Tarihi Köyler

A MODEL PROPOSAL FOR CONSERVATION OF ABANDONED RURAL SETTLEMENTS IN TURKEY: CASE STUDY OF ODEMIS-LUBBEY VILLAGE
Following the industrial revolution, abandonment and decrease of the population in rural areas are common problems that could be seen all over the world, as a result of various factors. However, many of these abandoned rural settlements have invaluable vernacular assets that bear the traces of past rural life and comprise the spirit of these cultural landscape areas. The de-populization process leads to neglection, gradually deterioration and finally destruction of traditional environment that has been built with the experiences of centuries. Traditional rural settlements whose vulnerabilities increase day by day, reflect the life, architectural approach, building technology, construction techniques, craftsmanship and landscape features of their period and requires a holistic view for its protection. The loss of human life, which is the main element with nature that comprises the rural settlements, not only causes the loss of cultural heritage but also affects natural life, agricultural landscape and bio-diversity negatively. After abandonment rural landscape started to desertificate in short term and become vulnerable against the natural disasters.
Transfering life, culture and architectural fabric of rural settlements to the future generations is critical for the history of humanity. Although there are several recommendations regarding the management and protection of the rural areas in Turkey and in the World, there is a lack of specialized method for the conservation of cultural and natural heritage of abandoned rural settlements with many location-specific issues. Starting from this findings “Rural Architecture, Policies Developed for Rural Areas In Turkey and Europe, Evolution in the Conservation Theory of Rural Heritage”, “Abandonment Reasons and Process in Rural Settlemens, Impacts of Abandonment” and “Re-Evaluation Possibilities of Rural Settlements” chapters were discussed in detail and a conservation model, which can be used on a global scale, developed for the conservation of abandoned rural settlements. It is believed the conservation model can be used in future scientific studies about the conservation of rural settlements and can be developed by the inter-disciplinary contributions.
While first practices about the conservation of rural architecture, which was emerged as moving rural buildings from authenthic locations to an open-air museum, can been understandable by its time, nowadays it can’t be considered as a conservation approach except extraordinary situations.
It can be observed that, traditional rural life has been gradually weakened in settlements, where intense tourism activities carried out and problems like de-populization or abandonment can’t be seen. Not only in some cases that rural settlements have been re-functioned as a museum but also in some touristic uses, a sustainable life can’t always be ensured, therefore several challenges can be encountered in conservation of cultural properties. Tourism, which is used as a toolin developing the life standards and preventing the population loss in rural areas, sometimes creates an intense demand to a specific region and causes withdrawal of local communities from traditional rural life.
In some cases, rural settlements, which have been evacuated because of conflicts, wars, security problems, etc., have been resettled with their former residents after changes in conditions. Altough resettlements start the life in rural environments again, in some cases conservation of cultural heritage isn’t on the agenda and after the resettlement, residents prefer to build new buildings with new materials instead of repairing their traditional buildings. Another option for resettlement of the abandoned rural settlements can be seen in some examples. In this cases new rural residents coming by counter migration from urban centres to countryside start to live in an abandoned rural settlement. However restart of life in an abandoned village by this type of migration can be considered positive, there are some negative impacts like big interventions in restoration of cultural heritage, completely abandonment of traditional rural life, social disharmony between new and old residents, and etc. It can be said all three of museological, tourism and resettlement approaches for re-evaluation of abandoned rural settlements can be implement together or independently. On the other hand it shouldn’t be overlooked that all this approaches are a tool for conservation and vitality of rural settlements. Fragility of the traditional fabric because of long term neglection after abandonment, cultural landscape values, bio-diversity and intangible values should be taken into consideration in the implementation of this re- use alternatives.
As a result of all the researches, analysis and evaluations, the conservation model has been based on five main parts as “Definition of cultural and natural values and importance of the settlement”, “Determination of the re-evaluation alternatives”, “Determination of conservation policies”, “Implementation” and “Monitoring, evaluation and update”.
As a result of implemented policies and radical changes in social life, nowadays large number of rural settlements in Turkey are in the process of abandonment. Certainly, the biggest problem encountered in conservation of rural heritage is the loss of daily life in rural settlements. Although rural heritage in depopulated settlements have melted against the natural conditions by time, some settlements succeed to preserve their authenticity and integrity to a certain extent. On the other hand in some villages, which are more crowded and close to the city centers, authenticity and integrity values of traditional architectural heritage has been destroyed by human beings as a result of new construction pressures. This situation accompanies a big dilemma about conservation of traditional architectural heritage. Conceptual background about conservation of rural heritage has been developed relatively late in Turkey compared to Europe. Therefore Turkey faces different problems in rural areas then other European countries. It can be said that, successful implementations about conservation of rural heritage and preventing depopulation in rural areas in other countries, can be a model for Turkey. However, these successful policies and implementations should be evaluated in line with Turkey’s specific conditions. Based on this analysis, recommendations and evaluations specified to abandoned rural settlements in Turkey have been carried out in the conclusion part of thesis.

