫جوری بيحد يوخسه بر يار پريشانکمی وار‬ Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün 1 N’oldun inlersin felek hercâyi cânânun mı var Seyr ider her menzili bir mâh-ı tâbânun mı var Nesre çeviri: Felek, noldun inlersin! Hercâyî cânânun mı var? Her menzili seyr ider bir mâh-ı tâbânun mı var? hercâyî : kararsız, uçarı mâh-ı tâbân : parlak ay Diliçi çeviri: Felek, ne oldu [sana] inliyorsun? Uçarı bir sevgilin mi var? Her yeri dolaşan bir parlak ayın mı var? Açıklama: Beytin “hercâyi cânân” ve “mâh-ı tâbân” tamlamalarının üzerine kurulduğu görülmektedir. Şair, kişileştirdiği [teşhis] feleğe ilk dizede “hercâyi cânânın mı var”; ikinci dizede ise “her yeri dolaşan parlak bir ayın mı var” diye cevabını beklemediği sorular yöneltir [istiham]. İkinci dizede “mâh-ı tâban” tamlamasıyla aynı zamanda kendisinin ay gibi güzel sevgilisinin olduğunu sezdirir [istiâre]. “Hercâyi” nitelemesi, sevgilinin karasızlığını, vefâsızlığını ifade eder. Divan şiirinde bu sıfat mâh ve mihr sözcükleriyle birlikte kullanılır. Çünkü fonksiyon itibariyle onlar da sevgili gibi hercâyidir. Hercâyi kelimesinin bu beyittekine benzer kullanımına diğer şairlerde de rastlanır. Aşağıda Cafer Çelebi, Hayalî ve Taşlıcalı Yahya’nın kullanımlarını göreceksiniz. Cafer Çelebi’nin bu sözcüklerden örülmüş şu beytinde de aynı yaklaşım sözkonusudur: 4. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-I Göklere çıksa yeridür âh u efgânum benüm Gün gibi hercâyidür çün mâh-ı tâbânum benüm Diliçi çeviri: Benim âhım ve iniltim göklere çıksa yeridir; çünkü parlak aya benzeyen sevgilim güneş gibi hercâyîdir. Hayalî’de mahlasını soyutlayarak kendi kendini uyarmaktadır: Kanda hercâyi güzel varsa Hayâlî sevüben Sonra cevrinden anun eyleme feryâd yüri Diliçi çeviri: Hayalî! Nerede uçuk bir güzel varsa sevip sonra da onun eziyetinden feryat eyleme, yürü! Taşlıcalı Yahyâ Bey de aynı kelime oyunlarıyla kurduğu aşağıdaki beytinde güneş gibi güzel yüzlü olsa da hercâyî sevgili istemediğini, deli gönlü için eğlence olarak kaşı kemâna benzeyen bir sevgili istediğini söylemektedir: Gerekmez yâr-ı hercâyî gerekse âfitâb olsun Dil-i divâneme eğlence ol kaşı kemân olsa 2 Benzüni ey bostân fasl-ı hazân mı itdi zerd Yohsa başı taşra bir serv-i hırâmânun mı var Nesre çeviri: Ey bostan! Benzüni fasl-ı hazan mı zerd itdi? Yohsa başı taşra bir serv-i hırâmânun mı var? bostan : bâğ, bahçe zerd : sarı; solgun serv-i hırâmân : salınan selvi Diliçi çeviri: Ey bostan! Benzini güz mevsimi mi sararttı, yoksa başı taşra, salına salına yürüyen bir selvi [boylu sevgilin] mi var? Güz mevsiminde bahçedeki bitki ve ağaçların doğal olarak sararıp solduğunu bildiği halde bilmez görünerek sebebini sormaktadır [istiham]. İkinci dizede kullandığı “başı taşra” ve “serv-i hırâmân” söz gruplarıyla bu özelliklere sahip birinin muhatabı üzerinde bırakacağı etkiyi sezdirerek dolaylı olarak kendisinin benzinin sarardığını, dik başlı ve salınarak yürüyen bir sevgilisinin olduğunu imâ etmektedir. Servi, bahçede bulunur ve fasl-ı hazânın belirgin vasfı sarı [zerd] dır. Onun için servi-bostan; fasl-ı hazân-zerd sözcükleri arasında tenasüp vardır. Divan şiirinde beniz sarılığı, âşıklığın belirtilerindendir. Aslında burada şair dolaylı bir biçimde “benim benzim sararıp soldu, çünkü güzel yürüyüşlü, servi boylu bir sevgilim var” temektedir. Başı taşra çıkan servi herhalde dikbaşlıdır, yüz vermez. XVI. yüzyıl şairlerinden Nevî de güzelin güle benzeyen yanaklarını görmeyeli yüzünün sararıp solduğunu söyleyerek ayrılık günlerine hayılanır: Zerd oldı yüzüm gül ruhını görmez olaldan Görsen bana eyyâm-ı firâkın neler itdi 3 Ağlayup feryâd idersin her nefes ey andelîb Hâr ile hem-sâye olmış verd-i handânun mı var Nesre çeviri: Ey andelîb! Her nefes ağlayıp feryâd idersin; hâr ile hem-sâye olmış verd-i handânun mı var? andelib : bülbül hâr : diken verd : yaprak handân : gülen verd-i handân : açılmış gül yaprağı Diliçi çeviri: Ey bülbül! Her nefes ağlayıp feryat ediyorsun. Dikenle dost olmuş, açılmış bir gülün mü var? 67 68 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Bülbül, her nefes ağlayıp inlemektedir [teşhis]. Çünkü dikenle gül bir aradadır ve gül yaprağı açılmıştır. Böyle bir durumda bülbülün feryat etmemesi imkânsızdır. Şairler, bülbül ve gül temsilleriye kendi durumlarını anlatırlar. İkinci mısrada bülbülün feryatlarının ve âşığın iniltilerinin ortak sebebi belirtilmektedir. Hâr, bülbülü inciten dikendir. Fakat burada rakibi simgeler [istiâre]. Rakiple hem-sâye olup gülen bir sevgili âşığı ağlatıp inletmektedir. Şeyhî’nin şu dizesinde olduğu gibi gül, sevgiliyi; hâr ise rakibi hatırlatmaktadır: Ağla gözüm ki gül yöresi doldu hâr ile. 4 Yoluna cânum revân itsem gerek cânâ didüm Yüzüme bin hışm ile bakdı didi cânun mı var Nesre çeviri: Cânâ! Yoluna cânum revân itsem gerek didüm; yüzüme bin hışm ile bakdı didi cânun mı var? revân : yürüyen, giden, akan; ruh, can Diliçi çeviri: Ey can! Yoluna canımı versem gerek, dedim; yüzüme bin hışm ile baktı, dedi ki senin canın mı var? İlk üç beyitte dış dünyaya; feleğe, bahçeye ve bülbüle seslenen şairin bu beyitteki muhatabı sevgilidir. Sevgilinin yoluna can vermek, divan edebiyatındaki aşk anlayışının gereğidir. Divan şairine göre âşık, aşkını belli ettiği zaman zaten canını sevgilisine vermiştir. Bu yaklaşımın Ahmet Paşa ve Nevî tarafından farklı biçimlerde nasıl ifade edildiğini şu beyitlerde görmekteyiz. Didüm öldürdi firakun zahmı ben dil-hasteyi Didi ölmezsin sen Ahmed çün benüm cânun senün Ahmed Paşa Diliçi çeviri: Dedim senden ayrılığın yarası hasta gönüllü şu beni öldürdü; dedi ki Ahmed sen ölmezsin, çünkü senin cânın benim. Arz eyle yâra ey gönül ışk-ı nihânun var ise Işkun bahâsı cân imiş al imdi cânun var ise Nevî Diliçi çeviri: Ey gönül! Gizli aşkın varsa sevgiliye göster; aşkın pahası can imiş şimdi canın varsa ver ve al. Zatî’nin yukarıdaki beytinde “dedim/dedi” kelimeleriyle hem konuşma üslûbunun sıcaklığı sağlanmış hem de beyte bir karşılıklı konuşma havası verilmiştir. Beyte konuşma üslûbunu veren ikinci unsur “hışm ile baktı dedi” kelime grubudur. Bu söz grubu Zatî’nin diğer gazellerinde de tekrar edilmiştir: Didüm ey gül kıl vefâ tutmış benefşe gül-şenün Hışm ile bakdı ayıtdı ölümün gelmiş senün Didüm kim kimyâ-yi vasla irdüm bilmedüm kadrin Yüzüme bakdı hışm ile ayıtdı vay bu devletsiz Derdâ ki biz garbini terk itdi yârımuz Hışm ile dedi ko bizi terk it diyârımuz 5 Zülf-i dilber gibi ey Zâtî perîşânsın yine Cevri bî-hadd yoksa bir yâr-ı perî-şânun mı var Nesre çeviri: Ey Zâtî! Yine zülf-i dilber gibi perîşânsın; yoksa cevri bî-hadd bir yâr-ı perî-şânun mı var? cevr : eziyet, işkence bî-hadd : sınırsız Diliçi çeviri: Ey Zatî! Yine sevgilinin zülfü gibi darmadağınıksın; yoksa eziyeti sınırsız olan peri gibi [güzel sevgilin] mi var? 4. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-I Şair, gazelinin bu makta beytinde artık dikkatleri kendisine çevirir. Perişan ve perî-şân sözcüklerinin cinaslı kullanımından yararlanır. Zatî, kendi perişanlığı ile sevgilinin zülfünün dağınıklığı arasında benzerlik kurar [teşbih]. Divan şiirinde zülüten söz edilen beyitlerde perişân kelimesi de yer alır. Aşığın gönlü sevgilinin zülfünün tellerine bağlıdır. Zülüf perişan olunca âşık da etkilenir, perişan olur. Şair mahlasını soyutlayarak perişanlığının sebebini sormaktadır [tecrit]. Kendisinin perişanlığının nedeni, perî gibi bir sevgilisinin olmasıdır. Günlük konuşma dilinin kullanıldığı bu gazelde Zatî, aşkın ve âşıklığın etkilerini etrafında kişileştirdiği varlıklara sorular yönelterek anlatmayı denemektedir. İlk beyitte feleğe, ikincisinde bahçeye, üçüncüsünde bahçedeki bülbüle seslenerek dış dünyada gözlemlediği varlıklar arası ilişkiyle aşkın kendi üzerinde bıraktığı etkiyi karşılaştırmak, böylece okuyucu/dinleyiciye aktarmak niyetindedir. Kullandığı sözcükler ve takındığı tavır tamamen konuşma üslûbuna uygundur. Örnek 2 Divan şairleri tevhit, münacât, na‘t gibi konuları genellikle kaside formunda ele aldıkları halde Zatî, gazel biçimiyle de aynı konuları işler. Zatî’nin gazellerinde gündelik hayatın hemen her ayrıntısı gibi dinî konular da ele alınmıştır. İnceleyeceğimiz gazel, konusu itibariyle bir na‘ttır. Hz. Muhammed’in gölgesinin olmaması, parmağıyla ayı ikiye bölmesi gibi mucizeleriyle başlayan gazel, onun özelliklerinin anlatılmasıyla devam eder ve dua beytiyle son bulur. Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün 1 Kâmetün ey bostân-ı lâ-mekân pîrâyesi Nûrdan bir servdür düşmez zemîne sâyesi Nesre çeviri: Ey bostân-ı lâ-mekân pirâyesi! Kâmetün nûrdan bir servdür; sâyesi zemîne düşmez. lâ-mekân : mekânsız, yersiz, yere ihtiyacı olmayan; Allah pirâye : süs sâye : gölge Diliçi çeviri: Ey Allah’ın bahçesinin, cennetin süsü! Senin boyun nurdan bir selvidir; gölgesi yere düşmez. Hz. Peygamberin “kâmet”i, zemine gölgesi düşmeyen nurdan bir serviye benzetilmiştir [teşbih]. Hz. Muhammed’in gölgesinin yere düşmemesi mucizesine gönderme yapılmıştır [telmih]. 2 Yusûfı gerçi görenler ellerini kesdiler Gün yüzün gördi senün şakk oldı bedrün âyesi Nesre çeviri: Gerçi Yusûf ’u görenler ellerini kesdiler; senün gün yüzün gördi, bedrün âyesi şakk oldı. şakk : yarma, yarılma, çatlama. aye : avuç içi Diliçi çeviri: Gerçi Yusûf ’u görenler ellerini kestiler; senin gün yüzün gördü ve dolunayın avucu yarıldı. Yusuf peygamberin güzelliği karşısında hayrete düşenler şaşkınlıktan ellerini kesmişlerdir. Şair bu olaya gönderme [telmih] yaparak yüzünü güneşe benzettiği [teşbih] Hz. Muhammed’in parmağıyla ayı ikiye bölerek gösterdiği mucizeyi hatırlatmaktadır [telmih]. 3 Menzil-i tîr-i du‘â-veş mâverâ-yı nüh-siper Kadrinün ‘arş-ı mu‘allâdan mu‘allâ pâyesi Nesre çeviri: Mâverâ-yı nüh-siper menzil-i tîr-i du‘â-veş kadrinün pâyesi ‘arş-ı mu‘allâdan mu‘allâ [dır]. 69 70 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı menzil : konak yeri, varılacak yer; mesafe. tîr : ok mâverâ : ard, geri, bir şeyin ötesinde, arkasında bulunan nüh : dokuz arş : dokuzuncu gök; çardak, çadır mu‘allâ : yüce, yüksek; makamı, rütbesi yüksek. Diliçi çeviri: Dokuz siperin ötesine geçen dua okunun menzili gibi senin kadrinin mertebesi yüce arştan daha yüksektir. Eski astronomide Batlamyus’un teorisine göre bütün felekleri çevreleyen, hepsinin üstünde kabul edilen dokuzuncu gök, arştır. Ondan ötesi Allah’ın kudret ve ululuğunu evrene yaydığı yerdir. Oka benzetilen duaların [teşbih] varacağı makam da burasıdır. Hz. Peygamber’in makamı, arşın ötesinde yani, Allah’ın yakınındadır. Tasavvuf düşüncesinde arş [en yüce makam], gönüldür. 4 Evvel ü âhir nazîrün yok senün zâtın durur Hatm-ı cümle enbiyâ kevn ü mekânun mâyesi Nesre çeviri: Evvel ü âhir senün nazîrün yok; hatm-ı cümle enbiyâ kevn ü mekânun mâyesi zâtın durur. nazîr : benzer, eş. hatm : son, bitirme; mühürleme enbiyâ : nebiler, peygamberler kevn : olma, varlık kevn ü mekân : varlık, kâinat, evren mâye : maya, öz; bilgi Diliçi çeviri: Önce ve sonra senin benzerin yok; cümle nebilerin sonu ve evrenin özü sensin. Hz. Muhammed’in bütün nebilerden üstün olduğu ve son peygamber olarak gönderildiği anlatılmaktadır. Hz. Peygamber, evrenin özüdür. Çünkü evrenin yaradılışının sebebidir. Divan şairlerince sıkça yinelenen “sen olmasaydın felekleri yaratmazdım” kudsî hadisinin muhatabı Hz. Muhammed’dir. 5 Dir görenler sen mâh-ı bedrin münevver hüsnini Süd yerine nûr emzirmiş meger kim dâyesi Nesre çeviri: Sen, mâh-ı bedrin münevver hüsnini görenler, meger kim dâyesi süd yerine nûr emzirmiş, dir. mâh-ı bedr : ayın on dördüncü gecesi, dolunay münevver : parlatılmış, aydınlatılmış; ışıltılı, parlak dâye : çocuğa bakan dadı, süt veren kişi Diliçi çeviri: Senin gibi dolunayın ışıltılı güzelliğini görenler, meğer dadısı süt yerine nur emzirmiş, derler. Hz. Peygamberin güzelliği dolunaya (mâh-ı bedr) benzetilmiştir. [teşbih-i beliğ]. Bedr, aynı zamanda Hz. Peygamber’in Mekke-Medine arasında kâfirlerle savaştığı yeri hatırlatılmaktadır [telmih]. 6 Âhiret bâzârına vardukda eyler fâ’ide Nakd-ı ışkındur anun kim serverâ ser-mâyesi Nesre çeviri: Serverâ, anun ser-mâyesi nakd-ı ışkındur kim âhiret bâzârına vardukda fâ’ide eyler. server : önder, başkan, sultan server-i enbiyâ : Hz. Muhammed nakd : akçe, para; servet ser-mâye : ana para; bilgi, ustalık 71 4. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-I Diliçi çeviri: Ey sultan! Aşkını servet edinen kişinin sermayesi, ahret pazarına varınca fayda eder. Âhirette insanların iyilikleri, kötülükleri; günahları, sevapları tartılıp değerlendirilecektir. Onun için âhiret, pazara benzetilmiştir [teşbih-i beliğ]. Pazar söz konusu olunca soyut olan aşk, somut paraya teşbih edilmiştir. Server, kelimesiyle kastedilen Hz. Muhammed’dir [istiâre]. Bâzâr, nakd ve sermâye kelimeleri birbiriyle ilgilidir [tenasüp]. 7 Bâğ-ı cennetde ümîdüm bu Hudâdan Zâtîyi Cümle mü’minlerle sen servin ide hem-sâyesi Nesre çeviri: Hudâdan ümîdüm bu: Zâtîyi bâğ-ı cennetde cümle mü’minlerle sen servin hem-sâyesi ide. Diliçi çeviri: Tanrı’dan ümidim bu: Zatî’yi cennet bahçesinde bütün müminlerle birlikte sen selvi [boylunun] komşusu etsin. Şairin “sen” diye hitap ettiği ve serviye benzettiği kişi Hz. Peygamberdir [teşbih]. Cennette bütün müminlerle birlikte peygamberin komşusu olmak, Zatî’nin umduğu, dua makamında istediğidir. Bu beyit dua niteliğindedir. Kaside şeklinde yazılan na‘tlarda da son kısım dua niteliği taşır. XVI. yüzyıl divan şiirinde Zatî’nin yerini belirleyiniz. 1 OKUMA PARÇASI ÖLÜMÜNÜN 430. YILDÖNÜMÜNDE ZATÎ Bugünlerde 430 yıl öncelerden bir şairleyim: Koca Zatî. Pürtüklü yanları, kılçıklı ayrıntıları bile, kayıplardan sonra güzelliğe dönüşmüş eski bir dostluğun, hafızada sürüp gitmesi gibi gerçek – hayal arası keskin bir ışıkta Zatî’yi yaşıyorum. Fakir, cahil bir çizmecinin oğlu. Asıl adı: İvaz. Doğduğu Balıkesir’de, baba mesleğini sürdürüyor uzun zaman. İri yarı, hantal bir adamdır, çirkindir, otuzunu geçmiştir, 2. Bayezid devrinde (1481-1512) İstanbul’a geliyor. 35 yaşında tahta çıkmış padişah da şair ve hattat. Çevresindeki diğer şairler gibi Zatî de kasideler sunuyor padişaha, ve câizeler alıyor. Osmanlı İmparatorluğu için bir çeşit “Fikir ve sanat eserler kanunu”dur câize. Divan edebiyatının töresidir, yasasıdır, edebiyatçının sosyal sigortası bir çeşit. Bugün dergilerde, gazetelerde basılan yazılara, şiirlere, yayınevlerinde çıkan kitaplara ödenen telif ücretlerinin yerini tutuyor câize. Yani bir emeğin karşılığı. Şairine göre değişir, belli bir baremi vardır, iyi esere çok câize verilir, şöyle böyle olanına ona göre. Şair, devlet büyüklerine sunduğu kaside ve gazellerde kalem gücünü gösterir, sanatını gösterir ve hünerini parasal, malsal (nakdî, aynî) karşılığa dönüştürür. Padişah, vezir, devletin diğer önemli kişileri, bu kasideleri, içlerinde abartmalar, gerçek dışı yakıştırmalar olduğunu bile bile, sırf bir eser, biryaratı olduğu için değerlendiriyorlardı. Şiirlere verilen câizeler (paralar, türlü ihtiyaç maddeleri) Cumhuriyet rejiminin ilk dönemindeki elçilikler, şirketlerde bankalarda yönetim kurulu üyelikleri, vatana hizmet tertibinden maaş bağlamalar gibi kayırmaların yerini tutar. Yoksa o câizeleri veren devlet erkânını övgü düşkünü ve şairleri de onların dalkavukları diye küçültmeye kalkmak, en azından cahillik ve insafsızlık olur. Şair yazıyor, başarısı oranında da ücretini alıyor, geçimini buna göre ayarlıyor, yarı yarıya kalemiyle sağlıyordu. Hemen her divan şairi gibi, Zatî de kaside yazmayı geçimine katkı aracı olarak kullandı. Latifelerini derleyen yazmada bu durumla ilgili şunları söylüyor (“Zatî’nin Letâyifi”, Mehmed Çavuşoğlu, TDED, XVIII (1970), 41) : 72 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı “Merhum ve mağfur Sultan Bayezid zamanında yılda üç kaside verirdim; birini nevruzda, ikisini iki bayramda. Baharda iki bin akça, bayramlarda, bir yüzü çuha katanlar verirlerdi. Giymezdim kemha olduğu için, satardım. Sof cübbe talebettim, bu kıtayı dedim: “Ben ey erkân-ı devlet kulzüm-i dürr-i maâniyim / Sipâh-ı ceng-cûya yaraşır yeşil kızıl kemha / Bana pürmevc mâî sof lütfeylen desin gören / Nesîm-i lütf-i şah ile bugün mevc vurdu bu derya”- Dîvâna ilettim, Ali Paşa merhum vezîriâzam idi, okuyuverdim. Deterdara ayıttı: Bizim Molla Zatî’ye bir mavi sof cübbe ver, bir yüzü kızıl iskerlet çuha olsun! Deterdar ayıttı: Şairlere sof cübbe verilmez, mollalara verirler. Ben ayıttım: İşte Paşa Hazretleri Molla Zatî diyeyorur, bunların şehâdetiyle bir şehir almak olur, değil cübbe.- Deterdar ayıttı: Bunlar sana Molla dedikleri bir gözsüz herife gözlüce demek gibidir, zıddı ile söylerler, yoksa molla değilsin! - Ben ayıttım: Niçün molla değilim, Edirne’ye, Bursa’ya, İstanbul’a kadı nâibi olmak elimden gelir. - Deterdar ayıttı: Sana bir sual edeyim, cevaba kadirsen mollasın! - Ben ayıttım: Hoş! -Ferâiz’in bir müşkil yerinden sual etti, gördüm bildiğim yer değil, yürü büyük kaziye! dedim. Deterdara, Ali Paşa ayıttı: Çelebi, mollalık mukarrer oldu, cübbeyi ver! - - Bir latif sof cübbe verdiler.>> …. Behçet Necatigil, Bütün Eserleri 5 Düzyazılar 1- Bile/Yazdı Yazılar, Cem Yayınevi, İstanbul 1983, s. 105-113 HAYALÎ (1497/99-1556/57) Kanunî devrinde (1520-1566) Zatî’den sonra saray çevresinde saygın bir şair olarak ilgi gören Hayalî’nin adı Mehmet, lakabı ise Bekâr Memi’dir. Selanik’in kuzeydoğusundaki Vardar Yenicesi’nde doğmuştur. Çocukluk ve gençlik yılları Yenice’de geçmiştir. Kalenderî şeyhi Baba Ali Mest-i Acemî’ye bağlanarak onunla birlikte birkaç defa İstanbul’a gelip gitmiştir. Bu gelişlerinin birinde İstanbul kadısı Sarıgürz Nurettin tarafından fark edilerek İstanbul’a yerleşmesi sağlanmıştır. Daha sonra Deterdar İskender Çelebi tarafından Sadrazam İbrahim Paşa’ya takdim edilmiş, çok geçmeden Kanunî’nin yakın çevresinde yer almıştır. Hayalî’nin saray çevresinden gördüğü ilgi çağdaşları tarafından biraz kıskançlıkla karşılanmıştır. İstanbul’daki en büyük destekçisi İskender Çelebi (ö.1534) ile İbrahim Paşa (ö.1536)’nın ölümünden sonra onu çekemeyenlerin de çabasıyla saray çevresindeki konumunu kaybetmiş, 964/1556-57 yılında Edirne’de ölmüştür. Hayalî, özellikle gazel şairi olarak Osmanlı şairlerince usta kabul edilmiştir. Onun gazellerinde, Necatî ile Zatî’nin tecrübesini devralmak suretiyle yerli unsurları tasavvufî heyecanla dönüştürdüğü görülür. Ayrıca şiirlerinden Selman-ı Savecî, Hafız-ı Şirazî ve Molla Camî ile birlikte Nevayî’ye öykündüğü anlaşılmaktadır. Rumelili şairlerin eserlerinde görülen dünyaya karşı mesafeli duruş, samimi eda, yerlilik arzusu ve tasavvufî heyecan Hayalî’nin şiirlerinin de en belirgin özellikleridir. Onun mistik tecrübesi ve duyuş tarzı şiirlerindeki sözcük seçimini de etkilemiştir. Bütün bu özelliklerin, biçimsel mükemmelliği nispeten göz ardı eden dervişçe bir yaklaşımın ürünü olduğu kolayca tahmin edilebilir. Hayalî, özellikle gazel şairi olarak çağdaşlarını ve daha sonraki asırlarda yetişen şairleri etkilemiştir. Hayalî’nin bilinen tek eseri divanıdır. Hayalî Divanı, Ali Nihat Tarlan tarafından yayınlanmıştır (İstanbul 1945). Cemal Kurnaz hem bu eserin sistematik tahlilini yapmış (Ankara 1987), hem de Hayalî’yi tanıtıcı makale ve denemeler yazmıştır. 4. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-I HAYALÎ’NİN GAZELLERİNDEN ÖRNEKLER Örnek 3 ‫بامده موی ﮊوليده تنمده تازه داغم وار‬ ‫مامت ملکنک سلطانيم توغم اوتاغم وار‬ ‫ديار سوزين اولدم مع کبی بنده سردارى‬ ‫نچه فرهادله جنون کبی يانر چراغم وار‬ ‫فضای عشقده بن اول هال سر فرازم کم‬ ‫هل سدره اوزره سايه سامش بر بداغم وار‬ ‫سپاه غصه و غمدن بنی صقلر پنامدر‬ ‫يوزکده خال مشکينک کبی بر قاره داغم وار‬ ‫خيالی شاه عشق اولدم دخی بو عقل هرجائی‬ ‫کوکل ملکينه ﺁيق بصمه سن حکم يصاغم وار‬ Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün 1 Başumda mûy-ı jûlîde tenümde tâze dâğum var Melâmet mülkinün sultânıyam tûğum otağım var Nesre çeviri: Başumda mûy-ı jûlîde tenümde tâze dâğum var; melâmet mülkinün sultânıyam tûğum otağım var. mûy-ı jûlîde : karmakarışık, dağınık saç dâğ : yanık yarası; kızgın demirle vurulan damga, işaret melâmet : ayıplama, kınama tuğ : at kuyruğu bağlanmış, ucu altın yaldızlı topla süslü mızrak otağ : padişah ve vezirlere ait çadırlara verilen ad. Diliçi çeviri: Başımda karmakarışık saç, bedenimde taze yaram var; kınanmışlık ülkesinin sultanıyım, tuğum ve otağım var. İlk dizede saçları darmadağın, bedeninde yaralar olan bir insan tasvir edilmektedir. Bu insan, kınanmışlık ülkesinin sultanıdır. Benzerlik ilişkisiyle saçları, tuğ; yaraları onun için otağdır [lef ü neşr]. Bilindiği üzere padişah dışında önemli birkaç devlet adamının da tuğları olurdu. Otağın önüne tuğ dikilir ve seferlerde tuğ taşınırdı. Beyitte tuğu ve otağı olan bir sultan bir sultan tasviri var. Fakat, sultan melâmet mülkünün sultanı. Melâmet mülkünün sultanı âşıklardır. Yukarıdaki beyitte bir âşığın tasvir edildiği anlaşılıyor. Âşıklık klasik şiirimizde insan için mertebelerin en üstünüdür. Âşıkların önderi de Mecnûn, Ferhâd gibi aşk hikâyelerinin kahramanları olan tiplerdir. Yukarıdaki beyitte de “Mecnûn” mazmunu var. Bilindiği üzere Mecnûn’un başında kuşlar yuva yapmış, üzeri yara ve berelerle dolmuştur. Hayalî de kendisinin Mecnûn gibi bir âşık olduğunu dolaylı yoldan söylemektedir. 2 Diyâr-ı sûzın oldum şem‘ gibi ben de serdârı Nice Ferhâd ile Mecnûn gibi yanar çerâğum var Nesre çeviri: Şem‘ gibi ben de diyâr-ı sûzun serdârı oldum; Ferhâd ile Mecnûn gibi nice yanar çerâğum var! sûz : yanma, tutuşma serdâr : komutan, baş kumandan çerâğ : fitil, mum Diliçi çeviri: Mum gibi ben de yanış diyarının komutanı oldum; Ferhâd ile Mecnûn gibi nice yanar çerâğım var! 73 74 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Yakıcılık diyârının serdârı olarak şem’ takdîm edilmiş. Şair kendisini şem’e benzetiyor. Şair soyut bir anlatımı tercih ediyor. Beyit anlam bakımından zenginlik kazandıran kelime ikinci mısradaki ‘çerâğ’dır. Çerâğ kelimesinin karşılığı olarak sözlüklerde fitil ve mum kelimeleri var. Bu kelimeyi “çırâğ” şeklinde okuyarak çırak, mürit anlamlarını da düşünmek mümkün. Hayalî bunu bilinçli olarak seçmiş ve söz oyununu “çerâğ” kelimesi üzerine kurmuştur [tevriye]. Böylece Ferhâd ile Mecnûn hem meşale gibi algılanmışlar hem de aşk yolunda çırak olarak düşünülmüşler. Her iki durumda da Hayalî Bey, aşk ateşiyle efsanevi kahraman haline gelen iki sembol şahıstan üstünlüğünü ifade etmektedir. 3 Fezâ-yı ışkda ben ol nihâl-i ser-firâzam kim Nihâl-i sidre üzre sâye salmış bir budağum var Nesre çeviri: Ben fezâ-yı ışkda ol nihâl-i ser-firâzam kim nihâl-i sidre üzre sâye salmış bir budağum var. fezâ : ucu bucağı bulunmayan boşluk, uzay nihâl : taze fidan ser-firâz : başını yukarı kaldıran, benzerlerinden üstün sidre : Arabistan kirazı; arşın sağ tarafındaki ağaç Diliçi çeviri: Ben aşk fezasında o boyu yanındakilerden daha uzun bir fidanım ki sidre ağacının üstüne gölge salmış bir budağım var. Şair kendisini nihâl-i ser-firâz’a benzetiyor [teşbih]. Bu öyle bir fidan ki, Sidre ağacının üstüne gölge salan budağı var. Sidre, insan bilgisinin ve idrakinin son sınırı. Sidretü’lmünteha, arştaki yüksek, kutsal ağaç. Bu ağaca gölge salan bir budağı olduğunu söyleyen şair mübalağa yapmıştır. Sidre ağacına gölge salmak için Sidretü’l-müntehâyı geçmek gerek. Bu sadece Hz. Peygamber’e nasip olmuştur. Beyitte miraç hadisesine telmih var. Nihâl-sidre-sâye salmak-budak sözcükleri Sidretü’l-müntehâ ile ilgilidir [tenasüp]. 4 Sipâh-ı gussa vü gamdan beni saklar penâhında Yüzünde hâl-i miskînün gibi bir kara dâğum var Nesre çeviri: Yüzünde hâl-i miskînint gibi bir kara dâğum var; sipâh-ı gussa vü gamdan beni penâhında saklar. penâh : sığınak, sığınılacak yer, melce Diliçi çeviri: Yüzündeki misk kokulu/renkli benin gibi bir kara dâğım var; üzüntü ve sıkıntı askerinden beni sığınağında saklar. Şair, sevgilinin yüzündeki beni bir sığınak olarak görmektedir. Gam ve gussayı askere, kara dağı da renk itibariyle misk renkli ben’e benzetmiştir [teşbih]. Yüzde ve vücûdun her hangi bir yerinde bulunabilen benler renk itibariyle siyaha yakındır. Bu yüzden kara dâğ, hâl-i miskîn’e benzetilmiştir. Kara dâğ, ifadesi imkânsız aşk yerine kullanılan kara sevdâyı da çağrıştırmaktadır. 5 Hayâlî şâh-ı ışk oldum dahi bu akl-ı hercâyî Gönül mülküne ayak basmasın muhkem yasağum var Nesre çeviri: Hayâlî şâh-ı ışk oldum, bu akl-ı hercâyî dahi gönül mülküne ayak basmasın, muhkem yasağum var. hercâyî : kararsız, sebatsız muhkem : kesin, katı. Diliçi çeviri: Hayalî! Ben aşk padişahı oldum; bu kararsız akıl artık gönül ülkesine ayak basmasın! Kesin yasağım var. Hayalî, aşk padişahı olduğunu söylüyor. Padişahın bir takım kuralları ve bu kurallar ışığında yasak ve emirleri vardır. Burada karşımıza çıkan aşk padişahının da bir yasağı var. Bu yasak hercâyî akıl için konulmuştur. Daha çok sevgilinin sıfatı olarak kullanılan hercâyî, burada aklı nitelemektedir. Şair bu beytinde gönülden yana tavır koyarak akıl için “gönül mülküne ayak basmasın” diyerek kesin yasak koymuştur. Aklın merkezi beyin, 4. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-I aşkın merkezi kalptir. Biri diğerinin görevini üstlenemez, yerine getiremez. Şâh mülkün emiridir, aşk gönlün. Müşevveş lef ü neşr sanatı yapılmıştır. Örnek 5 Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün 1 Cihân-ârâ cihân içindedür arayı bilmezler O mâhîler ki deryâ içredür deryâyı bilmezler Nesre çeviri: Cihân-ârâ cihân içindedür arayı bilmezler; o mâhîler ki deryâ içredür deryâyı bilmezler. -ârâ : süsleyen, bezeyen mâhi : balık Diliçi çeviri: Cihânı süsleyen (Allah) bu cihânın içindedir, arayıp bulamazlar; o balıklar ki, denizin içindedir de denizi bilmezler. Cihânı süsleyen Allah, evrende tecelli etmiştir. İbn Arabî ve onun takipçileri evreni sonsuz sayıda aynacıktan oluşan tek bir aynaya benzetirler. Her bir aynacıkta hepsi mutlak varlıktan yansıyan farklı görüntüler parlamaktadır. Bu anlayışa göre evrendeki güzellikler, yaratıcı güzelin yansımalarından ibarettir. Evrende Allah’ın varlığının belirtileri vardır; insanlar arayıp bulamazlar. Birinci mısradaki ikinci “ara” sözcüğü heme aramak hem de süsleyen anlamında tevriyeli kullanılmıştır. Söylenmek istenen birinci mısrada söylenmiştir. Somutlaştırma, örrnekleme unsuru olarak yer alan ikinci mısra birinci mısranın açıklayıcısı durumundadır. 2 Harâbât ehline duzah azâbın anma ey zâhid Ki bunlar ibn-i vakt oldı gam-ı ferdâyı bilmezler Nesre çeviri: Ey zâhid, harâbât ehline duzah azâbın anma! Ki bunlar ibn-i vakt oldı gam-ı ferdâyı bilmezler. harabât : harabeler, virâneler; meyhâneler duzah : cehennem, tamu zâhid : takva sahibi, dindar; kaba sofu ibn-i vakt : vaktin uyarına giden, zamana göre hareket eden Diliçi çeviri: Ey zahit, sarhoşlara cehennem azabının sözünü etme! Çünkü onlar anı yaşamaya bakarlar, yarın karşılaşacakları keder ve sıkıntıları bilmezler. Divan şairleri meyhane ile tekke arasında benzerlik ve geçişkenlik kurmuşlardır. Esrimenin ve kendinden geçmenin iki farklı mekânı arasında kurulan ilişkiden tasavvufî yorumlar üretmişlerdir. Dolayısıyla meyhâne ve tekke kavramları çerçevesindeki kelimeler arasında paralellikler kurulmuştur. Hayalî’nin bu beytinde harabat sözcüğünün karşılığı meyhanedir. Meyhane, tasavvuf dilinde tekkedir. Harabat ehli olan sarhoşların tekkedeki karşılığı kendinden geçmiş derviştir. Bunlar anın tadını çıkarmaya, anı yaşamaya bakarlar. Yani rintçe bir tutum sergilerler. Zahitler ise tedbirli, yarını kılı kırk yararcasına hesaplayan ham sofulardır. Rind-zahit çatışmasının farklı bir ifadesine bu beyitte rastlıyoruz. Beyit harabat ehli ile zahit arasındaki tezat üzerine kurulmuştur. 3 Şafakgûn kan içinde dâğını seyr itse âşıklar Güneşde zerre görmezler felekde ayı bilmezler Nesre çeviri: Âşıklar, şafakgûn kan içinde dâğını seyr itse güneşde zerre görmezler felekde ayı bilmezler. -gûn : renk şafak-gûn : şafak renkli, kızıl dâğ : yanık yarası; işâret, im Diliçi çeviri: Âşıklar, şafak renli kanlarının içindeki yaralarını seyretseler; güneşi zerre yerine koymazlar, gökteki ayın varlığının farkında olmazlar. 75 76 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Âşıklar, ıstırap çekmekten bağırlarında yaralar açılmıştır. Bu yaralar kanlıdır. Bu kanlı yaralar şafak vaktinin kızıllığına benzemektedir. Âşıklar, aşk acısını tattıkları için hayata değer vermezler; zamanın nasıl geçtiğine, günün doğuşuna ve gecenin oluşuna aldırmazlar. Kırmızı rengin hâkim olduğu bu beyitte şafak-kan-dâğ-güneş-ay sözcükleri arasında tenasüp sanatı vardır. Şafak-güneş-ay arasında da tabiatın unsuru olmaları bakımından ilgi vardır. Ayrıca âşıkların ıstıraplarının fazlalığı mübalağa edilmiştir. 4 Hamîde kadlerine rişte-i eşki takup bunlar Atarlar tîr-i maksûdı nedendür yayı bilmezler Nesre çeviri: Bunlar hamîde kadlerine rişte-i eşki takup tîr-i maksûdı atarlar; nedendür, yayı bilmezler. hamîde : eğrilmiş, bükülmüş, kanbur kad : boy rişte : iplik rişte-i eşk : gözyaşı ipliği Diliçi çeviri: Bunlar (âşıklar) bükülmüş bellerine gözyaşı ipliğini takarak istek okunu atarlar ama her nedense yayı bilmezler. İlk dizedeki ‘bunlar’ sözcüğü, bu beyti öncekine bağlar. Bir önceki beyitte sıkıntı çeken, ağlayan aşığın durumu bu beyitte somut ifadelerle belirlenmiştir. Aşığın bükülmüş beli yaya, gözyaşları kirişe, istekleri de oka benzetilmiştir. Bedenleri bu av aletine dönen aşıkların dünyevî istekleri yoktur. Bundan ötürü dünya nimetlerini avlama aletlerini, yollarını da bilmezler. Tîr-yay-atmak sözcükleri arasında avla ilgili bir tenasüp sanatı vardır. 5 Hayâlî fakr şâlına çekenler cism-i uryânı Anunla fahr iderler atlas u dîbâyı bilmezler Nesre çeviri: Hayâlî, cism-i uryânı fakr şâlına çekenler anunla fahr iderler atlas u dîbâyı bilmezler. fakr : fakirlik, yoksulluk uryan : çıplak fahr : övünme atlas : ipekli kumaş dibâ : ipek kumaş, canfes kumaş Diliçi çeviri: Ey Hayalî, çıplak bedenlerini yoksulluk şalıyla örtenler onunla övünürler; atlası, canfes kumaşı bilmezler. Bedenlerini yoksulluk şalıyla örten, bununla övünen dervişler, kaba yünden yapılmış, gösterişsiz aba denilen cübbe giyerler. Atlas, canfes kumaşını bilmezler, değer vermezler. Divan şiirinde derbeder yaşayışı, kalender tavırları ile bilinen âşıkların içten hesapları, endişeleri de yoktur. Bu âşık tipi ideal bir tiptir. Onun için beşerî ihtiras, şahsî macera şeklindeki aşka bu edebiyatta, özellikle mutasavvıf şairlerde rastlanmaz. Şair, mahlasını kendinden ayrı tutarak tecrit; giysiyle alakalı olan şal-atlas-dibâ sözcükleriyle de tenasüp sanatı yapmıştır. Hayalî’nin tasavvuf anlayışı şiirlerine nasıl yansımıştır? 2 NEVÎ (1533-4-İstanbul 1599) Adı Yahya’dır. Babası Pîr Ali, Malkara’da Turhan Beyi Camii imamı ve aynı zamanda Gülşenîliğe bağlı bir şeyhtir. Annesi tarafından soyu Muhammediye yazarı Yazıcıoğlu Mehmed’e dayanır. İlk eğitimini aile çevresinden alan Yahya Nevî, sonra İstanbul’a giderek devrin önemli bilginlerinden “ahaveyn”=[iki kardeş] lakabıyla ünlü Karamanî Ahmed ve Mehmed kardeşlerin öğrencisi olur. Özellikle Mehmed Efendi’nin etkisinde kalır. Medrese arkadaşları arasında Bakî, Hoca Sadeddin, Üsküplü Valihî, Mecdî, Karamanlı Muhyiddin gibi daha sonra meşhur olan kişiler vardır. Nevî, medrese eğitiminin yanı sıra baş- 4. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-I ta babası Pir Ali olmak üzere, Sarhoş Bali ve Şeyh Şaban gibi sufilerin de tasavvuf terbiyesinden geçmiştir. Medrese eğitimini tamamlayınca Gelibolu ve İstanbul’da müderris olarak uzun süre görev yapan Nevî, III. Murat tarafından şehzade hocası olarak görevlendirilir. III. Mehmet ve III. Murat döneminde olağanüstü ilgi gördüğü kaynaklarda anlatılır. İstanbul’da vefat ettiğinde ardında otuzun üzerinde eser bırakmıştır. Nevî’nin saray çevresinde gördüğü ilginin arkasında onun şairlik yeteneği kadar, olgun kişiliğinin de etkisinin olduğu söylenir. Nevî sadece Bakî ile ilişkisinden ötürü değil, ortaya koyduğu eserlerle de adından söz ettiren bir şairdir. Kasideleri arasında bilhassa Şehzade Mehmet’in sünnet düğünü vesilesiyle yazdığı suriyye meşhur olmuştur. Hocalığını yaptığı şehzadelerin öldürülmeleri üzerine yazdığı mersiyeler de ilgi görmüştür. Bu şiirlerinin yanı sıra esasen o, berceste mısraları ile dillerde dolaşan sade, anlaşılır nitelikteki beyitlerinde ustalığını göstermiş ve bir gazel şairi olarak dikkat çekmiştir. Şiirlerinde oldukça yalın ama divan şiirinin estetik nizamına uygun bir dil kullanır. Gündelik hayatı da şiirleri de oldukça sadedir. Medrese eğitiminden geçtiği, önemli görevlerde bulunduğu halde sadeliği tercih etmiştir. Eserleri: Nevî’nin biricik oğlu, XVII. yüzyılın ünlü biyografi yazarı ve hamse şairi Atayî, babasının otuzun üzerinde eser kaleme aldığını belirtir. Müderris kimliğiyle yazdığı eserler arasında özellikle çeşitli bilim dallarından söz eden ansiklopedi niteliğindeki Netayicü’l-Fünün’u ilgi görmüş, çok okunmuştur. Şair olarak Nevî’nin Türk edebiyatına kazandırdığı en önemli eseri ise hiç şüphesiz mürettep divanıdır. Nevî Divânı, Mertol Tulum ile M. Ali Tanyeri tarafından yayımlanmıştır (İstanbul 1977). M. Nejat Sefercioğlu da Nevî Divanı’nın sistematik tahlilini yapmıştır (Ankara 2001). NEVÎ’NİN GAZELLERİNDEN ÖRNEKLER Örnek 5 Bu gazel, Nevî’nin ritmik akışkanlığı yakaladığı güzel şiirlerindendir. Tercih ettiği mef ‘ûlü fâ‘ilâtün mef ‘ûlü fâ‘ilâtün kalıbı ile konuşma üslûbunun her dizede kendini hissettiren bükülüşü ve rahat söyleyiş tarzı ritmi sağlamıştır. Konuşur gibi ard arda sıralanan bazı beyitler, nesre dönüştürmeye gerek duymayacak kadar sözdizimi bakımından kurallıdır. 1 Tâli‘ bu vech ile dûn serkeş nigâr böyle Bî-çâre âşıkı gör baht öyle yâr böyle Nesre çeviri: Tâli‘ bu vech ile dûn, serkeş nigâr böyle; bî-çâre âşıkı gör, baht öyle yâr böyle! tâli’ : talih, kısmet, baht; nişângâhın arkasına düşen ok dûn : aşağı, aşağılık, alçak ser-keş : dik başlı, inatçı nigâr : resim, [resim gibi güzel] sevgili bî-çâre : çâresiz Diliçi çeviri: Talih öylesine alçak, dik başlı sevgili böyle; çâresiz âşığı gör ki baht öyle, yâr böyle. Talihten şikâyetle başlıyan beytin devamında sevgilinin dik başlılığından söz edilmektedir. Hem talih hem de sevgili şair açısından olumsuz tavır içindedir. Çaresizlik içinde bulunan şair bud durumunu “öyle” ve “böyle” sözcükleriyle belirgin hâle getirmektedir. Âşık bir yanda, sevgili ile baht bir yanda. Âşık çaresiz, onlarsa alçak ve dik başlı. Beyitte rahat bir söyleyiş var. Bunu ikinci mısradaki ritim pekiştirmektedir. Nevî, bu kendi üstüne bükülüp sonra tekrar akıp gidişin şiire kattığı ahengin farkında olacak ki, başka şiirlerinde de bu tür söyleyiş biçimlerini denemiştir. 77 78 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı 2 Vaslında bîm-i hicrân hicrinde mihnet-i cân Derd-i firâk öyle vasl u kenâr böyle bîm : korku, tehlike kenâr : kıyı, köşe, uç; kucaklama Diliçi çeviri: [Sana] kavuşmada ayrılık korkusu, ayrılıkta can sıkıntısı var; ayrılık derdi öyle, kavuşup kucaklaşmak böyle… Divan şairi ne vuslatta huzur bulur ne de ayrılıkta. Ayrılıkta kavuşma arzusu rahatsız eder, vuslatta ayrılık korkusu. Bu ikilemin, çelişkili durumun benzer örneklerine başka şairlerin divanlarında da rastlanır. Nevî bu ikilemi çok iyi sezdirmiştir. Bu ikilemi ifade ederken de sözle anlamın uyumunu sğlamıştır. 3 Ol serv-i hoş-hırâmı tenhâ bulup ne çâre Ol bî-karâr öyle ben şerm-sâr böyle Diliçi çeviri: O güzel yürüyüşlü serviyi yalnız bulmak ne mümkün! O kararsız öyle, ben utangaç böyle. Sevgili boyu itibariyle serviye benzetilir. Şair, yürüyen servi olarak sevgilisini takdim etmektedir. O, uzun boylu, hoş yürüyüşlü bir güzeldir. Böyle müstesna güzelliklere sahip birini “tenhâ” bulmak imkânsız gibidir. Bulunca da utanmamak elde değildir. 4 Dildâr tünd ü ser-keş ağyârsa cefâ-cûy N’itsün ya bülbül-i dil gül böyle hâr böyle Nesre çeviri: Dildâr tünd ü ser-keş ağyârsa cefâ-cûy; ya bülbül-i dil n’itsün? Gül böyle hâr böyle! dildâr : birinin gönlünü almış, sevgili tünd : sert, haşin, şiddetli Diliçi çeviri: Sevgili ökeli ve inatçı, yabancılar cefâlı; gönül bülbülü ne yapsın? Gül öyle, diken böyle. Bu beyitte de görüldüğü gibi âşıkların en fazla yakındıkları meselelerden biri sevgilinin hırçınlığı, dik başlılığı; ikincisi de rakibin yaptıkları. Gönül, bülbüle benzetilmiş [teşbih-i beliğ]; gül ile sevgili, hâr sözcüğü ile de rakip kast edilmiştir. Dildâr-gül; ağyârhâr sözcükleriyle mürettep lef ü neşr sanatı yapılmıştır. Ağyar her zaman rakip değildir. Kimi zaman sevgilinin yanında dolaşan bir yakını veya hizmetçisi olabilir. 