Beaufort-Wes

Beaufort-Wes Beaufort West
Dorp
Die NG gemeente Beaufort-Wes se kerkgebou, ontwerp deur James Bisset.
Beaufort-Wes
Koördinate: 32°21′0″S 22°35′0″O
Land	Suid-Afrika
Provinsie	Wes-Kaap
Distriksmunisipaliteit	Sentraal-Karoo
Plaaslike Munisipaliteit	Beaufort-Wes
Stigting	1818
Oppervlak
• Totaal	56,5 km2 (21,8 vk. myl)
Hoogte	650 m (2 130 ft)
Bevolking
• Totaal	34 085
• Digtheid	600/km2 (2 000/vk. myl)
Tydsone	UTC+2 (SAST)
Poskode	6970
Skakelkodes	023

Die eertydse openbare meisieskool huisves tans sekere munisipale kantore. Dis in 1898 vergroot volgens die plan van John Parker.

Die NG sendingkerk is as sulks gebruik tot 1964. Dr. Chris Barnard is in die sendingpastorie gebore in 1922 terwyl sy vader leraar van die sendinggemeente was.

Die Jongeliedesaal oftewel kerksaal van NG gemeente Beaufort-Wes.

Talle ou geboue uit 'n wye verskeidenheid verskillende eras het in die geskiedkundige middedorp behoue gebly.

Beaufort-Wes is 'n gewilde oornagplek op die N1 en N12, met talle gastehuise, hotelle en herberge, soos die Karoo Lodge in Donkinstraat.

'n Tipiese Karoohuis in Birdstraat.

Beaufort-Wes se ou stadhuis, ontwerp deur James Bisset, nes die NG moederkerk. Die dorpsraad het die gebou op 20 Julie 1866 sonder veel omslag of seremonie betrek.

Beaufort-Wes (Engels: Beaufort West) is die hoofdorp van die Groot Karoo met sowat 34 000 inwoners (2011) en 'n oase vir reisigers onderweg op die N1 nasionale pad tussen die Suidwes-Kaap en die Vrystaat en Gauteng, en op die N12 nasionale pad tussen die Suid- en Noord-Kaap. Die R61-provinsiale roete na die Oos-Kaap en KwaZulu-Natal draai ook hier weg. Verder is dit 'n belangrike administratiewe, opvoedkundige, landbou-, handel- en vervoersentrum.

Voorgeskiedenis

Die eerste trekboere het teen 1760 die Koup en die Nuweveld binnegetrek en word die eerste plase in die later distrik Beaufort-Wes aangelê. In daardie jaar is die leningsplaas Hooyvlakte in de Carro, waarop die latere dorp uitgelê sou word, uitgegee. Die streek het egter nog baie jare uiters dun bevolk gebly. Selfs in 1804 was die naaste buurman van komm. Abraham de Klerk van Hooivlakte amper 100 km ver. Teen die einde van die 18de het enkele boere hul veeplase reeds ver noord van die Nuweveldberge gehad. So is die grondslag gelê vir die latere gemeente, dorp en distrik Beaufort-Wes.

Teen 1804 was een van die mooiste en mees beboude plase in die omtrek Hooivlakte, waarop die dorp Beaufort-Wes 15 jaar later aangelê sou word en wat toe in die besit van veldkommandant Abraham de Klerk was. In 1805 het De Klerk deur 'n wolkbreuk 3 000 skape verloor, maar hy was oortuig daarvan dat die skade binne twee jaar weer vergoed sou kon word. Afgesien van die beperkte afsetmoontlikhede, die roofsugtige Boesmans en wildediere, was die gebied wat die weiding en die grond betref het, ideaal vir die skaapboer.

Die Slagtersnek-rebellie van 1815 het onverwagse voordele vir die omgewing van die latere Beaufort-Wes ingehou omdat, behalwe vir die vyf wat tereggestel is, sewe na die omgewing verban is. Hulle het hulle saam met hul gesin in die Koup kom vestig, naamlik Willem Krugel, Adriaan Engelbrecht, Andries Meyer, Nicolaas Prinsloo, David Malan, Pieter Prinsloo en Maria Faber. Laasgenoemde was die weduwee van Jan Bezuidenhout, wat sy lewe in die opstand verloor het. Martha en haar 12-jarige seun het haar man se gewere tydens die rebellie een na die ander gelaai en hom getrou bygestaan tot 'n koeël uit die geweer van een van die pandoere (Khoi-soldate) hom dodelik tref en hulle oorweldig is. Die Slagtersnek-huisgesinne het saam met hul bloedverwante en vriende wat later gevolg het, ook hul aandeel gehad in die ontwikkeling van die streek en stigting van die gemeente vyf jaar later. Uit dié kring het baie van die Beaufortse Voortrekkers (1836–1838) gekom.

