Modern Turkic Languages and Literatures

Türkoloji sahasında tarih çalışmaları ile dil ve edebiyat çalışmaları birbirini
tamamlayan, zamanla iç içe geçen çalışmalardır. Bu sahalardan birinde yapılan
herhangi bir çalışma, diğer sahaların çalışmalarında yol gösterici ve destekleyici rol
üstlenebilir. Elimizdeki kitap bir köyler tarihi veya yer adları kitabı değildir. Çünkü
içerisinde yaklaşık iki yüz elli yıllık zaman diliminde Osmanlı Devleti ve devamı
olan Türkiye Cumhuriyeti’nin muhtelif zamanlarda dört bir taraftan aldığı göçlerle
kültüründe, örf âdetinde ve hayat tarzında kendini gösteren değişikliklerin
anlaşılmasında önemli bir kaynaktır.

Romanya Müslüman Tatar Türkleri Demokrat Birliği’nin maddî
desteğiyle basılan ve Dobruca Kırım Tatar millî şairi Mehmet Niyazi’nin aziz
ruhuna ithaf olunan Dobruca Kırım Tatar Ağzı Sözlüğü, Saim Osman Karahan
tarafından kaleme alınmıştır. 1860’larda Kırım’dan o zamanlar Osmanlı toprağı
olan Dobruca’ya göç eden bir Kırım Tatar ailenin çocuğu olarak 1939’da
Köstence-Romanya’da dünyaya gelen Saim Osman Karahan 1964’te Türkiye’ye
göç edip yerleşir. 1966’da Ankara’da kazandığı Fransız Dili ve Edebiyatı
Bölümü’nü 1970’te bitirir. Saim Osman Karahan İstanbul’da yayımlanan
Emel Dergisi ve Bahçesaray dergisinin yazı işleri müdürlüğünü 2009’dan beri
yürütmektedir. (Osman Saim Karahan, 23Nisan 2015'te İstanbul'da vefat etmiştir.)

Asıl fiil+zarf fiil eki+yardımcı fiilden meydana gelen tasvir fiilleri, Türk dili ve lehçeleri ile ilgili yazılan çeşitli gramer kitaplarında, makalelerde ve tezlerde incelenmiş birleşik fiil yapılardır. Genel Türk  Dili ile ilgili kitaplarda tasvirî fiillerin incelendiği bölümlerin bazılarını şöyle sıralayabiliriz: Muharrem Ergin’in Türk Dil Bilgisi  kitabında Birleşik Fiiller başlığının altında “Fiille birleşik fiil yapan yardımcı fiiller”, Süer Eker’in Çağdaş Türk Dili  kitabının altıncı bölümünün içinde Sözcük  Grupları adlı maddenin Birleşik Eylem Grubu.
Tarihî Türk Şivelerinin gramerlerinde yer alan tasvirî fiillerle ilgili kısımlardan birkaçı şöyledir: Necmettin Hacıeminoğlu’nun Karahanlı Türkçesi Grameri  kitabında ana başlıklardan biri olan Fiiller bölümünün altında Birleşik Fiiller kısmının c maddesinde Fiil+Fiil Şeklinde Olan Birleşik Fiiller; Necmettin Hacıeminoğlu’nun Harezm Türkçesi ve Grameri  kitabında Fiiller bölümünün içinde Birleşik Fiiller; Faruk Kadri Timurtaş’ın Eski Türkiye Türkçesi  kitabının Fiiller bölümünün altında Birleşik Fiiller başlığında, Necmettin Hacıeminoğlu’nun Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller  adlı kitabında Birleşik Fiiller Kavramı bölümünde Eski Türkçeden günümüze kadarki dönemlerinde  Birleşik Fiiller incelenmiş ve sonra Azeri Türkçesi, Özbek Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Musul-Kerkük Türkmen Türkçesi, Kırım Türkçesi, Yeni Uygur Türkçesi alt başlıklarında Birleşik Fiiller işlenmiştir. Ali Fehmi Karamanlıoğlu’nun Kıpçak Türkçesi Grameri adlı eserinde Yardımcı Fiiller  başlığında al-, bil-, ber-, er-, tur-, yaz- yardımcı fiillerinin tasvir fiil olarak kullanılmaları örnekleriyle verilmiştir.
90’ların sonlarından sonra  Çağdaş Türk Lehçerinin gramer kitaplarının yayınlanmasıyla bu konudaki çalışmalar daha da teferruatlı bir şekilde ele alınmaya başlanmıştır. Bu gramer kitaplarının  bazılarında birleşik fiiller başlığı içinde değerlendirilen tasvirî fiiller, kimi zaman da bu alanla ilgili yüksek lisans ve doktora tezlerinde başlı başına bir konu olarak çalışılmıştır.Dilek Akbaba Ergönenç’in Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri adlı 2005 yılında, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’de tamaladığı doktora tezi de bunlardan biridir. Ve bu tez tekrar gözden geçirilerek kitap hâline getirilmiş, Grafiker Yayınları tarafından 2011 de basılmıştır. Dilek Akbaba Ergönenç, fiillerle ilgili daha önceden yayımladığı makaleler  bu kitabının hazırlanmasına katkıda bulunmuştur.
Dilek Akbaba Ergönenç’in  Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri adlı kitabı, 295 sayfa olup  Söz Başı, Kısaltmalar, Giriş, İnceleme, Sonuç, Tablolar, Kaynaklar adlı başlıklardan oluşmaktadır.