5 Ten zevrakın düşürme girdâb-ı ıztırâba Sabr it gönül ki kalmaz bu rûzgâr böyle Nesre çeviri: Ten zevrakın girdâb-ı ızdırâba düşürme; sabr et gönül ki bu rûzgâr böyle kalmaz. zevrak : kayık, sandal; zemzem şişesi girdâb : anafor, çevrinti ıztırâb : elem, acı rûzgâr : yel, esinti; zaman Diliçi çeviri: Vücut kayığını acı girdabına düşürme; sabret gönül, bu rüzgâr böyle kalmaz. Beden, ilk dizede zevraka benzetilmiştir. Divan şiirinde “zevrak/kayık” kelimesi ile girdâb/girdbâd sözcükleri genellikle birlikte kullanılır. Pek tabii olarak “zevrak” la ilgili diğer kelime ve deyimler beyitlerde yer alır. Nevî, ikinci mısrada “rûzgâr” kelimesini tevriyeli kullanarak beytin çağrışım dünyasını genişletmektedir [tevriye]. “Sabr et gönül” ibaresi, günlük dilden gelen bir söyleyiş kalıbıdır. 6 Nev‘î nice getürsün hicrân yüküne tâkât Cism-i nizâr böyle cân-ı figâr böyle Nesre çeviri: Nev‘î hicrân yüküne nice takat getirsin! Cism-i nizâr böyle cân-ı figâr böyle. 79 4. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-I nizâr : zayıf, arık figâr : yaralı Diliçi çeviri: Nevî ayrılık yüküne nasıl dayansın! Zayıf bedeni böyle, yaralı cânı böyle… Şair, bu beyte kadar sevgiliye ulaşamadığını, sıkıntılarının sürdüğünü ifade etmekteydi. Sevgili ve muhitiyle ilgili çeşitli durumları dikkatlere sunduktan sonra makta beytinde tahammülünün kalmadığını belirtmektedir. Hicranı, yük olarak görmektedir [teşbih]. İlk mısrada istiham, ikinci mısrada şairin kendi fizikî ve ruhsal durumuna ilişkin geleneksel âşık tipini daha belirgin kılmak içindir. Zayıf bir beden, yaralı bir can hicran yükü gibi ağır bir yüke nasıl takat getirsin? Örnek 6 Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün Fâ‘ilâtün fâ‘lün 1 Bir siyeh şâla firâkunla dolandım bu gice Dâğ yakdım tenüme cândan usandım bu gice 2 Zülf-i şeb-rengi gelür hâtıra gîsûlarınun Mâr üşdi başuma sandım uyandım bu gice 3 Bana bî-çâre gönül âh çekerek ağlama dir İşidüp bu sadedi haylî dayandım bu gice 4 Firkat-i hecre dayanmaz bu ten-i lagar âh Müjde-i vuslatına gerçi inandım bu gice 5 Nev‘îyâ mihr tulû‘iyle cihan fer bulsun Mehtâb ile nice renge boyandım bu gice Nevî’nin XVI. yüzyıl şairleri arasında edindiği konumun etkenleri nelerdir? 3 OKUMA PARÇASI Modern Türk şiirinin ustalarından Ebubekir Eroğlu Sınır Taşı (YKY Yayınları 2006) adlı kitabının “Aldılar” başlığı altında divan şairlerinden seçtiği gazellerin anlam çerçevesine uygun modern şiirler üretir (s.113-124). Modern nazirelerine model olarak seçtiği şiirler arasında Nevî’nin yukarıda metni verilen “bu gece” redili gazeli de vardır. Nevî’nin gazeli ile Ebubekir Eroğlu’nun şiirini ard arda okuyarak klasik şiirin nasıl yeniden yorumlanıp üretildiğini görelim. 80 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Aldı Nevî yokluğun peşinde sürükledi de ayrılıp gittiğin günden beri beni bir siyah şala dolayarak, yaktı yaralarımın kor ateşini candan usandırdı bu gece, ama gideremez ünsiyetimi göklere açılan yuvasıyla kuşların; bir kafese tıkılmış bulsam da kendimi şala benziyor süzülürken saçların omuzlarından aşağı doğru bir sicim kıvamında boyna dolanan omuz atkısına dönüyor bende, gözümün önünde belirirken gecenin büründüğü rengiyle sarılınca bir siyah yılan sandım, başıma bedenime; ürktüm, uyandım bu gece bahtımın mumu eriyip tükenirken kararan dünya ile birlikte ağıt yakmaya değmez: ah vah etme, böyle kalamaz bir rüzgâr, dedim önüne kattığı bir yaprak gibi tenimi girdaptan ötesine düşürür elbet, teselli arayan gönlüme hak verdim de acılara dayanabildim, bunlarla sadede geldiğim gece başka yerlerde yaşamaya ve ortak bir düşte birleştiren düş içinde iki tarafa güç veren ayrı ayrı var olmaya yok bir diyeceğim ama terk edişten sonraki ayrılığa katlanacağını güçten düşmüş bedenin nasıl söyleyebilirim? sınavdan geçtiği kadar biliniyor varolan aşkın kanatları, diye diye gönlün edasında cennetleri terk ettim bağlandım ama bir gün yine de kendinde bıraktığı müjdesine binlerce perdeye örtünsen de bu gece ötede varsın sen, diye sultanım! bağlı kaldım kavuşma dileğine doğsun güneş, dünya bir daha ışısın Nevî! yalnız aynadaki görüntüne eş koyu bir renge boyansan bile aşkın götürdüğü âlemlere dalarsın, aydaki lekelerin göründüğü ölçüde parıldayan bu gece 4. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-I 81 EMRÎ (ö.1575) Adı Emrullah olup Edirne’lidir. Ailesi hakkında kaynaklarda bilgi yoktur. Edirne ve İstanbul’da tevliyet görevini yürütmüştür. Hayatı boyunca devletin ileri gelenleriyle yakınlık kurmaktan uzak durmuş, kimseye övgü şiirleri yazmamış, yoksul bir hayat sürmüştür. Esrar tutkunu olduğu kaynaklarda kayıtlıdır. Ömrünün sonlarına doğru aklını yitirmiş ve 983/1575 tarihinde vefat etmiştir. Emrî, divan şiiri geleneği içinde daha çok muamma şairi olarak tanınır. Öyle ki bu türde, İran’lı şairleri geçecek kadar başarılı olan Emrî’nin muammalarının çözümünü içeren müstakil eserler kaleme alınmıştır [Muammayî Ahmed, Şerh-i Muamma-yı Emrî, Nuruosmaniye Ktp. 3951]. Onun bu özelliğinin değişik yansımalarını harf oyunları biçimiyle Emrî Divan’ında görmek mümkündür. Emrî Divanı ve muammaları M. Yekta Saraç tarafından yayınlanmıştır (İstanbul 2002). Emrî, şiirini ustaca kuran şairlerdendir. Gazellerinde bile söyleyiş mükemmelliğinden çok orijinal hayaller kurmaya, kelime oyunlarına ve şiirin hüner tarafına yönelmiştir. Bu bakımdan çağdaşlarınca şiirleri kapalı bulunmuştur. Hüner gösterisi sayılan tarih düşürme sanatındaki ustalığı beğenilmiştir. Örnek 7 (Gazel) Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün Fâ‘ilâtün fâ‘lün 1 Leblerün gonca yanağun gül-i handân olmuş Hüsnün ey serv-i sehî tâze gülistân olmuş Nesre çeviri: Ey serv-i sehî hüsnün tâze gülistân olmuş; leblerün gonca yanağun gül-i handân olmuş. leb : dudak gül-i handan : açılmış gül hüsn : güzellik sehî : düzgün Diliçi çeviri: Ey düzgün boylu selvi, güzelliğin taze gülbahçesi olmuş; dudakların goncaya, yanağın açılmış güle dönmüş. Divan şiirinde güzelin dudaklarının goncaya, yanağının açılmış güle, boyunun selviye benzetilmesi çok yaygındır. Emrî, dudak [leb] ve yanağın uyumuyla ortaya çıkan güzellikle bunların benzetildiği gonca, gül ve selviyi barındıran bahçe arasında paralellik kurmuştur. Dolayısıyla beyitte leb-yanağ-hüsn; gonca-gül-gülistân sözcüklerinin anlamsal uyumu bir lef ü neşr sanatı meydana getirmektedir. 2 Anberîn kâküline sünbüli benzetdügimi İşidüp ol sanemün zülfi perîşân olmuş Nesre çeviri: Anberîn kâküline sünbüli benzetdügimi işidüp ol sanemün zülfi perîşân olmuş. anberîn : anber kokulu sanem : put, heykel; tapınır gibi sevilen kimse; güzel kadın Diliçi çeviri: Anber kokulu kâkülüne sünbülü benzettiğimi işitip o güzelin zülfü darmadağın olmuş. Şair güzellik unsurlarıyla doğadaki varlıklar arasında kurduğu benzerliği bu beyitte de sürdürmektedir. Güzelin saçı ilk dizede kokusuyla, ikinci dizede biçimiyle sözkonusu edilmiş. Saçın sünbüle benzetilmesi veya sümbülle saç arasında benzerlik kurulması yaygın olmakla birlikte sümbülün saça benzetilmesi pek alışılmış bir durum değildir. Emrî, alışılmamış bir benzetme yapmıştır. Fakat bu o kadar nadir bir benzetmedir ki bunu işiten put gibi güzelin zülfü darmadağın olmuştur. Sanem kelimesinin büt, nigâr gibi istiâre yo- Muamma: Anlamı gizli, güç anlaşılır söz, bilmece. Edebiyatta bir ad sorulacak şekilde düzenlenmiş manzum bilmece. 82 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı luyla sevgili yerine kullanıldığını hatırlamakta yarar var. “İşitmek” eyleminin sanem tarafından mı, yoksa zülüf tarafından mı gerçekleştirildiği şüpheli bırakılmıştır. 3 Halka halka görinen kâkül-i pür-çîn degül Dîdelerdür kim anun hüsnine hayrân olmuş Nesre çeviri: Halka halka görinen kâkül-i pür-çîn degül, anun hüsnine hayrân olmuş dîdelerdür. pür-çîn : kıvrım kıvrım; karışık dîde : göz Diliçi çeviri: Halka halka görünen onun kâkülünün kıvrımları değil, onun güzelliğine hayran olmuş gözlerdir. Bu beyitte yine güzelin kâkülünden söz edilmekte, biçimsel özellikleri öne çıkarılmaktadır. Emrî, güzelin halka şeklinde kıvrımlaşan saçları ile âşıkların hayranlıktan güzelin üzerinde donup kalan bakışları arasında benzerlik kurarak güzel yorum [hüsn-i talil] yapmıştır. 4 Kâküli cim anun kaddi elif kaşları nûn Ne diyem ana ki başdan ayağa cân olmuş Nesre çeviri: Kâküli cim anun kaddi elif kaşları nûn, ana ne diyem ki başdan ayağa cân olmuş. kadd : boy Diliçi çeviri: Kâkülü (‫)ج‬, boyu elif (‫)ا‬, kaşları nun (‫[ )ن‬gibi]. Ona ne diyebilirim ki baştan ayağa can olmuş. Emrî’nin muamma yazmadaki ustalığının şiirlerine zaman zaman harf oyunlarına dayalı sanatlar biçiminde yansıdığı daha önce belirtilmişti. Harf oyunları, bir veya birkaç beyitte ya da şiirin bütününde, harlerin biçim bakımından sevgilinin güzellik unsurlarına veya çeşitli nesnelere benzetilmesiyle gerçekleşen, beyit veya şiir içerisinde bir kelime gizlemeğe ya da benzetmelerden yararlanarak bir harfe veya kelimeye işaret etmeğe dayanan sanatlardır. Bu beytinde Emrî, kapalı bir oyun yerine pek çok şairin başvurduğu bir yolu denemiş, harlerin biçimsel özellikleriyle güzellik unsurları arasındaki benzerlikten yararlanmıştır. Saçı, boyu ve kaşlarıyla alımlı bir güzel imgesini, halk söyleyişi olduğu belli olan baştan ayağa can olmuş ibaresiyle pekiştirmiştir. 5 Hasret-i la‘lün ile cân virür Emrî sanemâ Gözleri kan akıdur üstine giryân olmuş Nesre çeviri: Sanemâ, hasret-i la‘lün ile Emrî cân virür; giryân olmuş gözleri üstüne kan akıdur. la‘l : yakut; kırmızılığından ötürü dudak giryan : ağlayan, ağlayıcı Diliçi çeviri: Ey put gibi güzel, Emrî senin dudağının hasretiyle can verir. Ağlayan gözleri üstüne kan akıtır. Şair bu beyitte güzele seslenmektedir. Sanem kelimesinin güzel yerine, la‘l kelimesinin ise dudak yerine kullanıldığını hatırlayalım [istiâre]. Güzelin dudağına duyduğu özlemin “can vermek” düzeyinde olduğunu ifade eden şair, “cân” sözcüğü ile bu beyti öncekine bağlamaktadır. İkinci ve dördüncü beyit arasında “kâkül”le kurduğu bağı, dördüncü ve beşinci beyit arasında “cân” kelimesiye makta sağlamaktadır. Son dizede ise divan şiirinde âşıklığın en önemli belirtilerinden biri olan kanlı gözyaşı dökmek vurgusunu yapmaktadır. Emrî’nin muamma yazmadaki ustalığı diğer şiirlerine nasıl yansımıştır? 4 4. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-I 83 Özet 1 Zatî ve eserlerini tanıyabilmek. XVI. yüzyılda Türk şiiri ses ve söyleyiş imkânları bakımından zenginleşir. Önceki asrın sonunda Necatî’nin şiirlerinde belirginleşen yerlilik eğilimini Zatî (14711546) devam ettirir. Doğup büyüdüğü Balıkesir’de çizmecilik mesleğiyle hayata atılan Zatî, II. Bayezit döneminde İstanbul’a giderek edebiyat çevrelerinde yer edinir. II. Bayezit tarafından şiirleri beğenilerek kendisine tevliyet verildiği halde padişahın şairlere dağıttığı salyâne [yıllık] ve diğer gelirlerle yetinerek İstanbul’da kalmayı tercih eder. Remilcilik yaptığı dükkânı, devrin genç yeteneklerinin kendilerini gösterdikleri, sınandıkları bir ortam olarak edebiyat tarihinde yerini alır. Zatî sadece hayat hikâyesi ile değil şiirleriyle de Necatî ile Bakî arasında köprü konumundadır. Necatî’nin desteğini gören Zatî, Bakî’nin yetişmesinde rolüyle zincirin halkalarını tamamlar. Hayatıyla şiiri içiçedir. Hayatın bütün ayrıntıları, gündelik dilin imkânları yaşanmışlık duygusuyla birlikte onun gazellerine yansır. Üretken bir şairdir. Zatî Divanı’nda 1825 gazel vardır. Bu kadar çok şiir söylediği için bulduğu bir mazmunu, teşbih ve istiareyi yineler. Kendisini tekrar eden pek çok şair gibi Zatî de bu yönüyle eleştirilir. Türkçe’nin bütün imkânlarını sonuna kadar dener. Divan şairleri tevhit, münacât, na’t gibi konuları genellikle kaside formunda ele aldıkları halde Zatî, gazel biçimiyle aynı konuları işler. Zatî’nin gazellerinde gündelik hayatın hemen her ayrıntısı gibi dinî konular da ele alınmıştır. Deyim ve halk söyleyişlerini, günlük konuşma dilini şiirlerine başarıyla yansıtır. Özellikle gazellerinde kullandığı sözcükler ve takındığı tavır tamamen konuşma üslûbuna uygundur. Oldukça hacimli divanının yanı sıra mesnevileriyle de tanınır. Onun Edirne Şehrengizi Anadolu’da türün ilk örneklerindendir. Şem ü Pervâne adlı mesnevisi ise aynı konuyu işleyen diğer mesnevilerden daha fazla ilgi görmüştür. Bir de Letâif’i vardır. 2 Hayalî ve şiirlerini tanıyabilmek. Rumeli duyuş ve söyleyişini Osmanlı şiirine taşıyan Hayalî (ö.1556/57), Kanunî devrinde (1520-1566) saray çevresinde saygın bir şair olarak yer edinir. Yetiştirdiği şair ve sufilerle Osmanlı kültür ve sanat hayatında haklı bir üne sahip olan Yenicelidir. Gençliğinde katıldığı Kalenderilerle İstanbul’a geliş gidişlerinde İstanbul kadısı Sarıgürz Nurettin tarafından fark edilerek İstanbul’a yerleşmesi sağlanır. Deterdar İskender Çelebi tarafından sadrazam İbrahim Paşa’ya, onun araclığıyla da Kanunî’ye takdim edilir. Hayalî’nin saray çevresinden gördüğü ilgi çağdaşları tarafından biraz kıskançlıkla karşılanır. Hamisi konumundaki İskender Çelebi (ö.1534) ile İbrahim Paşa (ö.1536)’nın ardarda ölümünden sonra saray çevresindeki saygınlığını kaybetse de özellikle gazel şairi olarak Osmanlı şairlerince usta kabul edilir. Hayalî’nin gazellerinde, Necatî ile Zatî’nin tecrübesini devralmak suretiyle yerli unsurları tasavvufî heyecanla dönüştürdüğü görülmektedir. Ayrıca şiirlerinden Selman-ı Savecî, Hafız-ı Şirazî ve Molla Camî ile birlikte Nevayî’ye öykündüğü anlaşılmaktadır. Rumelili şairlerin eserlerinde görülen dünyaya karşı mesafeli duruş, samimi eda, yerlilik arzusu ve tasavvufî heyecan Hayalî’nin şiirlerinin de en belirgin özellikleridir. Onun mistik tecrübesi ve duyuş tarzı şiirlerindeki sözcük seçimini de etkilemiştir. Bütün bu özelliklerin biçimsel mükemmelliği nispeten göz ardı eden dervişçe bir yaklaşımın ürünü olduğu kolayca tahmin edilebilir. Hayalî, özellikle gazel şairi olarak çağdaşlarını ve daha sonraki asırlarda yetişen şairleri etkilemiştir. Hayalî’nin şiirlerinin toplandığı mürettep divan Ali Nihat Tarlan tarafından yayınlanmıştır (İstanbul 1945). Cemal Kurnaz da bu eserin sistematik tahlilini yapmış (Ankara 1987), Hayalî’yi tanıtıcı makale ve denemeler yazmıştır. 84 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı 3 Nevî ve eserlerini tanıyabilmek. Osmanlı şiirinde biçimsel mükemmelliğin Bakî’den sonraki en önemli temsilcisi Nevî [ 1533-4- 1599] köklü bir ailenin çocuğudur. İlk eğitimini aile çevresinden alan Yahya Nevî, sonra İstanbul’da devrin önemli bilginlerinden “ahaveyn”=[iki kardeş] lakabıyla ünlü Karamanî Ahmed ve Mehmed kardeşlerin öğrencisi olur. Medrese arkadaşları arasında Bakî, Hoca Sadeddin, Üsküplü Valihî, Mecdî, Karamanlı Muhyiddin gibi daha sonra meşhur olan kişiler vardır. Nevî, medrese eğitiminin yanı sıra başta babası Pir Ali olmak üzere, Sarhoş Bali ve Şeyh Şaban gibi sufilerin de tasavvuf terbiyesinden geçmiştir. Medrese eğitimini tamamlayınca Gelibolu ve İstanbul’da müderris olarak uzun süre görev yapar. III. Murat tarafından şehzade hocası olarak görevlendirlir. III. Mehmet ve III. Murat döneminde gördüğü olağanüstü ilginin arkasında onun şairlik yeteneği kadar, olgun kişiliğinin de etkisinin olduğu söylenir. Kaynaklarda otuzun üzerinde eser kaleme aldığı belirtilir. Kasideleri arasında bilhassa Şehzade Mehmet’in sünnet düğünü vesilesiyle yazdığı suriyye meşhurdur. Hocalığını yaptığı şehzadelerin ölümleri üzerine yazdığı mersiyeler de ilgi görmüştür. Bu şiirlerinin yanı sıra esasen o, berceste mısraları ile dillerde dolaşan sade, anlaşılır nitelikteki beyitlerinde ustalığını göstermiş ve bir gazel şairi olarak dikkat çekmiştir. Şiirlerinde oldukça yalın ama divan şiirinin estetik nizamına uygun bir dil kullanır. Gündelik hayatı da şiirleri de oldukça sadedir. Medrese eğitiminden geçtiği, önemli görevlerde bulunduğu halde sadeliği tercih etmiştir. Müderris kimliğiyle yazdığı eserler arasında özellikle çeşitli bilim dallarından söz eden ansiklopedi niteliğindeki Netayicü’l-Fünün’u ilgi görmüş, çok okunmuştur. Şair olarak Nevî’nin Türk edebiyatına kazandırdığı en önemli eseri ise hiç şüphesiz mürettep divanıdır. Nevî Divânı, Mertol Tulum ile M. Ali Tanyeri tarafından yaınlanmıştır (İstanbul 1977). M. Nejat Sefercioğlu da Nevî Divanı’nın sistematik tahlilini yapmıştır (Ankara 2001). 4 5 Emrî ve şiirlerini tanıyabilmek. Divan şiirinde orijinal hayalleri ve muamma yazmadaki ustalığıyla tanınan Emrî [ö.1575], hayatı boyunca devletin ileri gelenleriyle yakınlık kurmaktan uzak durmuş, kimseye övgü şiirleri yazmamış, yoksul bir hayat sürmüştür. Çağdaşları muamma söylemekteki ısrarından dolayı diğer tarzlarda başarılı olamadığını iddia etseler de şiiri bir hüner gösterisine dönüştürdüğü bilinir. Muammaya ilgisinin değişik yansımalarını harf oyunları biçimiyle şiirlerinde görmek mümkündür. Şiirini ustaca kuran şairlerdendir. Gazellerinde bile söyleyiş mükemmelliğinden çok orijinal hayaller kurmaya, kelime oyunlarına yönelmiştir. Bu bakımdan çağdaşlarınca şiirleri kapalı bulunmuştur. Yine bir hüner gösterisi sayılan tarih düşürme sanatındaki ustalığı beğenilmiştir. Emrî Divanı ve muammaları M. Yekta Saraç tarafından yayınlanmıştır (İstanbul 2002). XVI. yüzyıl divan edebiyatıyla ilgili değerlendirmeler yapabilmek. Zatî, Hayalî, Nevî ve Emrî’nin divanlarından seçilip açıklanan gazeller, Türkçe sözdiziminin, günlük konuşma dilinin, hayal inceliği ve söyleyiş mükemmeliğinin XVI. yüzyıl divan şiirinde belirgin olduğunu gösterir. 4. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-I 85 Kendimizi Sınayalım 1. Zatî, hangi padişah döneminde ünlü olmuştur? a. Kanuni Sultan Süleyman b. II. Bayezit c. Yavuz Sultan Selim d. II. Selim e. III. Mehmet 2. Aşağıdakilerden hangisinde Zatî’nin eserleri doğru verilmiştir? a. Netayicü’l-Fünun-Letaifname b. Letâifname-Yenice Şehrengizi c. Şem ü Pervane-Muhabbetname d. Bursa Şehrengizi-Şem ü Pervane e. Edirne Şehrengizi-Şem ü Pervane Yusûfı gerçi görenler ellerini kesdiler Gün yüzün gördi senin şakk oldı bedrin âyesi 3. Yukarıdaki beytin ikinci dizesinde altı çizili sözcüklerle yapılan edebî sanat, aşağıdakilerden hangisidir? a. İstiham b. Telmih c. Tevriye d. Hüsn-i talil e. Tecâhül-i ârifâne Başımda mûy-ı jûlîde tenimde taze dâğım var Melâmet mülkünün sultânıyam tûğum otağım var 4. Yukarıdaki beyitte altı çizili sözcüklerle hangi sanat yapılmıştır? a. b. c. d. e. Tenasüp Tezat Lef ü neşr İhâm-ı tenasüp Tecnis 5. Aşağıdaki ifadelerden hangisi Hayalî için söylenemez? a. Şiirleri biçim ve söyleyiş bakımından mükemmeldir. b. Yerli unsurları tasavvufî heyecanla dönüştürmüştür. c. Samimi bir edâsı vardır. d. Rumeli duyarlığını yansıtır. e. Molla Camî ve Nevayî’ye öykünür. 6. Nevî’nin döneminin bilim dalları hakkında tanıtıcı bilgiler verdiği ansiklopedi niteliğindeki eseri aşağıdakilerden hangisidir? a. Keşfü’z-Zünûn b. Mecelletü’n-Nisâb c. Minhacu’l-Ulûm d. Mitahu’l-Ulûm e. Netayicü’l-Fünûn 7. Doğum, sünnet ve evlenme merasimlerini işleyen eserlerin genel adı nedir? a. Selâmname b. Letâyifname c. Surname d. Vekâyiname e. Kıyafetname Ten zevrâkın düşürme girdâb-ı ıztırâba Sabr et gönül ki kalmaz bu rûzgâr böyle 8. Yukarıdaki beyitte altı çizili olan sözcükle hangi sanat yapılmıştır? a. Cinas b. Kalb c. İştikâk d. Tevriye e. Telmih 9. Emrî’nin çağdaşlarınca da vurgulanan en önemli özelliği aşağıdakilerden hangisidir? a. Devrin önde gelen devlet büyüklerine kasideler sunmuştur. b. Muamma ve kelime oyunlarına düşkünlüğünden ötürü şiirleri zor anlaşılır. c. Gazellerinde söyleyiş mükemmeliğine çok önem verir. d. Şiirlerinde oldukça sade ve yalın bir dil kullanmıştır. e. Hüner gösterisine dayalı sanatlarla ilgilenmez. Kâküli cim anun kaddi elif kaşları nûn Ne diyem ana ki başdan ayaga cân olmuş 10. Yukarıdaki beyit, Emrî’nin şair olarak hangi özelliğini yansıtmaktadır? a. Tarih düşürme sanatına ilgisini b. Teşbih sanatına düşkünlüğünü c. Tenasüp sanatını kullanmadaki becerisini d. Harf oyunlarına ilgi gösterdiğini e. İstiâre sanatını kullanmadaki başarısını 86 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. e 3. b 4. c 5. a 6. e 7. c 8. d 9. b 10. d Yanıtınız yanlış ise “Zatî” başlıklı bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanıtınız yanlış ise “Zatî” başlıklı bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Zatî’nin Gazellerinden Örnekler” başlıklı bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Zatî’nin Gazellerinden Örnekler” başlıklı bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hayalî” başlıklı bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Nevî” başlıklı bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Nevî” başlıklı bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Nevî’nin Gazellerinden Örnekler” başlıklı bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Emrî” başlıklı bölümü yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Örnek 7” başlıklı gazeli yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Zatî, yaşadığı dönemde olduğu kadar sonraki asırlarda da usta kabul edilen şairlerdendir. Onun remilci dükkânı şairlerin uğrak yeridir. Şairliği kadar, çevresindeki şiir heveslisi gençlere yol göstericliğiyle de tanınır. Yetiştirdiği şairler arasında Bakî gibi şairlerin bulunması onun şöhretini pekiştirmiştir. Zatî’nin diğer bir özelliği ise üretkenliğidir. Edirneli Nazmî, Muhibbî, Gelibolulu Ali gibi çok yazan şairler arasında yer alır. Zatî Divanı’nda 1825 gazel yer almaktadır. Kasideleri, kıtaları ve musammatlarıyla oldukça hacimli bir divan sahibidir. Onun Edirne Şehrengiz’i Anadolu’da türün ilk örneklerindendir. Ayrıca Şem ü Pervane adlı mesnevisi de aynı konuyu işleyen diğer mesneviler arasında seçkin bir yere sahiptir. Sıra Sizde 2 Hayalî, gençliğinde Kalenderiler arasında bulunmuştur. Rumelili pek çok divan şairi gibi o da tasavvufun Muhyiddin Arabî tarafından sistemleştirilen yorumunu benimser. Şiirlerinde tasavvuf öğretisini yaymak amacı gütmez. Tasavvufun mecazlarını, benzetme ve istiarelerini kullanmayı tercih eder. Dolayısıyla tasavvuf, onun şiirine anlam derinliği ve çağrışım zenginliği katar. Sıra Sizde 3 Nevî, döneminin sufi çevrelerinde saygın bir yeri olan Pir Ali’nin oğludur. Hem tasavvuf terbiyesinden geçmiş hem de döneminin en ünlü bilginlerinin ders verdiği medreselerde eğitim görmüştür. Bilgisi ve sezgisiyle Osmanlı padişahlarının dikkatini çekmiş ve şehzadelere hocalık yapmıştır. Aynı zamanda öğrencisi olan şehzadelerin ardından yazdığı mersiyeler dokunaklı metinler olduğu için beğenilerek okunmuştur. Bütün bunlara ilave olarak bilgin bir şair olmasına rağmen söyleyiş bakımından mükemmel, akıcı ve âhenkli gazeller söylemiştir. Sıra Sizde 4 Muamma söylemek ustalık ister. Bir çeşit hüner gösterisidir. Metnin içine bir adı gizlemek becerisidir. Bu yapılırken harflerin sayısal ve sembolik anlamlarından yararlanılır. Dolayısıyla yoğun biçimde işçilik gerektirir. Emrî’nin muamma söylemedeki ustalığı gazellerinde harf oyunlarına dayalı sanatları sıkça kullanmasına neden olmuştur. Ayrıca sözün ilk akla gelen anlamı yerine çağrışımlarından yararlanır. Bu tarz şiir, okurlarca zor anlaşılır. Yararlanılan Kaynaklar Ak, C.-Akkaya, M. (1993). Zatî Divanından Seçmeler. Balıkesir: Alem Basın Yayın. Armutlu, S. (1998). Zatî’nin Şem‘ ü Pervâne Mesnevisi (İnceleme-Metin). Malatya: İnönü Üniversitesi DT. Kurnaz, C. (1987). Hayali Bey Divanı Tahlili. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Kurnaz, C. (2011). “Kanuni’nin En Sevdiği Şairdi: Hayali Bey”. Dil Ve Edebiyat. 30 (Haziran): 16-33. Saraç, M. A. Y. (2002). Emrî Divanı. İstanbul: Eren Yayınları. Sefercioğlu, M. N. (2001). Nevî Divanı’nın Tahlili. Ankara: Akçağ Yayınları. Serdaroğlu, V. (2006). Sosyal Hayat Işığında Zatî Divanı. İstanbul: İSAM Yayınları. Şentürk, A. A. (2004). Osmanlı Şiiri Antolojisi. İstanbul: YKY. Türk Edebiyatı Tarihi. (Editör: Talat Halman vd.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI 5 Amaçlarımız    Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Lamiî Çelebi ve şiirlerini tanıyabilecek, Gelibolulu Âlî ve eserlerini tanıyabilecek, Ruhî ve şiirlerini tanıyabilecek, bazı şiirlerini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Lamiî Çelebi Nakkaş Ali Emir Ahmed-i Buharî Molla Camî Ali Şir Nevayî Camî-i Rum Gelibolulu Mustafa Âlî • • • • • • • Çeşmî Varidatü’l-Enîka Layihatü’l-Hakîka Künhü’l-Ahbar Ruhî-i Bağdadî Azmizade Haletî Terkib-bent İçindekiler XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Klasik Dönem Divan Şairleri-II • • • • GİRİŞ LAMİÎ ÇELEBİ GELİBOLULU ÂLÎ BAĞDATLI RUHÎ Klasik Dönem Divan Şairleri-II GİRİŞ XVI. yüzyıl divan şiirinde farklı arayışları temsil eden şairlerden Lamiî Çelebi, Gelibolulu Âlî ve Bağdatlı Ruhî Türk edebiyatının gelişip serpilmesine önemli katkı sağlamışlardır. Lamiî Çelebi Farsça’dan, özellikle Abdurrahman Camî’den yaptığı çevirilerle; Gelibolulu Âlî hemen hemen her türde verdiği eserleriyle; Bağdatlı Ruhî ise Osmanlı siyasal merkezinin uzağında bulunan Bağdat’tan divan şiirine yaptığı katkılarla tanınır. Şimdi bu şairleri daha yakından tanıyalım. LAMİÎ ÇELEBİ (1472-1534) Lamiî Çelebi 878/1472’de Bursa’da doğdu. Asıl adı Mahmut’tur. Varlıklı, eğitimli ve tanınmış bir ailenin çocuğudur. Babası II. Mehmet ve II. Bayezit dönemi deterdarlarından Osman Efendi, annesi Dilşad Hatun’dur. Dedesi ise Nakkaş Ali’dir. Nakkaş Ali, Timurluların kültür merkezlerinde nakkaşlığı öğrendikten sonra doğduğu şehre dönüp orada sanatını icra etmiştir. Bursa’daki Yeşil Türbe ve Yeşil Cami’nin nakışları onun eseridir. Süslü at eyerlerinin de Nakkaş Ali’nin icadı olduğu söylenir. Lamiî Çelebi iyi eğitim görmüştür. Ahaveyn olarak tanınan Karamanlı Ahmet ve Mehmet Efendiler ile Fenarizade gibi dönemin tanınmış bilginlerinden ders almıştır. Çağının geçerli ilimlerini, Arapça ve Farsça’yı çok iyi öğrendiği yazdıklarından bellidir. Lamiî Çelebi, şair ve yazar olarak II. Bayezit döneminde adını duyurmaya başlamışsa da asıl şöhretini Yavuz Sultan Selim döneminde kazandı. 1509’da kaleme aldığı Hüsn ü Dil adlı eserini Yavuz Selim’e takdim edince kendisine otuz akçelik yevmiye ve maaş bağlandı. Daha sonra Kanunî Sultan Süleyman ve veziri İbrahim Paşa’yla da ilişki kurdu. Eserlerini sunduğu kişilerin beğenisini kazandı ve iyiliklerini gördü. Kendisine bağlanan vakıf gelirleriyle rahat bir ömür sürdü (Erünsal 1990: 179-194). Ölümüne kadar (1534) vaktini telif ve tercüme eserler yazarak geçirdi. Belli bir ilmî birikime ulaşan Lamiî Çelebi, dönemin ünlü mutasavvılarından Nakşi şeyhi Emir Ahmed-i Buharî’ye bağlandı. Böylece tasavvufi bilgi ve tecrübeyi öğrendi. Emir Buharî aracılığıyla Nakşiliğe girince yolu, üstat kabul ettiği Ali Şir Nevayî ve Abdurrahman Camî ile kesişti. Emir Buharî hakkında bilgi için Mustafa Kara’nın, Dervişin Hayatı Sûfî’nin Kelâmı adlı (İstanbul 2005) eserinin ilgili bölümünü (s.447-449) okuyunuz. 90 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Lamiî Çelebi, kırka yakın manzum, mensur; telif ve tercüme eseriyle şiir ve nesir alanında adını duyurmuştur. Kendisinden önce yaşamış ve kendi döneminde Bursa’da yaşayan tanınmış âlimlerden dersler alarak; Ebü’l-Kasım-ı Harirî, Ebü’l-Fazl-ı Hamidî, Hafız, Sadî, Camî, Kemal Paşazade, Ali Şir Nevayî gibi bilgin, şair ve sanatkârların eserlerini okuyarak kendini yetiştirmiştir. Devrin her türlü bilgisine az veya çok sahip olmakla beraber dinî bilimlerde, bilhassa kelam ve felsefede, tıp alanında, tasavvuta ve güzel sanatlarda derin bilgiye sahiptir. Birbirinden farklı türlerde eser yazmayı başarmıştır. Onun sanatkâr ruhunun alevlenmesinde dedesi Nakkaş Ali ve çevresinin büyük etkisi vardır. XVI. yüzyıl şair tezkirelerinde Lamiî Çelebi’nin hayatı yanında bilimsel yönü, sanatı ve kişiliğiyle ilgili önemli bilgiler verilmiştir. Sehî, Latifî, Ahdî, Âşık Çelebi, Kınalızade Hasan Çelebi ve Beyanî onun eserlerinden övgüyle söz etmişler, farklı konularda yazmasını, eserlerinin bilgi ve fazilet yüklü oluşunu, devrin şair, bilgin ve devlet adamları nezdinde seçkin bir yere sahip oluşunu dile getirmişlerdir. Âşık Çelebi, onun için “şi‘r ü inşâyı şîr ü şeker gibi cem‘ etti” diyerek hem nazımda hem nesirde çok başarılı olduğunu vurgulamıştır. Kendinden başka hemen herkesi tenkit eden Gelibolulu Âlî bile onun nesirde üstün olduğunu belirterek Şerefü’l-İnsan ve Şevahidü’n-Nübüvve’sini başarılı bulduğunu belirtir. Lamiî Çelebi’nin nesri konusundaki övgülerine rağmen şiirlerini “dalından ham koparılmış meyve”ye benzetir (İsen 1994: 267). Lamiî Çelebi, devrinden itibaren “mükemmel ve mürettep divan sahibi” olarak tanınır. Divanı dışında bilinen on altı manzum eseri vardır. Bir hamse yazmanın bile çok büyük başarı sayıldığı bir dönemde o, iki hamse oluşturacak kadar eser yazmayı başarmıştır. Türk edebiyatında mesnevi sahasında seçkin bir yere sahiptir. Ayrıca mesnevilerinde kendi zamanına kadar ele alınmamış konuları ele alma cesaretini göstermiştir. Lamiî’nin mesnevileri hakkında 6-7. ünitelerde bilgi verilecektir. Lamiî Çelebi’nin eserlerinde tasavvufi bilgi ve kültür önemli bir yer tutar. Erken yaşlarda Bursa’nın manevi ikliminden etkilenerek tasavvuf yoluna meyletmiş, devrinin tanınmış mutasavvılarından Emir Ahmed Buharî’ye bağlanmıştır. Onun aracılığıyla Nakşibendi tarikatına girmiş ve tasavvuf terbiyesinden geçmiştir. Belki de bu vesileyle kendisi gibi Nakşi olan Abdurrahman Camî ile tanışmış, onun fikirlerinden fazlasıyla etkilenmiştir. Onun pek çok eserini Türkçeye çevirerek “Camî-i Rum” lakabını almıştır. Kaynakların verdiği bilgilerden hareketle Lamiî Çelebi’nin üstün yönlerini şöyle sıralayabiliriz: 1. Üretken (velud) bir şair ve yazardır. 2. İki hamse sahibidir. 3. Nesirde üstattır. 4. Mükemmel ve mürettep divan sahibidir. 5. Âlim şairlerdendir. 6. Abdurrahman Camî’den yaptığı tercümelerle Camî-i Rum diye anılır. Eserleri Lamiî Çelebi, serdeter İskender Çelebiye yazdığı bir mektubunda; Urup ‘ilm ü hüner zeyline pençe İrişdi nazm u nesrüm sî vü pence diyerek manzum ve mensur eser sayısının otuz beşe ulaştığını belirtmektedir. Bu mektubundan sonra da yazmaya devam ettiği dikkate alınırsa eser sayısının daha da fazla olduğu söylenebilir. Gerçekten de Türk edebiyatının en üretken şairlerindendir. Çok farklı türlerde yazdığı eserlerinin bir kısmı telif, bir kısmı tercümedir. Beş mesneviden oluşan hamse yazma geleneğini sürdürmüş, iki hamse oluşturacak kadar eser kaleme almıştır. 91 5. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-II Fars şiirinde örnekleri olduğu hâlde Türk edebiyatında daha önce ele alınmayan Vamık u Azra, Vîs ü Ramin gibi mesneviler ilk defa Lamiî Çelebi tarafından yazılmıştır. Abdurrahman Camî’nin siyer türündeki Şevahidü’n-Nübüvve’sini, evliya tezkiresi türündeki Nefehâtü’l-Üns’ünü, felsefi-alegorik aşk mesnevisi Salaman u Absal’ını Türkçeye çevirmiştir. Lamiî Çelebi’nin en önemli eserlerinden biri de divanıdır. Şehrengiz-i Bursa ve Hayretname’sini de içine alan Lamiî Divanı, divan şiirinin dayandığı sanat anlayışının anlatıldığı bir dibace ile başlar ve beş deterden oluşur. Lamiî Divanı, doktora tezi olarak hazırlanmış, seçilmiş şiirler diliçi çevirileriyle birlikte yayımlanmıştır (Burmaoğlu 1989). Lamiî Çelebi’yi bütün yönleriyle tanımak için Sadettin Eğri’nin Bir Bursa Efsanesi-Lamiî Çelebi (Kitabevi Yayınları, İstanbul 2011) adlı kitabını okuyunuz. Örnek 1 (Gazel) Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün 1 Hırkası erbâb-ı ışkun hil’at-i dîbâ yeter Kûşe-i meyhâne dün gün cennetü’l-me’vâ yeter 2 Lâle-veş çâk-ı girîbân eyleyüp yeg tutmağa Câme-i dünyâdan ey dil dâmen-i sahrâ yeter 3 Âşıkun bir bûseyile hâtırın hoş tut begüm Ârife bâğ-ı cihandan bir gül-i zîbâ yeter 4 Zâhidâ yağma-yı akl u dîn ü îmân itmeğe Tapduğun Tanrı hakiçün ol büt-i ra‘nâ yeter 5 Lâmi‘î neyler gülistan seyrin ey pîr-i mugân Devletünde bâde gül ney bülbül-i şeydâ yeter Osmanlıca-Türkçe sözlüklerden yararlanarak bu gazelin diliçi çevirisini yapınız. GELİBOLULU MUSTAFA ÂLÎ (1541-1600) Şair, tarihçi ve devlet adamı olarak tanınan Âlî, 948/1541’de Gelibolu’da doğdu. Adı Mustafa, mahlası ilk zamanlarda Çeşmî, sonraları Âlî’dir. Gelibolulu Mustafa Âlî olarak anıldı. Babası ticaret adamı Hoca Ahmet b. Abdullah’tır. Altı yaşında eğitime başladı. Gelibolu’da ve İstanbul’da birçok hocadan ders aldı. Önceleri müderrisliğe meylederken daha sonraları idari hizmete yöneldi. Hayatı farklı Osmanlı şehirlerinde devlet hizmetiyle geçti. Daha on dokuz yaşında Kütahya’da şehzade Selim (II. Selim)’in divan kâtipliğine getirildi. Ardından Şam beylerbeyi ve olan hemşerisi Gelibolulu Lala Mustafa Paşa’nın daveti üzerine önce Halep’e sonra Şam’a giderek altı yıl onun divan kâtipliğini yaptı. Mustafa Paşa’nın Yemen’in fethine gönderilmesiyle Mısır’a gitti. Mustafa Paşa’nın azli üzerine Mısır’dan Manisa’ya Şehzade Murat (III. Murat)’ın yanına sığındı. 1569’da İstanbul’a döndü. Hazırladığı Het Meclis adlı eserini Sokullu Mehmet Paşa’ya sunması üzerine 1570’te Bosna’ya divan kâtibi olarak atandı. III. Murat’ın padişah olmasıyla (1574) birlikte İstanbul’a dönüp ona bazı kasideler ve Zübdetü’t-Tevarîh’i sundu ise de umduğunu bulamayarak tekrar Bosna’ya döndü. Bu arada Lala Mustafa Paşa’nın Gürcistan, Azerbaycan ve Şirvan bölgesine başkomutan tayin edilmesi üzerine 1578’de onun maiyetine katıldı. Şirvan’ın fethiyle birlikte Halep tımar deterdarlığına getirildi. Uzun süre yürüttüğü bu görevi sırasında Nüshatü’s-Selatîn’i yazdı. Burada hazırladığı Nusretname ve Camiu’l-Buhur Der-Mecalis-i Sur adlı eserlerini padişaha sunmak için 1583’te İstanbul’a geldi. Ancak yeni bir görev alamadığı gibi eski göre- 1 92 Bahr-ı tavîl: Aruzun fe‘ilâtün, mefâ‘îlün, müstef‘ilün cüzlerinden her birinin istenildiği kadar tekrarıyla yazılan şiirdir. İlk örneklerine XV. yüzyıldan itibaren hemen her yüzyılda az sayıda da olsa bahr-ı tavil yazılmıştır. Gûy u çevgân: Açık bir alanda at üzerinde, elde bulunan ucu eğri bir sopa (çevgân) ile top(gûy)a vurularak oynanan bir tür oyun. XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı vinden de oldu. İki yıllık bir aradan sonra 1585’te Erzurum hazine deterdarlığına, kısa bir süre sonra da Bağdat’a mal deterdarlığına atandı. Buradan azli üzerine tekrar İstanbul’a döndü. Uzun süre boşta bekledi ve nihayet 1589’da Sivas deterdarlığına tayin edildi. Kısa bir çalışmadan sonra tekrar uzun süreli boşta kaldı ve İstanbul’a döndü. Riyazü’s-Salikîn adlı eserini yazarak III. Murat’a sundu. 