In die middel van die 18de eeu was daar nog net drie distrikte: die Kaapse distrik, Stellenbosch en Swellendam. Teen 1769 is die streek nood van die Swartberge as behorende tot die distrik Stellenbosch verklaar. Met die stigting van die distrik Graaff-Reinet in 1798 het die Gamka die wesgrens daarvan uitgemaak. Die gebied wes en suid van die Gamka het onder Stellenbosch bly ressorteer tot 1805 toe dit aan die nuutgestigte distrik van Tulbagh gesny is. Toe die Kaapkolonie in 1814 finaal aan Groot-Brittanje oorgemaak is, was daar sewe distrikte, naamlik voorgenoemde vyf asook Uitenhage (1804) en George (1811).

Die drosdye van Graaff-Reinet, Stellenbosch en Tulbagh se houvas op die afgeleë streek van die Koup en Nuweveld was uiteraard uiters swak. Daar is dus heelwat wetteloosheid gepleeg, veral deur die rondswerwende Khoi, San en Basters. Gewetenlose handelaars het byvoorbeeld 'n smokkelhandel in vuurwapens en kruit gedryf met die inboorlinge. Die wetsoortreders moes net noordwaarts oor die Oranjerivier vlug om heeltemal buite bereik van die gereg te wees.

Stigting van die distrik Beaufort

Veral om aan dié wetteloosheid 'n einde te bring, het lord Charles Somerset op 27 November 1818 die distrik Beaufort geproklameer, so genoem ter ere van sy vader, die hertog van Beaufort, na wie hy ook Port Beaufort en Fort Beaufort genoem het. Die nuwe distrik is saamgestel uit die oostelike deel van Tulbagh, die westelike deel van Graaff-Reinet en die strook land anderkant die Sakrivier, en is onderverdeel in tien veldkornetskappe. Die distrik was geweldig uitgestrek, 'n oppervlakte van amper 40 000 km², oftewel 'n derde van die provinsie Wes-Kaap of nagenoeg so groot soos Switserland, Denemarke of Nederland. Buiten Beaufort (soos dit eers genoem is), het dit dele ingesluit van die latere distrikte Prins Albert, Fraserburg, Willowmore, Aberdeen, Murraysburg en Victoria-Wes. Dit was dan ook in die praktyk die grense van die oorspronklike gemeente Beaufort.

Stigting van die dorp

Die here Fischer en Andries Stockenström, vader van die latere luitenent-goewerneur van die Oostelike-Provinsie, ook Andries Stockenström, onderskeidelik landdroste van Tulbagh en Graaff-Reinet, moes 'n geskikte plaas uitsoek wat kon dien as dorp en setel van die nuwe distrik. Hul keuse het geval op die pragtige Hooivlakte, wat die regering toe tesame met die aangrensende Bosjesmansberg van Abraham de Klerk aangekoop het vir die bedrag van 13 333 riksdaalders, sowat £1025 11s. Die dorp is toe op eersgenoemde plaas aangelê.

In 1819 is die NG gemeente Beaufort-Wes afgestig as slegs die negende gemeente in die huidige Sinode van Wes-en-Suid-Kaapland en die twaalfde in die destydse Kaapkolonie.

Beaufort-Wes is in 1820 uitgelê en die eerste erwe in Maart 1821 verkoop. Die spilpunt van die nuwe dorp was die regeringskantore. Die eerste landdros, J. Baird, het die watervore aangelê wat tot vandag water langs die strate in die middedorp gelei. Hoewel die reënvalsyfer slegs sowat 200 mm per jaar is, is dit byvoorbeeld vier keer meer as dié van 'n ander bekende Karoodorp, Laingsburg. Die Gamkarivier wat deur die dorp loop, is gewoonlik droog, maar oorstroom soms sy oewers, soos byvoorbeeld in 1877 toe die mense van die dorp onder water was.

Die eerste landdros het ook lane peerbome aan weerskante van die strate in die ou deel van die dorp aangeplant, waarvan twee tot nasionale gedenkwaardighede verklaar is, wat almal skadu bied, en 'n aangename atmosfeer aan die middedorp verleen.