Hristiyan halkın zamanla terk ettiği Melendiz Bölgesinde Türklerin yerleştiği ve kurduğu köylerden olan Gelemiş(Bozköy) Köyününde 13. yüzyılda kurulduğunu söyleyebiliriz. Gelemiş Köyü, 13. yüzyıllarda Oğuzlar’ın Kayı boyuna mensup Türkler tarafından kurulan “Kayılı/Kayırlı” köyüne de komşudur (Bayrak, 2005:56).  Dolayısıyla Gelemiş Köyünün Oğuzlar’ın Kayı boyuna mensup olan Türklerce kurulduğunu söylemek mümkündür. 16.yüzyılın ilk çeyreğini kapsayan tahrir defterlerinde köyün ismi Gelemiç olarak kayıtlıdır (Hüseyniklioğlu-Arslan 2009:309). Anadolu’nun değişik bölgelerinde karşımıza çıkan Gelemi(ş)ç isminin kökenine yönelik iki farklı görüşün öne çıktığını görmekteyiz. Luvi dilinde Kala’nın “Kıyı” demek olabileceği, dolayısıyla Gelemiş’inde  “kıyı halkı/şehri” olduğu ifade edilmektedir (Umar 1993:361). Dolayısıyla, Melendiz Ovasının hemen kıyısında yer alan bu yerleşime Gelemiş ismi verilmiş olabilir. Mehmet Ali Ünal ise “Gele” kelimesinin Farsça kökenli olduğunu ifade etmiş, bundan türeyen Gelen/mbe kelimesi de buna örnek vermiştir. Bu minvalde koyun yatağı, ağıl anlamına gelen “Gelembe” kelimesi Melendiz yöresinin hayvancılık, zirai ve ticari özelliklerini de göz önünde bulundurduğumuzda zamanla bozularak  “Gelemiş” şeklinde anıla gelebileceği ihtimalini de düşündürmektedir. Yine yöre insanı Salih Demiröz (Yaş:46, Bozköy doğumludur.) ise; Gelemiş ismini ilkokulda iken öğretmenleri şu şekilde yorumladığını söylemiştir: Melendiz ovasından köye doğru gelmekte olan koyun sürüsü çobanına köylüler; “gel kuzularını burada emiştir” diyerek seslenirler. Bu seslenme ile gel ve emiştir kelimelerinin birleşmesiyle “Gelemiş” ismini ortaya çıkarmıştır demektedir.  Bu anlatımı da göz önünde bulundurduğumuzda Gelemiş’in koyun yatağı, ağıl anlamına geldiğini ifade edebiliriz.

Geride bıraktığımız 2019 yılında Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi (ICOMOS) tarafından bir dizi etkinlikle yitirilme riskine karşı dikkat çekilen “Kırsal Peyzajlar”ın sürdürülebilmesi ve korunması için bütüncül bir çaba içerisinde olunması vurgusu bir kez daha ön plana çıkmıştır. Kuruluş yıllarında nüfusunun büyük bir bölümü kırsalda yaşayan Türkiye Cumhuriyeti’nin, köylerdeki sorunların çözümüne yönelik büyük bir çaba içerisine girdiği ancak ilerleyen yıllarda uygulamaya konulan kırsal politikaların bir süreklilik arz etmediği, özellikle değişen iktidarlar ya da kişilerin vizyonu doğrultusunda sil baştan yaklaşımların ortaya konulduğu görülmektedir. Uygulanan politikaların ve toplumsal yaşamda gözlenen köklü değişikliklerin bir sonucu olarak gelinen noktada; ülkemizin kırsal yerleşimlerinin büyük oranda insansızlaştığını, kırsal mimarlık mirasımızın hızla yitirildiğini ve kırsal çevrelerde niteliği düşük, denetimsiz ya da kaçak yapılaşma sorunları ile karşı karşıya kaldığımızı üzelerek görmekteyiz.