1592’de yeniçeri ocağı kâtipliğine atandı. Düşük rütbe olmakla beraber kabul etti. Aynı yıl deter emini, 1595’te tekrar yeniçeri kâtibi oldu. Bu arada Fatih Mahallesi’ne ev yaptırmaya kalktı. Evin inşaatında acemi oğlanları çalıştırdığının III. Murat tarafından görülmesi üzerine bu görevinden de azledildi. Başına gelen bu olaya üzüntüsünden dolayı İstanbul’da duramadı, 1593’te memleketi Gelibolu’ya döndü. Aynı yıl içinde III. Murat öldü, yerine III. Mehmet tahta geçti. Âlî ona güzel bir cülusiye yazdı. İsterse tekrar yeniçeri kâtipliğine getirilebileceği söylendiyse de Künhü’l-Ahbar’ı yazdığını bahane ederek kabul etmedi. Gönlünde Mısır deterdarlığı vardı. Mısır yerine Sivas deterdarlığı ile Amasya sancak beyliği ve Rum deterdarlığı verildi. Amasya’da dört yıla yakın bir süre görev yaptı. Sonra Kayseri mirlivalığına atandı. Âlî’nin son görevi 1599’da Cidde sancak beyliğidir. Burada sıhhati bozulduğu için emekliliğini manzum bir mektupla istedi. Nihayet 1600’de Cidde’de vefat etmiştir. Mezarının Cidde’de olması muhtemeldir. Gelibolu’daki mezar onun için yapılmış bir makam olabilir. XVI. yüzyılda tarihçi, şair, bürokrat ve aydın olarak tanınan Mustafa Âlî, dört divan tertip etmiş, hamse oluşturacak kadar [Mihr ü Mah, Riyazü’s-Salikîn, Tuhfetü’l-Uşşak, Camiü’l-Buhur Der-Mecalis-i Sur, Mihr ü Vefa] mesnevi yazmış bir şairdir. Divanlarda hemen hemen her nazım biçiminden örnekler vardır. Bunlar arasında diğer divanlarda sık görülen kaside, gazel gibi nazım biçimlerinin yanında, pek çok divanda bulunmayan bahr-ı tavil gibi örnekler de Âlî Divanı’nda yer alır. Âlî, divanlarında bulunan 1549 gazeliyle; Edirneli Nazmî, Muhibbî, Halepli Edip ve Zatî’den sonra en çok gazel yazan divan şairleri arasında yer alır. Şeyhî, Necatî ve Mesihî gibi önceki asrın şairlerine ve Bakî, Hayalî, Ruhî, İshak, Usulî, Fuzulî, Sultan Murat, Celâl, Salih, Emrî, Gınayî, Rahmî gibi çağdaşı olan gazel şairlerine nazireler söyler. Fars şairlerinden Hafız-ı Şirazî ve Molla Camî’den etkilenir. Divan şiirinin bütün imkânlarını kullanır. Gazel biçiminde övgü şiirleri söyler. Gündelik hayatın ayrıntılarını; beklentilerini, düş kırıklıklarını gazel biçiminde ifade eder. Aruzun imkânlarını yoklar. Bu bakımdan şiirlerinde yirmi dört farklı aruz kalıbı kullanır. Günlük hayatın her türlü sahnesini şiirlerinde işler. Av sahneleri ve hayvanlar, bayram, bezm, düğünler, giyim-kuşam, seferler ve zaferler, aşk ve ölüm gibi hemen her konu Âlî’nin şiirlerine yansır. Osmanlı coğrafyasından yer adları, yerel ifadeler şiirlerinde geçer. Âlî’nin şiirlerinde sosyal hayatın izleri görülür. Psikolojik sıkıntılarını yansıttığı hasbihâl tarzı şiirleri, İstanbul’la ilgili kasidesi, gûy u çevgân oyununu anlattığı manzumesi, işretnameleri, manzum mektubu, sevgilisi ile arasındaki münasebetleri işlediği manzumeleri, sevgilisinin ölümüne düşürdüğü tarihi, ziyaret ettiği yerler için yazdığı gazelleri, hayvan mersiyesi ve şehrengizi ile farklı konulara eğilmiştir. Bunlar arasında Âlî’nin köpeğine yazdığı mersiyeler, konu yelpazesinin ne kadar geniş olduğunu gösteren en güzel örneklerdendir. Eserleri Gelibolulu Âlî çeşitli alanlarda, irili ufaklı manzum ve mensur olarak elliden fazla eser vermiştir. Hemen hemen her türde ve konuda eser sahibidir. Osmanlı coğrafyasının pek çok şehrinde bürokrat olarak görev yaparken gözlemlerini ve birikimini kaydetmeyi ihmal etmeden ve hatta kimi zaman hiç ertelemeden kaleme almıştır. Tarih ve biyografi [Künhü’l-Ahbar, Nusretname, Menakıb-ı Hünerveran], münşeat [Menşeü’l-İnşa ve Münşeat], menkıbe [Mirkatü’l-Cihad], siyasetname [Nasihatü’s-Selatin], tercüme ve çeşitli konularda yazdığı risalelerin yanında divanları vardır. 93 5. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-II Âlî birden çok divan tertip eden ve divanlarına özel adlar veren şairlerdendir. Dört divanı vardır. Gençliğinde yazdığı şiirleri birinci divanında toplamış, daha sonra yazdığı şiirlerini hayatının dönemlerine göre tasnif ederek Varidatü’l-Enîka ve Layihatü’l-Hakîka adlı iki ayrı divanda bir araya getirmiştir. Ömrünün son yıllarında yazdığı şiirlerini de dördüncü divanına almıştır. Ayrıca, gazellerinden seçtiği yüz matla beytini bir araya getirerek Gül-i Sad-berg’i; Varidatü’l-Enîka ve Layihatü’l-Hakîka adlı divanlarından seçmeler yaparak başına bir mukaddime eklemek suretiyle Sadef-i Sad-güher’i tertip etmiştir. Hamse oluşturacak kadar mesnevi yazmıştır (Âlî’nin mesnevileri hakkında kitabınızın 6. ve 7. ünitelerinde bilgi vardır). Gelibolulu Âlî’yi bütün yönleriyle tanımak istiyorsanız şu kitabı okumanızı öneriyoruz. Cornell H. Fleischer, (1996), Tarihçi Mustafa Âlî Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, (çev.: Ayla Ortaç), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Örnek 2 (Gazel) 1 Benüm kim fakr ile fahr itmek ey dil hasb-i hâlümdür Kanâ‘at Kâfı tâ evvel kademde pâymâlümdür 2 Temennâ-yı visâlün bir muhâl ümmîddür dilde Der-âgûş-ı miyânun fikri bir yanlış hayâlümdür 3 Firâkum iştiyâkum sanma kim ta‘bîre kâbildür Seni seyrümde seyrân itdügüm bezm-i visâlümdür 4 Dem-â-dem yanduğum yakılduğum nâr-ı gamundandur Bu nâlişler bu sûzişler sana hep arz-ı hâlümdür 5 Ben ol bahrem ki dürr-i ma‘rifet ka‘rumdadur Âlî Hevâ-yı ışk-ı pâküm cünbiş-i bî-i’tidâlümdür Gazelin Diliçi Çevirisi 1. Ey gönül! Fakirlikle övünmek benim hâlimdir. Çünkü kanaatin Kaf Dağı, ezelden ayak bastığım yerdir. 2. (Ey sevgili!) Gönülde sana kavuşmayı temenni etmek olmayacak bir beklentimdir. Belini sarma düşüncesi yanlış bir hayalimdir. 3. Ayrılığımı iştiyakım sanma ki onun açıklaması mümkündür. Seni temaşa ederken dolaştığım yerler kavuşma meclisimdir. 4. Sürekli yanıp yakılmam senin gamının ateşindendir. Bu inlemeler, bu yanmalar sana hâlimi arz edişimdir. 5. Âlî ben öyle bir denizim ki, marifet incisi benim derinliklerimdedir. Temiz aşk duygularım ölçüsüz tavırlarımdadır. Âlî’nin divanları hakkında bilgi veriniz. BAĞDATLI RUHÎ (1534/35-1605/6) Ruhî, Bağdat’ta 941/1534-1535’te dünyaya geldi. Adı Osman, mahlası Ruhî’dir. Bağdat’ta doğup büyüdüğü için Ruhî-i Bağdâdî (Bağdatlı Ruhî) diye tanındı. Doğumu, Osmanlı Sultanı Kanunî (1520-1566)’nin 940/1533-1534 yılında Bağdat’ı fethinden hemen sonraya rastlar. Ruhî’nin babası, Bağdat’ın fethi sırasında Beylerbeyi Ayas Paşa ile beraber Bağdat’a giderek oraya yerleşen Rumelili bir aileye mensuptur. Ruhî’nin eğitimi hakkında fazla bilgimiz yoktur. Eğitimini Bağdat ve civarında tamamladığı tahmin edilmekle beraber nerelerde ve kimlerden dersler aldığı bilinmez. Elli- 2 94 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı li yaşlarında Bağdat’ta bulunduğu, 1585 yılında Bağdat’a deterdar olarak tayin edilen Gelibolulu Âlî’ye kasidesinden anlaşılmaktadır. Kaynaklar onun seyahate düşkün olduğunu, farklı yerleri görmekten büyük zevk aldığını nakleder. Şiirlerinde geçen yer adları ve oralara ilişkin ifadeleri, kaynakların bu tespitini pekiştirmektedir: Devr eylemedük yer komaduk bir nice yıldur Uyduk dil-i dîvâneye dil uydu hevâya Gezmedük yer komayup maşrık u mağrib dimeyüp Gâh Rûm’a düşelüm gâh Acem geh Arab’a Garazum mutlakâ seyâhatden Ne emîr ü ne âsaf olmakdur Kâmilân-ı cihânun ey Ruhî Hizmetiyle müşerref olmakdur Baş açuk yalın ayak vâdi-i aşkı tolanur Kanı Ruhî gibi âlemde bugün bir seyyâh Ruhî’nin, gittiği yerlerde pek çok devlet adamı, şair, bilgin ve sanatkârla tanıştığı muhakkaktır. Ancak onun buralarda kimlerle tanıştığı hatta ne tür görevler yaptığı konusunda ne yazık ki kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. Kaynaklar, onun Bağdat yakınlarındaki Necef ve Kerbela, sonra Şam, Erzurum, Hicaz hatta İstanbul ve Konya’da bulunduğunu, yolculuğunun Şam’da noktalandığını ve ömrünün sonuna kadar orada kaldığını belirtir. Ruhî, ömrünün son yıllarını geçirdiği Şam’da oraya kadı olarak tayin edilen ünlü rubai şairi Azmizade Hâletî (ö. 1631) ile iki yıl (1602-1604) birlikte çalışmıştır. Şam’da ölmüştür (1014/1605-1606). Ruhî, en çok gazel yazan divan şairlerindendir. Divanında 1115 gazel yer alır. Gazellerinde lirik bir söyleyiş tarzı ve rintçe bir eda vardır. Bu özellik gazel nazım türünün birinci planda âşıkane olması, içkiden, sevgiliden, ayrılık ve vuslattan bahsetmesi vb. sebeplerden kaynaklanıyor olmalıdır. Ancak bu özelliğin, mahlasından da anlaşıldığı gibi onun iç dünyası ile de ilgili olduğunu belirtmek gerekir. Ruhî, zaman zaman kendi şiirlerinden söz ederken gazellerine farklı bir güven duyduğunu açığa vurur: Gam yimem kadh-i adûdan ki benem ey Ruhî Bildürür rütbemi erbâb-ı kemâle gazelüm Ruhî, sosyal hayata ve hadiselere duyarlı bir divan şairidir. Belki de bu yüzden şiirlerinde söz ve mana oyunlarına fazla yer vermez ve yine bu yüzden şiirlerine akıcılık ve sadelik hâkimdir. Divanında konuşma dili ile söylenmiş mısralar çoktur. Bazı gazellerinde dinî konuları işlemiştir. Bilhassa her harle yazılan gazellerin birincileri bu türdendir. Burada şu kuralı hatırlamakta yarar var: Divanlarda gazeller, redili ise redifin, redifsiz ise kafiyeyi oluşturan sözcüklerin son harfi dikkate alınarak Arap alfabesindeki sıraya göre düzenlenirdi. Bazı şairler bu sıralanışa göre her harfin ilk şiirini dinî içerikli yazmaya özen göstermişlerdir. Ruhî de bu geleneğe uyarak söylediği gazellerinde Allah ve Peygamber sevgisini işlemiştir. Divanda bu çeşit gazellerin sayısı az değildir. Bütün bunlara rağmen Ruhî; Mevlana ve Yunus Emre gibi bir mutasavvıf değildir. Şiirlerinde görülen tasavvufi remizler ise ilahî aşkın vahdet ve kesret meselelerinin onun şiirlerinin dokusuna işlenmiş olmasından başka bir şey değildir. Mistik yaradılışlı ve bir yere veya kimseye gereğinden fazla bağlanmayan bir şair olduğu için onun Mevlevi, Bektaşi, Hurufi olduğuna dair farklı görüşler ileri sürülmüştür. Oysa onun gazellerine bakılırsa Rumelili şairlerin yaptığı gibi tasavvuf coşkusunun, gündelik hayatın başkaları tarafından yeterince fark edilmeyen ayrıntılarının sade bir anlatımla sunulduğu görülür. 5. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-II Fuzulî’nin Şikâyetname olarak tanınan mektubunda dile getirdiği aksaklıkları Ruhî, gazel formunun elverdiği ölçüde işler ve özellikle “eksilmede” redili gazelinde, artık yok olmaya yüz tutmuş değerlerin ardından duyduğu acıyı dile getirerek çağının tanığı olduğunu gösterir (Kurnaz 1995: 65-68). Ruhî’nin gözlemci ve eleştirel bakışının tam olarak örtüştüğü terkib-bendi, şöhretinin bugünlere ulaşmasında etkili olmuştur. Ruhî’nin terkib-bendine Cevrî, Samî, Fehim, Vehbî, Kabulî, Leyla Hanım ve Şeyh Galip başta olmak üzere pek çok şair nazire söylemiştir. En meşhuru ise Ziya Paşa tarafından 1870’te yazılan naziredir. Bu şiir nazirecilik geleneğinin en başarılı örneklerinden biridir. Sabri F. Ülgener, Ruhî’nin terkib-bendini esas alarak devrin zihniyet yapısına dair çözümlemelere girişmiştir (1983: 65-68). Ruhî, fırsat buldukça kendi kabiliyetinden, şairliğinden, kendi devrinde şairlik taslayanların hatalarından da söz eder. Bu beyitlerden onun şiir ve şairden ne anladığını tespit etmek mümkündür. Ona göre, birkaç beyit yazmakla şair olunmaz. Şair olabilmek için çok sayıda başarılı şiire sahip olmak gerekir. Başarılı şiir ise hoş ve güzel edalı, kelimeleri iyi seçilmiş, ruhu olan şiirdir: Bir iki beyt-i mevzûn dimeğe herkes de kâdirdür Hüner Ruhî gibi rengîn-edâya sâhib olmakdur Şâir oldur ki söze rûh vire Ruhî-vâr Lebi vasfın idicek sen büt-i şîrîn-sühanun Netice olarak Ruhî’nin şiirleri, daha çok âşıkane ve rindane görünmekle beraber fikrî ve sosyal konulu olanları da az değildir. Dili gayet sade ve akıcı olup çağdaşı diğer bazı şairlerin şiirlerine göre tamlamalar ve yabancı kelimeler sayıca azdır. Söz ve mana sanatlarına fazla itibar etmeyen Ruhî, akıcı bir üslup yakalama gayretinde olmuş ve içinden geldiği gibi söylemiştir. Mevlana, Fuzûlî, Bâkî gibi şairlerden tabii olarak etkilenmiş, beğendiği şiirlere nazireler yazmıştır. Çok sayıda gazel sahibi olmakla övünmesine rağmen gazelleriyle fazla ilgi uyandıramamıştır. O, asıl şöhretini terkib-bendi ile yapmış ve yazdığı tarihten günümüze kadar sürekli ve derin bir tesir uyandırarak Türk edebiyatı tarihi içindeki yerini de bu hoş edalı, sosyal muhtevalı, hiciv türündeki manzumesi ile almıştır. Bağdatlı Ruhî’nin bilinen ve mevcut olan tek eseri Türkçe divanıdır. Sadece İstanbul kütüphanelerinde on sekiz yazma nüshası bulunan divanın ilk baskısı 1287’de İstanbul’da Arap harleri ile yapılmıştır. Bilimsel neşri, Coşkun Ak tarafından yapılmıştır (Bağdatlı Ruhî Divanı, Uludağ Üniversitesi Yayınları, Bursa 2001). Ruhî Divanı’nda ikisi manzum mektup olmak üzere 40 kaside, 6 mersiye, 1 terkib-bent, 1 terci-bent, 3 muaşşer (onlu), 2 müsemmen (sekizli), 7 müseddes (altılı), 1 muhammes (beşli), 94 tarih, 2 murabba, 1 muamma, 8 tahmis, 1115 gazel, 28 rubai, 26 kıt’a vardır. Bağdatlı Ruhî’nin şiirlerinden seçmeler yayımlanmıştır (Ak 2000; Öztoprak 2001). Ruhî’nin Şiirlerinden Örnekler Örnek 3 (Terkib-bent) I. Bent Mef ‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fa‘ûlün 1 Sanman bizi kim şîre-i engûr ile mestüz Biz ehl-i harâbâtdanuz mest-i elestüz 2 Ter-dâmen olanlar bizi âlûde sanur lîk Biz mâ‘il-i bûs-ı leb-i câm u kef-i destüz 3 Bu ‘âlem-i fânîde ne mîr ü ne gedâyuz A‘lâlara a‘lâlanıruz pest ile pestüz 95 96 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı 4 Sadrın gözedüp n’eyleyelüm bezm-i cihânun Pây-ı hum-ı meydür yerimüz bâde-perestüz 5 Erbâb-ı garaz bizden ırağ olduğı yegdür Düşmez yire zîrâ okımuz sâhib-i şastuz 6 Mâ‘il degülüz kimsenün âzârına ammâ Hâtır-şiken-i zâhid-i peymâne-şikestüz 7 Hem kâse-i erbâb-ı dilüz arbedemüz yok Meyhânedeyüz gerçi velî ‘aşk ile mestüz 8 Biz mest-i mey-i meygede-i âlem-i cânuz Ser-halka-i cem‘iyyet-i peymâne-keşânuz I. Bendin Diliçi Çevirisi 1. Bizi üzüm şarabı ile sarhoş oldu sanmayın. Biz elest meclisinde sarhoş olmuş meyhane ehliyiz. Harabat, hem meyhane hem de yıkık yer anlamına gelir. Eskiden şarap içmek haram ve yasak olduğu için, şarap içmek isteyenler, yıkık, harap ve ıssız yerleri tercih ederlerdi. Bu yüzden meyhaneye harabat denmiştir. Şîre, boza ile esrar suyunun karıştırılmasıyla elde edilen bir cins içecektir. 2. Pisliğe bulaşmış olanlar bizi de öyle sanırlar, ama biz şarap kadehinin dudağını ve avuç içini öpmeye düşkünüz. İçki toplantılarında sakinin, bazı tarikatlerde de şeyhin elini öpme âdeti vardır. 3. Bu geçici âlemde ne efendi ne de köleyiz. Büyüklenenlere büyüklenir, alçak gönüllü olanlarla alçak gönüllü oluruz. 4. Cihan meclisinin başköşesini niye isteyelim? Biz şaraba taparız; yerimiz şarap küpünün dibidir. 5. Art niyetlilerin bizden uzak olması iyidir. Zira biz şast sahibiyiz, okumuz boşa gitmez, hedefini bulur. Şast: Okçuluk terimlerindendir. Okçuların sol el baş parmaklarına taktıkları, deriden yapılma yüzüktür. Kirişin titremesini önlediği için okun hedefi bulmasını sağlar. 6. Kimseyi incitmek, azarlamak amacında değiliz. Ancak kadeh kıran kaba sofunun gönlünü kırmaktan çekinmez, yaptığını da yanına koymayız. 7. Gönül dostlarıyla kadeh arkadaşıyız, kavga etmeyiz. Her ne kadar meyhanedeysek de biz şarap ile değil aşk ile sarhoşuz. 8. Biz ruhlar âlemi meyhanesinin şarabıyla sarhoşuz. İçki içenler topluluğunun dizildiği halkanın başındayız. Eskiden toplantılarda halka biçiminde oturulur ve kadeh elden ele dolaştırılırdı. Halkanın başında ise “şem-i meclis” denen ve toplantıyı idare eden biri bulunurdu. II. Bent 1 Sâkî getür ol bâdeyi kim dâfi‘-i gamdur Saykal ur mir‘âta ki pür jeng-i elemdür 2 Dil-bestelerüz bizden ırağ eyleme bir dem Ol bâdeyi kim nûr-ı dil ü dîde-i Cem’dür 3 Ey hâce fenâ ehline zinhâr ululanma Dervîşi bu mülkün şeh-i bî-hayl ü haşemdür 5. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-II 4 Hâk ol ki Hudâ mertebeni eyleye ‘âlî Tâc-ı ser-i ‘âlemdür o kim hâk-i kademdür 5 Gel toğrılalum meygedeye rağmına anun Kim bâr-ı riyâdan kad-i bergeştesi hamdur 6 Mey sun bize sâkî bizüz ol kavm ki dirler Rindân-ı sabûhî-zede-i bezm-i kıdemdür 7 Bu nazm-ı Peyâmî’den işit hâle münâsib Kim zübde-i yârân-ı suhandân-ı ‘Acemdür 8 Mâ-rind-i sabûhî-zede-i bezm-i elestem Pîş ezheme dürdi-keş ü bîş ezheme mestem II. Bendin Diliçi Çevirisi 1. Ey saki! Kederi, sıkıntıyı gideren o şarabı getir de, elem pasıyla dolu olan gönül aynasını cilalandır, parlat. 2. Âşıklardanız, o şarabı bizden bir an bile uzaklaştırma. Zira o, gönül nurudur ve şarabı bulan Cem’in göz bebeğidir. 3. Ey efendi! Dünyaya kayıtsız olanlara sakın büyüklük taslama. Bu ülkenin dervişi; ordusu ve kimsesi olmayan bir sultandır. 4. Toprak gibi alçak gönüllü ol ki Allah mertebeni yüce eylesin. Alçak gönüllü olan kişi âlemin baş tacıdır. 5. Ey dost! İki yüzlülük yükünden dolayı beli bükülmüş olan sofu karşı koysa bile, gel biz meyhaneye gidelim. 6. Ey saki! Bize şarap sun. Bize, en eski mecliste kadeh tokuşturan rindler derler. 7. Vaziyeti tam anlatan bu nazmı Acem şairlerinin en kıymetlisi olan Peyamî’den işit: 8. Biz elest bezminin kadeh tokuşturucu rindleriyiz. Herkesten önce kadehin dibine ulaşıp şarabın tortusunu yudumlayanız ve herkesten çok sarhoşuz. IV. Bent 1 Gör zâhidi kim sâhib-i irşâd olayın dir Dün mektebe vardı bugün üstâd olayın dir 2 Meyhânede ister yıkılup olmaga vîrân Bîçâre harâb olmadan âbâd olayın dir 3 Elden komasun câm-ı meyi gül gibi bir dem Her kim ki bu gamhânede dilşâd olayın dir 4 Bir serv-kadün bende-i efgendesi olsun Âlemde o kim gussadan âzâd olayın dir 5 ‘Ömrin geçirüp kûh-ı belâda dil-i şeydâ Berhem-zen-i hengâme-i Ferhâd olayın dir 6 Vasl istemeyüp hicr ile hoş geçdügi bu kim Miskîn gam-ı cânâneye mu‘tâd olayın dir 7 Gezdi yürüdi bulmadı bir eglenicek yer Min-ba‘d yine ‘âzim-i Bağdâd olayın dir 8 Bağdâd sadefdür güheri dürr-i Necef ’dür Yanında anun dürr ü güher seng-i hazefdür 97 98 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı IV. Bendin Diliçi Çevirisi 1. Ham sofuya bak ki, yol gösterici olmak istiyor. Bu, dün okula başladığı hâlde bugün bilgin olmak isteyene benziyor. 2. Meyhanede içip maskara olmamak ister. Zavallı, yıkılmadan yapılmak, mamur olmak istiyor. 3. Üzüntü ve keder kaynağı olan bu dünyada mutlu olmak isteyen, şarap kadehini, gül gibi bir an bile elden bırakmasın. Bu beytin diliçi çevirisi şöyle de yapılabilir: Üzüntü ve keder kaynağı bu dünyada, mutlu olmak isteyen, gül gibi şarap kadehini, bir an bile elden bırakmasın. 4. Dünyada kederden kurtulmak isteyen kimse bir servi boylu güzelin tutkunu olmalıdır. 5. Âşık olmuş deli gönül, ömrünü belâ dağında geçirip Ferhad’ın macerasını unutturmak ister. 6. Zavallı âşığın kavuşmak istemeyip ayrılıkla hoş vakit geçirmesinin sebebi, sevgilinin gamına alışmak istemesindendir. 7. Gönül, gezdi dolaştı ama istediği gibi bir yer bulamadı. Bundan sonra yine Bağdat yoluna koyulma kararındadır. 8. Bağdat bir sedef, incisi de Necef ’tir. İnci ve mücevher onun yanında değersiz taş gibidir. Necef: Bağdat yakınlarında Hz. Ali’nin türbesinin bulunduğu yerdir.Divan edebiyatında Necef incisi ve Şâh-ı Necef tamlamalarıyla Hz. Ali kastedilir. Ayrıca üzeri on iki dilimli bir cins taşa da Necef taşı (dürr-i Necef) denir. Örnek 4 (Gazel) Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün 1 Sanma ey hâce ki senden zer ü sîm isterler “Yevme lâ-yenfa‘u”da kalb-i selîm isterler 2 Berzâh-ı havf ü recâdan geçegör nâkâm ol Dem-i âhırda ne ümmîd ü ne bîm isterler 3 Unudup bildigini ‘ârif isen nâdân ol Bezm-i vahdetde ne ‘ilm ü ne ‘alîm isterler 4 ‘Âlem-i bî-meh ü hurşîd ü felekde hergiz Ne mühendis ne müneccim ne hakîm isterler 5 ‘Âlem-i keşf-i ma‘ânîde çok esrâr açılur Varamaz nefs-i gazûb anda halîm isterler 6 Harem-i ma‘nâya bîgâneye yol virmezler Âşinâ-yı ezelî yâr-i kadîm isterler 7 Sâkin-i dergeh-i teslîm-i rızâ ol dâ’im Ber-murâd itmege hidmetde mukîm isterler 8 Dergeh-i fakre varup dirlügini arz itme Anda hergiz ne sipâhî ne za‘îm isterler 9 Cürmüne mu‘terif ol tâ‘ata mağrûr olma Ki şifâ-hâne-i hikmetde sakîm isterler 10 ‘Âşık ol şerbet-i vasl ister isen kim ‘uşşâk Çâresiz derd arayup renc-i elîm isterler 99 5. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-II 11 Ni‘met-i zâhire dilbeste olan gürsineler Müzd-i nâm-pâreye cennât-ı na‘îm isterler 12 Kıble-i ma‘nâya fehmeylemeyen keçrevler Sehv ile secde idüp ecr-i ‘azîm isterler 13 Ezber it kıssa-i esrâr-ı dili ey Rûhî Hâzır ol bezm-i ilâhîde nedîm isterler Gazelin Diliçi Çevirisi 1. Ey tacir! Menfaatlerin yer almadığı kıyamet gününde senden altın ve gümüş isterler sanma! O günde temiz kalp isterler. 2. Korku ve ümit âlemi olan Berzah’tan geçmeye bak, amaçsız ol ve oyalanma Çünkü ahir zamanda ne ümit, ne korku isterler. Berzah: Ruhların kıyamet zamanına kadar bekleyecekleri, dünya ile ahiret arasındaki yer. Ruhlar burada bekleşirken cehennem korkusu ve cennet ümidiyle yaşarlar. 3. Arif isen bildiğini unutup bilmezlikten gel! Birlik meclisinde ne ilim ne de çok âlim isterler. 4. Göksüz, güneşsiz ve aysız âlemde; asla ne mühendis, ne astronomi bilgini, ne de filozof isterler. 5. Manaların ortaya çıkartıldığı âlemde, birçok bilinmeyen anlaşılır. Oraya ökeli nefisler varamaz, orada yumuşak huylu isterler. 6. Mana dairesine yabancı olanları almazlar. Oraya ezelden tanıdık, eski dost isterler. 7. Her zaman rıza ile teslim olanların gittiği dergâhın müridi ol! Dilekleri yerine getirmek için hizmette devamlı bulunan isterler. 8. Yokluk dergâhına varıp dileğini sunma! Orada ne sipahi ne de mal mülk sahibi isterler. Sipahi: Osmanlı ordusunda vergisini aldıkları araziye karşılık savaşa kendi yetiştirdikleri hayvanlarıyla katılan bir sınıf süvaridir. 9. Suçunu kabullen, ibadetin için gururlanma. Çünkü o hikmet hastanesinde, hastalıklı isterler. 10. Kavuşma şerbetini istersen âşık ol; çünkü âşıklar, çaresiz dert arayıp büyük sıkıntılar çekmek isterler. 11. Görünen nimetlere gönlünü bağlayan açgözlüler, emeklerinin karşılığı olarak bolluk cennetleri isterler. 12. Anlam kıblesini tayin edemeyen yolunu şaşırmışlar, yanlışlıkla secde edip büyük sevap isterler. 13. Ey Ruhî! Gönül sırlarının hikâyesini ezberle! Hazır ol! İlahî mecliste güzel hikâye anlatanları isterler. Bağdatlı Ruhî, hangi özellikleriyle şairleri etkilemiştir? 3 100 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Özet 1 2 Lamiî Çelebi ve şiirlerini tanıyabilmek. Bursalı Lamiî Çelebi, eğitimli ve sanatkâr bir ailenin çocuğudur. Babası deterdar Osman Efendi, dedesi Nakkaş Ali’dir. Dedesi, Bursa’daki Yeşil Cami ve Yeşil Türbe’nin nakışlarını yapmıştır. Lamiî Çelebi sanatkâr ve eğitimli bir aile çevresinde büyür. Devrin her türlü ilmini öğrenmeye çalışır. Nakşi şeyhi Emir Ahmed-i Buharî ile tanışıp ona bağlanır. Emir Buharî’nin dışında şairin üstat olarak tanıdığı diğer iki isim Ali Şir Nevayî ve Abdurrahman Camî’dir. Abdurrahman Camî’nin bazı eserlerini Türkçe’ye çevirdiği için “Camî-i Rûm” diye tanınır. Lamiî Çelebi, imkânı olmasına rağmen devlet görevlerinden uzak durmuş, kendini ilme adamış bir şahsiyettir. Kırka yakın manzum ve mensur eserleriyle Türk edebiyatında üretken bir şair ve yazar olarak tanınır. Âşık Çelebi, Lamiî Çelebi’nin hem nazımda hem nesirde yetkin olduğunu söylerse de kaynakların çoğu onun nesrinin nazmından üstün olduğunu belirtir. Gelibolulu Âlî ve şiirlerini tanıyabilmek. Mustafa Âlî, doğup büyüdüğü Gelibolu’da başladığı eğitimini İstanbul’da sürdürür. Eğitimini tamamladıktan sonra çok çeşitli görevlerde bulunur. Kütahya, Şam ve Bosna’da divan kâtipliği; Halep, Erzurum, Bağdat ve Sivas’ta deterdarlık; İstanbul’da yeniçeri kâtipliği; Amasya ve Cidde’de sancakbeyliği yapar. II. Selim ve III. Murat’la yakın ilişki kurar. Lala Mustafa Paşa onu himaye eder. Âlî, üst düzeyde yönetici olarak görev alabilmek için gayret gösterir. Ancak hırsı ve eleştiriye yatkın mizacından ötürü arzu ettiği makamlara ulaşamaz. Son görev yeri olan Cidde’de, 1600 yılında hayata veda eder. İlk şiirlerinde Çeşmî mahlasını kullanır. Daha sonra mizacına daha uygun düşen Âlî mahlasını seçer. Devlet adamlığının yanı sıra tarihçi, şair ve nesir üstadı olarak bilinir. Hemen her alanda eser vermiş olmasına rağmen daha çok Künhü’l-Ahbar adlı tarihiyle tanınır. Künhü’l-Ahbar’ın Osmanlı şairleriyle ilgili kısmında Âlî, özellikle edebî eleştiri konusundaki yetkinliğiyle dikkat çeker. Hamse oluşturacak kadar mesnevi yazan Âlî, diğer nazım biçimleriyle yazdığı şiirlerini dört divanda toplar. Gençliğinde yazdığı şiirleri birinci divanında, daha sonra yazdığı şiirlerini hayatının dönemlerine göre tasnif ederek Varidatü’l-Enîka ve Layihatü’l-Hakîka adlı iki ayrı divanda bir araya getirir. Ömrünün son yıllarında yazdığı şiirlerini de dördüncü divanına alır Ayrıca gazellerinden seçtiği yüz matla beytini bir araya getirerek Gül-i Sadberg’i; Varidatü’l-Enîka ve Layihatü’l-Hakîka adlı divanlarından seçmeler yaparak başına bir mukaddime eklemek suretiyle Sadef-i Sad-güher’i tertip eder. Divanlarında bulunan 1549 gazeliyle; Edirneli Nazmî, Muhibbî, Halepli Edîb ve Zatî’den sonra en çok gazel yazan divan şairleri arasında yer alır. 3 Ruhî-i Bağdadî’yi ve şiirlerini tanıyabilmek. Ruhî (1534/35-1605/6), aslen Rumelili bir ailenin çocuğu olarak Bağdat’ta dünyaya gelir. Adı Osman, mahlası Ruhî’dir. Babası, Bağdat’ın fethi sırasında Beylerbeyi Ayas Paşa ile beraber Bağdat’a giderek oraya yerleşmiştir. Ruhî’nin, eğitimini Bağdat ve civarında tamamladığı tahmin edilmekle beraber nerelerde ve kimlerden dersler aldığı bilinmemektedir. Kaynaklarda, seyahate düşkün olduğu söylenir. Bu yüzden Bağdat çevresindeki Necef ve Kerbela gibi kentlerden başka Şam, Erzurum, Hicaz, hatta İstanbul ve Konya’da bulunmuş, ömrünün son yıllarını Şam’da geçirmiştir. Bir yere veya kimseye gereğinden fazla bağlanmayan mistik ve muhalif yaradılışlı bir şair olduğu için kaynaklarda onun Mevlevi, Bektaşi, Hurufi olduğuna dair farklı görüşler ileri sürülmüştür. Ruhî’nin bilinen ve mevcut olan tek eseri Türkçe mürettep divanıdır. İçinde 40 kaside, 1115 gazel, çeşitli nazım şekilleriyle yazılmış manzumeler vardır. Ruhî de Gelibolulu Âlî gibi divan edebiyatının çok sayıda gazel yazan şairlerindendir. Fakat asıl şöhretini terkib-bendiyle yapmıştır. Ruhî’nin edebiyat tarihinde haklı olarak iyi bir yer edinmesini sağlayan bu terkibbentte; insanın yapısı, sosyal hayatın insan üzerindeki etkisi, sosyal dengesizlikler; toplumda çıkarcı ve şahsiyetsiz kişilerin durumu, adaletsizlik gibi konular işlenmiştir. Bu yüzden Ruhî’nin terkib-bendi sosyal eleştiri türünün en önemli eserlerinden biri kabul edilir. Her bendi sekiz beyitten oluşan on yedi bentlik terkib-bent, yazıldığı dönemden Ziya Paşa’ya kadar her devirde okunmuş; Cevrî, Samî, Fehim, Vehbî, Kabulî, Leyla Hanım ve Şeyh Galip gibi birçok şair tarafından bu şiire nazire yazılmıştır. En meşhuru ise Ziya Paşa’nın yazdığı naziredir. 5. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-II 101 Kendimizi Sınayalım 1. Lamiî’nin Timurlu kültür çevrelerine ilgisinin oluşumunda ilk katkısı olan sanatkâr kimdir? a. Molla Camî b. Nakkaş Ali c. Emir Buharî d. Ali Şir Nevayî e. Fenarizade 7. Gelibolulu Âlî’nin gazellerinden seçtiği yüz matla beytini bir araya getirerek düzenlediği eserinin adı nedir? a. Varidatü’l-Enîka b. Layihatü’l-Hakîka c. Gül-i Sad-berg d. Sadef-i Sad-güher e. Künhü’l-Ahbar 2. Lamiî’nin mistik kişiliğinin biçimlenmesinde etkisi olan Emir Buharî, daha sonra onun hangi şairlere yönelmesine neden olmuştur? a. Ali Şir Nevayî-Molla Camî b. Ahmet Paşa-Hafız-ı Şirazî c. Eşrefoğlu Rumî-Attar d. Fenarizade-Necatî e. Molla Muhammet-Şeyhî 8. Ruhî’nin edebiyat tarihi içindeki yerini belirleyen en önemli özelliği aşağıdakilerden hangisidir? a. Çok eser yazmıştır. b. Kaside şairidir. c. Bağdatlıdır. d. Sosyal içerikli terkib-bendi vardır. e. Tarih düşürme sanatında ustadır. 3. Biyografi kitaplarında Lamiî Çelebi’nin “Camî-i Rûm” diye nitelendirilmesinin sebebi aşağıdakilerden hangisidir? a. Manzum ve mensur çok sayıda eser kaleme alması b. Lamiî Divanı’nın başında dibace bulunması c. Molla Camî’nin eserlerini Türkçeye tercüme etmesi d. İlk şiirlerinde Camî mahlasını kullanması e. Bir süre Bursa’da imam olarak görev yapması 4. Aşağıdakilerden hangisi Lamiî Çelebi için söylenemez? a. Nesirde üstattır. b. Nazmı nesrinden üstündür. c. Bilgin şairlerdendir. d. Çok eser sahibidir. e. Divanına dibace yazmıştır. 5. Gelibolulu Mustafa Âlî’nin ilk şiirlerinde kullandığı mahlası nedir? a. Fevrî b. Âhî c. Veysî d. Mahvî e. Çeşmî 6. Aşağıdakilerden hangisi Âlî’nin bilinen resmî görevlerinden biri değildir? a. Deterdarlık b. Vezirlik c. Divan katipliği d. Sancak beyliği e. Yeniçeri kâtipliği 9. Aşağıdaki şairlerden hangisi Ruhî’nin terkib-bendine nazire söylememiştir? a. Nefî b. Cevrî c. Samî d. Leyla Hanım e. Ziya Paşa 10. Ruhî’nin terkib-bendinden alıntılanan aşağıdaki dizelerde söylenmek istenen, hangi seçenekte doğru verilmiştir? Gör zâhidi kim sâhib-i irşâd olayın dir Dün mektebe vardı bugün üstâd olayın dir a. Ham sofu, yol gösterici olmak ister. b. Dün okula başlayan bugün öğretmen olur. c. Ham sofudan yol gösterici olmaz d. Bir günde usta olunmaz. e. Bazı insanlar gerekli birikimi edinmeden yetki sahibi olmak isterler. 102 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. b Sıra Sizde 1 İpekli sultan katanı olarak aşk erbabının hırkası yeter. Cennetü’l-Me’vâ olarak gece gündüz meyhane köşesi yeter. Ey gönül! Lale gibi yakayı yırtıp dünya libasından kurtulmak, sahranın eteğine tutunmak yeter. Beyim! Bir öpücükle âşığın gönlünü hoş tut. Arife ise cihan bağından güzel bir gül yeter. Ey zahid! İnandığın Allah hakkı için bil ki; aklını, dinini ve imanını yağmalamaya bir hoş görünüşlü güzel yeter. Ey meyhaneci! Lamiî gülistan seyrini ne yapsın? Senin meclisindeki şarap, sevgili (gül) olarak; ney de âşık (deli bülbül) olarak yeter. 2. a 3. c 4. b 5. e 6. b 7. c 8. d 9. a 10. e Yanıtınız yanlış ise “Lamiî Çelebi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Lamiî Çelebi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Lamiî Çelebi” başlıklı bölümü tekrar okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Lamiî Çelebi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Gelibolulu Âlî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Gelibolulu Âlî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Gelibolulu Âlî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Bağdatlı Ruhî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Bağdatlı Ruhî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Bağdatlı Ruhî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2 Âlî birden çok divan tertip eden ve divanlarına özel adlar veren şairlerdendir. Gençliğinde yazdığı şiirleri birinci divanında toplamış, daha sonra yazdığı şiirlerini hayatının dönemlerine göre tasnif ederek Varidatü’l-Enîka ve Layihatü’l-Hakîka adlı iki ayrı divanda bir araya getirmiştir. Ömrünün son yıllarında yazdığı şiirlerini de dördüncü divanına almıştır. Ayrıca gazellerinden seçtiği yüz matla beytini bir araya getirerek Gül-i Sad-berg’i; Varidatü’l-Enîka ve Layihatü’l-Hakîka adlı divanlarından seçmeler yaparak başına bir mukaddime eklemek suretiyle Sadef-i Sad-güher’i tertip etmiştir. Sıra Sizde 3 Bağdatlı Ruhî, Osmanlı yönetim merkezine uzak bir muhitte yaşamış olmasına rağmen ömrünü seyahatle geçirmiş, değişik çevrelere girip çıkmıştır. Rumelili şairler gibi tasavvuf coşkusunu, gündelik hayatın başkaları tarafından yeterince fark edilmeyen ayrıntılarını sade bir anlatımla şiirleştirdiği için çeşitli tarikat mensuplarınca benimsenmiştir. Mevlevi, Bektaşi ve Hurufi çevrelerinde şiirleri okunmuştur. Ayrıca gazel formunun elverdiği ölçüde döneminin aksaklıklarını dile getirmiş, gözlemci ve eleştirel bakışının tam olarak örtüştüğü terkib-bendiyle pek çok şairi etkilemiştir. Ruhî’nin terkib-bendine Cevrî, Samî, Fehim, Vehbî, Kabulî, Leyla Hanım ve Şeyh Galip başta olmak üzere pek çok şair nazire söylemiştir. Fakat en çok Ziya Paşa’nın naziresi beğenilmiştir. 5. Ünite - Klasik Dönem Divan Şairleri-II Yararlanılan Kaynaklar Ak, C. (2000). Bağdatlı Ruhî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı’ndan Seçmeler. Gaye Kitabevi, Bursa. Ak, C. (2001). Bağdatlı Ruhî Divanı. Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Aksoyak, İ. H. (2006). Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Divanları. Cambridge: Harvard University. Altun, K. (1999). Gelibolulu Mustafa Âlî ve Divanı (Vâridâtü’lEnîka). Niğde: Özlem Kitabevi. Burmaoğlu, H. B. (1989). Bursalı Lamiî Çelebi Divanı’ndan Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Eğri, S. (2011). Bir Bursa Efsanesi-Lamiî Çelebi. İstanbul: Kitabevi Yayınları. Erünsal, İ. E. (1990). “Türk Edebiyatının Arşiv KaynaklarıIV: Lamiî Çelebi’nin Terekesi”. Journal of Turkish Studies (Fahir İz Armağanı I). Volume 14, s. 179-194. Esir, H. A. (2006). Münşeât-ı Lamiî. Trabzon: Trabzon Teknik Üniversitesi Yayınları. Fleischer, C. H. (1996). Tarihçi Mustafa Âlî Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı. Çeviren: Ortaç, A. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Gözler, H. F. (1987). Ziya Paşanın Terci-i Bendi ile Terkib-i Bendi Üzerine Düşünceler. Ankara. İsen, M. (1994). Künhü’l-Ahbar’ın Tezkire Kısmı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Kara, M. (2005). Dervişin Hayatı Sûfî’nin Kelâmı. İstanbul: Dergâh Yayınları. Kaya, İ. G. (2007). Lamiî’nin Salaman ve Absal Mesnivisi ve Mesnevideki Mitolojik Unsurlar. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Yayınları. Kurnaz, C. (1996). “Çağının Cesur Bir Tanığı: Bağdatlı Rûhî”. Türk Kültürü Araştırmaları (Prof. Dr. Zeynep Korkmaz’a Armağan). XXXII/1-2, s. 267-286. Kut, G. (2003). “Lamiî Çelebi”, İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XXVII, s. 96-97. Öztoprak, N. (2001). Ruhî. İstanbul: Timaş Yayınları. Türk Edebiyatı Tarihi. (Editör: Halman, T. vd.), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Ülgener, S. F. (1983). Zihniyet, Aydınlar ve İzmler. Ankara: Mayaş Yayınları. 103 XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI 6 Amaçlarımız     Bu üniteyi tamamladıktan sonra; XVI. yüzyılın hamse sahibi şairleri ve eserlerini tanıyabilecek, XVI. yüzyılın mesnevilerini sınılandırabilecek, XVI. yüzyılda yazılmış “Aşk ve Macera Mesnevileri”ni tanıyabilecek, Mesnevi geleneği içinde bu eserlerin yerlerini belirleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • Mesnevi Hamse Aşk ve Macera Leyla vü Mecnun Yusuf u Züleyha Hüsrev ü Şirin Ferhad u Şirin • • • • • • • Şem ü Pervane Gül ü Bülbül Vamık u Azra Salaman u Absal Şah u Geda Cemşid ü Hurşid Varka ve Gülşah İçindekiler XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı XIV. Yüzyıl Mesnevileri-I • XVI. YÜZYILDA MESNEVİ • AŞK VE MACERA MESNEVİLERİ XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I XVI. YÜZYILDA MESNEVİ XVI. yüzyılda mesnevi türünde pek çok eser yazılmıştır. Daha önceki yüzyıllarda ahlaki ve didaktik nitelikteki mesnevilere karşılık bu yüzyılda daha çok aşk, tasavvuf ve tarih konulu mesneviler kaleme alınmıştır. Bu yüzyılda hamse (beş mesnevi) sahibi şairlerin sayısı artmıştır. Ahmed-i Rıdvan, Taşlıcalı Yahya, Lamiî, Gelibolulu Âlî, Şemsettin-i Sivasî ve Celilî bu asrın hamse sahibi şairleridir. XVI. yüzyılın hamse şairlerinden Ahmed-i Rıdvan, eserlerini II. Bayezit adına tertip etmiştir. Anadolu ve Rumeli’de sancak beyliği görevlerinde bulunduktan sonra Edirne’de öldüğü bilinen şairin divanının yanı sıra İskendername, Leyla vü Mecnun, Hüsrev ü Şirin, Rıdvaniyye ve Mahzenü’l-Esrar’dan oluşan hamsesi vardır. II. Bayezit’in şehzadesi Ahmet adına da Het Peyker mesnevisini yazmıştır. Yüzyılın en dikkat çekici mesnevi şairi Taşlıcalı Yahya’dır. Mesnevi geleneği içinde özgün ve yerli konuları işleyerek üne kavuşmuştur. Yahya’nın hamsesi şu mesnevilerden oluşur: Gencine-i Raz, Şah u Geda, Usulname yahut Kitab-ı Usül, Yusuf u Züleyha, Gülşen-i Envar. Bu yüzyılda önemli mesnevi şairlerinden biri de Bursalı Lamiî’dir. Şairin iki hamse oluşturacak kadar, yani ondan fazla mesnevisi vardır. Mesnevileri arasında Salaman u Absal, Ferhad u Şirin, Şem ü Pervane, Vamık u Azra, Vîs ü Ramin, Hüsn ü Dil (manzummensur), Edhem ü Hüma, Gûy u Çevgân, Mevlit, Maktel-i Hüseyin bulunmaktadır. Lamiî Çelebi, Yusuf u Zeliha ve Leyla ile Mecnun gibi gelenekselleşmiş konularda mesnevi yazmamıştır. Bundan ötürü kaynaklar yeterince üzerinde durmamışlardır. Gelibolulu Mustafa Âlî de XVI. yüzyılın, hamse sayılabilecek kadar çok mesnevi yazan şairlerindendir. Lamiî gibi o da mesnevilerinin fazlalığıyla dikkati çeker. Mesnevileri arasında Mihr ü Mah, Tuhfetü’l-Uşşak, Riyazü’s-Salikîn, Mihr ü Vefa, Camiü’l-Buhur yer almaktadır. Bu yüzyılda adı anılmadan geçilemeyecek mesnevi şairlerinden biri de Şemsettin-i Sivasî’dir. Mesnevilerinin tamamında dinî-tasavvufi konuları ele almıştır. Mesnevilerinden bazıları; Mevlit, Süleymanname, İbretnüma, Miratü’l-Ahlak ve Mirkatü’l-Eşvak isimlerini taşır. Bursalı Celilî de Hüsrev ü Şirin, Leyla vü Mecnun, Hecrname, Mehekname ve Gül-i SadBerg’den oluşan külliyatıyla dönemin hamse sahibi şairlerinden sayılmıştır. Hamselerinden söz ettiğimiz bu şairlerin bazıları diğer nazım tür ve biçimlerinde de özgün eserler vermişlerdir. Bunun yanı sıra daha çok gazel ve kasideleriyle tanındıkları 106 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı halde mesnevi alanında da varlık gösteren ve hatta Fuzulî gibi her iki burçta da yıldızı parlayan şairler vardır. Mevcut mesneviler, bu dönemde hem sayısal bakımdan hem de nitelik açısından olağanüstü bir verimliliğin yaşandığını göstermektedir. Mesneviler şimdiye kadar farklı biçimlerde sınılandırılmıştır. Mevcut çalışmalardan yararlanarak mesnevileri içeriklerine göre sınılandırıp çok önemli olanları tanıtacağız. Unutmamak gerekir ki XVI. yüzyılın önemli mesnevilerini tanıtmak amacıyla yapılan bu sınılandırmada sınırlar esnektir. XVI. yüzyıl mesnevilerini dört başlık altında toplayabiliriz: Aşk ve Macera Mesnevileri, Dinî ve Tasavvufi Mesneviler, Tarihî ve Destanî Mesneviler, Realist Yerli Mesneviler. XVI. yüzyılda yazılmış hamseler hakkında bilgi veriniz. 