Özet Kişiler arası iletişimde, hayatın içinde meydana gelen çeşitli hâdiseler karşısında kişilerin geliştirip zamanla gelenek hâline getirdiği kendine mahsus söz ve söz kalıpları vardır. Bu söz ve söz kalıplarının zaman zaman farklı dillerde yapı, anlam ve işlev benzerlikleri görülmektedir. Bununla birlikte toplumları oluşturan sosyo-kültürel unsurlar ve hayata bakış açılarındaki farklılıklar, bu söz kalıplarının toplumdan topluma çeşitlilik arz etmesine sebep olmaktadır. Bir dilin söz varlığını oluşturan deyimler, atasözleri, ikilemeler, terimler ve yabancı sözlerin yanı sıra hayır duaları, temenniler, beddualar ve yeminleri kapsayan kalıp sözler de o dilin söz varlığında çok önemli yer tutmaktadır. J. L. Austin'in ortaya koyduğu ve sonrasında öğrencisi Searle'in geliştirdiği söz edimi (sözeylem) kuramına göre dilin kullanıldığı her durumda, yerindelik koşullarına uygun olarak bir eylem gerçekleşir (Searle, 2000: 14-15). Bu kuramın yerindelik koşulu dikkate alındığında kalıp sözlerin de sadece o duruma istinaden söylenir. Kıpçak Türkçesinin bir kolu olan Kırım Tatarcası, Kırım Hanlığının 15. Yüzyılda Osmanlı Devleti ile siyasî birlikteliği neticesinde Osmanlı Türkçesinden etkilenerek gelişmiş ve varlığını günümüzde de başta Kırım olmak üzere Özbekistan, Türkiye, Romanya gibi ülkelerde devam ettiren bir Türk lehçesidir. Kırım Tatarcasının içindeki kalıp sözler daha önceki çalışmalarda başlı başına değerlendirilmemiştir. Bu çalışmada Kırım Tatarcası ile ilgili yazılmış gramerler, eğitim öğretimde kullanılan eserler, konuşma kılavuzları gibi çeşitli materyallarden faydalanılarak kalıp sözler içerisinde yer alan sosyal hayatta söylenmesi gelenekselleşmiş söz ve söz grupları grupları (baş sağlığı dilemek, teşekkür etmek, özür dilemek, hayır duaları ve temenniler) morfolojik ve semantik bakımdan incelenip değerlendirilecektir. Abstract Interpersonal communication within a language consists of genuine words and word groups which have been formed throughout the history. These words and word groups sometimes have similar structures, functions and meanings in different languages. However, sociocultural elements and differences among life styles lead to variations of these word groups among societies. Word groups consisting of idioms, old sayings, duplication of words, specific terms, foreign words, blessings, wishful words, curses and oaths occupy a very significant place in the vocabulary of a language. According to the speech act theory of J.L. Austin and his student Searle, in every case a language is used, an action suitable with the comformability conditions (Searle, 2000:14-15). When the comformability terms of this theory is analysed, the usage of word patterns for that specific condition is observed. Word patterns are a part of speech act theory which was developed in 1950s by linguists such as Austin, Grice and Searle. Crimean Tatar, which is a branch of Kipchak Turkic languages, has been influenced by Ottoman Turkish language as a result of close relationship between the Ottoman Empire and Crimean Khanate. Crimean Tatar is a Turkic dialect which is being spoken in Crimea, Uzbekistan, Turkey, Romania. Word patterns in Crimean Tatar has not been evaluated in prior studies. This study uses examples in Crimean Tatar grammar books, dictionaries, educational material and practical speaking guides to examine Crimean Tatar word patterns (condolence, thankful words, apology words, blessings and wishes) in daily life by morphological and semantical aspects.