Eerste Kaapse munisipaliteit

Beaufort-Wes is, ingevolge 'n nuwe koloniale verordening van destyds wat verkose dorpsrade moontlik gemaak het, op 3 Februarie 1837 tot die Kaapkolonie se heel eerste munisipaliteit verklaar, sowat 'n maand voor Somerset-Oos. Die ou stadshuis is in 1864 deur James Bisset ontwerp en in 1866 in gebruik geneem, die heel eerste gebou van sy soort in die Karoo. Vandag huisves dit die Beaufort-Wes-museum met onder meer 'n versameling nalatenskappe van Napoléon Bonaparte, wat vanaf St. Helena na die dorp gebring is. Die twee permanente uitstallings was jare lank dié oor die lewe van die dorp se bekendste boorling, dr. Chris Barnard, wat die eerste hartoorplanting gedoen het en wie se vader die dominee van die plaaslike NG sendinggemeente was, en een oor die lewe van Eric Louw, voormalige VN-gesant, minister en dekades lank volksraadslid vir Beaufort-Wes. Louw se uitstalling sou egter in 2011 vervang word deur 'n uitstalling wat al die inwoners van die dorp verteenwoordig.

Langs die ou stadshuis staan die eertydse sendingkerk, wat van 1873 tot 1964 in gebruik was en daar langsaan die sendingpastorie, waarin Barnard gebore is. Dié twee geboue is ook verklaarde nasionale gedenkwaardighede, tesame met 'n sipres voor die kerk wat in 1898 aangeplant is. Nog gedenkwaardighede in die middedorp sluit die majestueuse NG kerkgebou (wat in 1892 vergroot is en waarvan die toring 46 meter hoog is), die ou openbare meisieskool se gebou en die openbare biblioteek in.

Die droogte van 1849

Die kwaai droogte van 1849 het groot veranderinge vir Beaufort-Wes en die distrik meegebring. Voorheen het hier reuse-troppe wild gewei, maar derduisende is tydens die droogte uitgewis. Arthur Kinnear het die eerste merinoskape hierheen gebring, maar dit was eers ná die droogte dat die bedryf die gebied se vernaamste ekonomiese bedrywigheid sou word. Volgens 'n ooggetuieverslag van sir John Fraser, die seun van ds. Colin Fraser, het derduisende dorstige swartwildebeeste, blesbokke, springbokke, kwaggas, elande en tallose ander soorte wildsbokke eens op 'n goeie dag op die dorp toegesak op soek na weiding en drinkwater. Drie dae lank het hulle alles voor die voet afgevreet. Omdat die wild verswak en uitgeteer was, kon inwoners hulle sonder moeite slag. Fraser vertel die dorp het agterna gelyk of 'n veldbrand daardeur is.

Dit was die einde van 'n era in die Sentraal-Karoo, waarna reuse-troppe merino die wild vervang en Beaufort-Wes as belangrike handelsentrum ontwikkel het. Die skaapkampe en plaasheinings het die wild se beweging verder ingeperk, wat vanweë die steeds droër wordende Karoo 'n al groter weidingsgebied nodig gehad het en boonop is hulle gewetenloos gejag deur mense wat blykbaar oortuig was dat dit onmoontlik was om die wild uit te wis.

Ekonomiese oplewing

Met die opbloei in die skaapbedryf, het 'n ekonomiese oplewing gevolg. John Charles Molteno, later die eerste Kaapse eerste minister en 'n boorling van die dorp, het die eerste bank in 1854 geopen. In 1869 volg die eerste koerant, die Courier. Die spoorlyn vanaf Kaapstad het Beaufort-Wes in 1880 bereik waarna dit 'n belangrike lokomotiefdepot en rangeerwerf op die roete na die Noorde geword het.

Die droogte van 2010

Die Gamkadam in die Nuweveldberge noord van die dorp is in 1955 voltooi en spog met 'n keermuur van 63 meter. Hoewel die dam vanweë sy ligging 'n besondere klein opvangsgebied het, was dit dekades lank 'n betroubare waterbron vir die dorp se inwoners. Water was gewoonlik volop tot die dam in 2010 begin opdroog het sodat die watervlak teen September tot minder as 40 cm gedaal het, waarna dit onmoontlik was vir die munisipaliteit om enige water uit die dam na die dorp te pomp. In Oktober het werkers van die plaaslike owerheid se parke-afdeling die oorblywende vis, meesal babers, uit die dam probeer red en duisende na sementdamme op die dorp self gebring. Honderde visse, veral karpe, het egter gevrek, omdat hulle suurstofryke water nodig het vir oorlewing en die dam teen daardie tyd reeds net 'n modderplas was. Nadat al die water opgedroog het, het van die eens tot 29 meter diepe dam net 'n maanagtige bodem vol kraters oorgebly.