1 AŞK VE MACERA MESNEVİLERİ XVI. yüzyılda yazılan mesneviler arasında çit kahramanlı aşk hikâyeleri büyük yer tutar. Bu tür mesnevilerin kahramanları kişiler olabileceği gibi kişileştirilmiş varlıklar da olabilir. Şairler çeşitli temsil ve istiareler kullanarak (alegori ve metafor), eserlerini çok katmanlı bir anlamsal yapıya büründürmek isteyebilirler. Bundan ötürü çit kahramanlı mesnevilerin bir kısmını tasavvufi veya temsilî sıfatlarıyla nitelendirmek mümkündür. Bir eserin genel olarak böyle bir vurgusu olmasa bile içinde tasavvufi yorumlara imkân verebilecek nitelikte bölümler yer alabilir. Aşk üzerine kurulmuş mesnevilerin başında konusunu kutsal metinlerden alan Yusuf u Züleyha gelir. Onun ardından sırasıyla Leyla vü Mecnun, Ferhad u Şirin ve Şem ü Pervane sıralanır. Yusuf u Züleyha Yusuf ile Züleyha arasındaki aşk, mesnevi tarzında en çok işlenen konudur. Şairlerin bu ilgisinde Yusuf ile Züleyha kıssasının kutsal kitaplarda yer almasının payı büyüktür. Hikâyenin olay örgüsünü Yusuf ile Züleyha’nın rüyaları, Yusuf ’un kervanla Züleyha’nın düğün alayıyla Mısır’a gidişi, Yusuf ’un köleliği ve zindan süreci ile buradan kurtulup ikbal bulması ve Züleyha ile kavuşmaları oluşturur. Konu şöyledir: Âdem Peygamber, ruhlar âleminde Yusuf ’un güzelliğini görüp ona hayran olur. Başka peygamberler de bu durumdadır. Ancak Allah, Yusuf ’u Yakup’a ihsan eder ve Yusuf, Yakup’un on ikinci oğlu olarak dünyaya gelir. İki yaşındayken annesi ölür. Yakup, bakması için onu amcasının kızı İnase’ye teslim eder. İnase onu sevgi ve şekatle büyütür. Aradan zaman geçip Yakup, Yusuf ’u isteyince İnase vermek istemez. Yusuf, ölünceye kadar halası İnase’nin yanında kalır. İnase’nin ölümünden sonra Yakup, oğluna kavuşur. Uzun yıllar çocuğu olmadığı için üzülen Mağrip şahı Taymus’un, bir kızı dünyaya gelir. Züleyha adındaki bu kızın güzelliği dillere destandır. Züleyha bir gece rüyasında gördüğü bir güzele âşık olur. Öyle ki hastalanıp yataklara düşer. Her ne kadar bu hâlini saklamaya çalışsa da sararıp solan ve günden güne eriyip giden Züleyha’nın âşık olduğu anlaşılır. Annesi ve dadısı onu aşkından vazgeçirmeye çalışsalar da o, aşkından dönmez. Bir gece rüyasında yine o güzeli görür ve ondan kendisini beklemesi gerektiği telkinini duyar. Züleyha’nın durumundan haberdar olan babası, kontrol edebilmek maksadıyla onu tek başına karanlık bir yerde tutmaya başlar. İki yıl süren bu tecrit hâlinden sonra yine rüyasında âşık olduğu güzelin Mısır azizi olduğunu öğrenir. Bundan sonra Züleyha eski hâline döner, neşelenir. Züleyha’nın babası bir mektupla durumu Mısır azizine bildirir. Mısır azizi bu duruma çok sevinir. Mısır sultanı, Züleyha’yı kendisine göndermesini ister. 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I Bunun üzerine Züleyha çeyiziyle birlikte Mısır’a gider. Mısır azizi büyük bir törenle kendisini karşılar, evlenirler. Ama bu aziz, Züleyha’nın rüyasında görüp âşık olduğu kişi değildir. Kocası her ne kadar uğruna kul köle olsa da Züleyha onu bir türlü sevmez. Çünkü o rüyasında gördüğü güzelin aşkıyla yanıp tutuşmaktadır. Gaipten gelen bir ses sürekli ona sabretmesi gerektiğini telkin etmektedir. Bir gece Yusuf rüyasında güneş ve ayın on bir yıldızla birlikte kendisine secde ettiklerini görür. Rüyayı yorumlayan babası, bu rüyadan kardeşlerine bahsetmemesi konusunda onu uyarır. Ancak rüyayı anlattığı bir arkadaşı, kardeşlerine aktarır. Bunun üzerine kardeşleri kıskançlıkla onu yok etmeye karar verirler. Gezmeye götürme bahanesiyle Yakup’u güçlükle ikna ederler ve Yusuf ’u bir kuyuya atarlar. Üç gün üç gece kuyuda kalan Yusuf ’u bir kervan oradan kurtarır ve köle olarak satmak üzere alıkoyarlar. Bu sırada durumunu öğrenmek için gelen kardeşleri, onun kendi köleleri olduğunu, isterlerse kervana satabileceklerini söyleyerek on altı dirhem karşılığında Yusuf ’u satarlar. Kervan Mısır’a vardığında güzelliği dillere destan olan bir kölenin de bu kervanda bulunduğunu öğrenen halk, bu güzeli görmek için toplanır. Bu sırada Züleyha da bu köleyi görür ve onun rüyasında âşık olduğu güzel olduğunu anlar. Bir servet ödeyip tacirlerden onu köle olarak satın alır. Ancak ne kadar uğraşsa da uğruna köşkler, saraylar yaptırsa da Yusuf ’u aşkına karşılık vermesi konusunda razı edemez. Onu razı etmek uğruna yaptırdığı ve her birine kendilerinin tasvirlerini nakşettirdiği yedi odalı bir sarayda Yusuf ’u ikna etmeye çalışırken Yusuf ’un kayıtsızlığı üzerine kendini hançerle öldürmeye kalkışır. Yusuf buna engel olur. Yusuf, bu baskıdan kurtulmak üzere kaçarcasına kapıdan çıkarken Züleyha, eteğine yapışır ve yırtılan eteği Züleyha’nın elinde kalır. Daha sonra Yusuf ’u azizin yanında gören Züleyha, her şeyi azize anlattığını sanarak Yusuf ’un kendisine saldırdığını söyler. Bu itira üzerine aziz, Yusuf ’un zindana atılmasını emreder. Bu sırada orada bulunan üç aylık bir bebek, azize acele karar vermemesini, eteğin önden yırtıldıysa Yusuf ’un, arkadan yırtıldıysa Züleyha’nın suçlu olacağını söyler. Bunu düşünen aziz, Yusuf ’un suçlu olmadığını anlar ve bu durumdan kimseye bahsetmemesini ister. Ama bir şekilde bu durum halk arasına yayılır ve olayı duyan herkes Züleyha’yı ayıplar. Züleyha da onlara bir ziyafet verir ve yemek esnasında Yusuf ’u onlara gösterir. Yusuf ’un güzelliği karşısında bütün kadınlar ellerindeki bıçaklarla parmaklarını keserler ve Züleyha’ya hak verirler. Bu sefer de kendileri Yusuf ’a âşık olup, onu aşklarına karşılık vermesi için ikna etmeye çalışırlar. Karşılık göremeyince de Züleyha’ya onu zindana attırmasını belki bu şekilde karşılık vereceğini söylerler. Züleyha, azize yalvarıp Yusuf ’u zindana attırır. Yusuf, Züleyha’nın zulmünden kurtulduğu için mutlu olur. Züleyha ise sonradan yaptığına pişman olur. Gecelerini zindanda Yusuf ’u seyrederek geçirir. Bu durum yıllarca devam eder. Mısır sultanının gördüğü, Mısır’ın yedi bereketli yılına ve sonrasında gelecek yedi kurak yılına delalet eden rüyasını yorumlayınca zindandan kurtulur ve Mısıra aziz olur. Kocası ölen Züleyha ise Yusuf ’un aşkıyla yokluk ve sefalet içinde yaşlanmış, güzelliğini kaybetmiştir. Bir şekilde karşısına çıkmayı başaran Züleyha’nın hâline acıyan Yusuf, duasıyla onun eski güzelliğine kavuşmasına yardımcı olur ve onunla evlenir. Ancak bu kez de Züleyha, Yusuf ’un aşkına karşılık vermez. Onun dünya nimetlerinden el çektiğini gören Yusuf, bir saray yaptırarak Züleyha’nın rahat bir şekilde yaşamasını temin eder. Böylece yıllar geçer. Bir gün Yusuf, ata binmeye hazırlanırken Cebrail, onun vadesinin dolduğu haberini getirir. Buna çok sevinen Yusuf, Cebrail’in elinden aldığı elmayı koklayarak ruhunu teslim eder. Halk, Yusuf ’un ölümüne üzülür. Züleyha ise sevgilisinin mezarının başında yas tutar (Levend 1969: 173-211). 107 108 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı XVI. yüzyılda bu konuyu Kemal Paşazade, Abdurrahman Gubarî, Şerifî ve Taşlıcalı Yahya işlemiştir. Kemal Paşazade ve Yahya Bey’in Yusuf u Züleyha mesnevileri daha çok beğenilmiştir. Kemal Paşazade’nin 7777 beyitten oluşan Yusuf u Züleyha mesnevisi, bu konuda yazılan mesnevilerin en ünlülerindendir. Yahya Bey’in mesnevisi de beğenilerek okunmuştur. Bu mesnevi, Yahya’nın ömrünün sonlarında yazdığı ustalık dönemi ürünüdür. Yahya Bey, Yusuf u Züleyha mesnevilerinin genel çerçevesine uymakla birlikte eserine kendi edasını yansıtabilmiştir. Daha önce yazılmış olan Yusuf u Züleyha eserlerini okuyan şair, bu eserlerden çok etkilenir ve içinde olayın geçtiği mekânı görme arzusu uyanır. Bu sebeple Mısır’a gider. Orada gördüğü güzellikler karşısında büyülenir ve bu hayranlık duygusunun etkisiyle Yusuf u Züleyha adlı eserini yazar. Eser, tarih içinde tükenmeden ilerleyen aşk, macera, entrika, aile bağları, devlet yönetimi, şehir hayatı, baba duygusu, insanın kendi duygularıyla sınava girmesi gibi pek çok konuyu içerir. Yahya Bey bu konuyu oldukça başarılı bir biçimde işler. Özellikle aşk ve ihtiras sahnelerinde dikkate değer bir sanatçılık örneği gösterir. Leyla vü Mecnun İlk kez Genceli Nizamî tarafından mesnevi biçiminde Farsça olarak işlenen bu konu, Arapların sözlü geleneğinde yaşayan bir halk hikâyesinden uyarlanmıştır. Nizamî’nin eseri Fars ve Türk edebiyatında son derece etkili olmuştur. XVI. yüzyılın bilinen ilk Leyla vü Mecnun mesnevisi Sinan Behiştî tarafından 1506 yılında yazılmıştır. Aynı konuyu işleyen Kadimî, Celilî, Sevdayî, Larendeli Hamdî, Celalzade Salih ve Halife’nin mesnevileri de günümüze ulaşmıştır. Ahmed-i Rıdvan’ın Leyla vü Mecnun mesnevisi ise eksiktir. Azeri sahasında da bu konuyu Fuzulî ve Hakirî işlemiştir. Fakat Fuzulî, o kadar güzel işlemiştir ki Leyla ile Mecnun denildiğinde ilk akla gelen odur. Fuzulî, bu aşk hikâyesini tasavvufi bir niteliğe büründürmüştür. Fuzulî’nin “mef ‘ulü mefa‘ilün fe‘ulün” kalıbıyla yazdığı bu eser, 3098 beyitlidir. Başında bir dibace (önsöz) bulunmaktadır. Konunun özeti şöyledir: , Bağdat çevresinde önemli bir Arap kabilesinin oğlu olarak dünyaya gelen Kays ile Leyla aynı okula giderler. Okul sıralarında Kays ile Leyla arasında gönül ilişkisi başlar ve zamanla aşka dönüşür. Ancak bu ilişkiyi öğrenen ailesi Leyla’yı okuldan alır. Sevgilisinin uzaklaştığını gören Kays da okuldan ayrılır. Kays’ın aşkı halk arasına yayılır ve perişan halinden hareketle “Mecnun” diye nitelendirilir. Halktan uzaklaşarak bir çöle çekilen Mecnun’u, babası sevdiğine kavuşturma vaadiyle eve dönmeye ikna eder. Ancak Leyla’nın babasının bu kavuşmaya engel olması üzerine tekrar çöle gider. Baba, oğlunu Kâbe’ye götürür ama burada da Mecnun’un derdine derman bulunamaz. Nevfel isimli bir kabile reisi Mecnun’un hikâyesini öğrenir ve onu Leyla’ya kavuşturma sözü verir. Bu kavuşmaya engel olan Leyla’nın kabilesiyle olan ikinci savaş girişiminde başarıya ulaşsa da Mecnun’un garip hallerini görüp Leyla’yı ona vermekten vazgeçer. Bu sırada babası Leyla’yı, ününü duyup ona âşık olan İbni Selam’la evlendirir. Ancak Leyla, kendini öldürme tehdidiyle onu kendinden uzak tutar. Mecnun bu evliliği öğrenir ve perişanlığı daha da artar. Oğullarını perişan halde gören Mecnun’un annesi ve babası ölür ama Mecnun’un perişanlığı bitmez, aksine günden güne artar. Bu şekilde otuz yıl geçer. Leyla’dan aşkına karşılık bulamayan İbni Selam ölür. Bu haberi duyan Mecnun, Leyla’nın davetiyle evine gider. Nihayet kavuşan iki âşık yine de uzun süre birlikte olamazlar. Bir süre devam eden ilahî nitelikteki sohbetin ardından Mecnun, içinden gelen bir hisle bu dünyada Leyla’dan ayrılma vaktinin geldiğini hissederek çöle gider. Bir süre sonra rüyasında Mecnun’un öldüğünü gören Leyla hastalanır ve ölür. Leyla’nın ölümünü duyan Mecnun, onun mezarına sarılır ve bu şekilde ruhunu teslim eder. Mecnun’un yakınları onu, yaşamında kavuşamadığı Leyla’nın mezarına defnederler (Doğan 2008). 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I Örnek 1 (Fuzulî, Leyla vü Mecnun’dan) Bu Leylî’ye Mecnûn Güzerde Mukâbil Olduğıdur ve Gün Mukâbelesinde Hilâl-i Mihri Bedr-i Kâmil Olduğıdur 1 Bir gün ki bahâr-ı âlem-efrûz Vermişdi cihâna feyz-i nevrûz 2 Salmışdı nikâb çehreden gül Çekmişdi sürûd-ı nâle bülbül 3 Şeb-nem mey-i nâbı ile lâle Doldurmış idi kızıl piyâle 4 Olmışdı gül ile sebze-i ter Firûze-fürûz ü la‘l-perver 5 Bir niçe musâhib-i vefâ-dâr Mecnûn-ı şikesteni görüp zâr 6 Her yan dediler ki ey belâ-keş Gül çağıdur olmagıl müşevveş 7 Bu faslda âdemî gerek şâd Endûh ü belâ vü gamdan âzâd 8 Çün ebr değülsen olma giryân Çün seyl değülsen etme efgân 9 Gül kimi bırahma sîneye çâk Sebze kimi etme bisterün hâk 10 Ancak özüni esîr-i gam kıl Lutf eyle hırâma gel kerem kıl 11 Sahrâ dutalum mey içelüm şâd Endûh ile olma beyle mu‘tâd 12 Ey gonca-dehân ü serv-kâmet Gül oyna zamânı kıl ferâgat 13 Şâyed açıla gül-i murâdun Muhkem kıl esâs-ı i‘tikâdun 14 Seyr üzre bu nevbahâr faslı Şâyed bulına nigâr vaslı 15 Mecnûn-ı hazîn ayağa durdı Sahrâlara seyr içün yüz urdı 16 Giryân giryân kılurdı seyrân Hayrân hayrân gezerdi her yan 17 Geh sebzeye arz-ı râz ederdi Geh lâleye min niyâz ederdi 18 Çeşmine sürerdi lâle dâğın Âşık sağınup öpüp ayağın 109 110 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı 19 Nergis gözine nigâh ederdi Yârı gözin anup âh ederdi 20 Söylerdi benefşeye gam-ı dil Kim söyleye olsa yâra vâsıl 21 Bülbüllere şerh ederdi hâlin Kumrîlere mihnet ü melâlin 22 Her turfe çiçek görüp çeküp âh Menzil menzil gezerdi nâgâh 23 Bir menzile düşdi reh-güzârı Kim seyrde idi anda yârı 24 Bir niçe perî-ruh ile hem-dem Mecnûn-ı şikesteden mukaddem 25 Leylî güzer etmiş ol fezâya Salmış gül ü lâle üzre sâye 26 Mecnûna mukâbil oldı Leylî Bahr-ı gama yetdi derd seyli 27 Ol iki sehî-kad ü semen-ber Birbirine oldılar berâber 28 Bir dem bahabilmedi ol aya Düşdi yüzi üzre misl-i sâye 29 Leylî hem itürdi ihtiyârın Bir dem görebilmedi nigârın 30 Hayrânlığı ol makâma yetdi Kim düşdi ayakdan ussı getdi 31 Gül suyu sepüp revân yüzine Leylîni getürdiler özine Diliçi Çevirisi Mecnun’un Yolda Leyla’ya Rastlaması ve Aşk Hilalinin Güneş Karşısında Dolunay Olması 1. Âlemi aydınlatan baharın cihana Nevruz neşesi verdiği bir gündü. 2. Gül, yüzünden örtüyü atmış; bülbül, inleyen şarkılar söylemeye başlamıştı. 3. Lâle, saf şebnem şarabı ile kıpkırmızı bir kadeh doldurmuştu. 4. Gül, yeşil firuzesine parlaklık veriyor; yeşil çimen, gül lâlelerini yetişiriyordu. 5. Bir kaç vefalı arkadaş, zavallı Mecnun’un ağlayıp inlemelerini görerek, 6. Dediler ki “ey belâ çekip duran; gül zamanı geldi; böyle perişan olma.” 7. “Bu mevsimde insanın sevinmesi, sıkıntı, belâ ve gamdan uzak olması gerekir.” 8. “Bulut olmadığına göre, ağlama, sel olmadığına göre feryat figan eyleme!” 9. “Gül gibi sineni yırtma; çimen gibi, topraklara serilme!” 10. “Bari sadece ruhunu gam esiri eyle de; lütfet, kerem kıl, biraz çık dolaş.” 11. “Kırlara yayılalım, keyile şarap içelim; böyle, üzüntü ve sıkıntıları adet edinme.” 12. “Ey gonca ağızlı ve servi boylu; gül, oyna zamanı unut” 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I 13. “Güzel vücuduna gam (çekmek) yazıktır; bu âlem elbette böyle kalmaz.” 14. “Bakarsın, arzunun gülü açılır… İnancını sağlam tut!” 15. Kederli Mecnun ayağa kaktı; dolaşmak için kırlara çıktı. 16. Ağlaya ağlaya geziyor, şaşkın şaşkın her yanı dolaşıyordu. 17. Bazen çimenlere sırrını açıyor, bazen lâlelere binlerce niyazda bulunuyordu. 18. Lâlenin dağını(beneğini) yüzüne gözüne sürüyor, onu kendisi gibi âşık sanıp, ayağını öpüyordu. 19. Nergisin gözüne bakıyor, sevgilisinin gözünü hatırlayarak ah ediyordu. 20. Yârine rastlarsa söylesin diye, gönlünün sıkıntısını menekşeye anlatıyordu. 21. Bülbüllere hâlini açıyor; kumrulara hüznünü ve derdini döküyordu. 22. Her yeni çiçeği gördükçe ah çekerek konak konak gezerken ansızın, 23. Yolu sevgilinin dolaşmakta olduğu yere düştü. 24. Birkaç peri yüzlü güzelle birlikte zavallı Mecnun’dan önce 25. Leyla, o yere gelmiş; gül ve lâlenin üzerine gölge salmıştı. 26. Bir çimenliğe yeşil çadır kurmuştu. Sanki ay gökyüzünde haleye bürünmüştü. 27. Bu iki servi boylu, yasemin göğüslü (sevgili) birbirleri ile beraber oldular. 28. O ay ( yüzlü Leyla) bir an bile bakamadı da, gölge gibi yüzüstü yere düştü. 29. Leyla da iradesini kaybetti ve bir an bile olsun, sevgilisini göremedi. 30. Hayranlığı o dereceye vardı ki; yere düştü ve kendinden geçti. 31. Hemen yüzüne gül suyu serperek Leyla’yı ayılttılar (Doğan 2008: 160-178). Hüsrev ü Şirin / Ferhad u Şirin Sasani hükümdarlarından Hüsrev’in padişahlığı ve Şirin’le olan ilişkisi Şahname’de anlatılır. Bu konuyu bir aşk mesnevisi olarak işleyen ise Nizamî’dir. Nizamî, Şahname’deki tarihî olayların herkesçe bilindiği varsayımıyla Hüsrev’in aşkını hareket noktası almış, kahramanın öbür yönleri üzerinde fazla durmamıştır. Nizamî’nin Hüsrev ü Şirin’i İran edebiyatını olduğu kadar Türk edebiyatını da etkilemiştir. XVI. yüzyılda Hüsrev /Ferhad ile Şirin’in aşkını konu edinen on dört mesnevi kaleme alınmıştır. Bu aşk hikâyesinin gelişiminde başka hiçbir mesnevide görülmeyen bir değişim söz konusudur. Hikâyenin aslında erkek kahramanı Hüsrev’dir. Celilî, ve Ahmed-i Rıdvan gibi kimi XVI. yüzyıl Osmanlı şairleri Hüsrev’in aşk kahramanı olarak işlendiği mesneviler kaleme almışlardır. Ahmed-i Rıdvan’ın Hüsrev ü Şirin’i 6308 beyitlik oldukça hacimli bir mesnevidir. Şair, eserini yazarken hem Nizamî’nin hem de Şeyhî’nin eserinden yararlanmıştır. Kimi olayları verirken Nizamî’ye kimilerinde ise Şeyhî’ye uymuştur. Şeyhî’nin planını, bir iki nokta dışında aynen uygulamıştır. Hatta mesnevi içindeki gazellerden çoğu ve terci-bent Şeyhî’ye naziredir. Eserin konusu şöyledir: İran şahı Hürmüz’ün Hüsrev-i Perviz adında bir oğlu olur. Küçük yaşta ok atmayı ve kılıç kuşanmayı öğrenir. Bir eğlence meclisinde nedimi, ona Ermen ülkesinin şahı Banu’nun yeğeni Şirin’in güzelliğini anlatır. Onun güzelliğini duyan Hüsrev, âşık olur ve nedimi Şavur’u, Şirin’i büyüyle kendisine âşık etmesi için görevlendirir. Şirin, Hüsrev’in resmini görüp ona âşık olur. Resmi çizen ressamı aratan Şirin, Şavur’dan Hüsrev’in de kendisine âşık olduğunu öğrenir. Bunun üzerine Şirin, atı Şebdiz’e binip Hüsrev’in bulunduğu Medayin şehrine gitmek üzere yola koyulur. Yolda bir havuzda yıkanırken iki âşık birbirini görürler ama tanımazlar. Çeşitli sebeplerden dolayı bir süre daha kavuşamayan âşıklar, sonunda Ermen’de bir araya gelseler de bu kavuşma kısa süreli olur. Şirin’in Ermen’den ayrılmasıyla Hüsrev de Rum diyarına gelir. Bu sırada Behram’ın Hürmüz’ü öldürerek İran tahtını ele geçir- 111 112 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı diğini öğrenir. Bunun üzerine Hüsrev’e yardım eden Kayser, ordu hazırlayarak İran üzerine yürür. Savaşta Behram’ı yenerek İran tahtını Hüsrev’e teslim eder. Şirin de kendi ülkesinin tahtına geçmiştir ama Hüsrev’in Meryem’le evlendiğini öğrendiği için gamlıdır. Bu hâldeyken sarayının bahçesine bir süt havuzu yaptırdığı Ferhad, Şirin’e âşık olur ve bu aşkla kendini dağlara vurur. Bunu öğrenen Hüsrev, Ferhad’ı çağırarak imkânsız bir görev olarak Bîsütun dağını delmekle görevlendirir. Bu durumu öğrenen Şirin, kendi aşkı uğruna bunca zorluğa göğüs geren Ferhad’ı görmeye dağa gider. Şirin’in meylini gören Hüsrev, Ferhad’ı ortadan kaldırmak için bir kocakarı bulup Ferhad’a Şirin’in öldüğünü söyletir. Bunun üzerine Ferhad üzüntüsünden dövünüp can verir. Ferhad’ın mezarı bütün halkın ziyaret ettiği bir türbe hâline gelir. Şirin de onun mezar taşını yaptırır. Bu arada Meryem de ölmüştür. İki âşık birbirine mektupla baş sağlığı diler. Daha sonra da evlenirler. Hüsrev, tac ve taht hevesine düşen oğlu tarafından hançerlenerek öldürülür. Şirin de aynı hançerle kendini öldürür (Tavukçu 2000a). Fars edebiyatında XIV. yüzyıl şairlerinden Ârifî’den itibaren, Türk edebiyatında ise Ali Şir Nevayî’den sonra bazı mesnevilerde, asıl hikâyede yardımcı karakter olan Ferhad, hikâyenin asıl kahramanı hâline gelmiştir. XVI. yüzyıl divan şairlerinden Harimî, Lamiî ve Şanî, Ali Şir Nevayî’yi, dolayısıyla da Ârifî’yi örnek alarak Ferhad’ı asıl kahraman olarak işlemiştir. Lamiî’nin 5095 beyitlik Ferhad u Şirin veya Ferhadname isimleriyle bilinen mesnevisi Ali Şir Nevayî’nin aynı adlı eserinin çevirisi gibidir. Lamiî, mesnevisinde Ali Şir Nevayî’nin eserinde olduğu gibi, aşk kahramanı olarak Hüsrev’i değil Ferhad’ı ön plana çıkarmıştır. Kahraman değiştiği için olay örgüsünün de belli oranda değiştiği görülür. Değişim oranını ve değişen noktaları görebilmek için bunun da olay örgüsünü vermek yerinde olacaktır. Mesnevinin özeti şöyledir: Çocuk hasreti çeken Çin hükümdarının, ettiği dualar neticesinde Ferhad isminde bir oğlu olur. Ferhad doğuştan kederli bir ruh hâline sahiptir. Babası onun bu hüzünlü hâli üzerinden atıp yaşam coşkusuyla dolması için bütün yolları dener. Dört adet köşk yaptırır ve burada eğlenceler düzenler ama bu eğlenceler de Ferhad’ın durumunu değiştirmez. Bunun üzerine hükümdar, Ferhad’a hazinesinin kapılarını ardına kadar açar. Ferhad burada, İskender-i Sanî’nin, bakanın kaderini gösteren aynasını görür. Aynanın sırrını çözmek için, aynanın arkasında yazılı olan bilgi notuna uygun olarak, babası ve bir orduyla birlikte Yunan topraklarına gider. Uzun bir yolculuktan sonra hedelerine vardıklarında Süheyla isimli birinden aynanın sırrını bilen Sokrat’a giden yolu öğrenir. Ancak bu yol tehlikelerle dolu bir yoldur. Önce bir ejderhayla çarpışır, sonra da Ehrimen’le. Ferhad onların her ikisini de öldürür. Hızır’ın yardımıyla Cam-ı Cemşid’i bulur ve onun sayesinde Ehrimen’in kalesinin sırlarını çözer. Sonrasında yine bu kadehin de yardımıyla Sokrat’ı bularak ondan bildiği her şeyi öğrenir. Aynanın tılsımının nasıl bozulacağını da dinler. Ferhad ülkesine dönünce aynaya bakar ve orada gördüğü Şirin’e âşık olur. Bundan sonra sağlığı bozulan Ferhad’ın iyileşmesi için onu bir adaya götürmek isterler. Yolda fırtına çıkınca Ferhad denizde kaybolur. Ancak bir tahtaya tutunarak kurtulur ve Yemen’e giden bir gemiye sığınır. Gemide Şapur isimli bir ressam Ferhad’ın aynada gördüğü memleketi tanıdığını, isterse kendisini oraya götürebileceğini söyler. Uzun bir yolculuktan sonra söz konusu diyara gelirler. Orada Şirin’in şehrine su götürecek bir kanal açmak için dağı kazan insanlarla karşılaşırlar. Ferhad onlara yardım eder ve hemen o gün büyük başarı gösterir. Bunun üzerine hükümdar Mihin Banu ile Şirin dağa gelirler. Ferhad burada Şirin’i görür ve bayılır. Şirin de Şapur’dan onun 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I hikâyesini öğrenir. Bundan sonra Ferhad âdeta aşkını ispatlamak istercesine uzun ve zorlu bir uğraş vererek su kanalını tamamlar. Başarısının ödülü olarak kendi adına bir ziyafet verilir. Ziyafette okuduğu şiirlerin etkisiyle Şirin’in bayılması, onun da Ferhad’a âşık olduğunu ortaya çıkarır. Bu noktadan sonra iki âşığın kavuşma süreci başlayacağı hâlde Hüsrev-i Pervîz isimli bir hükümdarın Şirin’e olan aşkı her şeyi değiştirir. Şirin’i elde edemeyen Hüsrev, Ermen’e savaş açar. Ancak Ferhad tek başına Hüsrev’in ordusunu bozguna uğratır. Hüsrev tekrar saldırır. Savaş sırasında Ferhad büyük kahramanlık gösterir. Ama hileyle yakalanarak sarp bir kaleye hapsedilir. Burada bir süre Şirin’le mektuplaşsa da Hüsrev’in haberdar olmasıyla bu yol da kapanır. Şirin’in mektubunu okuyan Hüsrev, Ferhad’ı öldürmeye karar verir. Bu iş için bir kocakarı bulur. Kadın, Ferhad’a Hüsrev’le Şirin’in evlendiğini söyler. Bu acıya dayanamayan Ferhad, başını taşlara vurarak ölür. Bunun üzerine Hüsrev, Şirin’i tekrar ister. Şirin, halkını tekrar zora sokmamak için bu sefer Hüsrev’le evlenmeyi kabul eder. İlerleyen süreçte Hüsrev’in oğlu Şîrûye, Şirin’i görüp ona âşık olur ve babasını öldürür. Bu kez de Şîrûye, Şirin’le evlenmek ister. Ancak bu teklifin kabul edilmesinin şartlarından biri olan Ferhad’ın naşının Şirin’e teslim edilmesidir. Bu şart üzerine Ferhad’ın naaşı getirilip Şirin’in odasındaki yatağa bırakırlar. Şirin de onun yanına uzanarak ruhunu teslim eder. Bütün bu olayları öğrenen Ferhad’ın babası, Hüsrev’in cesedini yaktırır ve onun ülkesine verdiği zararı oğlundan tahsil eder. Ülkenin başına Şâpûr’u getirerek kendisi tasavvuf yoluna girip inzivaya çekilir (Esir http://ekitap. kulturturizm.gov.tr/belge/1-75518/lamii---ferhadname.html.). Şem ü Pervane İnsanın, aşk uğruna maddi varlığından vazgeçmesinin, tasavvuf şiirinde ise Tanrı’nın varlığında yokluğa erişmenin simgesi olan şem (mum) ile pervane (kelebek) hikâyesi kitap düzeyinde ilk defa Fars şiirinde Ehli-i Şirazi tarafından işlenmiştir. Osmanlı şairlerinden Zatî, Lamiî Çelebi ve Muidî Şem ü Pervane yazmışlardır. Zatî’nin eseri diğerlerinden daha fazla ilgi görmüştür. Zatî’nin 3937 beyitli Şem ü Pervane mesnevisi, aynı adı taşıyan diğer mesnevilerden son derece farklıdır. Konusu şöyledir: Rum padişahı Jale’nin, yaşlanmış olmasına rağmen çocuğu olmamıştır. Allah’a dua ederek bu hasretini gidermesini ister. Bu duadan sonra Pervane isimli çocuğu dünyaya gelir. Müneccimler, çocuğun Şem isimli bir kıza âşık olacağı, bu yolda çok sıkıntılar çekeceği ama sonunda ona kavuşacağı yolunda kehanette bulunurlar. Pervane, bu kehanete uygun olarak, babasının yaptırdığı köşkün duvarında resmini gördüğü Şem’e âşık olur. Şem, Çin hükümdarı Fağfur’un kızıdır. Bütün vaktini bu resmin önünde geçiren Pervane’nin durumuna üzülen babası, onu bu aşktan kurtarmak için resmi duvardan kazıtır. Ancak bu Pervane’nin aşkını artırmaktan başka bir işe yaramaz. Pervane, sevgilisine kavuşmanın yollarını aramaya başlar. Sonunda bir sihirbazın yaptığı büyük bir kuşa binerek Çin ülkesine gider. Şem, tam da o sırada bir seyyahtan kendisinin hikâyesini dinlemektedir ve konuşmalarından Şem’in de kendisine âşık olduğunu öğrenir. Bunun üzerine Pervane ortaya çıkar ve iki âşık kavuşurlar. Ancak durumun öğrenilmesiyle Pervane zindana atılır. Buradan dâyenin yardımıyla kurtulan Pervane, bir kadın aracılığıyla Şem’le mektuplaşmaya başlar. Sonrasında Pervane’nin babası Jale, Şem’i babasından isterse de Fağfur buna razı olmaz. Bunun üzerine Şem saraydan kaçarak Rum ülkesine gider. Kızının kaçtığını öğrenen Fağfur, Rum ülkesine casus gönderir. Rum ülkesinde casusu tanırlar ve ona işkence etmek isterler. Ancak şah Jale buna izin vermez ve casusu serbest bıraktırır. Jale’nin bu hareketinden etkilenen Fağfur âşıkların birlikteliğine razı olur. Fağfur’un ölümü üzerine Pervane Çin tahtına geçer (Armutlu 2009: 877-907). 113 114 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Gül ü Bülbül En güzel Gül ü Bülbül mesnevisini Kara Fazlî yazmıştır. İznikli Bekayî’nin de Gül ü Bülbül mesnevisi vardır. Kara Fazlî’nin Gül ü Bülbül mesnevisi alegorik (temsilî) bir eser niteliğindedir. İlk bakışta beşerî bir aşk hikâyesini anlatır gibi görünen eser, şairin mesnevinin sonunda hikâyede kullandığı sembollerin karşılıklarını vermesiyle tasavvufi bir kimliğe bürünür. Dönemin en önemli mesnevileri arasındadır. Eser, aruzun “fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün” kalıbıyla yazılmıştır. Klasik mesnevi tertibine uygun olarak tevhit, münacat, naat, sebeb-i telif bölümlerinden sonra esas konuya geçilir. Eserin gerek şahıs kadrosu gerekse mekânı, divan şiirindeki bağ/bahçe imajının unsurlarıyla (gülşen, gül, bülbül, servi, yasemin, süsen, sünbül, lale, jale...) oluşturulmuştur. Mesnevinin kahramanları, Rum ülkesinin padişahı Bahar Şah’ın oğlu Gül ile yine bir şehzade olan Bülbül’dür. Gül aynı zamanda Gülşen şehrinin valisidir. Eserin özeti şöyledir: Gül, bir gün yansımasını görerek kendi güzelliğine âşık olur. Nesim’i dünyada kendinden daha güzel birisinin olup olmadığını araştırmak üzere gönderir. Bu yolculuk sırasında Nesim, aşk derdiyle perişan hâlde dolaşan Bülbül’le karşılaşır. Bülbül, daha önce rüyasında gördüğü Gül’ü Nesim’den dinleyince aşkı daha da artar. Gülşen şehrine ulaşmak için zorlu bir yolculuğa kalkışır. Uzun uğraşlar sonunda vardığı şehrin muhafızı Servi’ye sığınır. Günler geceler boyu ağlayıp inleyerek derdini ırmaklara, aya, güneşe anlatır ama hiçbiri derdine derman bulamaz. Bir gün onun inlemelerini duyan Gül, bu sesin kaynağını sorar. Nergis, Bülbül’ün hikâyesini aktarır. Ancak Gül, naz edip Bülbül’ü kovdurur. Böylece âşık Bülbül yine dağları mesken tutar. Sevgilisine Nesim ile haber gönderip hâline acımasını isteyen Bülbül, âşığın sıkıntılara katlanması gerektiği cevabını alır. Bu cevaptan sonra büsbütün perişan olur. Ancak hâlini anlattığı bir mektubuna olumlu cevap alınca durum tersine döner. Durumdan haberdar olan Gül’ün babası, Bülbül’ü yakalatıp hapsettirir. Bu sırada Temmuz Şah, Güneş komutasındaki ordusuyla Gülşen’e saldırır, ortalığı yakar yıkar. Bahar Şah, beraberindekilerle birlikte yükseklere çekilerek bu zulümden kurtulur. Bundan sonra Gülşen’e önce Hazan Şah, sonra da Şita Şah egemen olur. Nevruz Şah’ın da yardımıyla Bahar Şah tekrar Gülşen’i ele geçirirler. Gül, bülbül’ü hatırlayıp babasından afını ister. Bülbül kurtuluşa erince Gül’le birlikte eğlenirler (Özkat 2005). Mesnevide bu olay örgüsünden sonra hikâyenin içerisindeki sembollerin karşılıkları birer birer verilir. Buna göre; gülşen, vücudu; bahar şah, aklı; gül, ruhu; bülbül, gönlü; nesim, nefesi; lale, sevgiliyi; cuy, sevgilinin tecelli ettiği yeri; jale, şevki; sünbül, kıskançlığı; hâr ise kibri temsil etmektedir. Vamık u Azra XVI. yüzyılda Manisalı Camî ve Bursalı Lamiî Vamık u Azra mesnevisi kaleme almıştır. Lamiî, 5981 beyitlik mesnevisini, Fars şairi Unsurî’nin aynı adı taşıyan eserinden esinlenerek yazılmıştır. Camî’nin mesnevisi de olay örgüsü bakımından Lamiî’nin mesnevisiyle aynıdır. Mesnevinin olay örgüsü, iç içe girmiş pek çok maceradan oluşur. Bu olaylar çok geniş bir coğrafyada geçer. Hikâyenin ilk kahramanı, Çin ülkesinin çocuk hasreti çeken hükümdarı Taymus’un Turan hükümdarının kızıyla evliliğinden dünyaya gelen Vamık’tır. Diğer kahramanı ise Gazne ülkesi hükümdarının kızı Azra’dır. Azra, ününü duyduğu Vamık’a âşık olurken Vamık da Azra’nın resmini görerek ona âşık olur. Aşk ıstırabına dayanamayan Vamık, Azra’yı bulmak için dostu ve askerleri ile yola çıkar. Derin 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I vadileri, aşılmaz dağları aşarlar, uçsuz bucaksız çölleri, engin denizleri geçerler. Bu yolculuk sırasında perilerle, devlerle, zalim hükümdarlarla mücadele ederler. Yapılan savaşlarda büyük zorluklar çekerler; esir düşerler, kimi askerler hayatlarını kaybeder. Bu sırada Azra da dayanamayıp Vamık’ı aramaya çıkar. Bu yolculuk sırasında Vamık’ın dostlarından onun durumunu öğrenir ve onlar da mücadelenin bir parçası olurlar; çeşitli zorluklar çektikten sonra esir düşerler. Vamık, mücadele ettiği devleri Allah’ın yardımıyla yener ve onların hazinesini ele geçirir. Bu son zaferden sonra iki âşık kavuşur. Birlikte Azra’nın ülkesi Gazne’ye giderler. Vamık’ın babasının da oraya gitmesiyle düğün hazırlıkları başlar. Görkemli bir düğünle Vamık ile Azra evlenir (Ayan 1998). Salaman u Absal Lamiî’nin bu eseri, temelde Molla Camî’nin eserinden çeviridir. Ancak şair, eserini sadece bir çeviri olarak bırakmamıştır. Hikâye içerisine olay örgüsünden bağımsız olarak aşk, evlilik gibi konularla ilgili didaktik nitelikte ilaveler yapmıştır. Mesnevideki şahıslara ve varlıklara birtakım anlamlar yükleyerek onları sembolleştirmiştir. Aruzun “fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün” kalıbıyla yazılan eser 1903 beyitten oluşur. Konusu şöyledir: Yunan ülkesinin evlat hasreti çeken bir hükümdarı vardır. Hükümdarın danışmanı, onun için sihirle annesi olmayan bir çocuk meydana getirir. Çocuğa Salaman adı verilir. Sütanne olarak Absal adlı bir genç kız seçilir. Salaman büyüdükçe Absal ona âşık olmaya başlar ve Absal’ı da kendisine âşık etmeye çalışır ve bunda başarılı olur. Bu aşk ilişkisinden haberdar olan hükümdar, âşıkları ayırmaya çalışır. Bunun üzerine iki âşık kaçmaya başlar; aşılmaz dağları aşar, derin vadileri, engin denizleri geçerler ve bir adada yaşamlarını sürdürürler. Onların bu hâllerinden haberdar olan hükümdar önce yardım eder. Ama uzun süre geri dönmedikleri için hiddetlenir ve iki âşığın birlikteliğine sihir yoluyla engel olur. Bunun üzerine geri dönüş yoluna çıkarlar. Yolculuk sırasında birtakım olağanüstü tehlikelerle karşılaşırlar. Bu tehlikeleri Hızır’ın yardımıyla aşarlar ve Yunan ülkesine geri dönerler. Hükümdar yine âşıkların ayrılmasını ister. Bunun üzerine onlar da yine kaçıp yaktıkları ateşe atlayarak kendilerini öldürmek isterler. Bu girişim sonucunda Absal ölürken Salaman babasının yardımıyla kurtulur. Ancak sevgilisinin ölümüyle Salaman kahrolur ve sevgilisini döndürebileceğini vaadeden hükümdarın danışmanının eğitimine girer. Bu süreçte bilge danışman onun aşkının boyutunu değiştirerek Salaman’ı ebedî güzelliğin âşığı hâline getirir. Onun bu hâlini gören hükümdar, öğütler vererek tacını ve tahtını Salaman’a bırakır (Uludağ 1997: 67-79). Şah u Geda Şah ile Geda’nın aşkı üzerine kurgulanan bu hikâye, ilk defa Fars edebiyatında Hilalî tarafından mesnevi tarzında işlenmiştir. Türk edebiyatında Bursalı Rahmî ve Taşlıcalı Yahya Şah u Geda adlı mesnevi yazmışlardır. Bursalı Rahmî’nin geleneksel hikâyeyi değiştirmeden işlediği Şah u Geda, aruzun “fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün” kalıbıyla kaleme alınmıştır. Rahmî’nin eserinde klasik mesnevi tertibine göre, tevhit, münacat, naat, sebeb-i telif bölümlerinden sonra esas konuya geçilir. Bu mesnevinin kahramanları maddî karşılık beklemeyen saf bir aşk anlayışıyla birbirlerine bağlanırlar. Eserin konusu şöyledir: Geda, Şah’ın güzelliğine hayran olur ve feryat u figan etmeye başlar. Onun bu hâli halk tarafından kınanır. Ancak Şah, kendi güzelliğini seyretmesi için Geda’ya izin verir. Şah’ın Geda’ya meylettiği haberini alan Rakip, Geda’yı şehrin çocuklarına taşlatır. 115 116 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Geda da bir mağaraya sığınır. Bu hâlde yaşarken bir gün Şah’ın güvercini başının üstüne konar, o da durumunu anlatan bir mektubu Şah’a iletir. Onun bu hâlinden haberdar olan Şah, halka hitap etme bahanesiyle kendini Geda’ya gösterir. Geda’nın ıstırabı artar ve ah u figan etmeye başlar. Bu durum halkın dedikodularına ve kınamalarına yol açar. Rakip de onu Şah’tan ayırmak için ava götürür. Geda bu sırada perişan bir hâlde yaşar. Şah ava çıktığında Geda’nın dost olduğu bir ceylanın peşinden giderek Geda’nın olduğu yere varır. Şah, duasının kabul olacağını söyleyerek Geda’dan dua ister. Babasının ölümüyle Şah, tahta oturup padişah olur. Geda da Şah’ın yanında bulunur. Bu sırada ülkeye düşmanlar saldırır. Geda’nın duasıyla savaşı kazanırlar. Bunun üzerine Şah, Geda’yı dost edinir ve böylece ömrü boyunca Geda, Şah’ın yanında bulunma imkânı elde eder (Birici 2007). Bu konuda mesnevi kaleme alan Yahya Bey’in eseri, XVI. yüzyıl şairleri içerisinde özel bir öneme sahiptir. Şairlik kudreti, eserlerindeki başarısı bir yana, onu asıl değerli hâle getiren yazdığı mesnevilerin özgünlüğüdür. O, klasik konularda yazdığı mesnevilerine bile bir özgünlük katabilmiştir. Şah u Geda mesnevisi de bunlardandır. Eser, aruzun “fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün” kalıbıyla yazılmıştır. Yahya Bey, önceki aşk hikâyelerinin Mecnun ve Ferhad gibi kahramanlarının maddî bir karşılık bekleyerek aşk ıstırabı çektiklerini belirterek, mesnevisini bu tür kaygılardan soyutlanmış bir aşk anlayışı üzerine inşa eder. Yahya Bey’in mesnevisinde, klasik hikâyedeki mekân değişmiştir. Olaylar İstanbul’da geçer. Özeti şöyledir: Geda rüyasında gördüğü bir gence âşık olur. Âşık olduğu bu genci de At Meydanı’nda arkadaşlarıyla gezerken görür. Bundan sonraki süreçte Geda, klasik hikâyede olduğu gibi, âh edip, inler. Onun bu hâline vakıf olanlarca ayıplanır. Etrafındakilerce bu sevdadan vazgeçmesi için nasihat edilir, tabiplere götürülür. Ama hiçbirisi onun derdine derman olmaz. Günden güne ıstırabı artar. Araya giren fitnelerle Geda aşkını dillendirir. Şah ise buna çok kızar ve Geda’yı afetmez. Bunun üzerine Geda insanlardan uzaklaşarak şehri terk eder. Geda’nın âhıyla hasta olan Şah’a dua eder ve Şah bu duayla iyileşir. Geda, Şah’a kavuşmak için köle kılığına girer. Bu şekilde kendisini satın alan Şah’a yakın olma fırsatı elde etmiş olur. Ama ona kavuşamamanın verdiği ıstıraplar ile hastalanır. Bu hastalıktan Şah’ın duasıyla kurtulur. Fitneciler onların arasını bozmak için Geda’nın aşk ıstırabıyla kendini öldürdüğünü söylerler. Ama bu yalan sebebiyle iki âşık birbirine daha çok yaklaşır. Ama araya engeller girer ve yine kavuşamazlar. Bunun üzerine Geda feryat u figanına devam eder. Şah, onun bu şekilde kendisini rezil etmesinin önüne geçmek için evinde onun gelişini beklemesini söyler. Bu bekleyiş, uzun sürer. Ama Şah gelmez. Hikâye bu bekleyiş içerisinde sonlanır. Aslında bu bekleyiş sevgilinin âşığı başından savmak için oynadığı bir oyundan ibarettir. Âşık bu oyunla aşağılanmış, en mahrem duygusu olan aşkı üzerinden varlığı örselenmiştir. Mesnevinin sonunda, onun bu hâline uygun olarak, cismanî aşkın gelip geçiciliğinden, asıl aşkınsa ilahî aşk olduğundan bahsedilir (Köksal 1997: 245-282). Mesnevi türü içinde yerli konulara yer vermesi bakımından Şah u Geda, bir dönüşümün ilk örneklerinden sayılır. Olayın mekânı İstanbul’dur. Ayasofya ve At Meydanı tasvirleri o dönem İstanbul’undan ayrıntılar sunar. Tevemân-ı Mescid-i Aksâ Olan Meşhûr-ı Dünyâ Ayasofya’nun Tarîf-i Latîfidür 1 Şehr içinde sipihr gibi bülend Var durur bir makâm-ı bî-mânend 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I 2 Ayasofyadur ana nâm-ı şerîf Olmaz anun gibi makâm-ı latîf 3 Nitekim şeyh-i pâk u kutb-ı zamân Ayagına akar su gibi cihân 4 Halk-ı âlem duâsına muhtâc Kubbeden var başında bir ulı tâc 5 Getürür ehl-i hâleti vecde Tâk-ı eyvânı eylemiş secde 6 Benzer ol mürşid-i abâ-pûşe Ak mermerler ile her kûşe 7 Oldı iki minâresi meselâ Hadd-i zâtında iki dest-i duâ 8 Hâsılı hırmen-i duâdur ol Mezra-ı tâat-i Hudâdur ol 9 Sâlik-i Hakk’a Mescid-i Aksâ Fakrı olana Ka‘bedür farzâ 10 Ne acebdür ki bâg-ı cennet-vâr Ol makâmun sekiz kapusı var 11 Gülşen-i cennet oldı ol gûyâ Servlerdür yeşil direkler ana 12 Anda kandîller yanar par par Saru lâleyle nergise benzer 13 Müminün başı üzre destârı Ak güliyle bezer o gülzârı 14 Kubbe-i azamı müdevverdür Sadef-i âlem içre gevherdür 15 Hâlet-i zühd ile gelüp vecde Hakk’a itmiş kemerleri secde 16 Anun içinde sanki ins ü melek Turdı saf saf namâza cümle direk 17 Vardur anda niçe sumakî sütûn Kıymeti oldı agırı altun 18 Kubbe-i çarh içinde bahr-misâl Ak mermerle içi mâl-â-mâl 19 Mermer-i mevcine bakınca hemân Gark olur bahr-ı hayrete insân 20 Kalb-i mümin gibi içi taşı pâk Halka-i bâbı çenber-i elâk 117 118 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Mecma-ı Hûbân u Menba-ı Âşıkân Olan At Meydânı’nun Beyânıdur. 