Bir Cumhuriyet aydını olan Cavit Orhan Tütengil’in yaklaşık yarım yüzyıl önce ülkemiz kırsalını konu edindiği çalışmalarında, günümüzde de geçerli olduğunu rahatlıkla söyleyebileceğimiz aşağıdaki görüşlerinin gereklerinin yerine getirelememiş olduğu açıktır.
“…Köyü, “bütün” içindeki yerini ve “bütün” ile arasındaki karşılıklı ilişkileri gözetmeden kalkındırmaya imkan yoktur. Köyü, sosyal bütün içinde ele almak gerektiği gibi, köy kalkınmasının çeşitli meselelerini de “bütün” halinde ele almak gerekmektedir.”
Avrupa ülkelerinde halen çok sayıda yerinde korunmuş ve yaşayan köy olmasınının bir tesadüf olmadığı; 1960’lardan itibaren köylerdeki ekonomik üretkenliğin azalması ve kente göç/insansızlaşma gibi süreçlerin farkına varılarak bu sorunların üstesinden gelinebilmesi ve köylerin canlılığının sürdürülmesi için çok yönlü ve bütüncül politikaların uygulandığı görülmektedir. Kuşkusuz Avrupa toplumunun yaşadığı geleneksel çevreye sahip çıkma bilincinin yüksek olması ve uluslararası çabaların yanı sıra ulusların kırsal alanda geleneksel yapılı çevrenin ve kültürel peyzajın sürmesi için kendine özgü devlet politikaları üretiyor olması da bu süreçte etkilidir.
Mimar.ist Dergisi’nin 66. sayısında (Yitirilen Köyler ve Dönüşen Peyzaj: Türkiye Kırsalının Geleceği) Türkiye kırsalının çok boyutlu ve karmaşık sorunlarını planlama, ziraat mühendisliği, ekonomi ve mimari koruma ekseninde tartışan kurgunun ikinci aşamasını oluşturan bu sayıda; “kırsal mimarinin miraslaşma sürecindeki ilk tarihsel uygulamalar olan açık hava köy müzelerinin gelişimini” Zeynep Eres, kırsal yerleşimlerin peyzaj kimliklerini Meltem Erdem Kaya, “ülkemizde kamunun kırsal mekanların geleceği için öngördüğü yaklaşımları” Koray Güler  ve “yapı biyolojisi, sürdürülebilirlik ve kırsalda çağdaş tasarım olasılıklarını” And Akman ele almışlardır. Bununla birlikte ülkemizde köy sorununun çözümü hakkındaki görüşleri büyük oranda günümüzde de güncelliğini koruyan Cavit Orhan Tütengil’in “Türkiye’de Köy Sorunu” adlı kitabından çeşitli bölümler derlenerek sosyoloji disiplininin “kırsal”a bakışı anımsatılmak istenmiştir.
Kır sosyolojisi hakkındaki öncü çalışmaları ile günümüze de ışık tutan değerli bilim insanı Cavit Orhan Tütengil’in anısına atfedilen bu dosyanın dileği; ülkemiz mimarlık kültürünün önemli bir parçasını oluşturan tarihi köylerin bir yandan insansızlaşma ve köhneme, diğer yandan denetimsiz, kaçak yapılaşma ile tanınmayacak şekilde dönüştürülme sarmalından kurtarılarak içerisinde mimarlık disiplininden uzmanların da yer aldığı farklı disiplinlerden uzmanların bilimsel çalışmalarıyla geliştirilecek bütüncül politikalarla geleceğe sağlıklı ve üretken yaşam çevreleri olarak taşınabilmelidir.

Ortalama 3 yıllık bir çalışmanın ürünü olan "Niğde Şehri Su Değirmenleri" adlı kitabım çıkmış oldu. Niğde kültür envanterine katkı sunacağını düşündüğüm kitabımızda, Niğde genelinde tespitini yaptığımız, hızla yok olmakta olan ve çoğu yıkılmış toplamda 132 su değirmeni işlenmiş olup değirmenlerin bulunduğu köy, kasaba ve ilçelerinde kısaca tarihi ve kültürlerine değinilmiştir. Kapadokya Bölgesine ait olan Niğde'de yatay çarklı açık ve kapalı oluğu bulunan klasik değirmen yapıları dışında Anadolu'da sadece Niğde'de tesadüf edilen kayaoyma su değirmenleri de görülmektedir. Kayaoyma su değirmenleri mimarileri yanında mühendislik özellikleriyle de hala gizemlerini sürdüren nadir mimari eserler olarak karşımıza çıkmaktadırlar.