Die munisipaliteit moes hierna staatmaak op die sowat 3,5 miljoen liter water wat die dorp se 36 boorgate kon lewer, maar teen die einde van 2010 was vyf boorgate reeds uitgeput. Dit was ook onbekend presies hoeveel water die ondergrondse bronne bevat. Weldoeners het 'n reuse-poging van stapel laat loop en tenkwaens water van oral in Suid-Afrika begin aanry om die ondergrondse bron aan te vul. In die tweede week van Januarie 2011 is 'n nuwe watersuiweringsaanleg in gebruik geneem, hoewel dit net sowat 700 000 liter water per dag kon lewer omdat die inwoners se afvalwater erg ingeperk is deur streng waterbeperkings. Elke huishouding was net geregtig op 12 000 liter water per maand, waarna hulle streng beboet is.

Wapens

Munisipaliteit — Die munisipale raad het voor 1931 'n wapen aangeneem: In rooi, 'n valhek met kettings, alles goud. Die helmteken is 'n volstruis; die skildhouers is 'n merinoram en 'n angoraram; en die wapenspreuk is "Festina lente". Die wapen is in 1967 formeel deur die provinsiale administrateur aan die raad verleen. en in 1969 by die Buro vir Heraldiek geregistreer.

Sidesaviwa — Die Swart woongebied Sidesaviwa het van 1979 tot 1996 sy eie plaaslike owerheid gehad. Dit het in 1989 'n wapen by die Buro vir Heraldiek geregistreer: Ingekeep kepersgewys verdeel, blou en silwer, in die skildvoet 'n rooi versmalde keper en in die skildhoof 'n silwer assegaai-en-knopkruis; 'n kepervormige swart skildvoet belaai met 'n silwer versmalde keper. Die helmteken was 'n swart muurkroon en die wapenspreuk "Umanyano ngamandla".

Bevolking

Volgens die sensus van 2011 het Beaufort-Wes 20 066 inwoners, vergeleke met 22 970 in die sensus van 1970. Die wit bevolking van die dorp het in die 41 jaar tussen die twee tellings meer as halveer van 6 000 tot 2 741. Daar was in 2011 15 636 bruin en 1 454 swart inwoners. Sowat 91,5% van die bevolking is Afrikaans- en 3,6% Xhosasprekend.

Toerisme

Buiten bogenoemde museumkompleks en talle nasionale gedenkwaardighede in die ou middedorp, beskik Beaufort-Wes ook oor 'n groot verskeidenheid oornagplekke, motorhawens, restaurante en ander geriewe, waaronder 'n moderne vliegveld. Die Karoo Nasionale Park beslaan sowat 80 000 hektaar en lê naby aan die dorp, suidwes van die N1.

Bekende inwoners

• Jan Bantjes, Voortrekker en onderwyser.
• Dr. Christiaan Barnard, hartchirurg.
• Dr. Marius Barnard, hartchirurg.
• Patricia de Lille, leierpolitikus.
• Karl Kielblock, Afrikaanse skrywer.
• Sir John Molteno, eerste Kaapse eerste minister.
• Elizabeth Maria Molteno, kampvegter vir vroue- en burgerregte.
• Gert Vlok Nel, digter.

Sien ook

• NG gemeente Beaufort-Wes
• NG gemeente Gamkavallei
• NG gemeente Gamka-Oos
• Lys van dorpe in Suid-Afrika

Bronne

• (en) Bulpin, T.V. (2001). Discovering Southern Africa. Cape Town: Discovering Southern Africa Publications cc.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Beaufort-Wes.
• (en) Toerisme-webwerf Geargiveer 23 September 2017 op Wayback Machine
• (af) Rapport berig oor droogte Geargiveer 28 Januarie 2012 op Wayback Machine.
• (af) Rapport berig oor die einde van die droogte Geargiveer 16 Maart 2011 op Wayback Machine.
• (en) Besonderhede op die argitektoniese webtuiste Artefacts.co.za van die dorp se noemenswaardige geboue. URL besoek op 12 Januarie 2015.