21 Oldı şehr içinde At Meydânı Hûblar mecmaı safâ kânı 22 Cem olurlar oraya hâs ile âm Sanki âdem denizidür ol makâm 23 Her sokâkdan gelür sıgâr u kibâr Akar ol bahre sanasın enhâr 24 Ol yüce yirden eylesen nazarı Görinür Akdeniz cezîreleri 25 Virmiş ol rûy-ı bahre zînet ü fer Fi’l-mesel hâl-i ârız-ı dilber 26 Dahı var anda nitekim tûbâ Niçe âlî dıraht-ı bî-hemtâ 27 Murg-ı perrâna üsti cây-ı makar Altı niçe müsâfire çâder 28 Bir tılısm ile sarmaşup meselâ Turur anda iki üç ejdehâ 29 Hûbdur çeşmelerle mâ-beyni Çeşmeler oldı kevserün aynı 30 Taşdan vardur anda niçe sütûn Turur üstinde kubbe-i gerdûn 31 İş bu şehr-i muazzama el-hak At Meydânı’dur viren revnak 32 Oldı bu şehr sanki bâg-ı cinân Var durur anda niçe bin gılmân 33 Dördi ammâ ziyâde âfetdür Lâle-ruhsâr serv-kâmetdür 34 Her bir benzerdi perî-zâda Yaradılmadı misli dünyâda 35 Görmedi ömri içre bay u fakîr Yidi iklîmde bu dörde nazîr Diliçi Çeviri Mescid-i Aksa’nın İkizi Olan Dünyaca Meşhur Ayasofya’nın Anlatımıdır 1 Şehir içinde gökyüzü gibi yüksek Benzeri olmayan bir makam vardır. 2 Ona şereli isim Ayasofya’dır Onun gibi güzel makam olmaz 3 Nitekim temiz şeyh ve zamanın kutbu Bütün cihan su gibi onun ayağına akıp gelir. 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I 4 Alemin halkı onun duasına muhtaç Başında kubbeden ulu bir taç var 5 Hal ehlini vecde getirir Kemerlerindeki tâk secde etmiş 6 Ak mermerler ile her köşesi Abâ giyen mürşide benzer. 7 Mesela, iki minaresi zaten Dua eden iki el gibidir. 8 Kısacası o, dua harmanıdır. O Allah’a ibadet tarlasıdır. 9 Hak yolunda olana Mescid-i Aksâ’dır. Söz gelimi fakirlere de Kabedir. 10 Ne garip ki cennet bağı gibi O makamın sekiz kapısı var. 11 O cennetin gül bahçesi oldu sanki Serviler ona yeşil direktir. 12 Orada kandiller parıldayarak yanar. (Bu hâliyle) sarı lâle ile nergise benzer. 13 Müminin başı üzerindeki sarığı Ak gülü ile gül bahçesini süsler 14 Azametli kubbesi yuvarlaktır Âlem sedefi içinde incidir. 15 Zühd hali ile vecde gelip Kemerleri Hakk’a secde etmiş. 16 Onun için sanki melekler ve insanlar Bütün direkler saf saf namaza durdu. 17 Orada bir çok ebrûlî sütun vardır (ki) ağırlığınca altın ederler. 18 Feleğin kubbesi içinde deniz gibi Ak mermerler ile içi dopdoluydu. 19 Mermerindeki menevişe bakınca İnsan hemen hayret denizine dalar. 20 İçinin dışı mümin kalbi gibi temiz Kapı halkası feleğin çemberi gibi Güzellerin Toplandığı Yer ve Âşıkların Kaynağı Olan At Meydanı’nın Anlatılmasıdır. 21 At Meydanı şehir içinde Güzellerin toplantı yeri eğlence merkezidir. 22 Oraya her tabakadan halk toplanır O makam sanki insan denizidir. 119 120 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı 23 Her sokaktan küçükler ve büyükler gelir O denize nehirler akar sanırsın. 24 O yüce yerden bakacak olursan nazar eylersen. Akdeniz adaları görünür. 25 O deniz yüzüne süs ve parlaklık vermiş Sevgilinin yanağındaki ben gibi. 26 Onda tûbâ gibi pek çok yüce ve benzersiz ağaç var. 27 Üstü uçan kuşa turulacak yerdir. Altı nice misafire çadırdır. 28 Örneğin bu tılsım ile sarmaşıp Orada iki üç ejderha durur. 29 Ortası çeşmelerle güzeldir Çeşmeler kevserin aynısı oldu. Taştan orada birçok sütun vardır Üstünden yuvarlak kubbe durur. 30 31 İşte bu azametli şehre doğrusu Parlaklık veren At Meydanı’dır. 32 Bu şehir sanki cennet bağı oldu, Orada binlerce gılman vardır. 33 Ama dördü fazlasıyla güzeldir Lale yanaklı, servi boyludur. 34 Her biri peri çocuğuna benzerdi Bu dünyada benzerleri yaratılmadı. 35 Zengin ve fakir ömründe görmedi Yedi iklimde bu dört kişiye benzer. Taşlıcalı Yahya’nın mesnevi türüne getirdiği yenilikler nelerdir? 2 Cemşid ü Hurşid Bu dönemde işlenen diğer bir konu da yine klasikleşmiş bir hikâye olan Cemşid ile Hurşid’in aşk macerasıdır. Cemşid ü Hurşid mesnevisi, Çin hükümdarı Fağfur’un oğlu Cemşid ile Rum hükümdarı Kayser’in kızı Hurşid arasında geçen aşk hikâyesi üzerine kurulmuştur. XVI. yüzyılda iki şair Cemşid ü Hurşid mesnevisi kaleme almıştır. Bunlardan ilki Abdî’dir. Şairin 1558 yılında yazdığı eseri 5940 beyitten oluşmaktadır. İkincisi ise Hubbî Ayşe’dir. Ancak onun eseri henüz ele geçmemiştir. Cemşid ü Hurşid’in konusu şöyledir: Cemşid rüyasında gördüğü bir güzele âşık olur ve aşk acısı günden güne artar. Etrafındakiler bu dertten vazgeçmesi için telkinlerde bulunurlar, onu eğlendirmeye çalışırlar, başka güzellerle bu derdini unutmasını salık verirler ama hiçbiri Cemşid’in derdini unutturamaz. Diyar diyar gezip güzellerin resmini yapan ressam Mihrâb’da âşık olduğu güzelin resmini görür ve onun Rum hükümdarı Hurşid olduğunu öğrenir. Cemşid bunun üzerine sevgilisine kavuşmak için babasından izin alarak büyük 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I bir orduyla Rum ülkesine doğru yola çıkar. Bu yolculuk zorluklarla doludur. Türlü vahşi yaratıklarla, cadılarla, perilerle karşılaşır, ejderhalarla çarpışır, devlerle savaşır; ateşten denizleri geçer, fırtınaya yakalanıp adaya düşer; umutların tükendiği bir anda perilerin yardımıyla Rum ülkesine ulaşır. Mihrab’ın yardımıyla Hurşid ile görüşme fırsatı yakalar. Bu görüşme sırasında Hurşid de Cemşid’e âşık olur. İki âşık bundan sonra bir müddet görüşürler. Ancak durumu öğrenen annesi Efser, Hurşid’i hapseder. Sevgilisini göremeyen Cemşid perişan olur. Cemşid’in Çin hükümdarının oğlu olduğunu bir şekilde öğrenen Kayser, onu kendine vezir yapar. Cemşid ile Hurşid mektup yoluyla haberleşmeye ve gizli gizli tekrar görüşmeye başlarlar. Ancak âşıkların kavuşmaları için Hurşid’in annesini razı etmeleri gerekmektedir. Mihrab, Efser’le arkadaş olur ve Cemşid’in aslında bir şehzade olduğunu söyleyerek onu ikna eder. Hele de Hurşid’e âşık olan rakibi Şadi’yi türlü şekillerde alt etmesi, bir av sırasında Kayser’i aslandan kurtarması onun itibarını iyice arttırmıştır. Bu sırada Şâdî, Hurşid’i ister. Yerine getiremeyeceği şartlar öne sürülünce de babasıyla birlikte Rum ülkesine savaş açar. Ancak savaşı Cemşid komutasındaki Rum ordusu kazanır. Bu zaferle birlikte Cemşid’le Hurşid’in evlenmelerine de onay çıkar. Âşıklar görkemli bir düğünle evlenirler. Düğünden sonra Çin’e giderler. Cemşid, tahta geçerek ülkesini yönetmeye başlar (Uğurlu 2009). Varka ve Gülşah Konusunu Arap edebiyatından alan ve mesnevi halinde ilk olarak İran edebiyatında işlenen Varka ve Gülşah hikâyesi, Gazneliler devrinde Ayyukî adlı bir şair tarafından kaleme alınmıştır. İran edebiyatının diğer mesnevi konuları gibi yaygınlık kazanmamış ve Fars edebiyatında sürekli Ayyukî ile hatırlanmıştır. Türk edebiyatında ise ilk defa XIV. yüzyılda Yusuf-ı Meddah tarafından mesnevi türünde işlendiği halde yaygınlaşmamıştır. XVI. yüzyılda Deteremini Mustafa Çelebi, Varka ve Gülşah mesnevisi yazmıştır. Özeti şöyledir: Hümam ve Hilal adlı iki kardeşten, Hümam’ın oğlu, Hilal’in kızı olur. Oğlana Varka kıza da Gülşah adını koyarlar. Varka ve Gülşah’ın çocuklukları birlikte geçer, aynı okulda okurlar. Okul arkadaşlığı sırasında birbirlerine âşık olan bu iki kuzenin, on beş yaşına geldiklerinde evlenmelerine karar verilir. Ancak düğün günü, Gülşah’a âşık olan başka bir kabilenin reisi Rebi İbni Adnan, Gülşah’ı kaçırır. Gülşah’ı geri almak için iki kabile arasında savaşlar yapılır. Bu savaş sırasında Varka’nın babası Hümam ölür ve Varka esir düşer. Gülşah, Varka’yı kurtarmak için çıkış yolları arar. Rebi İbni Adnan ve oğullarının Varka ve kabilesiyle yaptığı savaşlar zincirinin son halkası olan Galib ve Varka’nın savaşında Varka, Galib’i öldürerek Gülşah’ı kurtarır. Kabilelerine dönen Varka ve Gülşah için yeniden bir düğün tertip edilecekken Gülşah’ın annesi Varka’nın yetim ve fakir olduğunu ileri sürerek Varka’nın karşılayamayacağı kadar ağırlık ister. Varka, Yemen şahı olan dayısından maddi yardım almak üzere Yemen’e doğru yola çıkar. Yemen’e vardığı zaman, dayısının da savaşta ve yenilmek üzere olduğunu görür. Dayısına yardım ederek, onu esaretten kurtarır. Varka, Gülşah’ın annesinin istediği ağırlığı temin etmek üzere dayısından yardım istemek amacıyla gittiği Yemen’deyken Gülşah, Şam padişahı Melik Muhsin’le evlendirilir. Bu durumdan habersizce memleketine dönen Varka’ya Gülşah’ın öldüğü söylenir. Bu yalanın inandırıcı olması için de bir koyunun kemikleri kefen benzeri bir beze sarılarak düzmece bir mezara gömülür. Bir süre sonra Varka, Gülşah’ın kız arkadaşlarından birinden gerçeği öğrenir. Bunun üzerine Şam’a doğru yola çıkar. Yolculuk esnasında çeşitli zorluklarla karşılaşır. Yaşadığı mücadelelerin birinde yaralanır. Gülşah’ın zorla evlendirildiği Şam sultanı Melik Muhsin tarafından yaralı bir 121 122 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı hâlde bulunarak saraya götürülür ve tedavisi yapılır. Böylelikle Varka, Gülşah’ın izini bulur. Kendisi sarayda iyi ağırlanan bir konuktur. Hatta Melik Muhsin, zaman zaman Gülşah’la görüşmelerine izin verir. Ancak Varka, konuk olduğu ve saygıyla ağırlandığı evde, evin hanımı konumundaki Gülşah’la görüşmeyi çok doğru bulmayarak, gururlu ve asil bir tavırla memleketine gitmek bahanesiyle saraydan ayrılır ve yolda bir pınar başında ölür. Varka’nın ölüm haberini alan Gülşah, Varka’nın mezarının başına giderek intihar eder. Varka’nın mezarı açtırılarak Gülşah’la birlikte aynı mezara gömülür. Bir gün Hz. Muhammed’in yolu bir sefer dönüşü Şam’a düştüğünde, Şam sultanı Melik Muhsin, Hz. Muhammed ve arkadaşlarını konuk ederek onlara ikramda bulunur. Hz. Muhammed, Melik Muhsin’in yüzündeki matem ifadelerinden hareketle Muhsin’e bunun sebebini sorar. Melik Muhsin’in olayı anlatması karşısında Hz. Muhammed bu hikâyeden etkilenir ve gözleri dolar. Bu hüzünlü aşk hikâyesi Hz. Muhammed’le birlikte arkadaşlarını da etkilemiştir. Sahabe, Varka ve Gülşah’ın tekrar dirilmesi için Hz. Muhammed’den dua etmesini isterler. Hz. Muhammed, onların ömürlerinin tamamlandığını ancak kendi ömründen bağışta bulunacak olursa dirilebileceklerini söyler. Bunun üzerine sahabe ömürlerinden bağışta bulunur. Cebrail gelerek, ömür bağışlayanların ömürlerinin geri verildiğini ve Tanrı’nın Varka ve Gülşah’a kırk yıllık yeni bir yaşam armağan ettiğini bildirir. Mesnevi hikâye kahramanlarının tekrar hayat bulmasıyla sona erer. Vedâ-yı Gülşah 1 Vedâ itdi mezâr-ı yâra gitdi Anı yoğ eyleyen ol vara gitdi 2 Çü vuslat şerbetini tatdı Gülşâh Mezâr-ı yârı kucdı yatdı Gülşâh 3 Olup cândan zülâl-i yâra teşne Getürmişdi bile yanınca deşne 4 Kimesne görmedin ol yâr-ı hûn-rîz Niyâmından çıkardı hançer-i tîz 5 Açup karşu o sine sînesini Mücellâ itdi cân âyînesini 6 Ne âyîne dönüp Huld-ı berîne Su virdi kevserinden hançerine 7 Dönüp Dârü’s-selâma merkad-i yâr Akıtdı hûn-ı dilden ana enhâr 8 Düşer çün hâr-ı hançer üzre ol gül Kesildi gülşeninden savt-ı bülbül 9 Zülâl-i hançerin çekdi nihânî Bir içim su gibi nûş eyledi anı 10 Emânet issine teslîm idüp cân İrişdi vuslat-ı dildâra cânân 11 Dirîgâ hasretâ ol dürr-i meknûn Ki oldı dürc-i hâk içinde medfûn 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I 12 Bu gamdan oldı tîre mâh-ı elâk Bu gamdan oldı subhun yakası çâk 13 Bu gamdan ra’d oldı gökde nâlân Bu gamdan dîde-i ebr oldı giryân 14 Bu gamdan itdi bülbül âh u nâle Bu gamdan dîde-i gül doldı jale 15 Bu gamdan düşdi mutribler sürûda Bu gamdan nâle düşdi çeng ü ûda 16 Bu gamdan çeşm-i nergis haste oldı Bu gamdan gonçeler dem-beste oldı 17 Bu gamdan hâr oldı mesken-i gül Bu gamdan dil-perîşân oldı sünbül 18 Bu gamdan kûh u sahrâda yiler bâd Bu gamdan cân-ı rûda düşdi feryâd 19 Bu gamdan yüzini yire urup âb Bu gamdan düşdi nârun cânına tâb 20 Yudılar yağdurup eşk ile bârân Misâl-i berg-i gül vakt-i bahârân 21 İdüp pîrâhenin kanlu kefenden Donandı gonçe gül-berg-i semenden 22 Kodılar iki yârı bir mezâra Karar itdürdiler dârü’l-karâra 23 Kime oldı müyesser işbu devlet Çıkup cânı bula cânâna vuslat 24 Kimün oldı murâdı böyle hâsıl Virüp cânın ola cânâna vâsıl 25 Zihî merdânelik ol şîr-i zenden Arûs olup geyer câme kefenden 26 Hezârân âferîn ol cân-ı pâke Ki saldı nakd-i cânın genc-i hâke 27 Kaçan ışk ehlinün olsa yiri hâk Olur hecr-i nigâr ile kefen çâk 28 Hoş ol âşık ki virdükde revânı Ola cânı fidâ-yı yâr-ı cânî 29. Dili vasl-ı nigâr ile şen olsun Bihiştâsâ makâmı gülşen olsun (Yıldız 2009). 123 124 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Diliçi Çevirisi Gülşah’ın Veda Etmesi 1. Sevgilinin mezarına veda edip gitti, onu yok eyleyen o “var”a gitti. 2. Gülşah vuslat şerbetini tattığında, sevgilinin mezarını kucaklayıp yattı. 3. Sevgilinin berrak ve içimi hoş suyuna susadığı için yanında hançer getirmişti. 4. O kan saçan sevgiliyi kimse görmeden kınından keskin hançeri çıkardı. 5. O mezara karşı göğsünü açıp can aynasını parlattı. 6. Ayna değil, kutsal cennete dönüp (o cennetin) kevserinden hançerine su verdi. 7. Sevgilinin mezarı Darü’s-selama (cennete) dönüp gönül kanından ona nehirler akıttı. 8. O gül, hançerin dikeni üstüne düştüğünde gül bahçesinden bülbülün sedası kesildi. 9. Hançerin (içindeki) berrak ve içimi hoş suyu (zülali) gizlice çekip bir içim su gibi onu içti (hançeri kendisine batırdı). 10. Canan, canı emanet sahibine teslim edip sevgiliye kavuştu. 11. Eyvahlar olsun! O kıymetli ve gizli inci, topraktan kutu içinde defnedildi. 12. Gökyüzünün ayı bu gamdan karanlık oldu, sabahın yakası bu gamdan yırtıldı. 13. Gök gürültüsü bu gamdan dolayı gökte inledi; bulutun gözü bu gamdan dolayı ağladı. 14. Bülbül bu gamdan dolayı ağlayıp inledi; gülün gözü bu gamdan dolayı çiy ile doldu. 15. Mutribler (çalgıcılar) bu gamdan dolayı şarkıya başladılar; çeng ve uda bu gamdan dolayı inilti düştü. 16. Nergisin gözü bu gamdan dolayı hasta oldu; goncalar bu gamdan dolayı sustular. 17. Gülün meskeni bu gamdan dolayı diken oldu, sümbül bu gamdan dolayı gönlü perişan halde. 18. Rüzgâr, bu gam yüzünden dağda ve sahrada dolaşır; bu gamdan ırmağın canına feryat düştü. 19. Su bu gamdan dolayı yüzünü yere vurmuş; bu gamdan dolayı ateşin canına hararet düştü. 20. Tıpkı bahar vakitlerinde bir gül yaprağı gibi, gözyaşıyla yağmur yağdırıp yıkadılar 21. Kanlı kefenden gömleğini yaptılar; gonca (sanki) yasemin yaprağıyla donandı. 22. İki sevgiliyi bir mezara koydular; Darü’l-karar (kıyametten sonra kalınacak yer)’a karar ettirdiler (yerleştirildiler). 23. Bu devlet kime nasip oldu, canı çıkıp canana kavuşabildi? 24. Kim canını verip canana ulaştı da muradı bu şekilde gerçekleşti? 25. O dişi aslandan ne güzel bir mertlik! Kefenden elbise giyerek gelin oldu. 26. O temiz ruha binlerce aferin olsun ki, can nakdini toprak hazinesine bıraktı. 27. Ne zaman aşk ehlinin yeri toprak olsa, sevgilinin ayrılığıyla kefen yırtılır. 28. Ruhunu teslim ettiği zaman, canı sevgili canına feda olan o âşığa ne mutlu! 29. Gönlü, sevgilinin vuslatıyla şen olsun, cennet gibi makamı gül bahçesi olsun. XVI. yüzyıl Türk edebiyatının aşk ve macera mesnevileri bunlardan ibaret değildir. Bu eserler kadar tanınmamış olsa da başka şairlerin yazdığı çit kahramanlı aşk ve macera mesnevileri vardır. Bunlardan bir kısmında çeşitli varlıklar kişileştirilerek olayın kahramanı yapılmıştır. Yukarıda biraz daha ayrıntılı olarak tanımaya çalıştığımız mesneviler kadar tanınmadığı halde yine de mesnevi geleneği içinde yer edinen bazı şairler ve onların günümüze ulaşan eserleri vardır. Niğdeli Muhibbî’nin ve Abdî’nin Gül ü Nev-rûz’u; Lamiî’nin Vîs ü Râmîn’i; Hâşimî’nin Mihr ü Vefa’sı; Gelibolulu Mustafa, Çorlulu Zarifî ve Kıyasî’nin Mihr ü Mah mesnevileri ve Âhî’nin Hüsn ü Dil’i bu asrın bilinen çit kahramanlı aşk ve macera hikâyeleridir. Bunlardan başka Het Peyker, Hüma vü Hümayun, Edhem ü Hüma ve Cemşah u Âlemşah adlı mesnevileri de sayabiliriz. Aşk mesnevilerinde ne tür olağanüstü masalsı unsurlar görülür? 3 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I 125 Özet 1 XVI. yüzyılın hamse sahibi şairleri ve eserlerini tanıyabilmek, XVI. yüzyılda mesnevi tarzında çok eser yazılmış, hamse (beş mesnevi) sayısında artış olmuştur. Ahmed-i Rıdvan, Taşlıcalı Yahya, Lamiî Çelebi, Gelibolulu Âlî, Celilî ve Şemsettin-i Sivasî hamse (beş mesnevi) oluşturacak sayıda mesnevi yazmıştır. Ahmed-i Rıdvan’ın İskendername, Leyla vü Mecnun, Hüsrev ü Şirin, Rıdvaniyye ve Mahzenü’l-Esrar’dan oluşan hamsesi vardır. Bir de II. Bayezit’in şehzadesi Ahmet adına Het Peyker yazmıştır. Yüzyılın en dikkat çekici mesnevi şairi Taşlıcalı Yahya’dır. Yahya’nın hamsesi şu mesnevilerden oluşur: Gencine-i Raz, Şah u Geda, Usulname yahut Kitab-ı Usul, Yusuf u Züleyha, Gülşen-i Envar.Yahya mesnevi geleneği içinde özgün ve yerli konuları işleyerek üne kavuşmuştur. Bu yüzyılın mesnevi şairlerinden biri de Bursalı Lamiî’dir. Yusuf u Zeliha ve Leyla ile Mecnun gibi gelenekselleşmiş konularda mesnevi yazmamıştır. Mesnevileri arasında Salaman u Absal, Ferhad u Şirin, Şem ü Pervane, Vamık u Azra, Vîs ü Ramin, Hüsn ü Dil (manzum-mensur), Edhem ü Hüma, Gûy u Çevgân, Mevlit, Maktel-i Hüseyin bulunmaktadır. Gelibolulu Alî de XVI. yüzyılın hamse sayılabilecek kadar çok mesnevi yazan şairlerindendir. Mesnevileri arasında Mihr ü Mah,Tuhfetü’l-Uşşak, Riyazü’sSalikîn, Mihr ü Vefa, Camiü’l-Buhur yer almaktadır. Dönem şairlerinden Bursalı Celilî de Hüsrev ü Şirin, Leyla vü Mecnun, Hecrname, Mehekname ve Gül-i Sad-Berg’den oluşan külliyatıyla hamse sahibi şairlerinden biri olarak kabul edilmiştir. Bu yüzyılda adı anılmadan geçilemeyecek mesnevi şairlerinden biri de Şemsettin-i Sivasî’dir. Mesnevilerinin tamamında dinî-tasavvufi konuları ele almıştır. Mesnevilerinden bazıları; Mevlit, Süleymanname, İbretnüma, Miratü’l-Ahlak ve Mirkatü’l-Eşvak isimlerini taşır. Hamselerinden söz ettiğimiz bu şairlerin bazıları diğer nazım tür ve biçimlerinde de özgün eserler vermişlerdir. Bunun yanı sıra daha ziyade gazel ve kasideleriyle tanındıkları halde mesnevi alanında da varlık gösteren ve hatta Fuzulî gibi her iki tarzda da eserler veren şairler vardır. 2 XVI. yüzyılın mesnevilerini sınılandırabilmek, Mesneviler şimdiye kadar farklı biçimlerde sınılandırılmıştır. Mevcut çalışmalardan yararlanarak XVI. yüzyıl mesnevilerini içeriklerine göre dört başlık altında toplayabiliriz: Aşk ve Macera Mesnevileri, Dinî ve Tasavvufi Mesneviler, Tarihî ve Destanî Mesneviler, Yerli ve Realist Mesneviler. 126 3 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı XVI. yüzyılda yazılmış “Aşk ve Macera Mesnevileri”ni tanıyabilmek. XVI. yüzyılda yazılan mesneviler arasında çit kahramanlı aşk hikâyeleri büyük yer tutar. Aşk üzerine kurulmuş mesnevilerin başında konusunu kutsal metinlerden alan Yusuf u Züleyha gelir. Şairlerin bu ilgisinde Yusuf ile Züleyha kıssasının kutsal kitaplarda yer almasının payı büyüktür. Hikâyenin olay örgüsünü; Yusuf ile Züleyha’nın rüyaları, Yusuf ’un kervanla Züleyha’nın düğün alayıyla Mısır’a gelişi, Yusuf ’un köleliği ve zindan süreci ile buradan kurtulup ikbal bulması ve Züleyha ile kavuşmaları oluşturur. XVI. yüzyılda bu konuyu Kemal Paşazade, Abdurrahman Gubarî, Şerifî ve Taşlıcalı Yahya işlemiştir. Kemal Paşazade ve Yahya Bey’in Yusuf u Züleyha mesnevileri daha çok beğenilmiştir. Çit kahramanlı aşk mesnevileri arasında Yusuf u Züleyha’dan sonra Leyla vü Mecnun tanınır. İlk defa Genceli Nizamî tarafından mesnevi biçiminde işlenen Leyla vü Mecnun, Fuzulî ile özdeşlemiştir. Çok bilinen aşk mesnevilerinden biri de Şirin etrafında dönen Hüsrev ü Şirin veya Ferhad u Şirin’dir. Bu aşk hikâyesinin gelişiminde başka hiçbir mesnevide görülmeyen bir değişim olmuştur. Bazı şairler Hüsrev’in aşk kahramanı olarak işlendiği mesneviler kaleme almışlardır. Ali Şir Nevayî başta olmak üzere bazı şairlerin eserlerinde ise asıl hikâyede yardımcı karakter olan Ferhad, hikâyenin asıl kahramanı hâline gelmiştir. İnsanın, aşk uğruna maddi varlığından vazgeçmesinin, tasavvuf şiirinde ise Tanrı’nın varlığında yokluğa erişmenin simgesi olan şem (mum) ile pervane (kelebek) hikâyesi kitap düzeyinde ilk defa Fars şiirinde Ehli-i Şirazî tarafından işlenmiştir. Osmanlı şairlerinden Zatî, Lamiî Çelebi ve Muidî Şem ü Pervane yazmışlardır. Zatî’nin eseri diğerlerinden daha fazla ilgi görmüştür. Klasik şiirin vazgeçilmez simgelerinden Gül ü Bülbül, Kara Fazlî’nin çabasıyla mesnevi biçiminde işlenmiştir. İlk bakışta beşerî bir aşk hikâyesini anlatır gibi görünen eser, şairin mesnevinin sonunda hikâyede kullandığı sembollerin karşılıklarını vermesiyle tasavvufi bir kimliğe bürünür. XVI. yüzyılda Manisalı Camî ve Bursalı Lamiî’nin işlediği Vamık u Azra, yine Lamiî Çelebi’nin Türkçeye kazandırdığı Salaman u Absal, Varka ve Gülşah, Vis ü Ramin; Bursalı Rahmî ve Taşlıcalı Yahya’nın ele aldığı ve özellikle Yahya’nın yerli sahnelerle süslediği Şah u Geda, Çin hükümdarı Fağfur’un oğlu Cemşid ile Rum hükümdarı Kayser’in kızı Hurşid arasında geçen aşk hikâyesi üzerine kurulmuş olan Cemşid ü Hurşid bu yüzyılın önemli aşk mesnevileridir. Niğdeli Muhibbî’nin ve Abdî’nin Gül ü Nevruz’u; Lamiî’nin Vîs ü Ramin’i; Hâşimî’nin Mihr ü Vefa’sı; Gelibolulu Mustafa, Çorlulu Zarifî ve Kıyasî’nin Mihr ü Mah mesnevileri ve Âhî’nin Hüsn ü Dil’i bu asrın bilinen çit kahramanlı aşk ve macera hikâyeleridir. Bunlardan başka Het Peyker, Hüma vü Hümayun, Edhem ü Hüma ve Cemşah u Âlemşah adlı mesnevileri de sayabiliriz. 4 Mesnevi geleneği içinde bu eserlerin yerlerini belirleyebilmek. Aşk üzerine kurulmuş mesnevilerin başında konusunu kutsal metinlerden alan Yusuf u Züleyha gelir. Taşlıcalı Yahya bu konuyu işlediği mesnevisiyle haklı bir şöhret edinir. Fuzulî’nin Leyla vü Mecnun’u, Lamiî Çelebi’nin Ferhad u Şirin’, Zatî’nin Şem ü Pervane’si, Kara Fazlî’nin Gül ü Bülbül’ü ve yine Yahya Bey’in Şâh u Geda’sı sadece XVI. yüzyılda değil, sonraki asırlarda da sevilerek okunmuştur. 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I 127 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi “Aşk ve Macera Mesnevileri”nin genel özelliklerinden biri değildir? a. Okuyucu ve dinleyicileri bilgilendirmek amacıyla didaktik bir tarzda yazılmışlardır. b. Bazıları çit kahramanlı olan hikâyelerin kahramanları kişiler ya da kişileştirilmiş varlıklardır. c. Bazıları çeşitli alegori ve metaforlarla çok katmanlı bir anlamsal yapı kazanmıştır. d. Konuları kutsal metinlerden, çeşitli milletlere ait halk hikâyelerinden ya da Şehname’den seçilmiştir. e. Bazıları tasavvufi yorumlara imkân verebilecek niteliktedir. 2. Aşağıdakilerden hangisi hamse sahibi bir şairdir? a. Bakî b. Kara Fazlî c. Kemal Paşazade d. Muhyî e. Taşlıcalı Yahya 3. Aşağıdakilerden hangisi Bursalı Lamiî’nin mesnevilerinden biri değildir? a. Edhem ü Hüma b. Gûy u Çevgân c. Leyla ve Mecnun d. Şem ü Pervane e. Vîs ü Ramin 4. Zaman içinde mesnevilerde ana kahraman yerini bir başka kahramana bırakabilir. Aşağıdaki mesnevilerden hangisinde bu duruma örnek bir değişim olmuştur? a. Hüma ve Hümâyûn b. Hüsrev ü Şirin c. Salaman u Absal d. Varka ve Gülşâh e. Yusuf u Züleyha 5. Aşağıdaki mesnevilerden hangisinde kahramanlar öldükleri hâlde Hz. Muhammed’in duasıyla tekrar hayat bulmuşlardır? a. Cemşid ü Hurşid b. Gül ü Bülbül c. Hüsrev ü Şirin d. Varka ve Gülşah e. Yusuf u Züleyhâ 6. Aşağıdakilerden hangisi Leyla vü Mecnun sahibi şairlerden biri değildir? a. Celilî b. Fuzulî c. Gelibolulu Mustafa Âlî d. Kadimî e. Sinan Behiştî 7. Aşağıdaki şairlerden hangisi tüm mesnevilerini dinîtasavvufi konular üzerine yazmıştır? a. Âhî b. Celilî c. Lamiî d. Şemsettin Sivasî e. Taşlıcalı Yahya 8. XVI. yüzyılın hamse sahibi şairlerindendir. Eserlerini, II. Bayezit adına tertip etmiştir. Anadolu ve Rumeli’de sancak beyliği görevlerinde bulunduktan sonra Edirne’de öldüğü bilinen şairin divanının yanı sıra İskendername, Leyla vü Mecnun, Hüsrev ü Şirin, Rıdvaniyye ve Mahzenü’l-Esrar’dan oluşan hamsesi vardır. II. Bayezit’in şehzadesi Ahmet adına da Het Peyker mesnevisini yazmıştır. Yukarıda hakkında bilgi verilmiş olan şair, aşağıdakilerden hangisidir? a. Ahmed-i Rıdvan b. Âzerî c. Bâkî d. Lamiî Çelebi e. Taşlıcalı Yahya 9. Aşağıdaki şairlerden hangisinin yazdığı Yusuf u Züleyhâ mesnevisi özgün bir örnek olma özelliği gösterir? a. Abdurrahman Gubârî b. Taşlıcalı Yahya c. Kemal Paşazade d. Şerîfî e. Bursalı Celîlî 10. Aşağıdaki mesnevilerden hangisinde Yunan kökenli bir aşk hikâyesi konu edilmiştir? a. Gül ü Nevrûz b. Het Peyker c. Mihr ü Müşteri d. Mihr ü Vefa e. Vamık u Azra 128 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. a 2. e 3. c 4. b 5. d 6. c 7. d 8. a 9. b 10. e Yanıtınız yanlış ise “Aşk ve Macera Mesnevileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XVI. Yüzyılda Mesnevi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XVI. Yüzyılda Mesnevi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hüsrev ü Şirin” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Varka ve Gülşah” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Leyla vü Mecnun” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XVI. Yüzyılda Mesnevi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XVI. Yüzyılda Mesnevi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Yusuf u Züleyha” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Vamık u Azra” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Bu yüzyıldaki hamse sahibi şairler arasında Taşlıcalı Yahya, Lamîî, Gelibolulu Alî, Şemsettin-i Sivasî ve Celilî sayılabilir. Yahya’nın hamsesi şu mesnevilerden oluşmuştur: Gencine-i Râz, Şah u Geda, Usulname yahut Kitâb-ı Usul, Yusuf u Züleyha, Gülşen-i Envâr. Lamiî iki hamse sahibi olabilecek kadar mesnevi yazmıştır. Mesnevileri arasında Salâmân u Absâl, Ferhad u Şirin, Şem ü Pervane, Vamık u Azra, Vîs ü Ramin, Hüsn ü Dil (manzummensur), Edhem ü Hüma, Gûy u Çevgân, Mevlit, Maktel-i Hüseyin bulunmaktadır. Gelibolulu Mustafa Âlî de mesnevi sahasında hamse sayılabilecek kadar çok mesnevi kaleme almıştır. Mesnevileri arasında Mihr Mah,Tuhfetü’l-Uşşâk, Riyâzü’s-Sâlikîn, Mihr ü Vefâ, Camiü’l-Buhur yer almaktadır. Bu yüzyılın ilginç bir mesnevi şairi de Şemsettin-i Sivasî’dir. Mesnevilerinin tamamında dinî-tasavvufi konuları işlemiştir. Mesnevilerinden bazıları Mevlit, Süleymanname, İbretnüma, Miratü’l-Ahlâk ve Mirkatü’l-Eşvak isimlerini taşır. Bursalı Celilî de Hüsrev ü Şirin, Leyla vü Mecnun, Hecrname, Mehekname ve Gül-i Sad-berg’den oluşan külliyatıyla dönemin hamse sahibi şairlerinden sayılmıştır. Sıra Sizde 2 Taşlıcalı Yahya, XVI. yüzyılın en ilgi çekici mesnevi şairidir. Hem beş mesnevi yazarak hamse sahibi olmuş hem de özgün konuları ele alarak mesnevi sahasında önemli bir konum elde etmiştir. Yahya’nın hamsesini oluşturan mesnevilerden Şah u Geda yerel unsurları yansıtması bakımından, Yusuf u Züleyha ise maddi kaygılardan uzak bir aşk anlayışını inşa etmesinden ötürü özgündür. Onun özgünlüğü sadece konu seçiminde değildir, mekân kullanımında da özgün bir yere sahiptir. Özellikle Şah u Geda’da mekân olarak seçtiği İstanbul’dan çeşitli hayat sahnelerini yansıtır. Sıra Sizde 3 Aşk mesnevilerinde görülen en yaygın motilerden biri resmi görerek âşık olma motifidir. Kimi zaman rüyada da bir resim görerek kahramanlar âşık olurlar. Bundan sonra âşığı sevgilisine doğru zorlu bir yolculuk bekler. Bu yolculuk, bir anlamda aşkın büyüklüğünü ispat etme süreci olduğundan âşıklar pek çok olağanüstü zorluklarla karşılaşır; devler, periler, cinler ve ejderhalarla mücadele etmek zorunda kalırlar. Mesnevilerdeki zaman ve mekânın takdimi de bu tür masalsı özellikler gösterir. Zaman son derece belirsizken mekân da olabildiğince geniştir. Kahramanlar, birbirinden kopuk olan mekânlar arasında bir anda geçiş yaparlar. 6. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-I 129 Yararlanılan Kaynaklar Armutlu, S. (2009). “Kelebeğin Ateşe Yolculuğu: Klasik Fars ve Türk Edebiyatında Şem‘ ü Pervâne Mesnevileri”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Hüseyin AYAN Özel Sayısı). S. 39, s. 877-907. Ayan, G. (1998). Lamiî - Vâmık u Azrâ (İnceleme-Metin). Ankara: AKM Yayınları. Birici, S. (2007), Şâh u Gedâ (Şâh u Derviş) Mesnevileri ve Bursalı Rahmî’nin Şâh u Gedâ’sı. Elazığ: Manas Yayınları. Doğan, M. N. (2008). Fuzulî, Leylâ vü Mecnûn. İstanbul: Yelkenli Kitabevi. Ece, S. (2002). Manisalı Câmî’nin Vamık u Azrâ Mesnevisi (İnceleme-Metin-Sadeleştirme). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi. Esir, H. A. Lamiî Çelebi - Ferhâd ile Şîrîn, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-75518/lamii---ferhadname.html. Köksal, M. F. (1997). “Tahkiyeli Bir Eser Olarak Taşlıcalı Yahyâ’nın Şâh u Gedâ Mesnevisi”, Türklük Bilimi Araştırmaları (Prof. Dr. Kaya Bilgegil Armağanı). S. 5, s. 245-282. Levend, A. S. (1969). “Hamdî’nin Yusuf u Züleyhâ’sı”, Ankara: Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten. s. 173-211. Özkat, M. (2005). Kara Fazlî’nin Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi. Öztekin, N. (2000). Bekâyî’nin Gül ü Bülbül’ü ile Fazlî’nin Gül ü Bülbül’ünün Karşılaştırılması. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları. Öztekin, N. (2002). Fazlî, Gül ü Bülbül. İzmir: Akademi Kitabevi. Sinan Nizam, B. (2010). “Divan Şiirinin Alegorik Âşık ve Maşuklarından Gül ü Bülbül”, Turkish Studies, vol. 5/3, s. 462-478. Tavukçu, O. K. (2000a), Ahmed Rıdvân - Hüsrev ü Şîrîn (İnceleme-Metin), Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi. Tavukçu, O. K. (2000b). “Hüsrev ü Şîrîn Konulu Eserlerde Esas Kahraman Olarak Hüsrev veya Ferhâd’ın Tercih Edilme Sebepleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S. 14, s. 143-148. Tezcan, N. (1979).”Bursalı Lâmiî Çelebi”, Türkoloji Dergisi. 8, 305-343. Türk Edebiyatı Tarihi. (Editörler: Talat Halman vd). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Uğurlu, M. (2009). Roman Tekniği Açısından Cemşîd ü Hurşîd (Ahmedî). Malatya: İnönü Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi. Uludağ, E. (1997). “Lamiî’nin Salâmân u Absâl Adlı Mesnevîsi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S. 8, s. 67-79. Ünver, İ. (1986), “Mesnevi”, Türk Dili-Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri). 415-417 (Temmuz-Eylül), s.430-563. Yazıcı, T. Kurnaz, C. (1997). “Hamse”, TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları 15, 499-500. Yıldız, A. (2009). Mustafa Çelebi Varka and Gülşah, Cambridge: Harvard University. Zavotçu, G. (1995). Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları. XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI 7 Amaçlarımız     Bu üniteyi tamamladıktan sonra; XVI. yüzyılda yazılmış dinî-tasavvufi mesnevileri ve bunların şairlerini tanıyabilecek, XVI. yüzyılda konusunu tarihsel olay ve kişilerden alan mesnevileri tanıyabilecek, Şehrengiz, sergüzeşt ve işretnameleri tanıyabilecek, Bu mesnevilerin divan edebiyatının gelişim süreci içerisindeki yerlerini tespit edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Kitab-ı Usul Gûy u Çevgân Mahzenü’l-Esrar Nakş-ı Hayal Cilau’l-Kulub Mevlid • • • • • Şehrengiz Hasb-i Hâl Sergüzeşt İşretname Sakinamte İçindekiler XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı XVI. Yüzyıl Mesnevileri-II • DİNÎ VE TASAVVUFÎ MESNEVİLER • TARİHÎ VE DESTANÎ MESNEVİLER • YERLİ REALİST MESNEVİLER XVI. Yüzyıl Mesnevileri-II DİNÎ VE TASAVVUFİ MESNEVİLER Mesnevi geleneği içinde hemen her konu işlenmiştir. Şiirin, daha doğrusu manzum anlatımın revaçta olduğu bir ortamda sadece estetik duyguları tatmin etmek için değil, aynı zamanda okuyucu ve dinleyicileri bilgilendirmek için de mesneviler yazılmıştır. İslam akaidinin kapsamı içinde yer alan didaktik konuların işlendiği mesnevilerin yanı sıra, İslam uygarlığı çerçevesinde oluşturulan birikimin de mesnevi nazım şekliyle ele alındığı bilinmektedir. İlkinde bilgi aktarımı esas olduğu hâlde ikincilerde mecaz ve sembol değeri kazanan konuların estetik bir çerçevede sunumu sözkonusudur. Osmanlı şiir geleneği içinde Hz. Peygamber’in söz ve davranışları (hadis), dünyaya gelişi ve peygamberliği (mevlit), beden yapısı ve karakteri (hilye) pek çok edebî eserin konusu olmuştur. Lamiî Çelebi, Behiştî ve Şemsettin Sivasî mevlit yazmıştır. Tasavvufun mahiyeti, kuralları, gündelik hayata yansımaları kıssalarla zenginleştirilerek mesnevi tarzında anlatılmıştır. XVI. yüzyıl divan şairleri sadece aşk ve macera konularını değil, dinî-tasavvufi konuları işlerken de Genceli Nizamî’nin yolunu takip ederler. Onun Mahzenü’l-Esrar’ı divan şairleri tarafından örnek alınır. Mahzenü’l-Esrar geleneğine bağlı mesnevilerde çerçeve hikâyelerde ve işleniş biçimlerinde ortaklıklar bulunur. Ortak hikâyelerin belli başlı kaynakları Kuran-ı Kerim, Mevlana’nın Mesnevi’si, Feridüttin Attar’ın Tezkiretü’l-Evliya’sı, Mantıku’t-Tayr’ı, Sadi’nin Gülistan ve Bostan’ı ve Fuzulî’nin Leylâ vü Mecnun mesnevisidir. Nizamî’nin Mahzenü’l-Esrar’ına nazire olarak kaleme alınan ve çoğu dinî, tasavvufî ve ahlakî hikâyelerden oluşan mesneviler, kaleme alındıkları çağ ve coğrafyada yaşayan insanlar arasındaki kültür birliğinin sürdürülmesine katkı sağlamıştır. Bu mesnevilerde genellikle anlatım sade, olay örgüsü basittir. Çünkü amaç öğüt vermek ve kıssadan hisse çıkarmak suretiyle hayat tecrübesini paylaşmaktır. Mahzenü’l-Esrar’a Anadolu sahasında ilk Türkçe nazire olarak kabul edilen eser, Ahmed-i Rıdvan’ın Mahzenü’l-Esrar’ıdır. Ahmed-i Rıdvan’ın Rıdvaniyye isimli mesnevisi de dinî ve ahlakî öğütler içeren bir eserdir. Yahya Bey’in Gülşen-i Envar, Gencine-i Raz ve Kitab-ı Usul adlı eserlerinde de dinî nitelikli hikâyeler ve temsiller anlatılmaktadır. Dinî-mistik konuların işlendiği eserler arasında en dikkate değer olanı ise Azerî İbrahim Çelebi’nin 3140 beyitlik Nakş-ı Hayal adlı mesnevisidir. Azerî’nin eseri beğenilerek okunmuştur. Yakın dostu Cinanî, Riyazü’l-Cinan adlı mesnevisini yazarken Nakş-ı Hayal’den esinlenmiştir. Yaklaşık 3310 beyit tutarındadır. Eser yirmi ravzaya ayrılmıştır. Her ravzada, “dastan” başlığı altında öğütler sırlanır. Ravzalarda devlet yöneticileri, ve- 132 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı zirler, kadılar; dünya, süsüne itibar etmemek, kin ve düşmanlığı bırakmak, sabır, tahammül, uzlet, aç gözlülük, sulh, gıybet, ahlak dışı davranışlardan kaçınmak, az ve öz konuşmak, din önderlerine sevgi gibi konulara yer verilir. Yazıldığı dönemde takdir görmüş bir mesnevidir. Cinanî’nin Riyazü’l-Cinan’ına benzeyen bir eseri de Cilâu’l-Kulub adını taşır. Bunda yirmi ravzanın yerini yirmi ıkd alır. Bu eserler konu bakımından çok fazla benzerlik gösterir. Ancak Cilau’l-Kulub’da konuların anlatımında ve ele alınış biçiminde dinî yön daha ağır basar. Bu bakımdan şair, öğütlerinin arasına ayet ve hadisler serpiştirir. Bu eser, Cinanî’nin vefatına yakın yıllarda telif edildiği için Riyazü’l-Cinân’a oranla daha ağır başlı ve dinî referanslara vurgusu daha belirgindir. XVI. yüzyıl mesnevileri arasında dinî-tasavvufî içeriğiyle ilgi gören mesnevilerden biri de Bursalı Rahmî’nin yazdığı Gül-i Sad-Berg’dir. Eser konu itibariyle Mahzenü’l-Esrar tarzındaki eserlere benzemekle birlikte biçimsel olarak farklılıklar gösterir. Yedi ravza ve yedi hikâyeden oluşur. Ravzalarda miraç, söz ve kalem, insan tabiatının Allah’ın aynası olduğu, gönülden örtünün kaldırılması, hükümdarların adaleti ve dünya malına güvenmemek, aşk ve âşığın halleri ve sonbahar konuları işlenir, Gül-i Sad-Berg, Nizamî’nin eserine nazire olarak yazılmıştır; 1550 beyitten oluşmaktadır. Doğrudan dinî ve tasavvufi konuları işleyen bu eserlerin yanı sıra temsili (alegorik) bir anlatımla da benzer konular ele alınmıştır. Lamiî Çelebi’nin Gûy u Çevgân adlı mesnevisini de hem aşk hem de tasavvuf konulu mesneviler arasında saymak mükündür. Fars şairi Ârifî’nin aynı adı taşıyan eserinden ilhamla alegorik bir tarzda yazılan mesnevi, gûy ile çevgân arasındaki ilişkiye dayanır. Gûy, sevgiliyi sembolize ederken, çevgân ise onun tarafından eziyet edilip kovulan ama her seferinde tekrar sevgilisine dönen âşığı karşılar. Eser, tasavvufî bir nitelik arz eder. Mesnevide biri sebeb-i telif bölümünde, biri de asıl hikâyenin hemen başında olmak üzere, “yer ile gök” ve “gûy ile çevgân” arasında geçen iki münazara bulunmaktadır. 