Türk İktisat Tarihi

Osmanlı Devleti’nde görülen ilk para vakfı Edirne’de 1423 yılında Yağcı Hacı Muslihiddin tarafından 10.000 akçeyle kurulan vakıftır. Bu tarihten Osmanlı’nın sona erdiği tarihe kadar para vakıfları varlıklarını yaygın bir şekilde sürdürmüşlerdir. Meşrûiyeti dönem dönem gerek Osmanlı uleması arasında gerekse günümüz fıkıh bilginleri arasında tartışılmış olsa da para vakıflarına kâhir ekseriyetle fukaha tarafından cevâz verilmiş, hatta tarihi süreç içerisinde Osmanlı Devleti’nin resmî ideolojisi haline gelerek varlıkları bir anlamda garanti altına alınmıştır. Özellikle XVI. asırda devrin önemli ulemaları olan ve şeyhülislâmlık görevini ifâ eden Ebussuûd Efendi ve Çivizâde arasındaki fıkhî temelli meşrûiyet tartışmaları yaşanmış ve Çivizâde’nin etkisiyle kısa bir dönem faaliyetlerine son verilmiş olsa da bu ara dönem akabinde bir daha asla para vakıfları uygulamasından vazgeçilmemiştir. Hatta para vakıflarının sosyal yaşama olan katkıları nazar-ı dikkate alınarak kurulmaları teşvik edilmiş ve bizzat padişahlar, vüzera ve ulema tarafından da bu tür vakıflar kurulmuştur. Günümüzde para vakıflarına yönelik akademik çalışmalar hız kazanmıştır. Para vakıflarına ilişkin ilk çalışmalar Osmanlı başkenti olan İstanbul’u kapsayacak şekilde yapılmış, zamanla Bursa gibi diğer büyük şehirleri ve Osmanlı’nın taşra bölgeleri ve kazalarını da içerecek diğer çalışmalar bunları takip etmiştir. Bu çalışma, bir Osmanlı taşrası olan Safranbolu’da kurulmuş para vakıflarını inceleyerek bu vakıfların kimler tarafından, ne kadar sermaye ile ve hangi amaçla kuruldukları hakkında bilgi vermeyi hedeflemektedir. Çalışmanın bir diğer amacı ise, para vakıflarının vakfiyelerinde geçen camilerin günümüze kadar intikal edip edemedikleri ve kurucularından soy bağı süren kişilerden günümüze kadar ulaşan kimselerin olup olmadığını saha araştırması yoluyla ortaya çıkarmaktır. Bu yönüyle tespit edebildiğimiz kadarıyla para vakıflarını inceleyen çalışmalar içinde saha araştırmasını içine alan ilk çalışma olarak farklılaşmakta ve literatüre yeni bir yaklaşım getirmektedir.

Çok önemli bir tarihi tecrübeyi barındıran para vakıfları öteden beri gerek Osmanlı iktisat tarihi gerekse İslam ekonomisi alanında araştırma yapan akademisyenlerin ilgisini çekmiştir. Türkiye'de para vakıflarına ilişkin yapılan bilimsel çalışmalar 1930'lu yıllar gibi erken Cumhuriyet dönemine kadar uzanmaktadır. Cumhuriyet döneminde ülkemizde para vakıflarına dair müstakil olarak az sayıda eser te'lif edilmiş olmakla birlikte bu alanda özellikle 2000'li yıllardan günümüze artan bir ivmeyle pek çok makalenin yazılıp yayımlandığı görülmektedir. Para vakıflarına ilişkin çalışmalar genellikle fıkıh, İslam iktisat tarihi, Türk iktisat tarihi ve Türk finans tarihi bağlamında yapılmakta, günümüzdeki katılım bankacılığı ile olan benzerlikleri de incelemeye tâbi tutulmaktadır. Öte yandan İstanbul ve yakın çevresinde kurulmuş para vakıflarının yanı sıra özellikle son yıllarda Osmanlı taşrasında kurulan para vakıflarına ilişkin makale çalışmalarının artmış olduğu müşahede edilmektedir. Bu çalışma, başlangıcından günümüze Türkiye'de para vakıflarına ilişkin yapılan araştırmaların envanterini çıkartmayı ve bunlar hakkında genel bir değerlendirme yapmayı amaçlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Para vakıfları, Osmanlı iktisat tarihi, Osmanlı para vakıfları, Osmanlı finans tarihi, literatür. Abstract Cash foundations that are founded by devoting cash money have been attracting the attention of academics and practitioners for many years since they contain an important historical experience for both Ottoman economic history and Islamic economics research. The studies related to cash foundations in Turkey dates to the early Republican era as 1930. In our country, although the studies carry the title "cash foundation" are very few, the works of the article have been observed with increasing momentum especially since the 2000s. Studies on cash foundations are generally carried out in the context of Islamic law, Islamic economics history, Turkish economic history, and Turkish finance history, and are compared with current participation banking. Especially in recent years, it has been observed that the article studies on the cash foundations established in Ottoman provinces have increased. This study aims to make out the inventory of researches in Turkey on cash foundations from the beginning till present and to make a general assessment of these studies.