1893 beyitlik eser, aruzun “mef ‘ûlü mefâ‘ilün fe‘ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Ünlü sufi şair Attar’ın Esrarname ve İlahiname adlı eserlerine yazılan Türkçe nazireler de dini-ahlakî öğütler ve temsiller içeren mesnevilerdir. Güvâhî ve Edirneli Nazmî doğrudan öğüt veren Pendnameler yazmışlardır. Güvâhî’nin eseri çok okunmuştur. Güvâhî’nin 1526 yılında yazdığı Pendname, 2133 beyitlik bir mesnevidir. Dinî-tasavvufî mesneviler konusunda Şemsettin-i Sivasî’nin ayrıcalıklı bir yeri vardır. Çünkü o, bütün mesnevilerinde dinî ve tasvvufî konuları işlemiştir. Şimdi onun eserlerini tanıyalım. Şemsettin-i Sivasî (1520-1597), Süleyman peygamberin kıssasını ele aldığı Süleymânname adlı bir mesnevi yazmıştır. Eser, yaklaşık 1460 beyitten oluşmaktadır. Olay örgüsü, Kuran’daki ayetlerden ve hadislerden hareketle Süleyman peygamberin hayatı ve Saba melikesi Belkıs’la aralarında geçen kıssa üzerine kurulmuştur. Şemsettin-i Sivasî’nin bir diğer mesnevisi, 1575 yılında kaleme aldığı İbretnüma’dır. Bu eser, Feridüttin Attâr’ın İlahiname isimli eserinin manzum bir özeti niteliğindedir. Mesnevi, peygamber kıssalarından, evliya menkıbelerinden ve islam tarihinden seçilmiş yüz hikâyeden oluşmaktadır. Her hikâyenin sonunda da okuyucuların bunlardan çıkarması gereken dersler hakkında bilgi verilmiştir. Şairin yine tasavvuf konulu bir diğer mesnevisi Gülşenabad isimli eseridir. Aynı zamanda Baharu’s-Sufiyye ismini de taşıyan ve 557 beyitten oluşan mesnevi, aruzun “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Müritlere evrenin yaratılışı ve seyr-i süluk ile ilgili bilgiler verilmek üzere didaktik bir amaçla kaleme alınmıştır. Gülşenabad tasavvufî mahiyette didaktik bir gayeye matuf olarak nazmedilmiştir. Şair eserinde hakikat sırlarından bahsetmekte, kâinattaki her şeyin asıl varlıktan gelip gene 133 7. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-II onda yok olduğu hakikatini dile getirmektedir. Kâinatta mevcut olan herşey, insanları Hakk’a ulaştıracak bir vasıtadır. Eser, gül bahçesindeki nilüfer, zambak, nergis, lale gibi çiçekler üzerinden okuyuculara nasihat vermek üzere tasarlanmıştır. Vahdet-i vucûd temasının ağırlık kazandığı eserde, didaktik, hava çoğu zaman kendisini hissettirmemekte, monotonluktan uzak, ölçülü bir durum görülmemektedir. Şemsî böyle geniş bir mevzuyu bu hacim içinde anlatabilmeyi denemiş ve bunda da hayli muvafak olabilmiştir. Sivasî’nin bir diğer mesnevisi de Heşt-Behişt’tir. 1584 yılında yazılan ve yaklaşık 2300 beyitlik eser, dört bölümden oluşmaktadır. Bu dört bölümün her biri iki alt bölüme ayrılmıştır. Mesnevi, ayet ve hadislerin ışığında adil hükümdarların, bilgilerini eyleme dökebilen bilginlerin, cömert zenginlerin, tevekkül sahibi fakirlerin durumlarını ele almıştır. Şemsettin-i Sivasî’nin iyi ve kötü ahlak üzerine yazdığı Mir’atü’l-Ahlak ve Mirkatü’lEşvâk adlı bir mesnevisi vardır. Aruzun “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” kalıbıyla yazılmış eser, on fasıl ve on bölümden oluşmaktadır. İmam-ı Azam’ın hayat hikâyesinin ele alındığı Menakıb-ı İmam-ı Azam adlı eser Şemsettin-i Sivasî’nin bir diğer mesnevisidir. 1593 yılında didaktik bir amaçla yazılan eser de, İmam-ı Azam lakabıyla bilinen Ebû Hanife’nin meziyetleri ve görüşleri dile getirilmektedir. Dinî-tasavvufî nitelikteki mesnevilerde olay örgüsünün çok az ve sınırlı olmasının sebepleri neler olabilir? TARİHÎ VE DESTANÎ MESNEVİLER Osmanlı padişah ve şehzadeleri başta olmak üzere yönetici zümrenin tarihî kişilikleri, sefer ve zaferlerdeki tutumları şairler tarafından olağanüstü özellikler katılarak farklı tür ve biçimlerde anlatılmıştır. Siyasal yaşamı yönlendiren seçkinlerle toplumsal hayatın akışı içinde sıra dışı davranışlarıyla dikkati çeken popüler şeyh ve dervişlerin menkıbeleri şiirin imkânları içerisinde nakledilir. Toplumsal tarihin ve biyografinin şiirle buluştuğu alanlarda her zaman olağanüstü olaylar yaşanır veya gündelik hayatın sıradanlığı içinde gelişen bazı olaylara olağanüstü özellikler yüklenir. Osmanlı padişahlarının yapıp ettikleri, icraatları mesnevilerin konusu olur. Fatih döneminden itibaren şahname niteliğinde metinlerin ortaya çıktığı görülür. Bu tür eserler, saray tarihçiliğinin ilk örnekleri sayılabilir. Bir yandan menkıbe geleneğini sürdüren kıssahanlar, diğer yandan İran tarihçiliğini model alarak eserler veren münşilerin ortaya koydukları metinler, şairler tarafından manzumelere dönüştürülecek ciddi bir birikim oluşturur. II. Bayezit devrinde sayısı artan tarihî nitelikli eserler, özellikle Yavuz Sultan Selim zamanında padişahı merkeze alan mesnevilerin yazılmasına olanak sağlar. I. Selim’in çok kısa süren saltanat yıllarına sığdırdığı hep zaferle sonuçlanan seferler, şairler için birer Selimname; Kanunî’nin yaklaşık yarım asrı dolduran başarıları ise birer Süleymanname vesilesi sayılır. Yavuz Selim’in sefere çıkarken devrin şairlerinden bazılarını yanında götürüp yaşananları nazm etmelerini istediği ve böylece ortaya Selimnamelerin çıktığı bilinmektedir. Bu tür eserler, tarihçilerin eksik bıraktıkları noktaları tamamlayıcı niteliktedir. Yavuz döneminin şairlerinden Üsküplü İshak Çelebi, Sücudî, Keşfî, Süheylî, Muhyî ve Edayî; bilginlerinden Hoca Sadettin ve Akkoyunlu sarayında münşilik ve hükümdar çocuklarına lâlâlık hizmetinde bulunan ve daha sonra Osmanlı bürokratı olarak tanınan İdris-i Bitlisî ve onun hemşerisi Şükrü Selimname yazmıştır. Şükrî-i Bitlisî’nin Fütuhat-ı Selimiye veya Fütuhat-ı Selim Han mesnevisinde I. Selim’in 1490-1520 yılları arasındaki hayatı anlatılmaktadır. Yavuz döneminde Selimnamelerle başlayan bu eğilim, Kanunî döneminde Süleymannamelere dönüşerek devam eder. Osmanlı tarihçileri arasında sayılan Hadidî’nin Süleymanname olarak da bilinen Tevarih-i Âl-i Osman (y. 1523) adlı eseri, Süleyman Şah’tan 1 134 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı başlayarak İbrahim Paşa’nın sadrazam olduğu 1522’yılına kadar cereyan eden olayları anlatan bir mesnevidir. Tatavlalı Mahremî (ö.1535) ise Şehname’sinin birinci bölümünde II. Bayezit’in seferlerini, ikinci bölümünde Yavuz Selim’in İran ve Mısır seferlerini, son bölümde de Belgrat ve Rodos seferlerine kadar geçen olayları anlatır. Niğde kadısı Hakî, Kanunî’nin Erivan ve Nahcivan seferlerini anlatan bir Süleymanname yazar. Eyyubî de Menakıb-ı Sultan Süleyman adlı eserinde Kanunî’nin Belgrat, Rodos ve Budin seferleri hakkında kısaca bilgi verir; gelenek ve görenekler, mimaride kullanılan araç-gereçler ve İstanbul’da yapılan çeşmelere dair pek çok ayrıntıyı nakleder. Osmanlı şairleri arasında bilhassa musammatlarıyla tanınan Fevrî (ö.1571) ise Ahlak-ı Süleyman adlı mesnevisinde Kanunî’nin şiirlerini açıklayarak dünya görüşü ve kişiliği hakkında bilgi verir. Osmanlı fetihlerinin gazilik fikri üzerine kurgulanmış arka planı dinî ve mitolojik motilerle bezenerek gazavatname ve fetihnameler yazılır. İran’ın mitolojik tarihi güncelleştirilerek Osmanlı sultan ve devlet adamlarına uyarlanır. Çünkü toplumların ortak hafızasında tarihsel gerçekler değil; masal, efsane ve mitlerin beslediği menkıbeler canlı kalır. Özellikle sınır boylarında tasavvufun gaza ruhunu kanatlandıran terbiyesinden geçmiş akıncıların menkıbeleştirilmeye son derece elverişli hayatları, şairlerin göz ardı edemeyecekleri öykülerle doludur. Kurmaca metinlere dönüştürülmesi kolay olan uzun soluklu hikâyeler için mesnevi formunun sunduğu olanaklar şairler tarafından değerlendirilir. Gazavatname türünde yazılmış mesnevilerin ilk örnekleri II. Bayezit devrinde yazılmış manzum tarihlerdir. XVI. yüzyılda Priştineli Baharî (ö.1526)’nin Sultan Süleyman’ın Macaristan seferini anlattığı Fetihname-i Engerus adlı kısa mesnevisi, Fütuhî Hüseyin Çelebi’nin aynı konuyu ele aldığı Enisü’l-Guzat’ı, Âsafî (ö. 1604)’nin 1587 tarihinde tamamladığı Şecaatname adlı gazavatnamesi türün belli başlı örnekleri arasında sayılır. Tarihî ve destanî mesnevilerin Osmanlı toplumundaki işlevleri hakkında bilgi veriniz. 2 Agâh Sırrı Levend, Gazavatnameler ve Mihaloğlu Ali Beyin Gazavatnamesi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2000. YERLİ VE REALİST MESNEVİLER XVI. yüzyılda gündelik hayat, çeşitli biçimlerde sanat eserlerine yansır. Şairler model kabul ettikleri Fars edebiyatındaki tür ve tarzların benzerlerini yerli unsurlar ve realist çizgiler katarak yeniden üretirler. Yönetici zümrenin doğum, sünnet ve evlenme gibi merasimleri edebî eserlerin imkânları çerçevesinde sûrnamelerde işlenir. Şehirlerin güzellikleri ve güzelleri konusunda şehrengizler yazılır. Divan şairleri gazellerinde kişisel sorunlarını pek fazla dillendirmezler. Hasb-i hâl tarzına uygun konuları mesnevi biçimiyle anlatmayı tercih ederler. Bu tür mesnevilerde yerli unsurlar ve yaşanmışlık izlenimi veren olaylar manzum biçimde işlenir. Surnameler III. Murat’ın şehzâdesi Mehmet için 1582 yılında yapılan oldukça gösterişli sünnet düğünü, Gelibolulu Ali’nin Câmi’u’l-Buhur der-Mecalis-i Sur adlı 2775 beyitli eserinde bütün ihtişamıyla anlatılır. Âlî bu mesnevisinde 16 ayrı aruz kalıbı kullanmıştır. Şehrengizler İlk örnekleri XVI. yüzyılda görülmeye başlayan şehrengizler, Fars edebiyatındaki “şehrâşûb” türündeki eserlerden hareketle Türk edebiyatının ürettiği bir şiir türüdür. Şehrengizlerde bir şehrin güzelleri ve güzellikleri övülür. Çoğunlukla mesnevi nazım şekliyle yazılan şehrengizlerin zaman zaman başka nazım şekilleriyle yazıldığı da olmuştur. Tah- 7. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-II mis nazım şekliyle yazılan Camî’nin Manisa Şehrengizi ile muhammes nazım şekliyle kaleme alınan Ravzî’nin Edincik Şehrengizi bunlardandır. Mesihî ve Zatî’nin Edirne için yazdıkları şehrengizler bu türün ilk örnekleridir. Manisalı Camî’nin ve Derzizade Ulvî’nin Manisa için yazdıkları şehrengizler, Lâmiî Çelebi’nin Bursa Şehrengiz’i, Vizeli Behiştî’nin (ö. 1571?) Bursa ya da Vize için yazdığı şehrengiz, Bursalı Rahmî’nin (ö. 1567) Yenişehir Şehrengizi, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Gelibolu Şehrengizi türün XVI. yüzyılda yazılmış örneklerindendir. Lamiî’nin Bursa Şehrengizi hem XVI. yüzyıl hem de divan edebiyatında şehrengiz türü için farklı ve başarılı bir örnektir. Şehrengizlerin bir kısmı sadece bir güzeli ele alıp anlatırken, bir başka grubu onları topluca değerlendirir. Bir diğer bölümü ise konu olarak şehrin güzellerini değil, güzelliklerini seçmiş ve yörenin gezilip görülecek yerlerini ele alıp işlemiştir Lamiî’nin şehrengizi bu sonuncu grubun en dikkate değer örneklerinden biridir. Çoğunlukla şairlerin, doğup yetiştikleri yörelere bir hemşehrilik borcu duygusuyla kaleme aldıkları şehrengizler, biraz da bu yüzden daha çok bol şair yetiştiren şehirler için yazılmış, bir başka ifadeyle Osmanlı devletinin önemli kültür merkezleri, öbür şehirlere oranla daha çok şehrengizlere konu olmuştur. Bu yüzdendir ki zaten sayıları elli civarında olan şehrengizlerden on adetten fazlası devletin birinci sınıf kültür merkezi olan İstanbul için kaleme alınmıştır. Bu yüzyılda Lamiî’den başka, İshak Çelebi Âşık Çelebi, Halilî, Manî şehrengiz yazmışlardır. Lamiî, Bursa Şehrengizi’ni 1522 yılında yazmıştır. Şehrengiz, bir münacâtla başlar. Şair, Allah’ı ululadıktan sonra Hz. Peygamber’i över. Bundan sonra şair, eseri niçin kaleme aldığını açıklar: Dünya padişahının Bursa’yı ziyaret edeceği haberleri duyulmuştur. Şair bu vesileyle padişahı uzun uzun övdükten sonra bize onu adıyla da açıklar. On beş beyitlik giriş bölümünü Uludağ’ın övgüsü izler. Burayı çeşitli tasvirlerle anlatan şair, daha sonra dağdaki ve eteklerindeki suyu güzel kaynaklarla vadileri ve mesire yerlerini teker teker ele alır. Bunlar; Kırkpınar, Monla Alanı, Sarı Alan, Ab-ı Hayat Pınarı, Sultan Yaylası, Tekür Alanı, Elma Çukuru, Kestane Çukuru, Doğlu Baba Yaylası ve diğer yaylalardır. Bu bölümü medrese ve tekkeler izlemektedir: Daha önce dağ eteklerinin Hristiyan keşişlerince işgal edilmiş olduğunu söyleyen şair, yörede bilim ve tasavvula uğraşanlara uygun yerler hazırlandığını belirtir. Şeyh Tacettin Dergâhı bunlardan biridir. Dağ etekleri, Kaplıkaya Vadisi, Çamlıca Ayazma, Musa Baba Meydanı, Gökdere Vadisi, Abdal Murad Alanı ve Sarnıç Alanı daha sonraki bölümlerin başlıklarıdır. Kale ve Pınarbaşı’nın tasviri bunları takib eder. Kale tasviriyle bakışını dış çevreden şehre yönelten şair, Bursa’daki padişah sarayını ve şehrin kenar semtlerini anlatır. Emir Sultan Külliyesinin tanıtımıyla devam eder. Şeyh Abdullatif el-Kudsî ve diğer şeyhler zikredildikten sonra Bursa’yı rüya şehir kılan diğer camiler anılır. Bursa camileri söz konusu edilince akla ilk gelen Ulu Cami olacaktır. Lamiî burayı “Bursa’nın göbeği” olarak tanımlar. Caminin nakış ustası olan Nakkaş Musa ile içindeki havuz da bu övgüden paylarını alır. Camiin güzel sesli müezzinleri de ayrı bir bölüm halinde zikredilmişlerdir. Bundan sonraki bölüm, Bursa’da türbesi olan padişahlara ayrılmıştır. Sultan Osman, Orhan Gazi, Sultan Murat, Yıldırım Bayezit, Süleyman Şah, Musa Çelebi, Sultan Mehmet ve II. Murat burada yatan padişahlardır. Bilindiği gibi Osmanlı padişahlarının mezarları, sadece Bursa ve İstanbul’dadır. Bu bölümü izleyen “mevize” başlıklı kısımda ise şair, dünyanın geçiciliğinden söz ederek şu mesajı vermek ister: Evreni titreten bu güçlü isimlere kalmayan ve onlara bir yarar sağlamayan dünyaya bel bağlama, bu dünyanın sonu ölümdür. Şehrin imaretlerini de şehrengizine konu yapan şair, Bursa’nın pazar ve çarşıları ile bezzâzistanı, çevredeki bağ ve bahçeleri de ihmal etmez. Tarih boyunca Bursa denince akla hep kaplıcaları gelmiştir. “Hüdayî Hamamlar” başlığı altında bunları ele alıp değerlendiren şair, bu bölümü takiben şehri geometrik dilimlere bölen akarsuları anlatır. Sıra Bursa’nın mevsimlere göre aldığı görünümlere gelmiştir. Lamiî Bursa’nın baharından baş- 135 136 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı layarak yazını, sonbaharını ve kışını anlatır. Şair sonuç bölümünde padişahı, yeniden övüp kendi perişan halini de dile getirdikten sonra şehrengizini tamamlar. Lâmiî’nin Bursa Şehrengizi edebiyat tarihi kadar sosyoloji, etnoloji gibi ilim dallarıyla uğraşanları hatta şehir tarihçilerini ve coğrafyacıları yakından ilgilendirecek zengin malzeme ihtiva etmektedir. Dikkatle incelendiğinde eski toplum hayatımızı, fazla sanat endişesi taşımadan kaleme alınan bu tip eserlerde daha net ve daha kolay bulabiliriz. Şehrengizler hakkında bilgi veriniz. 3 Örnek (Lamiî Çelebi’nin Bursa Şehrengizi’nden) Midhat-ı Sahn-ı Kırkbunar 1 Dilâ bu hâk-i pây-ı Hızra yüz sür Öninde âb-ı hayvândur akan gör 2 Akar her kûşeden bin çeşme rahşân Biri ol çeşmenün mihr-i dırâhşân 3 Sürür zencîrini sermest ü şeydâ Vücûdı gark-ı aşk olmış serâpâ 4 Aceb âşıkdur ol mâh-ı dil efrûz Döginür taşlar alup şeb u rûz Sıfat-ı Vâdîhâ 5 Tolanup su gibi seyr itsen iy yâr Bu kûhsârun aceb vâdileri var 6 Ne vâdî her biri bir kân-ı mermer Tolu billûrdur âyine-manzar 7 Gören her birini berf ile memlû Sanur kim berk urur mehtâbdan su Midhat-ı Monlâ Alanı ve Saru Alan 8 İder şeh-bâzlar ol yirde şehnaz Kılur kebg-i derîler anda pervâz 9 Olup sîrâb feyzinden ol etrâf Behiştî sebzeler birle urur lâf Arsa-i Âb-ı Hayât 10 Oluklarla sular leb-ber-leb olmış Hiyâzı Kevsere hem-meşreb olmış 11 Aceb mi olsa ol yir adna hem-ser Anun bir eşmesidür âb-ı kevser Yaylag-ı Sultan 12 Şeref-bahş olmagın ol sahn u meydân Komışlar adını Yaylag-ı Sultan 13 Nesîminden seher müşkîn nefesdür Demi şeb-hîzler cânına besdür 7. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-II 14 Kebûter nagmeger bülbül gazelhân Okur her murg bir mestâne destân Medh-i Tekür Alanı 15 Aceb yaylaklardur cennet-âyin Hevâsı cân-fezâ enhârı şîrîn 16 İlâhî sâyebân her bir dırahtı Zebercedden felekveş taht u rahtı 17 Akar her kûşeden bir âb-ı dil-cû Kurulmış bezm ü sohbet-hâne her sû 18 Kıyâmet arsası sahrâya benzer Çemenler Cennetü’l-me’vâya benzer Medh-i Yaylakhâ-yı Diger 19 Muhassal kangı yaylagın idem yâd Ki her bir sahnıdur bir cennet-âbâd 20 İdüp her çeşmesinden çeşmeler cûş Muhîtün eylemiş cânını medhûş 21 Meger âb-ı hayâtından içüp su Kılur tecdid-i ömri Hızrvâr o Vâdî-i Kaplukaya 22 Teferrücgâhdur Kaplukayası Ki vâdîsinde yok aklun kıyâsı 23 Suyı cullâba benzer şehd ü sükker Havası müşk-i ter bûyı mu’anber Sahn-ı Mûsâ Baba 24 Bugün Mûsa Babadur sahn-ı gülzâr Yed-i beyzâsı Ak Çağlandur iy yâr 25 Anun şevkiyle olup cânı pür-tâb Sürür zencîrini dîvâneveş âb Vâdî-i Gökdere 26 Ya ol vâdî-i Nîlün her kenârı Safâdan serhoş itmiş cûybârı 27 Hurûşı gûş-ı mâhi eylemiş ker Hücûmından sararmış tal’at-ı hûr 28 Meger gökden iner ol nîl-i fercâm Anunçün olmış ana Gökdere nâm 29 İki şakkeyleyüp ol nehr şehri İdüpdür behresi sîrâb dehri 137 138 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı 30 O cûy Dicledür san Bursa Bagdâd Konulsa n’ola burc-ı evliyâ ad 31 Teferrücgâhdur erbâb-ı ıyşa Hevâ vü âbı cân-perver hemîşe (İsen-Burmaoğlu 1998). Kırkbunar Sahnının övgüsü. 1 Ey gönül bu Hızır peygamberin ayağının toprağına yüzünü sür. Önünde akanın ölümsüzlük suyu olduğunu gör. 2 Her köşeden bin çeşme ışıldayarak akar. O çeşmelerden biri güneş gibi parlar. 3 Zincirini kendinden geçmiş ve kendini kaybetmiş şekilde sürükler. Vücûdu baştan ayağa aşka boğulmuş. 4 O gönül aydınlatan ay, son derece âşıktır Gece gündüz taşları alıp başına vurur. Vadilerinin Niteliği 5 Ey dost! Su gibi dolanarak gezsen, Bu dağın ne güzel vadileri vardır. 6 O kadar güzel vadidir ki her biri bir mermer kaynağı. İçi billur dolu; ayna görünüşlü 7 Her birini kar ile dolu görenler Su, ay ışığından şimşek meydana getirir sanır. Sarı Alan ve Monla Alanı’nın övgüsü. 8 Güzeller o yerde nazlı nazlı yürürler. Keklikler orada uçar. 9 Oradaki her yer suyun bolluğu ile dolar. Cenneti andıran sebzeler ile birlikte konuşur. Ölümsüzlük Suyu Yeri 10 Dudak dudağa gelmişler; oluklar sularla ağzına kadar dolmuş Havuzları cennetteki Kevser suyu ile aynı kaynaktandır. 11 O yer, Adn Cenneti’ne benzese şaşılmaz. Kevser suyu, onun hafifçe eşilmekle çıkan bir suyudur. Sultan Yaylağı 12 O ortalık ve meydân şeref bağışlayan olduğu için Onun adını Sultan Yaylağı koymuşlar. 13 Onun rüzgârından seherin nefesi misk kokuludur. Soluğu gece uyananların canına ulaşır. 14 Güvercin türkü söylemekte; bülbül gazel okumakta. Her kuş, kendinden geçmiş halde uzun uzun hikâye anlatır. Tekür Alanı Övgüsü 15 Cennete benzeyen çok güzel yaylaları var. Havâsı cana can katar, nehirleri şirindir. 7. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-II 16 Ey Allah’ım her bir ağacı gölgelik. Tahtı ve döşemeleri zümrüddendir, felek gibi. 17 Her köşeden gönül çekici bir su akar. Meclis kurulmuş, her taraf sohbet evi. 18 Arsası kıyâmet gibi kalabalık, sahrâya benzer Çimenleri Mevâ Cenneti’ne benzer Öbür Yaylaların Övgüsü 19 Sözün kısası hangi yaylasını anlatayım Çünkü her biri cennetin bir avlusu gibidir. 20 Her çeşmesinden çeşmeler coşup Okyanusun (kuşattıklarının) canını şaşırtmış. 21 Megerse o, ölümsüzlük suyundan su içip Hızır gibi ömrü yeniler. Kaplukaya Vadisi 22 Kaplukaya’sı, gezinti yeridir. Vadisi akla sığmayacak güzelliktedir. 23 Suyı gül suyuna benzer, bal ve şeker gibidir. Havası taze misk kokusu, kokusu anber kokuludur. Musa Baba Sahnı 24 Ey dost! Bugün Masa Baba sahnı, gül bahçesidir. Ak Çağlan (Hz. Musa’nın eline gönderme var), Musa’nın beyaz eli gibidir. 25 Anun arzusuyla canı ışıklarla dolup Su, zincirini deli gibi sürükler. Gökdere Vadisi 26 Ya ol Nîl vâdîsinin her kenârı Mutluluktan nehri sarhoş etmiş. 27 Coşması ayın kulağını sağır etmiş. Hücûmundan güneşin yüzü sararmış. 28 Meger gökden iner o son nil Onun için ona Gökdere adı verilmiş. 29 Ol nehr, şehri ikiye bölüp Bir parçası dünyayı suya doyurur. 30 Sanki Bursa, Bağdat’tır, o nehir de Dicle’dir; Adına evliya burcu konulsa layıktır. 31 Eğlence erbabı için gezinti yeridir. Havası ve suyu (iklim şartları) daima gönül açıcıdır. 139 140 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Hasbihâller ve Sergüzeştler Hasbihâller ve sergüzeştler mesnevi tarzına en uygun konulardır. XVI. yüzyılda her iki tarzda da güzel önekler verilmiştir. Hasb-i hâl ve sergüzeşt konulu mesnevilerin başılcaları şunlardır: Ebkâr-ı Efkâr Molla Maşîzâde Fikrî Dervîş’in yazdığı bu eser, 1504 beyitten oluşmaktadır. Şairin Edirne ve İstanbul’da yaşadığı bir aşk hikâyesini anlattığı bu eseri, bir sergüzeştname veya hasbihâl olarak kabul edilebilir. Ebkâr-ı Ekâr, medreseden yetişme, kadılık mesleğini icra eden bir divan şairinin başından geçen bir aşk hikâyesini ilk ağızdan, oldukça detaylı bir şekilde aktarması bakımından “orijinal” ve önemlidir. Şair hikâyeyi anlatırken dönemin edebî metinlerinde akis bulan aşk anlayışını da ayrıntılı bir şekilde eserine yansıtmıştır. Âşık, maşuk, rakip, uşşak, ağyar, ases gibi lirik şiirlerde karşımıza çıkan tipler, kûy-ı dilber gibi mekânlar ve işret meclisleri bu eserde yerel hayatın içindeki somut karşılıklarıyla ortaya anlatılmaktadır. Toplum hayatının içinden sıradan bir kadının, maşukun annesi Selime’nin adıyla sanıyla eserdeki önemli kahramanlardan biri olarak olaya dahil olması muhtemelen mesnevi edebiyatımızdaki ilklerden biridir. Ayrıca söz konusu aşk macerasının Edirne ve İstanbul’da yaşanmış olması aynı zamanda şairin bu şehirlerle ilgili kişisel gözlemlerini eserine aktarmasına da yol açmıştır. Sergüzeştname/Hâlname-i Sevadî Şirvanlı Sevâdî, 1540 yılında yazdığı bu 3118 beyitli mesnevisinde gençlik yıllarından yaşlılık çağına kadar yaşadığı çeşitli olayları nakleder. Şair başından geçen, aşk hikâyesini Anadolu’ya gelişini, yolculuk sırasında yaşadığı sıkıntıları, Şeyhzade Ahmet ve onun oğlu Alaattin’le birlikte geçirdikleri günleri, uğradığı itirayı ve hapisten kurtuluşunu anlatır. Sergüzeştname-i Zaifî Zaifî’nin 1543 yılında yazdığı bir eserdir. Dört yaşından başlayarak yaşlılık yıllarına kadar geçen dönemi anlatır. Başından geçen azilleri, seferleri, yolculukları ve ilginç olayları işler. Hasbihal Safî, Hasbihâl’ini 1586 tarihinde yazar. 830 beyitlik bu mesnevi “feilâtün mefâilün feilün” vezniyle kaleme alınmıştır. Kırk bölümden meydana gelir. Şair toplumun değişik kesimlerinden insanların durumu hakkında çeşitli bilgiler sunar. Toplumsal aksaklıkları ve işini gereği gibi yapmayan kişilerin neden oldukları olumsuzlukları hicveder. Hasbihâl, benzer türde yazılmış eserlerin en hacimlisidir. Kırk bölümde çeşitli görevlerde bulunan memurlar, askerler, vergi memurları, zabıtalar, müderrisler, kadılar, âlimler, hatipler, imamlar, müezzinler, vakıta çalışanlar ve şeyhlerin iyi ve kötü özellikleri ayrıntılı olarak verilir. Nalan u Handan Muyî’nin hasbihâl tarzında yazmış olduğu bu mesnevi, 2759 beyitten oluşmaktadır. Eser, aruzun “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Eserin kahramanlarından Nalan, şairin kendisini temsil eder. Olay örgüsü bir rüya motifiyle başlar. Bu, asıl hikâyeye geçiş için kullanılan bir basamak görevini üstlenmiş durumdadır. Rüyasında Çerh, Mah’a âşık olur. Her gece eğlence meclisleri kurar ve sevgilisiyle baş başa kalma imkânı bulursa 141 7. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-II da arzusuna ulaşamaz. Rüya bu şekilde son bulur. Sabah olup güneş doğunca Çerh bu sefer de Mihr’e âşık olur. Mihr de Çerh’e âşık olur. İki âşık karanlık basıncaya kadar mutluluk içinde vakit geçirirler. Şairin bu aşk hikâyesini rüya/yakaza hâlinde iken gördüğü anlaşılmaktadır. Şair bu rüyayı bir bilgeye sorar. O da sabah olunca kendisini Saray adlı bir şehirde bulacağını ve âşık olacağını söyler. Ancak kesret âleminde yani beşerî aşkta takılıp kalmamasını da salık verir. Asıl hikâye bundan sonra başlar. Şairin, sabahleyin kendini bulduğu Saray şehrinin güzelliği dillere destandır, anlatmakla bitmez. Nalan, bu şehirde Handan isimli hercai bir güzele gönül verir. Bir gün onu başka güzellerle gören Nalan, bayılır. Sevdiğini tekrar görebilmek için dualar eder. Ondan ayrı geçen günlerini ıztırap içinde geçirir. Nalan, Handan’a karşı olan aşkını diğer güzellerin yanında gösterince Handan bu duruma kızar. Ancak Nalan’ın gönderdiği Ferhad u Şirin hikâyesini okuyunca onun hâlini anlamaya başlar. Bunun üzerine etrafındakiler onu bu işten vazgeçirmeye çalışırlar, sonunda da başka bir yere gönderirler. Nalanda türlü zorluklara göğüs gererek onun peşinden gider. Onu derviş sanıp konağa alırlar. Böylece Handan’ı görme imkânına sahip olur. İki âşık böylece görüşme imkânına sahip olurlar. Ancak Handân başka birisine âşık olur. Bunun üzerine Nalan yine yollara düşer. Handan’ın Nalan’ı özlediğini gören bir dostu onu bulup getirir. İki âşık böylece yine buluşurlar ama kavuşmalarına engel oldukları için bu sefer birlikte kaçarlar. Ancak fitnecilerin girişimleriyle birbirlerinden ayrı düşerler. Handan hapsedilir, Nalan ise çöllere düşer, hastalanır. Kanuni Sultan Süleyman’ın kendilerine ıztırap çektiren eşkiya Kalıpoğlu’nu astırdığı haberini duyunca iyileşir. Mesnevideki olay örgüsü bu şekilde son bulur. Hecrname / Hazanname Bu yüzyılda klasik aşk hikâyeleri üzerine mesneviler yazılmış ya da Farsça yazılmış eserler tercüme edilmiştir. Bu klasikleşmiş hikâyelerin yazımında kimi şairler orijinal konu arayışına girmişlerdir. Orijinallik arayışı içerisindeki şairlerden biri Bursalı Celîlî’dir (14871563-64) Onun 1509 yılında kaleme aldığı Hecrname/Hazânname adlı mesnevisi bu yolda yazdığı mesnevilerdendir. 483 beyitlik eser, aruzun “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Besmele açıklaması, peygamber ve dört halife övgüsüyle başlayan eser, Celîlî’nin kendisinin kahramanı olduğu bir aşk hikâyesiyle devam eder. Mesnevi bu özelliğiyle bir hasbihâl özelliği gösterir. Mehekname Bursalı Celilî’nin (1487-1563-64) konu bakımından orijinal özellikler gösteren bir diğer eseri de Mehekname adlı mesnevisidir. Aruzun “fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün” kalıbıyla yazılmış 87 beyitlik küçük bir eseridir. Altın, gümüş, mihenk arasında geçen bir hikâyeyi konu edinir. Şair burada kendi hâlini anlatmış, değerinin bilinmediğini sembollere yüklediği anlamlar üzerinden anlatmaya çalışmıştır. Hasb-i Hâl ve Sergüzeştnâme türü hakkında bilgi veriniz. Sakînameler ve İşretnameler Mesnevi nazım şekliyle kaleme alınan türlerden biri de sakinamelerdir. Bununla birlikte terkib-bend, tercibent, kaside gibi nazım şekilleriyle de kaleme alınmışlardır. Örnekleri XVI. yüzyıldan itibaren görülmeye başlayan sakinameler, eğlence meclisine ait terminoloji ile yazılırlar. Anadolu sahasında türün ilk örneği, Edirneli Revânî (ö. 1524) tarafından 4 142 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı İşretnâme adıyla verilmiştir. 694 beyitlik mesnevi, aruzun “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Başarılı bir eser olması dolayısıyla kendinden sonraki bu tür eserlere örnek olmuştur. Bu yüzyılda Hayretî’nin (ö. 1534) 102 beyitlik mesnevi nazım şekliyle yazılmış bir “sakiname”si vardır. Bu konuda Fuzulî de (ö. 1556) Sakiname / Het Cam isimleriyle bilinen 327 beyitlik tasavvufî nitelikte bir mesnevi kaleme almıştır. Fevrî’nin (ö. 1570-71) Sahbaname adlı 55 beyitlik sakanamesi ile Taşlıcalı Yahya Bey’in (ö. 1582) 48 beyitlik “sakiname”si dönemin bu konuda yazılmış önemli eserleri arasındadır. Halil İnalcık’ın Has-bağçede ayş u tarab-Nedimler, Şairler, Mutirbler, adlı kitabının (İş Bankası Yayınları, İstanbul 2011), 162-211. sayfaları arasındaki bölümleri okuyunuz. 7. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-II 143 Özet 1 XVI. yüzyılda yazılmış dinî-tasavvufî mesnevileri ve bunların şairlerini tanıyabilmek XVI. yüzyıl mesnevileri arasında aşk ve macera konularını işleyenlerin sayısı fazladır. Dinî ve tasavvufî konularda yazılanların sayısı da az değildir. Anlatım teknikleri ve olay örgüsü bakımından daha sade olan dinî ve tasavvufî mesnevilerde amaç, öğütler ve kıssalarla bir dünya görüşünü ve hayat tecrübesini paylaşmaktır. Aşk ve macera mesnevilerinde olduğu gibi dinîtasavvufî mesnevilerde de model Genceli Nizamî’nin eserleridir. Onun Mahzenü’l-Esrar adlı eseri XVI. yüzyılda Ahmed-i Rıdvan tarfından Türkçeye uyarlanır. Bunu Derviş Hayalî’nin Ravzatü’l-Envar’ı, Gelibolulu Âlî’nin, Tuhfetü’l-Uşşak’ı, Âzerî İbrahim Çelebi’nin Nakş-ı Hayal’i takip eder. Aynı tarzda iki mesnevi kaleme alan Cinanî, ilk mesnevisi Riyazü’l-Cinan’ı 20 ravzaya ayırır ve her ravzanın ardından “destan” başlığı altında hikâyeler sıralar. Cinanî’nin Cilâu’l-Kulub adını taşıyan ikinci mesnevisinde, 20 “ıkd” bulunur ve her “ıkd”ı bir hikâye izler. Rahmî’nin Gül-i Sad berg’i de 7 ravza ve 7 hikâyeye ayrılır. Nizamî’nin eserine nazire olmakla birlikte, tertip ve içerik bakımından tam bir benzerlik göstermez. Osmanlı sahasında Mahzenü’l-Esrar geleneğine bağlı mesnevilerde planların benzemesinin yanında işlenen hikâyelerde de ortaklıklar bulunur. Ortak hikâyelerin belli başlı kaynakları, Kuran-ı Kerim, Mevlana’nın Mesnevi’si, Feridüttin Attar’ın Tezkiretü’l-Evliya’sı, Mantıku’t-Tayr’ı, Sadi’nin Gülistan ve Bostan’ı ve Fuzulî’nin Leyla vü Mecnun mesnevisidir. Nizamî’nin Mahzenü’l-Esrar’ına nazire olarak kaleme alınan ve çoğu dini, tasavvufî ve ahlakî hikâyelerden oluşan mesneviler, kaleme alındıkları çağ ve coğrafyada yaşayan insanlar arasındaki kültür birliğini sürdürmede önemli işlev üstlenmişlerdir. Mahzenü’l-Esrar’ı model alan dinî-tasavvufî mesnevilerden başka aynı konuları farklı biçim ve kompozisyonla anlatan mesnevi şairleri vardır. Ahmed-i Rıdvan’ın Rıdvaniyye isimli mesnevisi, Yahya Bey’in Gülşen-i-Envar, Gencine-i Raz ve Kitab-ı Usul adlı eserleri de dinî niteliklidir. Doğrudan dinî ve tasavvufi konuları işleyen bu eserlerin yanı sıra temsili (alegorik) bir anlatımla da benzer konular ele alınmıştır. Lamiî Çelebi’nin Gûy u Çevgân adlı mesnevisini hem aşk hem de tasavvuf konulu mesneviler arasında saymak mükündür. Fars şairi Ârifî’nin aynı adı taşıyan eserinden ilhamla alego- rik bir tarzda yazılan mesnevi, gûy ile çevgân arasındaki ilişkiye dayanır. Gûy, sevgiliyi sembolize ederken, çevgân ise onun tarafından eziyet edilip kovulan ama her seferinde tekrar sevgilisine dönen âşığı karşılar. Eser tasavvufî bir nitelik arz eder. Mesnevide biri sebeb-i telif bölümünde, biri de asıl hikâyenin hemen başında olmak üzere, “yer ile gök” ve “gûy ile çevgân” arasında geçen iki münazara bulunmaktadır. 1893 beyitlik eser, aruzun “mef ’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Ünlü sufi şair Attar’ın Esrarname ve İlahiname adlı eserlerine yazılan Türkçe nazireler de dinî-ahlakî öğütler ve temsiller içeren mesnevilerdir. Güvahî ve Edirneli Nazmî doğrudan öğüt veren Pendnameler yazmışlardır. Güvahî’nin eseri çok okunmuştur. Güvahî’nin 1526 yılında yazdığı Pendname, 2133 beyitli bir mesnevidir. Dinî-tasavvufî mesneviler konusunda Şemsettin-i Sivasî’nin ayrıcalıklı bir yeri vardır. Çünkü o, bütün mesnevilerinde dinî ve tasvvufî konuları işlemiştir. Süleyman peygamberin kıssasını ele aldığı Süleymanname; Feridüttin Attar’ın (ö. 1221), İlâhiname isimli eserinin manzum bir özeti niteliğindeki, Baharü’s-Sufiyye ismini de taşıyan ve 557 beyitten oluşan Gülşenabad, Heşt-Behişt, Mir’atü’l-Ahlâk ve Mirkatü’lEşvâk; İmam-ı Azam’ın hayat hikâyesinin ele alındığı Menâkıb-ı İmâm-ı Âzam adlı eser, Şemsettin-i Sivasî’nin diğer mesnevileridir. 2 XVI. yüzyılda konusunu tarihsel olay ve kişilerden alan mesnevileri tanıyabilmek Tarihsel kişileri ve olayları konu edinen mesnevileri iki grupta ele almak mümkündür. Birincisi Yavuz Sultan Selim’in hayatını, mücadelelerini, yaptığı savaşları ve kazandığı zaferleri merkeze alarak bir Osmanlı tarihi anlayışıyla kaleme alınan Selimname türündeki mesnevilerdir. Üsküplü İshak Çelebi, Sücudî, Keşfî, Süheylî, Muhyî, Edayî, Hoca Sadettin, İdris-i Bitlisî, Şükrî-i Bitlisî gibi şairlerin yazdıkları mesneviler bunlardandır. Sonraki dönemde Kanuni Sultan Süleyman’ı konu edinen aynı türde mesneviler yazılmıştır. Hadidî, Tatavlalı Mahremî, Hakî, Eyyubî, Fevrî gibi şairlerin kaleme aldığı Süleymanname tarzındaki eserler resmî tarih yazıcılığı görevini de üstlenen eserlerdir. Gazavatname türünde ise Priştineli Baharî’nin Fetihname-i Engerus’u, Fütuhî Hüseyin Çelebi’nin Enisü’l-Guzat’ı, Âsafî’nin Şecaatname’si sayılabilir. 144 3 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Şehrengiz, sergüzeşt ve işretnameleri tanıyabilmek Şehrengizler, şehirlerin güzelliklerini ve güzellerini konu edinen mesnevilerdir. Mesihî ve Zatî’nin Edirne için, Manisalı Camî’nin ve Derzizade Ulvî’nin Manisa için, Lamiî’nin Bursa için, Vizeli Behiştî’nin Bursa ya da Vize için, Bursalı Rahmî’nin Yenişehir için, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Gelibolu için yazdığı şehrengizler bu dönemde yazılmış eserlerdir. Gazellerinde kişisel sorunlarından söz etmeyen şairler, bu tür konuları genellikle mesnevi nazım biçimiyle işlerler. Şairlerin kendi problemlerinden söz ettikleri bu tür eserlere hasbihâl adı verilir. Şehrengiz ve hasb-i hâl türündeki mesnevilerde yerli unsurlar ve yaşanmışlık izlenimi veren olaylar işlenir. Molla Maşîzade Fikrî Derviş’in Ebkâr-ı Ekâr’ı, Şirvanlı Sevadî’nin Sergüzeştname (Hâlname-i Sevadî)’si, Zaifî’nin Sergüzeştname-i Zaifî’si, Sâfî ‘nin Hasbihâl’i, Muyî’nin Nalan u Handan’ı bu türden eserlerdendir. Eğlence meclisini konu edinen ve sakiname ya da işretname adıyla bilinen eserler yine eğlence meclisinin terminolojisiyle yazılırlar. Edirneli Revanî, Hayretî, Fuzulî, Fevrî, Taşlıcalı Yahya Bey gibi şairlerin bu türde yazdıkları şiirleri ve eserleri vardır. 4 Bu mesnevilerin divan edebiyatının gelişim süreci içerisindeki yerlerini tespit edebilmek Önceki yüzyıllarda çoğunlukla Fars edebiyatında üretilmiş olan mesnevilerin Türkçeye tercüme edildiği görülür. Özellikle Yusuf u Züleyha, Leyla vü Mecnun, Hüsrev ü Şirin gibi aşk konulu mesneviler çoğunlukla ya tercüme edilmiş ya da Fars edebiyatındaki asıllarına bağlı kalınarak telif edilmişlerdir. XVI. yüzyılda da aşk mesnevilerinin çoğunlukla bu yöntemle kaleme alındığı söylenebilir. Özellikle hasbihâller ve sergüzeştler, sûrnâmeler, şehrengizler ve tarih konulu mesneviler yerli unsurların görüldüğü eserlerdir. Bu tür mesneviler; dönemin tarihi, sosyal hayatı, coğrafi yapısı, demografik özellikleri gibi konularda bilgiler içerir. 7. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-II 145 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi dinî-tasavvufî mesnevilerin özelliklerinden biri değildir? a. Tasavvufun mahiyeti, kuralları, gündelik hayata yansımaları kıssalarla zenginleştirilerek mesnevi tarzında anlatılır. b. Mecaz ve sembol değeri kazanan dinî ve tasavvufî konular estetik bir çerçevede sunulur. c. Manzum anlatımın revaçta olduğu bir ortamda asıl amaç estetik duyguları tatmin etmektir. d. Hadis, mevlit, hilye, dinî ve ahlakî öğretiler gibi konular işlenir. e. Şemsettin-i Sivasî, Azerî İbrahim Çelebi, Güvahî, gibi şairler bu alanda eser vermiş şairlerdendir. 2. Aşağıdaki şairlerin hangisi hasbihâl türünde eser yazmamıştır? a. Muyî b. Sevadî c. Safî d. Zatî e. Za‘ifî 3. Aşağıdakilerden hangisi bir şehrin güzelliklerini ele alan şehrengizlerdendir? a. Azizî’nin İstanbul Şehrengizi b. Zatî’nin Edirne Şehrengizi c. Lâmiî’nin Bursa Şehrengizi d. Camî’nin Manisa Şehrengizi e. Mesihî’nin Edirne Şehrengizi 4. Aşağıdakilerin hangisi devletin resmî tarih anlayışının yansıtıldığı eser türlerindendir? a. Selimname b. Sergüzeştname c. İşretname d. Şehrengiz e. Gazavatname 5. Aşağıdakilerden hangisi şehrengizlerde görülen özelliklerden biri değildir? a. Şairlerin çoğunlukla doğup yetiştikleri şehirleri seçmeleri b. İstanbul başta olmak üzere önemli kültür merkezlerinin konu edilmesi c. İçerdikleri bilgilerle coğrafya, sosyoloji, etnoloji gibi alanlara da bilgi sunması d. Mesnevi dışında başka nazım şekilleriyle de kaleme alınmış olması e. İlk örneklerinin XV. yüzyılda verilmiş olması 6. Camî’nin Manisa Şehrengizi’ni bu türdeki diğer eserlerden ayıran özelliği aşağıdakilerden hangisidir? a. Tahmis nazım şekliyle kaleme alınmış olması b. Şehri, diğer örneklerden farklı olarak, mesire yerleriyle, gezilip görülecek mekânlarıyla tanıtmış olması c. Başka hiçbir şairin işlemediği Manisa’yı konu edinmesi d. Diğer örneklerden farklı bir şekilde sınılandırılmış olması e. Eserin başkahramanının şairin kendisinin olması 7. Aşağıdakilerden hangisi düğünleri konu edinen eserlerin genel adıdır? a. Sergüzeşt b. İşretname c. Surname d. Selimname e. Şitaiyye 8. Aşağıdakilerin hangisi Şemsettin-i Sivasî’nin mesnevilerinden biri değildir? a. Süleymanname b. Miratü’l-Ahlak c. Gülşen-âbâd d. Kitab-ı Usûl e. Heşt-Behişt 9. Aşağıdakilerden şairlerden hangisi işretname türünün Anadolu sahasındaki ilk örneğini kaleme almıştır? a. Hayretî b. Taşlıcalı Yahya Bey c. Fuzulî d. Fevrî e. Revanî 10. Aşağıdaki şairlerden hangisi kaleme aldığı sergüzeştnamesinde kendi yaşadığı bir aşk hikâyesini işlemiştir? a. Zatî b. Molla Maşîzade Fikrî Dervîş c. Sevadî d. Hayreti e. Safî 146 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c 2. d 3. c 4. a 5. e 6. a 7. c 8. d 9. e 10. b Yanıtınız yanlış ise “Dinî-Tasavvufî Mesneviler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Yerli ve Realist Mesneviler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Yerli ve Realist Mesneviler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Tarihî ve Destanî Mesneviler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Yerli ve Realist Mesneviler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Yerli ve Realist Mesneviler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Yerli ve Realist Mesneviler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Dinî-Tasavvufî Mesneviler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Yerli ve Realist Mesneviler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Yerli ve Realist Mesneviler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Bu tür mesnevilerde amaç eğlendirmek, şaşırtmak değildir. Okuyanlara dinî bilgiler, tasavvufî öğretiler kazandırmak ve ahlakî öğütler vermektir. O yüzden de verilmek istenen mesajın doğrudan aktarılabilmesi için kurgusal unsurlar gibi gereksiz görülen hususlardan arındırılmış bir şekilde doğrudan öğüt verilir. Sıra Sizde 2 Tarihsel kişileri ve olayları konu edinen mesnevileri iki grupta ele almak mümkündür. Bunlardan birincisi Selimname ve Süleymanname isimleriyle padişahlar etrafında dönemin tarihini ortaya koyan eserlerdir. Bunlar bir yönleriyle resmî tarih yazıcılığı anlayışıyla hazırlanmışlardır. Bu yönleriyle de yazıldıkları dönemin resmi tarih anlayışını yansıtırlar. İkinci grup ise padişah, devlet adamları ve sınır boylarındaki akıncıların kahramanlık hikâyelerinin işlendiği mesnevilerdir. Fetihname ve gazavatname başlıkları altında değerlendirilen bu mesnevilerde kahramanların hayatları mitolojik unsurlarla birlikte yeniden kurgulanarak menkıbe haline getirilir. Bu yönleriyle de toplumda gaza ruhunu canlı tutmaya yönelik bir amaca hizmet ederler. Sıra Sizde 3 İlk örnekleri XVI. yüzyılda görülmeye başlayan şehrengizler, Fars edebiyatındaki “şehrâşûb” türündeki eserlerden hareketle Türk edebiyatının ürettiği bir şiir türüdür. Şehrengizlerde bir şehrin güzelleri ve güzellikleri övülür. Çoğunlukla mesnevi nazım şekliyle yazılan şehrengizlerin zaman zaman başka nazım şekilleriyle yazıldığı da olmuştur. Tahmis nazım şekliyle yazılan Camî’nin Manisa Şehrengizi ile muhammes nazım şekliyle kaleme alınan Ravzî’nin Edincik Şehrengiz’i bunlardandır. Mesihî ve Zatî’nin Edirne için yazdıkları şehrengizler bu türün ilk örnekleridir. Manisalı Camî’nin ve Derzizade Ulvî’nin Manisa için yazdıkları şehrengizler, Lamiî Çelebi’nin Bursa Şehrengizi, Vizeli Behiştî’nin Bursa ya da Vize için yazdığı şehrengiz, Bursalı Rahmî’nin Yenişehir Şehrengizi, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Gelibolu Şehrengizi türün XVI. yüzyılda yazılmış örneklerindendir. Sıra Sizde 4 Şairlerin kendi başından geçen olayları, zamandan ve talihten şikâyetlerini çoğunlukla başka bir kahraman üzerinden dile getirdikleri eserlerdir. Molla Maşîzade Fikrî Dervîş’in Ebkâr-ı Ekâr, Safî’ninHasbihâl’i, Muyî’nin Nalan u Handan’ı, Sevadî’nin Hâlname-i Sevâdî’si, Zaifî’nin Sergüzeştnâme-i Zaifî’si, Bursalı Celilî’nin Hecrnâme’si bu dönemde mesnevi nazım şekliyle kaleme alınmış hasbihallerdendir. 7. Ünite - XVI. Yüzyıl Mesnevileri-II 147 Yararlanılan Kaynaklar Aksoy, H. (2005). “Şemseddin Sivâsî, Hayatı, Şahsiyeti, Tarikati Eserleri”, Cumhuriyet Üniversitesi, İlahiyat Fak. Dergisi. C. IX, S. 2, s. 1-43. Aksoyak, İ. H. (2003). Gelibolulu Mustafa Âlî-Tuhfetü’lUşşâk, İstanbul: MEB Yayınları. Argunşah, M. (2009), “Türk Edebiyatında Selimnameler”, Turkish Studies, vol. 4/8, s. 31-47 Aydemir, Y. (2000). Behiştî Divanı. Ankara: MEB Yayınları. Balkaya, H. (2001). “Türk Edebiyatında Edhem ü Hüma (Edhemname) Mesnevileri ve Bir Yanlışlığa Dair”, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S. 18, s. 103-106. Ece, S. (2004), “Mûyî ve Nâlân u Handân Mesnevisi”, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S. 23, s. 57-71. Eroğlu, S. (2009). “Âsafî’nin Şecâatname Mesnevisi”, Turkish Studies. vol. 4/7, s. 253-297. İnalcık, H. (2011). Has-bağçede ayş u tarab-Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: İş Bankası Yayınları. İsen, M. Burmaoğlu H. B. (1988). “Bursa Şehrengizi [Lamiî Çelebi], Marmara Üniversitesi Türklük Araştırmaları Dergisi. 3, s.57-105. Köksal, M. F. (2003). Yenipazarlı Vâlî - Hüsn ü Dil Mesnevisi (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin). İstanbul: Kitabevi Yayınları. Kutlar, F. S. (2000). “Mesnevî Nazım Sekline Genel Bir Bakıs ve Türk Edebiyatında Mesnevî Arastırmalarıyla İlgili Bir Kaynakça Denemesi”, Türkbilig: Türkoloji Arastırmaları. S. 1, s. 102-157. Levend, A. S.(2000) Gazavatnameler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnamesi, Türk Tarih Kurumu Basımevi. Mermer, A. (1993). “Azerî İbrahim Çelebi ve Nakş-ı Hayâl’i”, Marmara Üniversitesi Türklük Araştırmaları Dergisi. 7: 473-500. Mermer, A. (2000). “Bursa Şehrengizleri Üzerine Bir Karşılaştırma”, Journal of Turkısh Studies [Türklük Bilgisi Araştırmaları]. 24/III: 279-288. Okuyucu, C. (1996). Cinânî, Hayatı, Eserleri, Dîvânı’ndan Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Tezcan, N. (1979).”Bursalı Lâmiî Çelebi”, Türkoloji Dergisi. 8, 305-343. Tezcan, N. (1979).”Lâmiî’nin Gûy u Çevgân Mesnevisi”, Ömer Asım Aksoy Armağanı. TDK Yayınları, 201-225. Tezcan, N. (1983).”Lâmiî’nin Gûy u Çevgân’ından İki Münazara”, TDAY Belleten. 1980-81, s.49-63. Tezcan, N. (2001), “Güzele Bir Şehrengizden Bakış”, Türkoloji Dergisi. XIV, 1, 161-194. Tığlı, F. (2008). “Klasik Türk Edebiyatında Şehrengizler ve Câmiî’nin Manisa Şehrengizi”, İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. C. 39, S. 39, s. 229-248. Türk Edebiyatı Tarihi, Editör: Talat Halman vd. , Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Ünver, İ. (1986). “Mesnevi”, Türk Dili-Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri), 415-417 (Temmuz-Eylül), s.430-563. XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI 8 Amaçlarımız    Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Osmanlı nesrinin XVI. yüzyıldaki gelişimini izleyebilecek, XVI. yüzyıl nesir türlerini ve yazarlarını tanıyabilecek, Mensur metinler üzerinde inceleme ve değerlendirmeler yapabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • İnşa Sade Nesir Orta Nesir Süslü Nesir Şifahi/Folklorik Üslup İlmî Üslup • • • • • • Bediî/Estetik Üslup Resmî Üslup Tarih Biyografi Münşeat Şerh ve Tercüme İçindekiler XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı XVI. Yüzyılda Nesir • XVI. YÜZYILDA NESİR • MENSUR ESERLERİN SINIFLANDIRILMASI • MENSUR TÜRLER XVI. Yüzyılda Nesir XVI. YÜZYILDA NESİR İstanbul’un fethini izleyen yıllarda ortak bir dil ve üslup anlayışına göre biçimlenen divan edebiyatı, Kanunî döneminden itibaren kuralları iyice oturmuş bir yapıya kavuşur. XV. yüzyılda Sinan Paşa’nın Tazarruname adlı eserinde karşılaştığımız estetik nesrin örnekleri artar. XVI. yüzyıldan itibaren tür ve tarzlarda çeşitlilik görülür. Klasikleşme sürecinde öne çıkan estetik anlayış, tür ve şekil kalıplaşması XIX. yüzyıla kadar aralıksız devam eder. Klasik anlayışla eş zamanlı olarak konuşma diline yakın bir üslupla eserler yazılır. Bu eserlerde zamanla divan şiirinin söyleyiş ve anlatım imkânları benimsenir. Böylece klasik dönemde dil ve anlatımda bir tabakalaşma gerçekleşir. Klasik anlayış içindeki üslup tabakalaşmasını; folklorik, ilmî, resmî ve bediî nitelemeleriyle genel olarak sınılandırmak mümkündür. MENSUR ESERLERİN SINIFLANDIRILMASI Fahir İz, Eski Türk Edebiyatında Nesir (İkinci baskı, Ankara 1996), adlı antolojisinin girişinde mensur metinleri dil özelliklerini dikkate alarak sade nesir, orta nesir ve süslü nesir diye üç düzeyde sınılandırmıştır. Bu sınılandırma Recaizade Ekrem’in hem dil hem de üslup özelliklerini dikkate alarak yaptığı nesr-i sade, nesr-i müzeyyen ve üslub- âlî biçimindeki tasnile büyük ölçüde örtüşür. Tahir Olgun ise eski nesri; nesr-i mürsel ve nesr-i müsecca biçiminde sınılandırmıştır. Mensur eserlerin sınılandırılmasında metnin söz varlığı dikkate alınır. Oysa aynı eserin içinde farklı düzeylerde dil kullanımıyla karşılaşmak mümkündür. İşlenen konu ve muhatap kitleye göre metindeki dil kullanımı ve söz varlığı çeşitlilik gösterir. Metnin söz varlığı ile üslubu örtüşmeyebilir. Zincirleme tamlamalar ve edebî sanatların yoğun biçimde kullanımı, nesrin inşa düzeyine eriştiğinin tek göstergesi değildir. Fuzulî’nin Şikâyetname olarak bilenen mektubu inşa düzeyine yükselmiş, bediî/estetik üslubun en güzel örneklerinden biri olmasına rağmen söz varlığı açısından ağdalı değildir. Bu bakımdan mensur eserleri üslup özelliklerine göre sınılandırmak, ancak genel görüntüyü resmetmek açısından işlevsel olabilir. Yoksa bir eserin içinde bile farklı dil ve üslup düzeylerine uygun bölümler yer alabilir. Bu ayrıntılar ve üslup çalışmalarındaki yeni yönelişler doğrultusunda Osmanlı nesrini; folklorik/şifahi üslup, ilmî üslup, bediî/estetik üslup ve resmî üslup başlıkları altında ele alabiliriz. Şifahi/ Folklorik Üslup Folklorik üslup, konuşma diline dayanan üslup düzeyidir. Genellikle sade nesir örneği olarak görülen eserlerin üslubudur. Günlük konuşma diline yakın, çeviri özellikleri taşı- 150 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı yan ve Türkçe sözlerin yoğun olduğu bu üslup, daha çok dinî, tasavvufî ve dinî-destanî konulu eserlerde görülür. Bu üslupta cümleler kısadır ve cümleyi oluşturan kelimeler büyük ölçüde isim ve fiillerden ibarettir. Devrik cümle kullanımı yaygındır. Bu üslup daha çok, erken dönem Osmanlı yazarlarınca kullanılmış olmakla birlikte daha sonraki dönemlerde geniş kitlelere ulaşma niyeti taşıyan kimi yazarlar tarafından da tercih edilmiştir. Folklorik üslupla yazılan metinlerin önemli bölümünü dinî ve tasavvufî eserler oluşturur. Sözü edilen bu tür eserler genellikle yalın bir dille kaleme alınmıştır. Bu tarz eserlerin günümüze kadar sevilerek okunmasının en önemli sebebi bu özellikleridir. Çünkü dinî ve tasavvufi eserler öncelikle, okunmak ve anlaşılmak için yazıldıklarından yazarları yalın dil kullanımına ve açık anlatıma özen göstermişlerdir. Birgili Mehmet Efendi’nin Vasiyetname’si, Sofyalı Balî’nin Etvar-ı Seba’sı, Karamanlı Abdüllatif b. Durmuş’un Âdab-ı Menazil’i ve bazı letayifname ve menakıbnameler bu tarz eserlerdir. Aşağıda Birgili Mehmet Efendi’nin Vasiyetname’sinden ve Balıkesirli Zatî’nin Letayif’inden örnek metinler seçilmiştir. Birgivî ve Zatî’ye ait metinlerdeki dil, konuşma diline yakındır. Sanat kaygısı yoktur. Örnek 1 (Birgivî Mehmed Efendi, Vasiyetname’ den) ‫هر نسنه ى بيلوركوكلرده اوانلرى و يرده اوانلرىكيزلولرى و ﺁشكاره لرى بيلور اغاجلرك ياپراقلرى صاغيشى و ميع بوغداى‬ ‫و ﺁرپه و سائر دانه لرك و قوردلرك صاغيشى بيلور اصا بيلمدكى نسنه يوقدر جزئياتى وكلياتى بيلوركچمشلرى وكلجكلرى‬ ‫بيلور ﺁدمك كوكلينه كلى و ديلى ايله سويلدكيى و ايچيى و طاشيى مله بيلور خاضرلرى و غائبلرى بيلور غائبلرى اجق اول‬ ‫بيلور هيچ بر كيمسه غيى بيلمز مكر اه تعاى بيلدره اونومغدن و غفلتدن و سهودن بريدر و بيلمسى ازليدر قدمدر صوكره‬ ‫دن اومه دكلدر مع ميعدر هر ﺁوازى ايشيدور كيزلو ﺁواز اولسون قى ﺁواز اولسون بر كيشينك قواغينه فيسيلده سك اول‬ ‫ايشيتمسه اه تعاى ايشيدور بصر بصردر هر شى كورور قراكو كيجه لرده قاره قارينجه نك قاره طاش اوزرنده يوريدكيى كورور‬ ‫و اياغى طوشيى ايشيدور لكن ايشيتدكى بزجلن قواغله دكل وكوردكىكوز‬ ‫ايله دكل كوزدن و قواقدن بريدر ديلدكن ايشلر ديلمدكى وجوده كلمز‬ (O) her nesneyi bilür. Göklerde olanları ve yirde olanları, gizlüleri ve âşikâreleri (açıkları) bilür. Ağaçlarun yaprakları sağışını (sayısını) ve cemî‘ buğday ve arpa ve sâir dânelerün ve kurtlarun sağışını bilür. Asla bilmedüği nesne yokdur. Cüz’iyyâtı ve külliyyâtı bilür. Geçmişleri ve gelecekleri bilür. Âdemün gönline geleni ve dili ile söyledügini ve içini ve taşını cümle bilür. Hazırları ve gâibleri bilür. Gâibleri ancak ol bilür. Hiç bir kimse gaybı bilmez, meger Allah Te‘alâ bildüre. Unutmağdan ve gafletden ve sehvden berîdür. Ve bilmesi ezelîdür. Kadîmdür. Sonradan olma degüldür. Sem‘-i semîdür. Her âvâzı işidür, gizlü âvâz olsun katı âvâz olsun. Bir kişinün kulağına fısıldasan, ol işitmese Allah Te‘alâ işidür. Basar-ı basîrdir. Her şeyi görür. Karanu gicelerde kara karıncanun karataş üzerinde yüridügini görür ve ayağı tuşını işidür. Lâkin işitdügi bizcileyin kulağla degül ve gördügi göz ile degül. Gözden ve kulakdan berîdür. Diledügin işler. Dilemedügi vücûda gelmez (İpekten vd. 1986: IV, 186). Kelimeler âşikâre : açık, belli sağı : sayı cemî‘ : bütün cüz’iyyât : ufak tefek şeyler, azlık külliyât : bütünlük, çokluk taş : dış gâib : gizli, görünmeyen sehv : yanılma berî : kurtulmuş, temiz kadîm : başlangıcı olmayan, sem‘ : işitme, kulak verme 8. Ünite - XVI. Yüzyılda Nesir semî katı basar basîr tuş : işiten, Allah’ın adı : açık, sert : göz : görüp anlayan : ön taraf, ön Örnek 2 (Zatî, Letayif’den) … Yolcılar gayetde yoldaş olup her tarîkdan haberdâr olalar. Erken yola gidenlerün başına gün toğa. Yağmurlu günde yola çıkan sırsıklam deli ola. Kârbânsarâycılar eşegi ıssı didügi yire bağlaya. Na‘1-bendler sovuk demür dögeler, işleri gâh na‘le gâh mîha kakmak ola. Sayyâdlar kuşu kuş ile avlayalar. Seg-bânlara “gezdür tazıyı” deyeler. Avcılarun yanından tonuz çıksa halkı koyup tonuza döneler. Toğancılarda uçurma çok ola. At suya yıkan at oğlanlarınun sıklığı dine. Hammâllarun çekdügin kimseler çekmeye. Katırcılarda harâmzâdeler çoğ ola. At cânbâzlarında yorgalar bî-kıyâs ola (Çavuşoğlu 1977: 151-152). Kelimeler tarîk : yol kârbânsarây : kervansaray ıssı : sahibi na‘1-bend : nalbant sayyâd : avcı seg-bân : köpek bakıcısı Pek çok eserde sade nesrin örneği sayılan Vahidî’nin Hace-i Cihan adlı eserinden alıntılanan aşağıdaki metin, dil bakımından sade olmakla birlikte metinde seci sanatına, ses ve söz tekrarlarına dayalı bir anlatım tarzı benimsenmiştir. Bu metni folklorik üslup çerçevesinde değerlendirmek mümkündür. Örnek 3 Vahidî’nin dili, döneminin okurlarınca kolay anlaşılabilecek düzeydedir. Fakat yazarın bir üslup kaygısı, sanatlı söyleme arzusu da hemen göze çarpmaktadır. Yazarın bu çabasının kolayca fark edilmesi için mensur metni, satır sonlarındaki ses ve söz benzerliklerini koyulaştırarak serbest şiir gibi yazdık. (Vahidî, Hace-i Cihan‘dan) ‫ابراهيم ادهم بلخ وايتينه پادشاه ايدى‬ ‫شاه اوغلى شاه ايدى‬ ‫و نه مغرور عز و جاه ايدى‬ ‫بر مازم دركاه اله ايدى‬ ‫سلطنى كلى ترك ايتمينجه‬ ‫و مسكنى جاى ميانينه برك ايتمينجه‬ ‫واصل اه اومدى‬ ‫و قرب وصلت اله بومدى‬ ‫اصلن سزه بيان ايدوب‬ ‫فرعن عيان ايلين‬ ‫حضرت ابراهيم ادهم بر كون بر نچه خيل و حشم ايله‬ ‫و سپاه و خدم ايله‬ ‫اسب تازيلره سوار اولوب يازيلره شكار قصدينه كيتدى‬ ‫كوركه نيتدى‬ ‫بر صحراده كيدر ايكن ناكاه‬ 151 152 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı ‫بقدرت اله‬ ‫ابراهيمك اوكيندن قوان ظاهر اولوب قاچدى‬ ‫ابراهيم دخى الينه تر و كمان الوب مان قفاسنجه روان اولدى قوان بر نچه كوه و صحرا و‬ ‫دشى گشت ايتدى‬ ‫ابراهيمى عسكريندن ايردى ابراهيم دخى قفاسندن ييتدى‬ ‫ديلدى كه اوره قوان دونوب عرب ديلنجه اييتدى‬ ‫اى ابراهيم سن بونك ايچون مى خلق اولندك يا بوكا مى امر اولندك كه‬ ‫بر اته سوار اولوب‬ ‫و الوكه تر و كمان الوب‬ ‫عسكركى قويه سن‬ ‫و بن بيچاره نك جانينه قييه سن‬ ‫چون ابراهيم ادهم اول دم كه قواندن بو كام دلدوزى‬ ‫و بو پيام جانسوزى‬ ‫ايشيتدى‬ ‫كور كه نه ايش ايتدى‬ İbrahîm Edhem: Belh vilâyetine pâdişâh idi. Şâh oglı şâh idi. Ve ne mağrûr-ı izz ü câh idi, bir mülâzım-ı dergâh-ı ilâh idi. Saltanatı küllî terk itmeyince ve meskeneti cânı miyânına berk itmeyince vâsıl-ı Allah olmadı. Ve kurb-ı vuslat-ı İlâh bulmadı. Aslın size beyân idüp fer‘in ayân eyleyeyin. Hazret-i İbrâhîm Edhem, bir gün bir niçe hayl u haşem ile ve sipâh u hadem ile esb-i tâzîlere süvâr olup yazılara şikâr kasdına gitdi. Gör ki nitdi. Bir sahrâda gider iken nâgâh be-kudret-i İlâh İbrâhîm’ün öninden kulan zâhir olup kaçdı. İbrâhîm dahı eline tîr ü kemân alup hemân kafâsınca revân oldı. Kulan bir niçe kûh u sahrâ vü deşti geşt itdi İbrâhîm’i askerinden ayırdı. İbrahîm dahı kafâsından yitdi. Diledi ki ura. Kulan dönüp Arab dilince eyitdi: Ey İbrahîm sen bunun içün mi halk olındun ya buna mı emr olundun ki bir ata süvâr olup ve elüne tîr ü kemân alup askerüni koyasın ve ben bî-çârenün cânına kıyasın Çün İbrahîm Edhem ol dem ki kulandan bu kelâm-ı dil-dûzı ve bu peyâm-ı cân-sûzı işitdi gör ki ne iş itdi. (İz 1996: 122). 8. Ünite - XVI. Yüzyılda Nesir Kelimeler izz câh mülâzım meskenet miyân vâsıl kurb vuslat fer‘ ayân hayl haşem hayl u haşem sipâh hadem esb-i tâzî süvâr olşikâr nâgâh tîr kemân kafâ dil-dûz peyâm cân-sûz : şeref : makam, mevki : sarılıp ayrılmayan : yoksulluk : orta : kavuşan : yakınlık : kavuşma : ayrıntı, asıl, öz : açık : sürü : maiyet : kalabalık : asker : hizmetçi : Arap atı : binmek : av : ansızın : ok : yay : ense, arka : gönül delen : haber : can yakan İlmî Üslup İlmî üslup, bilgi vermeyi hedef alan ama bu işlemi bir üslup endişesi ve edebî incelikle yapmayı hedeleyen eserlerde kullanılır. Bu tarz eserlerde benzetmeler, alıntılar, mecaz, istiare ve seci gibi sanatlar yer alır. Bunlar, dili ve üslubu ağırlaştırmaktadır. Özellikle XVI. yüzyıldan itibaren tarihlerin, tezkirelerin, ilmi eserlerin çoğu bu tarzda kaleme alınmıştır. Fakat bu eserleri de dil ve üslup açısından bir bütün olarak değil, bölümlerine göre değerlendirmek gerekmektedir. Örneğin tarih metinlerinin giriş bölümlerindeki Allah’a hamd (hamdele), Peygamber’e salat ve selam (salvele) kısımları daha tumturaklı ve tamlamalarla örülmüş bir dille yazılır. Pek çok eserin giriş bölümlerinde sanatlı ve secili anlatım tercih edilir. Konunun işlendiği bölümlerde ise daha sade, ilgili alanın kavram çerçevesine uygun bir dil ve üslup benimsenir. Anlatılan konuya ve olaya göre sözcükler seçilir. Kişiye ve olaya göre değişen kalıplaşmış bazı yapılar kullanılır. Örnek 4 Gelibolulu Sürurî’nin Bahrü’l-Maarif’ adlı belagat kitabından alıntılanan şu paragrata, işlenen konunun kavram çerçevesine uygun sözcüklerle şiirin ne olduğu anlatılmaktadır. Şiirle ilgili kavramların, Arapların gündelik hayatındaki kelimelerden üretildiğine dair bir varsayım “beyt” kelimesi çerçevesinde temellendirilmektedir. (Gelibolulu Mustafa Sürurî, Bahrü’l-Maarif’ten) Beyt lugatda eve dirler. Ve ıstılâhda iki mısra‘a dirler. Gerek kâfiyeleri muvâfık olsun, gerek olmasun. Şi‘r beytini sahrâ-nişîn Arablarun evine teşbîh itmişler. Eger ol 153 154 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı evün kıyâmı ağaçdan ve ipden ve mıhdan ve pelâsdan ise şi‘r beytinün kıyâmı esbâbla ve evtâdla ve fevâsıl iledür. Ve eger ol evün dört rükni var ise şi‘r beytinün dahi dört rükni vardur ki sadr u arûz u ibtidâ vü darbdur. Ve eger ol evün sakfı ve yeri var ise şi‘rün dahi sakfı ma‘nâdur yeri kâfiyedür (İpekten vd. 1986: IV, 166). Diliçi çeviri Sözlükte eve beyt derler. Kavram olarak iki dizeye (beyt) derler. Gerek kafiyeli olsun gerekse olmasın. Şiir beytini çölde yaşayan Arapların evine benzetmişlerdir. Eğer o evin ayakta durmasını sağlayan ağaç, ip, çivi ve keçe ise şiir beytinin ayakta durmasını sağlayan da sebebler (sebeb-i hafif ve sebeb-i sakil diye adlandırılan heceler), vetedler (veted-i mecmû ve veted-i mefrûk diye adlandırılan heceler) ve fasılalar (fasıla-yı suğra ve fasıla-yı kübra diye adlandırılan heceler) dır. Eğer o evin dört temel direği varsa şiir beytinin de dört direği vardır. Bunlar sadr (beytin ilk tefilesi), aruz (ilk mısranın son cüzü), ibtidâ (ikinci mısranın ilk tefilesi) ve darb (ikinci mısranın son cüzü)dır. Eğer o evin tavanı ve zemini var ise şiirin de tavanı anlam, zemini ise kafiyedir. Bediî/Estetik Üslup Aslında yukarıda belirtildiği gibi ilmî üslupla kaleme alınan pek çok eserin giriş bölümlerindeki konular, süslü ve tumturaklı bir biçimde anlatılır. Amaç, işlenen konuyla aynı düzeyde bir üslup seviyesine erişmektir. Estetik değer kazandırmanın biçimsel gerekleri sağlanmakla birlikte metne sanat eseri niteliği kazandıracak ruh verilemeyebilir. Böyle örneklerin sayısı az değildir. Ama bunun da ötesinde Sinan Paşa’nın Tazarruat’ından başlayıp Veysî ve Nergisî ile doruğa çıkan bir dil ve üslup uygulaması vardır. Bu metinlerde estetik kaygı, bilgi vermenin önüne geçer. Dolayısıyla eskilerin “âlî” diye nitelendirdikleri bu estetik üslup; Arapça, Farsça ve Türkçe kelime kadrosunun zengin imkânlarından yararlanılarak dolaylı anlatımı ön plana çıkaran, peş peşe gelen paralel cümlelerle süslü ve secili anlatımı tercih eden ve bu özellikleri yüzünden de kolay anlaşılamayan bir yapı sergiler. Âşık Çelebi ve Hasan Çelebi gibi tezkire yazarlarının, Hoca Sadettin gibi tarihçilerin eserlerinde Arapça, Farsça tamlamalarla ve secili ibarelerle örülü metinlere çok sık rastlanır. Örnek 5 Âşık Çelebi’nin Meşairü’ş-Şuara adlı eserinin “Cafer Çelebi” maddesinden alıntılanan aşağıdaki uzun cümlede bağlaç ve edatların dışında Türkçe kökenli kelime yoktur. Fakat bu cümledeki sözcüklerin hemen hepsi herhangi bir divandan rastgele seçilecek birkaç gazelde görülebilir: Kendü dahı şûh-tab‘ u şûrîde-şân u şûr-engîz bir akl u temyîz işve-sâz u âşık-nevâz vefâ-pîşe vü şikâr endîşe hüsnine mağrûr ve her kemâl ile ma‘mûr hânesi melce’-i yârân ve mecma‘-ı rindân hem-demleri ehl-i irfân her şeb meclisi gûyendeler ü sâzendeler ile reşk-i gülşen-i pür-bülbül ve bülbüller ile pür-gulgul ve her gün bezmi sâgar-ı pür-mey ve çihre-i sâkî-i lâle-‘izâr ile gül gül idi (Âşık Çelebi 2010: 465-66). Secili anlatımı esas alan mensur metinlerde söz ve ses gruplarının belirli aralıklarla tekrar edilmesi, metne ritmik akışkanlık kazandırır ve ses imgesini pekiştirir. Bu bakımdan divan nesrinde aynı seslerden mürekkep tekrarların (tekrir) yanı sıra, benzer seslerin tekrarına dayalı aks, kalb, cinas, iştikak, iade ve tarsî gibi söz sanatları da kullanılır. Fakat sanatlı ve secili anlatıma başvurmadan da edebî değer taşıyan metinler ortaya koymak mümkündür. Bunun en güzel örneği Fuzulî’nin Nişancı Celalzade’ye yazdığı mektuptan yapılan şu alıntıda görülmektedir. 8. Ünite - XVI. Yüzyılda Nesir Örnek 6 (Fuzulî, Nişancı Celalzade’ye Mektup’tan) Selâm virdüm rüşvet degüldür diyü almadılar, hüküm gösterdüm fâ’idesüzdür deyü mültefit olmadılar. Eğerçi zâhirde sûret-i itâ‘at gösterdiler ammâ zebân-ı hâl ile cem‘î-i suâlüme cevâb virdiler. Dedüm yâ eyyüha’l-eshâb bu ne fi’l-i hatâ ve çîn-i ebrûdur. Dediler muttasıl âdetümüz budur… Dedüm berâtumun mazmûnı niçün sûret bulmaz. Dediler zevâyiddür husûli mümkin olmaz. Dedüm böyle evkâf zevâyidsüz olur mı? Dediler zarûriyyât-ı âsitâneden ziyâde kalursa bizden kalur mı? Dedüm vakf mâlin ziyâde tasarruf itmek vebâldür. Dediler akçemüzle satun almışuz, bize helâldür. Dedüm hisâb alsalar bu sülûkünüzün fesâdı bulunur. Dediler bu hisâb kıyametde alınur. Dedüm dünyâda dahi hisâb olur zîrâ haberin işitmişüz. Dediler andan dahi bâkümüz yokdur kâtibleri râzı etmişüz. Gördüm ki su’âlüme cevâbdan gayrı nesne virmezler ve bu berât ile hâcetüm revâ görmezler nâçâr terk-i mücâdele kıldum ve me’yûs u mahrûm gûşe-i uzletüme çekildüm. (İpekten vd. 1986: IV, 159). Diliçi çeviri Selam verdim, rüşvet değildir diye almadılar. Hüküm (ferman) gösterdim, faydasızdır diye ilgi göstermediler. Gerçi görünüşte itaat gösterir gibi davrandılar ama hâl diliyle bütün sorularıma cevap verdiler. Dedim, ey dostlar, bu ne hatalı davranış, bu ne biçim kaş çatıştır? Dediler, sürekli âdetimiz budur. Dedim, fermanımın gereği niçin yerine getirilmez? Dediler, vakıf gelirlerinin giderlerden artan kısmı (zevaid) sözkonusudur, böyle bir şey mümkün olamaz. Dedim, böyle vakıf zevaidsiz olur mu? Dediler, sarayın zorunlu giderlerinden artsa bile bizden kalır mı? Dedim, vakıf malını gereğinden çok kullanmak vebaldir. Dediler, akçemizle satın almışız, bize helaldir. Dedim, hesap alsalar bu yolunuzun yanlışları bulunur. Dediler, bu hesap kıyamette alınır. Dedim, dünyada da hesap sorulur, zira haberini işitmişiz. Dediler ondan da korkumuz yoktur, kâtipleri razı etmişiz. Gördüm soruma cevaptan başka nesne vermezler ve bu berat ile ihtiyacımı görmezler, çaresiz mücadeleyi terk ettim, ümitsiz ve yoksun bir halde yalnızlık köşesine çekildim. Resmî Üslup Resmî üslup denilince devlet yazışmaları, kararlar, emirler, hukuk metinleri ve diplomatik belgelerin kaleme alındığı üslup anlaşılmalıdır. Bu üslubun dili sade, mantıklı ve inandırıcı olmalıdır. Bu metinlerde arkaik ve mahalli sözlere ve argoya yer verilmez. Resmî üslup çerçevesinde kaleme alınan metinlerde ilgili alanın belli kavramları ve kalıplaşmış yapıları kullanılır. Kadı sicilleri, tahrirler ve fetvalar gibi hukuk metinlerinde gelenekselleşmiş bir biçim vardır. Fetvalarda estetik gaye gözetilmemekle birlikte manzum söz söylemeye düşkün şeyhülislamların vezinli ve kafiyeli fetvaları da vardır. Örnek 7 Ebussuud’un fetvalarından alınan aşağıdaki metinde “mesele”nin ortaya konuluşunda ve verilen cevaplarda belli bir biçime uyulduğu görülmektedir. Fetvalarda kişi adları geçecekse gerçek isimlerin yerine erkekler için Zeyd, Amr ve Bekir kadınlar için de Hind ve Zeynep gibi sanal isimler kullanılır. (Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları’ndan) Mesele: Bir müslime kesb-i helâl ile mâl eylemek sünnet midür? Yoksa müstehâb mıdur? el-Cevab: Taleb-i ilm farz olduğı gibi farzdur. Mesele: Bir mescide imâm olmakla dülgerlik işlemek, kangısı efdâldür? el-Cevab: Asla salât terk etmeden san‘at işlemek makbûl ameldür. Mesele: Zeyd-i ganînün oğlı Amr-ı bâliğ, tahsîl-i ilmde olmağla kâr-i kesble kâdir olmayup fakîr olduğı takdîrde nafakası babasına lâzım olur mı? el-Cevab: Olur. 155 156 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Mesele: Ehl-i ilm olan Zeyd, Amr’ın kızı Hind-i müslime nâmzed olup bir mikdâr mehr-i mu‘accel dahi gönderse kable’n-nikâh Amr Hind’i rızâsıyla Zeyd’e vermeyüp akçalı olan Bekr’e vermeğe kâdir olur mı? el-Cevab: Müslime lâyık degüldür ki, ehl-i ilmden gayrı kimseyi tercîh ide (Düzdağ 1983: 180). Mensur metinler dil ve üslupları açısından nasıl sınılandırılır? 1 Hangi üslup düzeyinde olursa olsun XVI. yüzyılda nesir dili, şiirin ifade imkânlarından yararlanarak gelişimini sürdürür. Şiirde kullanılan edebî sanatlar, sözü güzelleştirmek için başvurulan hüner gösterileri nesirde de işlevsel bir tarzda kullanılır. Ayrıca mensur metinlerde manzum parçalara, beyit ve mısra alıntılarına yer verilir. Oranı değişmekle birlikte her mensur eserde manzum parçalar bulunur. Bu manzum alıntıların başına, aktarılacak örneğin nazım şekline göre “nazm”, “mesnevi”, “mısra”, “beyt” gibi tanımlayıcı kısa başlıklar eklenir. XV. yüzyıl eserlerinde sıkça görülen bu özellik, daha sonra kalıplaşarak XX. yüzyıl başlarına kadar devam eder. Aslında bütün doğu edebiyatlarında, eski Mısır ve Binbir Gece Masallarında kullanılan bu anlatım tekniği, Türk edebiyatında tezkirelerde, tarih kitaplarında, menkıbelerde, halk hikâyelerinde ve başka pek çok mensur eserde kullanılmıştır. Nazım ve nesir karışık görünen bu eserlerde genellikle asıl unsur nesirdir. Manzum kısımlar, nesir diliyle anlatılanları pekiştirici niteliktedir. Bir kısmı ünlü Fars ve Türk şairlerinin şiirlerinden yapılan bu alıntılarla metinlerarası ilişkiler kurulur. Böylece metin çağrışım zenginliği kazanır. Mensur eserlerde yer alan nazım parçaları, genellikle nesir kısmında ifade edilen düşünceleri özetlemek, sonuç çıkarmak, yazarın belli bir amaca dayanan niyetini gösterip duygularını estetik bir ifadeye büründürmek için kullanılır. Bunlar metinden çıkarıldığı takdirde metinde bir anlam eksilmesi olmaz. Örnek 8 Mecdî’nin Hadayıku’ş-Şakayık adlı Şakayık tercümesinden alıntılanan aşağıdaki metinde Şeyh Bedrettin’in Zagra’da gördüğü ilgi ve sebep olduğu kıskançlıkların neticesi anlatılmaktadır. Bedrettin’i kıskandıkları için onu saltanat iddiasında bulunuyor diye şikâyet ederler. Bunun üzerine Mevlana Haydar’ın fetvasıyla Şeyh Bedrettin, Siroz’da idam edilir. Necatî’nin “döne döne” redili gazelindeki bir beyit bu tarihsel olayla anlam bakımından tam olarak örtüştüğü için yazar tarafından alıntılanır. Necatî’nin beyti anlatılan olaya şiirsellik katar. Merhûm Şeyh Bedreddîn Hazretleri bu re’y-i şedîd üzre Zagra’ya vardukda yanına bî-nihâye ehibbâ vü asdıkâ cem‘ olup her biri bunun riâyetinde hasbe’l-makdûr sa‘y-ı mevfûr eyleyüp ziyâfet tarîkıyle ni‘am-ı nâ-mütenâhî bezl eylediler. Bazı müfsîd şeyh hazretlerine hased idüp saltanat sevdâsındadur deyü Sultan Mehmed Hân-ı mağfiret-medâra gamz eyledükleri ecilden emr-i pâdişâhî ile ahz olunup Mevlânâ Haydar Acemî’nün itâsıyle Siroz’da salb olundı. Mezkûr-ı mebrûr hâl-ı hayâtında Cenâb-ı Rabbü’l-erbâbun boynı bağlu kulı olup her husûsda ribka-i rızâ’ullaha boyun virdügi sebebden dar-ı dünyâda ve dâr-ı âhiretde ulüvv-i şân vü sümüvv-i mekân hâsıl itmiş idi. Bu ma‘nâyı imâ içün salb olunup irtifâ‘-i hâline işaret içün berdâr oldı. Beyt: Ayağı yir mi basar zülfine berdâr olanun Zevk ü şevk ile virür cân ü seri döne döne (İpekten vd. 1986: 206). Mensur eserlerde nazım, nesirde ileri sürülen düşüncenin veya anlatılan olayın devamı niteliğinde olabilir. Bu durumda manzum kısımlar, ana metnin temel unsuru olarak görülmelidir. 157 8. Ünite - XVI. Yüzyılda Nesir Örnek 9 Hoca Sadettin Efendi’nin Tacü’t-Tevarih adlı eserinden alıntılanan aşağıdaki metinde verilen dörtlük, olay örgüsünün devamı niteliğindedir: Bir gün merhum hazretleriyile müşârünileyh molla hem-inân olup musâhabet ider iken “İlde ne söz keleci var” diyü suâl buyurdılar. Molla didi ki “Pâdişâhum yolda gelür iken leşker halkı Nîl’den tavarlarun suvarurirken işitdüm, birisi bir türkî çağırur ve bu kıt‘ayı okur ki nazm: Nemüz kaldı bizüm mülk-i Arab’da Nice bir tururuz Şâm u Haleb’de Cihân halkı kamu ıyş ü tarabda Gel ahı gidelüm Rûm illerine (İpekten vd. 1986: 215). XVI. yüzyılda şiir alanında görülen nitelikli gelişme doğal olarak nesirde de yaşanır. İnşa denilen tarz, aslında manzumeyi aşarak şiir niteliğine yükselen metnin düzyazıdaki karşılığıdır. Bu yüzyıl hem şiir hem de inşa alanında zirvenin yaşandığı bir dönemdir. Bu yüzyılda verilen çok sayıda ve nitelikli manzum eserler yanında nesir alanında tarihler, tezkireler, biyografi kitapları, dinî eserler, latifeler, tasavvuf kitapları, menakıbnameler, şerhler, ahlak kitapları, siyasetnameler, tıp, coğrafya ve matematik gibi bilimsel eserler, çeviriler karşımıza çıkar. Mensur eserlerdeki manzum parçaların metin içindeki işlevi nedir? MENSUR TÜRLER Tarihler Her sosyal faaliyetin kendine özgü bir tarihe ihtiyacı vardır. Bu ihtiyaç, olaylar gerçekleştikten sonra ortaya çıkar. Osmanlı toplumsal yapısındaki gelişmeler artık toplumu tarih yazmaya zorlamaktaydı. Üstelik İstanbul’un fethinden sonra bir imparatorluk kurmuş olmanın bilinciyle toplum, her türlü sosyal, iktisadî ve kültürel faaliyeti yazıya geçirme arzusundaydı. Bu yüzyılda Osmanlı devletinin kuruluşunun üzerinden epey zaman geçtiği için Osmanlı tarihleri (Tevarih-i Âl-i Osman) bir ihtiyaca cevap vermek üzere kaleme alınmaya başlanmıştır. Bunların ilk örnekleri sade bir dille ve destansı unsurlarla iç içe yazılmıştır. XV. yüzyılda ilk örneklerini vermeye başlayan tarih yazıcılığı bu yüzyılın sonunda artış göstermeye başlamış, II. Bayezit, Yavuz Selim ve Kanunî Süleyman gibi büyük hükümdarların teşvik ve koruması ile XVI. yüzyılda parlak bir dönem yaşamıştır. Dolayısıyla türün daha hacimli ve mükemmel örnekleri bu yüzyılda görülmeye başlanmıştır. Özellikle Kemal Paşazade ile Osmanlı tarihçiliğinde yeni bir dönem başlamış, Tevarih-i Âl-i Osman yazma geleneği devam etmiştir. XVI. yüzyılda bu anonim kronikler ve bütünüyle Osmanlı tarihini ele alan eserler dışında Selimname ve Süleymanname gibi isimler altında da tarihler yazıldığı daha önce belirtilmişti. Bunlara ek olarak vezir ya da ünlü komutanlardan birinin gazalarını anlatan gazavatnameler de yine bu yüzyılda kaleme alınmaya başlandı. Belli bir seferi yahut bir kalenin fethini anlatan fetihname, gazaname veya zafername gibi adlar taşıyan eserler de bu yüzyıl tarihçiliğinin önemli ürünleridir. Elde olmayan Yahşi Fakih tarihiyle başlayan Osmanlı tarih yazıcılığı, Âşık Paşazade, Neşrî ve Oruç Bey’le devam eden menkıbe ve rivayetlerin süslediği ilk dönemden sonra, XVI. yüzyılda Kemal Paşazade ve Hoca Sadettin’le usta bir üslupla ve kayıtlara sadakatle kaleme alınan mükemmel örneklerle karşımıza çıkar. Bu yüzyılın tarihçileri, eski İran-Arap tarih yazıcılığını ve edebiyatını iyi bilen, kendinden önceki tarihlerin bilgisiy- 2 158 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı le devrinin rivayet, olay ve tartışmalarını kullanan usta yazarlardır. Bu yüzyıldan itibaren tarih yazıcılığı artık, bir üslup ve sanat gösterisine dönüşür. XVI. yüzyılın büyük tarihçileri olarak en başta Kemal Paşazade, Hoca Sadettin, Lütfi Paşa, Gelibolulu Âlî ve Selanikî Mustafa’yı saymak gerekir. Yüzyılın en büyük ve en önemli tarihçilerinden biri olan Kemal Paşazade (14681534), Tokat’ta doğdu. Fatih devrinin önde gelen devlet adamlarından olan dedesi Kemal Paşa’dan dolayı Kemal Paşazade veya İbn Kemal adıyla tanındı. Önce aile mesleği olan askerliğe merak sardı. Sonradan ilmiye mesleğine yöneldi. Müderrislik ve kadılık yaptı. Osmanlı ilmiye sınıfının en üst basamağı olan şeyhülislamlığa yükseldi. Din, dil, edebiyat ve tarih alanında kıymetli eserler verdi. Bu eserleri içinde Tevarih-i Âl-i Osman, en dikkate değer olanıdır. Yazar, Osmanlı devletinin kuruluşundan başlayıp 1533 yılına kadar meydana gelen olayları “Deter” adını verdiği on bölüm halinde anlatmıştır. Bu eser, ilk büyük Osmanlı tarihi kabul edilir. Artık Tevarih-i Âl-i Osman’la Osmanlı tarihçiliği mükemmelliğe ermiş, klasik dönemini yaşamaya başlamıştır. Sözü edilen bu tarih, Osmanlı tarih yazıcılığı açısından dönüm noktası olan eserlerden biridir. Osmanlı tarih yazıcılığında Tursun Bey’le birlikte öne çıkan üslup endişesi ve edebî incelik Kemal Paşazade tarafından bir adım daha ileri götürülür. Bu yüzdendir ki onun Tevarih-i Âl-i Osman’ı, menkıbe ve rivayetin süslediği ilk dönem eserlerinden sonra, usta bir üslupla kaleme alınan tarihçiliğin ilk önemli örneğidir. Kanunî Sultan Süleyman devri sadrazamlarından olan Lütfi Paşa (ö.1564) da bu yüzyılda tarih yazan devlet adamlarından biridir. Devşirme olarak saraya giren Lutfi Paşa, çok önemli devlet hizmetlerinden sonra sadrazamlığa kadar yükselmiş, sonra da görgü ve bilgisini yansıtan tarihini yazmıştır. Tevarih-i Âl-i Osman adlı tarihinden başka, bir de vezirlerin el kitabı denilebilecek tarzda düzenlenmiş Âsafname’yi yazmıştır. Her iki eser de nesir tarihi açısından önemli olup bu yüzyılda belli bir şekle oturan bediî nesrin özelliklerini taşımaktadır. Fakat Lutfi Paşa, asıl Âsafname ile tanınmıştır. Bu eserde iyi bir devlet adamının özellikleri anlatılır. Bu yüzyılın önemli devlet adamı ve tarihçilerinden biri de Koca Nişancı lakabıyla tanınan Celalzade Mustafa Çelebi’dir. Mustafa Çelebi (1494-1567), Tosya’da doğmuş, İstanbul’da medrese eğitimini tamamlamış ve kâtiplikle başladığı meslek hayatını nişancılıkla sonlandırmıştır. Fuzulî’nin Şikâyetname olarak bilinen ünlü mektubunu yazdığı devlet adamıdır. Çelebi, Tabakatü’l-Memalik fi Derecati’l-Mesalik adını taşıyan tarihinde Kanunî devri olaylarını anlatır. Çok geniş tutulan bu eserin sadece otuzuncu cildi temize çekilmiştir. Eser, sadece olayları anlatmakla kalmayıp Osmanlı toplumsal yapısı hakkında da bilgiler vermektedir. Çelebi’nin bir de Selimname’si vardır. Her iki eser de bu yüzyılın ağır ve ağdalı üslubuyla kaleme alınmıştır. Küçük Nişancı Mehmet Paşa bin Ramazan Çelebi (ö.1571), bu yüzyılın bir diğer tarihçisidir. Divan kâtipliğiyle başladığı meslek hayatını başdeterdar, reisülküttab, nişancı ve Mısır valisi olarak sürdürmüştür. Siyer-i Enbiya-yı İzam ve Ahval–i Hulefa-yı Kiram ve Menakıb-i Selatin-i Âl-i Osman ya da kısa adıyla Nişancı Tarihi adıyla bilinen çalışması, Kanunî’nin teşvikiyle kaleme alınmıştır. Eserde tarihi olaylar yanında biyografilere de yer verilmiştir. Hem bu yüzyılın hem de bütün Osmanlı tarihçiliğinin zirve eserlerinden biri de Hoca Sadettin tarafından kaleme alınan Tacü’t-Tevarih’tir. Hoca Sadettin Efendi, Yavuz Sultan Selim’in nedimi ve dönemin ünlü musikişinaslarından Hasan Can’ın büyük oğludur. Seçkin bir sanatkâr ailesinin çocuğu olarak İstanbul’da doğdu ve burada öğrenim görüp müderris oldu. Padişah hocası ve şeyhülislam tayin edildi. Hem III. Murat hem de III. Mehmet devirlerinin en etkili devlet adamıydı. Haçova savaşında III. Mehmet’in savaş alanını terk etmesini önleyip zafer kazanılmasını sağladı. Bilim adamlığı yanında edebiyat ve ta- 8. Ünite - XVI. Yüzyılda Nesir rih konularında verdiği eserlerle de tanındı. Asıl ününü Tacü’t-Tevarih adlı eseriyle kazandı. Osmanlı dönemini anlatan eser, iki cilttir. Bediî bir üslupla yazılmıştır. Eserin dili benzetmeler, iktibaslar, mecazlar ve istiarelerle örülüdür. Bunlar dili ve üslubu ağırlaştırmaktadır. Tacü’t-Tevarih, İsmet Parmaksızoğlu tarafından sadeleştirilmiştir (Ankara 1979). XVI. yüzyılın dil, üslup ve muhteva özellikleri açısından en dikkate değer tarihlerinden birini Gelibolulu Mustafa Âlî yazmıştır. Âlî’nin eseri, Künhü’l-Ahbar adını taşır. Türkçe bir genel tarih olan eser, uzun bir mukaddime ve yazarın rükn adını verdiği dört bölümden meydana gelir. Bunların içinde ilk üç rükn, Osmanlılara gelinceye kadar genel tarihî bilgiler verir. Eserin asıl bölümü dördüncü rükn, yani Osmanlılarla ilgili kısımdır. İki ciltten ibaret olan bu bölüm, Osmanlıların ortaya çıkışından l589 tarihine kadar meydana gelen olaylardan, devlet adamlarından, şeyhlerden, bilginlerden ve şairlerden söz eder. Çok yönlü bir yazar olan Âlî, tarihçiliği yanında çağının iyi şairlerinden ve nesir ustalarındandır (Fleischer 1996). Bu yüzyılın son ve önemli bir başka tarihçisi de Selanikî Mustafa Efendi’dir. Selanik doğumlu olan Mustafa Efendi, Sokullu’nun maiyetinde bulundu. Kâtipliklerde çalıştı. Ruznameci ve muhasebeci tayin edildi.1600 yılında öldü. Selanikî Tarihi adıyla bilinen eserinde, 1563-1600 tarihleri arasında meydana gelen olayları ayrıntılarıyla anlatır. Biyografiler Tanınmış kişilerin hayat hikâyelerinden bahseden biyografi yazımı, insanlıkla yaşıttır. Başlangıçta tarih içinde yer alan bu tür, zamanla bağımsız bir bilim dalı halinde gelişir. İslam dünyasında ise biyografinin konumu bunun da ötesinde özellikler arz eder. Çünkü İslam tarihçiliği, Hz. Peygamberin hayat ve faaliyetlerinin incelenmesiyle yani biyografi ile başlamıştır. Giderek bu alan genişlemiş, pek çok meslek ve kişiyi kapsayan bir biyografi geleneği ortaya çıkmıştır. Sözü edilen bu biyografiler, konularına ve bakış açılarına göre farklılık göstermekle birlikte belli ortak noktalara da sahiptir. Biyografisi yazılan kişi hemen daima belli bir yaşa geldikten sonra böyle bir değerlendirmeyi hak ettiği için bu eserlerde doğum tarihleri pek yer almaz. Buna karşılık ölüm tarihlerine dikkat edilmektedir. Biyografisi yazılan kişinin hayatındaki belli başlı hadiseler kısaca nakledilir. Bilim adamlarının eğitimleri, başlıca hocaları ve eserleri zikredilir. Şairlerin şiirlerinden örnekler verilir. Bu haliyle gelenek, biyografik künye yazıcılığını esas aldığı için bütünüyle insan unsuruna yöneliktir. Çizilen portre son derece canlıdır; fakat verilen bilgilerin belgelendirilmesi her zaman mümkün değildir. İslam tarihinde ortaya çıkan bu uygulamanın ustadan çırağa geçen bir zenaat gibi fazla değişiklik göstermeden Osmanlı biyografi geleneğine de yansıdığı görülmektedir. Bu yüzden Osmanlılarda da umumi tarih içinde biyografiye yer verme ya da belli meslekteki kişileri bir eser içinde değerlendirme tarzındaki örneklere rastlanır. İlk örneklerine XV. yüzyılda umumi tarihler içinde rastladığımız biyografi geleneği, bu yüzyılda hayatın bütün alanlarını kapsayan çok başarılı örnekler ortaya koyar. İslam medeniyetinin genel yapısı içinde olduğu gibi Batı Türkçesi geleneğinde de biyografi önce umumi tarihlerin içinde yer aldı. Bu anlamda ilk dönem tarihlerinin hemen hepsinde biyografiye rastlamak mümkündür. Tarihler dışında müstakil biyografi kitabı olarak kaleme alınan ilk eser Lamiî’nin, Nefahatü’l-Üns’ün tercüme ve zeylini ihtiva eden Fütuhu’l-Mücahidin li Tervihi Kulubü’lMüşahidin (y.t.1520) adını taşıyan eseridir. Eserde altı yüz elli civarında evliya biyografisi yer alır. Bunların kırk sekizi Anadolu evliyasıdır. Bu tarz biyografilerin menkıbe, söylenti ve fantastik unsurlarla örüldüğünü unutmamak gerekir. 159 160 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Örnek 8 (Lami’î, Nefahatü’l-Üns’den) Geyikli Baba Hazretleri Bursa kurbında Keşiş tagı eteğinde yatur. Sultân Orhan Hazretleri anun üzerinde türbe ve zâviye ve câmi bina etdürmişdür. Tagda geyikler ile musâhabet eder imiş. Turgut İlbüke, Osman pâdişâhun -aleyhi’r-rahme-meşhûr beglerindendür ve mezkûr tagın ardında Turgutili dedükleri il ana mensûbdur. Sultân Orhan zamânında pîr olup ferâgat edüp ana irâdet getürmiş ve mürîd olmışdı. Binefsihi hidmetin ederdi. Sultân Orhan Hazretleri dahi temâm Geyüklü Baba hidmetlerine muhabbet etmişdi. Hattâ derler ki İnegöl’i cemî kurâ ve nevâhîsiyle Baba hidmetlerine bagışladı. Kabûl etmedi. Mülk ve mâl pâdişâhlara gerekdür, dervîşlerün ana ihtiyâcı yokdur ve anun ehli degüldür diyüp özr eylemiş. Âhirü’1-emr pâdişâh ziyâde ibrâm edicek pâdişâhun nefsini riâyet edüp şol karşuki depecikden birisi dervîşlerün havlısı ve odunlıgı olsun demiş. Baba hazretlerine kimün mürîdlerindensinüz deyu sormışlar, buyurmışlar ki Baba İlyâs mürîdlerindenüz ve Seyyid Ebu’1-vefâ tarîkındayuz. (İpekten vd. 1986: 145). Diliçi Çeviri Bursa yakınında Uludağ eteğinde yatmaktadır. Sultan Orhan Hazretleri onun üzerine türbe, zaviye ve cami yaptırmıştır. Bu zat dağda geyiklerle sohbet edermiş. Osman Gazi’nin (Allah’ın rahmeti üzerine olsun) meşhur beylerinden ve Uludağ’ın ardında Turguteli diye anılan şehrin kendisine nispet olunduğu Turgut İlbüke, Sultan Orhan zamanında pir olup mürit olmuştu, bizzat hizmetini görürdü. Sultan Orhan Hazretleri de Geyikli Baba hizmetine muhabbet etmişti. Hatta derler ki İnegöl’ü, köyleriyle ve çevresiyle Geyikli Baba’nın hizmetine verdi. Ancak o, bunu kabul etmedi. Mülk ve mal padişahlara gerektir, dervişlerin ona ihtiyacı yoktur ve onun ehli değildir deyip özür beyan etmiş. Sonunda padişah aşırı bir istekle oraları vermekte ısrar edince şu karşıki tepecikten birisi dervişlerin avlusu ve odunluğu olsun demiş. Baba hazretlerine kimin müritlerindensiniz diye sormuşlar, buyurmuş ki Baba İlyas müridiyiz ve Seyyid Ebulvefa tarikatındanız. Lamiî, bunun dışında da çok sayıda eser kaleme almıştır. Bunların bir bölümü mensur olarak yazılmıştır. Bu eserlerin en önemlisi Şerefü’l-İnsan adlı çalışmadır. Şerefü’lİnsan, insanlarla hayvanların yaratılışı ve üstünlükleri üzerine münazaraları konu edinen bir eserdir. Onun bu gelenek içinde ele alınan bir başka eseri de yine Camî’den çevirdiği Şevahidü’n-Nübüvve’dir (Eğri 2001). Bu yüzyılda bilgin biyografileri de müstakil çalışmalara dönüşür. Türün ilk örneği, Taşköprî-zade İsamettin Ahmet tarafından Arapça olarak yazılmıştır. Tam adı Şakayıku’nNu’maniyye fi Ulemai’d-Devleti’l-Osmaniyye olan biyografik eser, bilim dünyasında Şakayık’un-Nu’maniyye veya daha kısa olarak Şakayık olarak tanınır. Bilginler ve şeyhleri tanıtmak amacıyla kaleme alınan bu eser, gerek yazılmış olduğu XVI. yüzyılda ve gerekse takip eden asırlarda büyük ilgi ve rağbet görmüş, esere pekçok tercüme ve zeyil (ek) yazılmıştır. Şakayık’ın XVI. yüzyılda yapılmış en meşhur tercümesi Mecdî Mehmet’e aittir. Eseri, Hadayıku’ş-Şakayık adıyla Türkçeye kazandıran Mecdî’nin çalışması bir tercümenin ötesinde ve aslının genişletilmiş bir örneği durumundadır (Özcan 1989). Şakayık telif, tercüme ve zeyilleri Osmanlı biyografi geleneğinin XVI. yüzyıldaki karakteristik özelliklerini taşır. İçerik, dil ve üslup bakımından benzer niteliklere sahiptir. Türk biyografi geleneği içinde Şakayık’ın yeri ve önemi nedir? 3 8. Ünite - XVI. Yüzyılda Nesir Şair Tezkireleri Bilginlere ait biyografiler gibi şairlerin hayatlarından söz eden ilk şuara tezkireleri de bu yüzyılda görülür. Anadolu sahasında Sehî Bey’in Heşt-Behişt adlı eseriyle başlayan tezkiretü’ş-şuara (şairler tezkiresi) yazma geleneği, XX. yüzyıl ortalarına kadar kesintisiz devam etmiştir. Eski Türk Edebiyatının Kaynaklarından Şair Tezkireleri adlı kitabınızda konuyla ilgili ayrıntlı bilgi bulacak, örnek metinler okuyacaksınız. Münşeat Mecmuaları Yazışma kurallarını belirleyen münşeat mecmualarının ilk örnekleri XV. yüzyılda düzenlenmeye başlanmıştır. Münşeat tarzındaki eserler belirli yer ve durumlarda yazıldığı, özellikle de örnek aldığı kaynaklardaki biçimini büyük ölçüde koruduğu ya da sanatçılar ilk örneklere büyük ölçüde bağlı kaldığı için ilk örneklerinden itibaren pek değişime uğramamıştır. Bu türün XVI. yüzyılda son derece değerli bir örneği Feridun Bey tarafından tertip edilmiştir. Deterdar Çivizade Abdullah Çelebi’nin elinde eğitim gören Feridun Bey, Sokullu’nun hizmetine girdi. Daha sonra reisülküttab ve nişancı oldu. 1574 yılında Münşeatü’s-Selatin adlı fermanlar, fetihnameler ve mektuplardan meydana gelen büyük eserini III. Murat’a sundu. Bu eserde Osmanlılar devrine ve öncesine ait 1880 adet resmî mektup toplanmıştır. Eserde yer alan ferman, berat, name-i hümayun ve sadrazam mektubu gibi metinlerdeki süslü ve secili ifadeler, muhatapları üzerinde psikolojik bir etki sağlamak düşüncesiyle bilinçli olarak kullanılmıştır. Bu tür metinlerde saygınlık uyandıracak ifade ve unvanlara özellikle yer verilir. Osmanlı Devletinde önemli konuların etkileyici bir üslupla kaleme alınması geleneği yüzünden bu tarz metinlerin çoğu ağdalı bir dille yazılmıştır. Çünkü devletin otoritesini yansıtan imajların kullanıldığı etkileyici nesir, devlet yönetiminin çok önemli bir parçasıdır. Hatta bu tarz eserler, Müslüman devlet yöneticilerine gönderilecekse daha sade, Hıristiyan ülke yöneticilerine gönderilecekse daha süslü olarak kaleme alınmaktaydı. Etkileme amaçlı anlatım, özellikle Tacizade Cafer Çelebi ile oluşmaya başlamış, Celalzade ve Feridun Bey ile klasik bir hüviyet kazanmıştır. Asrın diğer münşeat sahibi yazarları Gelibolulu Âlî (Menşeü’l-İnşa) ve Lamiî Çelebi’dir. İlmî Eserler XVI. yüzyılda ilmî eserlerin sayısında ciddi artış görülür. Burada sadece bunların önemlilerinden söz edilecektir. Edebiyat bilimine getirdiği bakış açılarıyla sözü edilmesi gereken bilginlerden biri Gelibolulu Mustafa Sürurî’dir. Müderrislik ve şehzade hocalığı yapan Sürurî, İslami ilimler yanında, tıp ve kozmografyada derin bilgi sahibiydi. Eserleri arasında 1549’da Şehzade Mustafa’nın eğitimi için yazdığı -vezin, kafiye ve şiir sanatları hakkında bilgi veren- Bahrü’l-Ma‘arif önemlidir. Arap ve Fars şiirinin tesiri altında gelişen divan edebiyatı, bu edebiyatların hayal âleminden ve teşbih kadrosundan da yararlandı. Fakat Türk edebiyatında bu meselenin teorisiyle ilgili eserler çok az kaleme alındı. İşte bu eser, Muîdî’nin Mitahu’t-Teşbih’iyle birlikte edebiyat bilgileri veren ilk çalışmalardan biridir. Kınalızade Hasan Çelebî’nin babası Kınalızade Ali Efendi (ö.1572), bu yüzyılın tanınmış bilginlerindendir. Tefsir, hadis, fıkıh gibi İslami ilimler yanında felsefe, belagat ve edebiyatta da bilgi sahibiydi. En tanınmış eseri, Ahlak-ı Nasırî’den yararlanarak 1564 yılında yazdığı Ahlak-ı Alayî adlı kitabıdır. Kitap, yüzyıllar boyu medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Ali Çelebi’nin bu eser dışında Münşeat ve İnşa-yı Atik adlı başka mensur eserleri de bulunmaktadır. 161 162 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Yüzyılın tanınmış bilginlerinden biri de uzun süre şeyhülislamlık makamında kalan Ebussuud Efendi’dir. Tefsir ve hadisteki derin bilgisiyle yalnız Osmanlı ülkesinde değil, bütün İslam dünyasında tanınmış ve saygı görmüştür. “Muallim-i Sâni” diye anılırdı. En tanınmış eseri İrşadül-Aklı’s-Selim ilâ Mezaya’l-Kur’ani’l-Azim adındaki tefsiridir. Bunlardan başka Piri Reis ve Seydi Ali Reis ise coğrafya konusunda eserleri olan tanınmış kaptanlardır. Dönemin ünlü şairlerinden Nevî de Netayicü’l-Fünun adlı eseriyle bilginler arasında sayılabilir. Tasavvufi Eserler Kuşkusuz XVI. yüzyıl, bu çalışmalar dışında da pek çok mensur eserin kaleme alındığı bir dönemdir. Bunların önemli bölümünü dinî ve tasavvufi eserler oluşturur. Sözü edilen bu tür eserler, XVI. yüzyılda da yalın bir dil ve açık bir üslupla kaleme alınmıştır. Birgili Mehmet Efendi’nin Vasiyetname’si, Karamanlı Abdüllatif ’in Âdab-ı Menazil’i bu tarz eserlerdir. Ayrıca çeşitli sufilerin menkıbelerinin anlatıldığı Lamiî Çelebi’nin Menakıb-ı Veysel Karanî’si, Şevkî’nin Menakıb-ı Emir Sultan’ı gibi eserler yazılmıştır. Şerh ve Çeviriler Bu yüzyılda geçen yüzyılların devamı olarak pek çok çeviri yapılmıştır. Ayrıca ArapçaFarsça edebî eserlere Türkçe şerhler yazılmıştır. Manzum, mensur ya da nazım-nesir karışık pek çok eser, çoğunlukla nesir olarak şerh edilmiştir. Hafız Divanı, Mesnevi, Füsus, Bostan ve Gülistan gibi Farsça yazılmış meşhur eserlerin şerhleri önemli bir yer tutar. Ayrıca Kelile ve Dimne tercümelerinden Filibeli Alaattin Ali Çelebi’nin, Hümayunname adlı eseri çok okunan kitaplardandır. XVI. yüzyılda şerh ve tercümleriyle dikkat çeken yazarlardan biri, Şerh-i Mesnevi, Şerh-i Divan-ı Hafız gibi eserleriyle tanınan Mustafa Şemî’dir. Bir diğeri Bahrü’l-Ma‘arif sahibi Gelibolulu Sürurî’dir. Sürurî, Mesnevî Şerhi, Hafız Divanı Şerhi ve Şebistan-ı Hayal gibi şerh ve tercümleriyle tanınmıştır. Bunlardan başka Sudî Efendi’nin Hafız Divanı Şerhi ve Celalzade Salih Çelebi’nin Cevamiü’l-Hikâyat’ı dönemin en dikkate değer mensur eserlerindendir. Örnek 10 Filibeli Ali Çelebi’nin Hümayunname adlı Kelile ve Dinme çevirisi olağanüstü ilgi görmüş ve okunmuştur. Pek çok kütüphanede yazma nüshaları vardır. Bulak ve İstanbul’da defalarca basılmıştır. Pek çok dile çevrilmiştir. Osmanlı şair ve yazarları tarafından sadeleştirilmiştir. Ahmet Midhat Efendi’nin sadeleştirdiği Hülasa-i Hümayunname adlı seçki, eserin en çok tanınan ve en önemli baskısıdır. Hümayunname’den “Kaplumbağa ile Akrep” hikâyesi alıntılanmıştır. Bu hikâye, kıssa geleneğine tamamen uygundur. Geleneksel hikâyede her olaydan çıkarılması gereken bir ders vardır. Kıssadan, hisse çıkarmak gerekir. Anlatıcı, çıkarılması gereken hissenin ipuçlarını hikâyenin sonunda verir. Bu hikâyede de son paragrata öğüt çıkarılmış ve bu hisse Farsça bir beyitle de pekiştirilmiştir. Hikâyenin konusu şöyledir: Bir kaplumbağa ile akrep arkadaş olurlar. Bir gün yaşadıkları yeri terk edip başka diyarlara gitmek zorunda kalırlar. Birlikte yola çıkarlar. Yollarına büyük bir nehir rastlar. Akrep, boynunu bükerek arkadaşı kaplumbağaya veda etmek ister. Kaplumbağa bunun sebebini sorar. Akrep nehrin çok büyük olduğunu, kendisinin bu nehirden geçmesinin mümkün olmadığını söyler. Kaplumbağa dostluğun, böyle zor zamanlarda belli olacağını ifade ederek akrebi sırtına alır. Nehrin ortasına geldiklerinde kaplumbağanın kulağına 8. Ünite - XVI. Yüzyılda Nesir bazı sesler gelmeye başlar. Kaplumbağa akrebe bu sesin nerden geldiğini sorar. Akrep de kaplumbağaya kendi iğnesini onun sırtına geçirmeye çalıştığını, sesin iğne darbelerinden geldiğini söyler. Kaplumbağa çok üzülür ve bir arkadaşın arkadaşına böyle bir şeyi nasıl yapabileceğini sorar. Akrep bu durumun kendisinin yaratılışında olduğunu, bundan vazgeçmesinin mümkün olmadığını söyler. Kaplumbağa da çaresiz suya dalar. Böylelikle akrep yaptığı kötülüğün karşılığını bulur. (Filibeli Ali Çelebi, Hümayunname’den) Örnek 11 Hikâyet Dimne eyitdi: Bir keşef bir kejdüm ile hem-dem olup her dem da’vâ-yı vedâd u ittihâddan dem ururlar idi ve dâ’im kemâl-i ihlâs u ihtisâsdan haber virürler idi. Beyt: Rûz tâ şeb mu’âşir ü hem-dem/Şâm tâ subh mûnis ü mahrem (Sabahtan akşama sohbet arkadaşım, geceden sabaha mahremimdir). İttifâk bir vakt bi-hasebi zarûret celâ-yı vatan itmek lâzım gelüp murâfakat u muvâfakat ile bir me’men-i âhara müteveccih oldılar. Kazâ-yı İlâhî anlarun râhı bir nehr-i azîme râst geldi. Çün akrebe ol nehrden ‘ubûr itmek müte’azzir idi mütehayyir kaldı. Keşef eyitdi: Ey yâr-ı azîz ne bâ’is oldı ki zevrak-ı fikreti nehr-i hayrete saldun ve ne hâdis oldı ki endûh u gam bahrına taldun kaldun. ‘Akreb eyitdi: Ey birâder bu nehrden güzer itmek fikri beni gird-âb-ı ıztırâba bırakdı. Ne âbdan ‘ubûr itmek müyesserdür, ne tâb-ı âteş-i firâka tâkat mutasavverdür. Beyt: Sen gidersin senün ardunca gözüm yaşı gider/Müşkil oldur ki kişi kalur u yoldaşı gider. Keşef eyitdi: Ey yâr-ı azîz gam çekme ki ben seni bî-külfet ü zahmet püştüm keştîsi ile bu âbdan giçürsem gerek ve sînemi tîr-i belâna nişâne kılup bu gird-âbdan kenâra yitürsem gerek ki dimişlerdür: Hayfdur ki düşvârlıg ile bir yâr ele getüresin ve âsânlıg ile elden yitüresin. Beyt: Ey dûst bi-rev be-her çi dârî/Yârî bihar u be-hîç mefrûş (Ey dost yürü, neyin varsa dostluk için harca ve (dostunu) hiçbir şeye değişme). Pes seng-püşt akrebi püştine aldı ve sefîne-i sînesin âba salup revân oldı. Habâb-vâr miyân-ı âbda yüzerken nâ-gâh gûşına bir nâ-sâz âvâz yitişdi ve hareket-i akrebden püştinde hırâş u kâvkâv ihsâs idüp eyitdi: Ey birâder bu ne savtdur ki ben istimâ’ eylerem ve bu ne ameldür ki sen iştigâl üzresin. ‘Akreb cevâb virdi ki: Ey birâder sinân-ı nîşümi senün cevşen-i vücûduna âzmâyiş iderem. Keşef pür-gazab olup eyitdi: Ey bî-mürüvvet ben senün içün bu gird-âb-ı belâya irtikâb itdüm ve cân-ı şîrîn ve vücûd-ı nâzenînüm gark-âb-ı hatara atdum. Hâliyâ ben zahmet çekerem sen huzûr idersin. Hem püştüm keştîsi ve sînem sefînesi ile bu âbdan ‘ubûr idersin. Eger iltizâm-ı minnet itmeyüp hakk-ı sohbet-i kadîme i’tibâr itmezsen bârî bu nîşi urmaga sebeb ne? Beyt: Çün nûş ne-dârî me-zen nîş âhir/Çün dûst ne’î me-şev düşmen bârî (İlacın yoksa insanlara sonunda zehir verme. Yani dost olamıyorsan bari düşman olma). Bâ-vücûd muhakkakdur ki çün bu hareketden bana âsîb-i mazarrat yitişmese gerek ve nîş-i dil-hırâşun benüm püşt-i nâ-terâşumda te’sîr itmese gerek. Beyt: Gâlib ân-est ki dest ü dil-i hod rîş kuned/Her ki ez rûy-ı cedel müşt zened ber-dîvâr (İnatlaşıp duvara yumruk atan kimse kesinlikle kendi elini ve gönlünü yaralar). Akreb eyitdi: Ma’âza’llâh ki bu makûle ma’ânî cemî’-ı evkât-ı zindegânîde zamîrüme gelmiş ve hâtıruma hutûr eylemiş ola, ammâ bu kadar var ki bu hareket benüm muktezâyı tabî’atum ve nîş-zenlik levâzım-ı cibilletümdür. Bu bâbda bana hâre vü hârâ ve püşt-i dûst ve sîne-i düşmen ale’s-sivâdur. Kıt’a: Her ki râ ‘âdet-i zemîme buved/Bî-irâdet ez-û 163 164 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı şeved sâdır/Nîş ber-seng mî-zened akreb /Gerçi ber vey ne-mî-şeved kâdir (Kötü tabiatlı olan kimseden kendi iradesi dışında kötülük görülebilir. Her ne kadar gücü yetmese de akrep taşa iğnesini batırmaya çalışır). Keşef bu hâli ta‘accüb itdi ve tefekkür bahrına talup eyitdi: Hükemâ râst buyurmışlardur ki: Nefs-i hasîs ve şahs-ı habîse mürüvvet itmek hemân dâmânında hâr ve girîbânında mâr terbiyet itmekdür. Kıt’a: Bed-asl râ çi gûne tüvân kerd terbiyet/Kes der derûn-ı hâne çirâ mâr pervered/ Hanzal be-terbiyet ne-dihed tu‘m-ı ney-şekker/Gül ber ne-çîned ân-ki heme hâr pervered (Kötü yaratılışlı birisi nasıl terbiye edilebilir? İnsanlar evinde neden yılan beslesin? Hanzal yetiştirilmekle neyşeker tadı vermez. Hep diken yetiştiren kişi gül toplayamaz). Kelâm-ı ekâbirdür ki: Kim ki aslında nesîb olmaya ümmîd-i kerem andan nasîb olmaya, nutfe-i habîse dünyâdan gitmeye, tâ velî-ni’metine küfrân u isâ’et itmeye. Beyt: Zi-bedasl çeşm-i bihî dâşten /Buved hâk ber dîde enbâşten (Kötü tabiatlı birisinden iyi bakmasını beklemek göze toprak doldurmak gibidir) (Bülbül 2009). Humayunname’den alıntılanan bu metni, nesir dilinin özellikleri bakımından inceleyiniz? 4 8. Ünite - XVI. Yüzyılda Nesir 165 Özet 1 2 Osmanlı nesrinin XVI. yüzyıldaki gelişimini izleyebilmek Fatih döneminde ortak bir dil ve üslup anlayışına göre biçimlenen divan edebiyatı, Kanunî döneminden itibaren kuralları iyice oturmuş bir yapıya kavuşur. XV. yüzyılda Sinan Paşa’nın Tazarruname adlı eserinde karşılaştığımız estetik nesrin örnekleri artar. Türler ve tarzlar çeşitlendikçe mensur eserlerin dil ve üslup özellikleri de çeşitlenir. Nesir dilinde üslup tabakalaşması görülür. Çeviri faaliyetleri devam eder. Diğer yandan şiirin estetik kuralları ve söyleyiş özellikleriyle paralellik arz eden mensur eserler yazılır. Bu tür mensur metinlerde, şiirde Bakî ile zirveye erişen klasik anlayış benimsenir. Böylece folklorik üslup özelliklerine sahip eserlerle bediî/estetik üslupla yazılan eserler arasında üslup tabakalaşması gözlenir. Folklorik ve bediî üsluba ilaveten ilmî üslup ve resmî üslubu da içine alan klasik anlayış, XIX. yüzyılın ortalarına kadar devam eder. Bütün türlerde manzum, mensur veya nazım-nesir karışık eserler verilir. Nazım-nesir karışık eserlerde asıl unsur, nesirdir. Bu metinlerde yer alan nazım parçaları, nesir kısmında ifade edilen düşünceleri özetlemek, sonuç çıkarmak, yazarın belli bir amaca dayanan niyetini gösterip duygularını estetik bir biçime büründürmek için kullanılır. Bunlar metinden çıkarıldığı takdirde anlamda eksilme olmaz. XVI. yüzyıl nesir türlerini ve yazarlarını tanıyabilmek Bu yüzyılda hem şiir hem de inşa alanında nicelik ve nitelik bakımından artış görülür. Bu yüzyılda nesir alanında tarihler, tezkireler, biyografi kitapları, dinî eserler, latifeler, tasavvuf kitapları, menakıbnameler, şerhler, ahlak kitapları, siyasetnameler yazılır. Tıp, coğrafya ve matematik gibi alanlarda bilimsel eserler ve çeviriler karşımıza çıkar. Her sosyal faaliyetin kendine özgü bir tarihe olan ihtiyacı, olayların ortaya çıkışından sonradır. Osmanlı toplumsal yapısındaki gelişmeler de tarih yazıcılığının doğuşuna ortam hazırlar. XV. yüzyılda ilk örneklerini vermeye başlayan tarih yazıcılığı bu yüzyılın sonunda artış göstermeye başlar. Kemal Paşazade ile Osmanlı tarihçiliğinde yeni bir evreye geçilir. XVI. yüzyılda anonim kronikler ve bütünüyle Osmanlı tarihini ele alan eserler dışında Selimname, Süleymanname gibi isimler altında da tarih kitapları yazılır. Bunlara ek olarak vezir ya da ünlü komutanların gazalarını anlatan Gazavatname isimli eserler de yine ilk kez bu yüzyılda kaleme alınır. Kemal Paşazade, Hoca Sadettin, Lütfi Paşa, Gelibolulu Âlî ve Selanikî Mustafa gibi tarihçiler yetişir. Kemal Paşazade, menkıbe ve rivayetin süslediği ilk dönem tarihlerinden farklı olarak ustaca kaleme aldığı Tevarih-i Âl-i Osman ile tarihçiliğin ilk önemli örneğini verir. Kanunî Süleyman devri sadrazamlarından olan Lütfî Paşa da Tevarih-i Âl-i Osman adlı tarihinden başka Âsafname adlı eserini yazar. Celalzade Mustafa Çelebi, Tabakatü’l-Memalik fiDerecati’l-Mesalik adını taşıyan tarihinde Kanunî devri olaylarını anlatır. Küçük Nişancı Mehmet Paşa, Nişancı Tarihi adıyla bilinen çalışmasıyla tarihçi olarak tanınır. Hem bu yüzyılın hem de bütün Osmanlı tarihçiliğinin zirve eserlerinden biri de Hoca Sadettin tarafından kaleme alınan Tacü’t-Tevarih’tir. XVI. yüzyılın dil, üslup ve muhteva özellikleri açısından en dikkate değer tarihlerinden birini Gelibolulu Mustafa Âlî yazar. Âlî’nin Künhü’l-Ahbar adını taşıyan genel tarihinin, Osmanlılarla ilgili kısmı özellikle şair biyografilerine yer verdiği için önemlidir. Bu yüzyılın bir başka önemli tarihçisi de Selânikî Mustafa Efendi’dir. Selanikî Tarihi adıyla bilinen eseri, dil ve anlatım yönünden edebî değere sahiptir. Başlangıçta tarih içinde yer alan biyografi, zamanla bağımsız bir bilim dalı halinde gelişir. Tarih kitaplarındaki biyografileri saymazsak müstakil olarak kaleme alınan ilk biyografi, Molla Camî’nin Nefahatü’lÜns adlı eserinn tercüme ve zeylini ihtiva eden Fütuhu’l-Mücahidîn li Tervihi Kulubü’l-Müşahidin adlı eseridir. Lamiî Çelebi, bu eserine Anadolu erenlerini ekleyerek özgünlük katmıştır. Bu yüzyılda bilgin biyografileri de müstakil çalışmalara dönüşür. Bunun ilk örneği Taşköprî-zade İsamettin Ahmet’in, kısaca Şakayık olarak bilinen Şakayıku’n-Nu’maniyye fi Ulemai’d-Devleti’l-Osmaniyye adlı Arapça eseridir. Şakayık, büyük ilgi ve rağbet görmüş ve esere pek çok tercüme ve zeyil (ek) yazılmıştır. Şakayık’ın XVI. yüzyılda yapılmış en meşhur tercümesi Mecdî Mehmet Efendi’ye aittir. Diğer biyografi türlerinde olduğu gibi şairlerin hayatlarından söz eden tezkire geleneği de ilk örnekle- 166 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı rini XVI. yüzyılda verir. Anadolu’da Sehî Bey’in HeştBehişt adlı eseriyle başlayan tür, XX. yüzyıla kadar aralıksız devam eder. XVI. yüzyılda estetik nesrin en önemli örneklerinden münşeat mecmualarının sayısı artar. En önemlisi Feridun Bey’in düzenlediği Münşeatü’s-Selatin’dir. Asrın diğer münşeat sahibi yazarları Gelibolulu Âlî (Menşeü’l-İnşa) ve Lamiî Çelebi’dir. XVI. yüzyılda kaleme alınmış ilmi eserlere de sıklıkla rastlanır. Bahrü’l-Ma‘arif adlı eseriyle adından söz ettiren Gelibolulu Mustafa Sürurî, Ahlak-ı Nasırî’den yararlanarak 1564 yılında yazdığı Ahlak-ı Alayî adlı kitabıyla tanınan Kınalızade Ali ile Şeyhülislam Ebussuud Efendi dönemin en önemli bilginleridir. Dönemin ünlü kaptanları Piri Reis ve Seydi Ali Reis’in coğrafya konusunda bilimsel eserleri vardır. XVI. yüzyılda menakıbnameler, dinî ve tasavvufi eserler yazılmaya devam eder. Birgili Mehmet Efendi’nin Vasiyetname’si, Karamanlı Abdüllatif b. Durmuş’un Âdab-ı Menazil’i gibi dinî-tasavvufî eserler; Lamiî Çelebi’nin Menakıb-ı Veysel Karanî’si, Şevkî’nin Menakıb-ı Emir Sultan’ı gibi menkıbeler yazılır. Bu yüzyılda geçen yüzyılların devamı olarak Hafız Divanı, Mesnevi, Füsûs, Bostan ve Gülistan gibi Farsça yazılmış eserlerin şerhleri yapılır. Mustafa Şem’î’nin Mesnevî Şerhi, Mustafa Sürurî’nin ve Sudî Efendi’nin Hafız Divanı Şerhleri gelenek içinde örnek alınan eserlerdir. Tercümeler arasında ise en dikkate değer eser, Filibeli Alaattin Ali’nin Hümayunname adlı Kelile ve Dimne çevirisidir. 3 Mensur metinler üzerinde inceleme ve değerlendirmeler yapabilmek Eski nesri şiirden ayıran özellikler biçimle ilgilidir. Mensur metinler dil ve üslup düzeyleri bakımından incelendiğinde seci ve diğer edebî sanatların sık kullanıldığı görülür. Nesir, üslup ve dil açısından şiire yaklaştığı ölçüde estetik değer kazanır. Değişik türlerde yazılmış mensur metinlerin sanat eseri sayılabilmeleri için dönemin estetik anlayışına uygun olması gerekir. 8. Ünite - XVI. Yüzyılda Nesir 167 Kendimizi Sınayalım 1. Türk edebiyatında estetik nesrin ilk örneği sayılan eser aşağıdakilerden hangisidir? a. Menşeü’l-İnşa b. Tazarruname c. Münşeatü’s-Selatin d. Tacü’t-Tevarih e. Şebistan-ı Hayal 6. Künhü’l-Ahbar adlı eserle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a. Gelibolulu Mustafa Âli yazmıştır. b. Genel bir tarih kitabıdır. c. Dört bölümden oluşur. d. Dördüncü bölümde Osmanlı tarihi anlatılır. e. Şair biyografilerine yer vermez. 2. Aşağıdakilerden hangisi şifahi/folklorik üslubun özelliklerinden biri değildir? a. Günlük konuşma diline yakındır. b. Daha çok dinî ve destanî nitelikli eserlerde görülür. c. Devrik cümle kullanımı yaygındır. d. Secili cümleler kullanılır. e. Bu üslupta kullanılan kelimeler, çoğunlukla isim ve fiillerdir. 7. Aşağıda XVI. yüzyıl tarih yazarları ile eserleri eşleştirilmiştir. Hangi seçenekteki eşleştirme yanlıştır? a. Lütfi Paşa–Asafname b. Celalzade Mustafa-Nişancı Tarihi c. Hoca Sadettin-Tacü’t-Tevarih d. Selanikî Mustafa-Selanikî Tarihi e. Kemal Paşazade-Tevarih-i Âl-i Osman 3. Mensur metinlerin üslup özelliklerinin belirlenmesinde aşağıdakilerden hangisi dikkate alınmaz? a. Sözcüklerin kullanım sıklığı b. Seci ve diğer sanatların kullanımı c. Çeviri veya telif olması d. Eserin konusu e. Kalıplaşmış ifadelere yer vermesi 4. Aşağıdakilerden hangisi resmî üslubun özelliklerinden biri değildir? a. Dili sade, mantıklı ve inandırıcı niteliktedir. b. Arkaik ve mahalli sözlere, argoya yer verilmez. c. Resmî yazılarda belli kavram ve kalıplaşmış cümleler kullanılır. d. İleri sürülen görüşler, alıntılarla vurgulanır. e. Gelenekselleşmiş bir formu (biçimi) vardır. 5. Aşağıdakilerden hangisi XVI. yüzyıl tarih yazarlarındandır? a. Lütfi Paşa b. Yahşi Fakih c. Âşık Paşazade d. Naima e. Kâtip Çelebi 8. Osmanlı bilginlerinin biyografileri konusunda ilk başvurulması gereken kaynak aşağıdakilerden hangisidir? a. Meşairü’ş-Şuara b. Şevahidü’n-Nübüvve c. Şakayık d. Tacü’t-Tevarih e. Künhü’l-Ahbar 9. ve 10. soruları aşağıdaki metne göre yanıtlayınız. Ey birâder bu nehrden güzer itmek fikri beni gird-âb-ı ıztırâba bırakdı. Ne âbdan ubûr itmek müyesserdür ne tâb-ı âteş-i firâka tâkat mutasavverdür. Beyt: Sen gidersin senün ardunca gözüm yaşı gider Müşkil oldur ki kişi kalur u yoldaşı gider. 9. Yazarın, metinde yer alan dizeleri alıntılamasındaki amacı ne olabilir? a. Ne denli zor durumda kaldığını ifade etmek b. Sade bir Türkçeyle de şiir yazabildiğini sezdirmek c. Şiir bilgisinin düzeyini göstermek d. Farklı bir konuya geçiş için hazırlık yapmak e. Mensur metinde anlatılanları pekiştirmek 10. Mensur metindeki altı çizili sözcüklerle yazar, aşağıdaki sanatlardan hangisini yapmıştır? a. Aks b. Tekrir c. Kalb d. Seci e. Cinas 168 XVI. Yüzyıl Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. d 3. c 4. d 5. a 6. e 7. b 8. c 9. e 10. d Yanıtınız yanlış ise “Mensur Metinlerin Sınılandırılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mensur Metinlerin Sınılandırılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mensur Metinlerin Sınılandırılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mensur Metinlerin Sınılandırılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mensur Türler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mensur Türler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mensur Türler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mensur Türler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mensur Metinlerin Sınılandırılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mensur Metinlerin Sınılandırılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Mensur metinlerin söz varlığı dikkate alınarak sade nesir, orta nesir ve süslü nesir diye üç düzeyde sınılandırılmıştır. Bu sınılandırma Recaizade Ekrem’in nesr-i sade, nesr-i müzeyyen ve üslub-ı âlî biçimindeki hem dil hem de üslup özelliklerini esas alan sınılandırmasıyla örtüşür. Tahir Olgun ise eski nesri; nesr-i mürsel ve nesr-i müsecca biçiminde sınıflandırmıştır. XVI. yüzyıl mensur metinlerini üslup bakımından; folklorik/şifahî üslup, ilmî üslup, bediî/estetik üslup ve resmî üslup başlıkları altında değerlendirebiliriz. Sıra Sizde 2 Mensur eserlerde yer alan nazım parçaları, genellikle nesir kısmında ifade edilen düşünceleri pekiştirmek, sonuç çıkarmak, yazarın belli bir amaca dayanan niyetini gösterip duygularını estetik bir ifadeye büründürmek için kullanılır. Bunlar çıkarıldığı takdirde metinde anlam eksilmesi olmaz. Mensur eserlerde nazım, nesirde ileri sürülen düşüncenin veya anlatılan olayın devamı niteliğinde de olabilir. Bu durumda manzum kısımlar, ana metnin temel unsuru sayıldığından çıkarıldığı takdirde anlamda eksiklik meydana gelir. Sıra Sizde 3 Bu yüzyılda bilginlerin biyografileri için ilk başvurulması gereken kaynak, Taşköprîzade İsamettin Ahmet tarafından Arapça olarak yazılan ve XVI. yüzyıldan itibaren tercüme ve zeyil (ek)lerle çoğaltılan Şakayıku’n-Numaniye’dir. XVI. yüzyılda yapılmış en meşhur tercümesi Mecdî Mehmet’e aittir. Mecdî, Hadayıku’ş-Şakayık adıyla Türkçeye çevirdiği esere ilavelerde bulunmuştur. Sıra Sizde 4 Hümayunname çok okunmuş bir eser olmasına rağmen bu hikâyede Arapça ve Farsça kelimelerin, alıntı beyit ve kıtaların oranı ve kullanım sıklığı oldukça yüksektir. Üslup bakımından bediî/estetik üslubun özelliklerini yansıtır. Secili bir anlatım tarzı benimsenmiştir. Edebî sanatlar kullanılmıştır. Ayrıntıları pekiştirmek için hemen her paragrafın sonunda beyitlere yer verilmiştir. Bu beyitlerin biri dışında tamamı Farsçadır. Metnin geleneksel hikâyeye uygun bir kurgusu ve kahramanları vardır. 8. Ünite - XVI. Yüzyılda Nesir Yararlanılan Kaynaklar Âşık Çelebi. (2010). Meşâirü’ş-Şu‘arâ. Hazırlayan: Filiz Kılıç, İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. Aynur, H. vd. (2010). Nesrin İnşâsı: Düzyazıda Dil, Üslûp ve Türler - Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları-V Hazırlayan: Hatice Aynur vd., İstanbul: Turkuaz Yayınları. Bülbül, T. (2009). Hümayûnname, İnceleme-Metin. Ankara: Gazi Üniversitesi Doktora Tezi. Çavuşoğlu, M. (1977). “Zatî’nin Letâif ’i”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 22, 151-152. Düzdağ, M. E. (1983). Şeyhülisam Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında XVI. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi. Fleischer, C. H. (1996). Tarihçi Mustafa Âlî Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı. Çeviren: Ayla Ortaç, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. İpekten, H. vd. (1986). “XVI. Yüzyılda Nesir”, Büyük Türk Klasikleri. İstanbul: Ötüken-Söğüt Yayınları. İsen, M. vd. (2006). Eski Türk Edebiyatı El Kitabı. 4. Baskı, Ankara: Grafiker Yayınları. İz, F. (1996). Eski Türk Edebiyatında Nesir. İkinci Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları. Mecdî. (1989), Hadâ’iku’l-hakâyık, Şakaik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri, Hazırlayan: Abdulkadir Özcan, İstanbul: Çağ Yayınları. Okuyucu, C.,Kartal,A.,Köksal,M.F. (2009). Klasik Dönem Osmanlı Nesri. İstanbul: Kriter Yayınları. Türk Edebiyatı Tarihi. Editörler: Talat Halman vd. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 169