Kırım Tatarcası, Kıpçak Türkçesinin bir koludur ve Kırım Hanlığı zamanında teşekkül edip parlak bir
dönem yaşamıştır. Kırım Tatar Edebiyatı, 1783 yılında Rus Çarlığı tarafından işgal edilmesiyle 100
yıl süren karanlık bir dönem yaşamıştır. İsmail Gaspıralı’nın 22 Nisan 1883’te “Tercüman” gazetesini
çıkartmasıyla bu karanlık dönem aydınlanmaya başlamış, 1905’ten sonra canlanmıştır. Ancak, 1917
Bolşevik İhtilâli ve 18 Mayıs 1944 sürgünüyle neredeyse yok olma seviyesine gelmiştir. 1950’li
yıllardan sonra Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu’nun liderliğinde millî mücadelenin başlaması, 1 Mayıs
1957 tarihinde Taşkent’te Kırım Tatarcasıyla “Lenin Bayrağı” gazetesinin çıkarılması, 1968’de Nizami
adına Taşkent Pedoloji Enstitüsü’nde Kırım Tatar Edebiyatı Bölümü’nün açılması, aynı yıl Gafur
Gulam Neşriyatı bünyesinde Kırım Tatar yayınları bölümünün kurulması ve Kırım Tatarcası ile yılda
13-14 kitap neşredilmesi, 1976 yılında yılda iki kez Kırım Tatarcasıyla “Yıldız” almanağı yayınlanması
ve bu almanağın 1980’de iki ayda bir çıkarılan “Yıldız” dergisine dönüştürülmesi, 80’lerin sonlarında
Vatan Kırım’a dönülmesi, burada yeniden milli kimliğin inşa edilmeye çalışılması, Kırım Tatarcasının
da kaderini etkilemiştir. Fakat ne yazık ki, Şubat 2014’te Kırım, Rusya tarafından tekrar işgal edilmiş,
Kırım Tatarları çeşitli baskılara ve zulme maruz kalmıştır. Kırım’da Kırım Tatarca yayın yapan radyo
ve televizyonlar kapatılmış, anadille eğitim veren sınıfların sayısı düşürülmüştür. Bu çalışmada Kırım
Tatarlarının ve Kırım Tatarcasının bugüne kadarki tarihî seyrinin ışığında Kırım Tatarcasının
sürgünden sonraki durumu hakkında bilgiler, eğitim, basın yayın, edebî neşriyat ve sosyolinguistik
bakımından incelenecektir.

Bir dilin söz varlığının önemli bir kısmını meydana getiren kalıp sözler arasında
deyimler, ata sözleri, ikilemeler, terimler ve yabancı sözler, dualar ve yeminler gibi
beddualar da yer almaktadır. Beddualar, herhangi bir kötülük karşısında çaresiz kalan ve acı
çeken kişinin, içindekileri duyguları dile getirirken söylediği kötü düşünce ve dilekleri
içeren, ifade gücünü arttıran kalıp sözlerdir. Farsça “kötü” anlamına gelen “bed” ve Arapça
“dua” kelimelerinin birleşmesiyle meydana gelen beddua kelimesi için Eski Türkçeden beri
karga- “lanetlemek, birinin kötülüklerini saymak” fiil kökünün ve ondan türetilmiş kargış
“lanet ve lanetleme” isminin günümüz Türk lehçelerinde de yaşadığı bilinmektedir.
Kıpçak Türkçesinin bir kolu olan ve günümüzde başta Kırım olmak üzere
Özbekistan, Türkiye, Romanya gibi ülkelerde varlığını devam ettiren Kırım Tatarcasında
kargışlar (beddualar) konusu daha önceki çalışmalarda müstakil olarak bir değerlendirmeye
tâbi tutulmamıştır. Bu çalışmanın amacı Kırım Tatarcasının içinde karga- ve kargış
kavramlarının ne şekilde yaşadığını, kavram alanını ve bu kavramları karşılayan kalıp sözleri
Kırım Tatarca kaynaklardan yararlanarak fonetik, morfolojik ve semantik bakımdan
incelemektir.

Bir dilin söz varlığının oluşumasında ve gelişmesinde, o dili konuşan toplumun tarihi ve
kültürü en önemli yapı taşlarıdır. Toplumları anlamak için onların kültürel arka planını
bilmenin yolu, o kültür ortamında yer alan kelimeleri doğru bir şekilde anlamaktan ve
yorumlamaktan geçmektedir. Toplumun söz varlığı içerisinde insanın doğumunu,
evlenmesini, ölümünü vb. gibi hayatının dönüm noktalarını ifade eden sözler, söz kalıpları her
zaman dikkat çekmiştir.
Kırım Tatarcası, Türk Dili ailesinin içinde 15. yüzyıldan itibaren Kırım Hanlığı
bünyesinde Kıpçak Türkçesinin bir kolu olarak gelişmiştir. 1783’te Ruslar tarafından işgale
uğrayan Kırım Hanlığı’nın mensuplarının bir kısmı topraklarını bırakarak göç etmeye
zorlanmış, Kırım’da kalanlar ise zulümler görmüş, sonrasında 18 Mayıs 1944 sürgünü ile de
vatanları Kırım’dan koparılmışlardır. Kırım Tatarları 1980’lerin sonlarında vatanlarına
dönebilmişlerdir. Şubat 2014’te vatanları yeniden Rusya’nın işgaline uğrayan Kırım Tatarları,
bu zorlu süreçte anadillerini yaşamaya ve yaşatmaya çalışmaktadır.
Bugüne kadar Kırım Tatarcasının söz varlığı içinde ölüm kavramı inceleyen geniş
kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışmada Kırım Tatarcasında, ölüm kavramı için
kullanılan sözler (cenaze, ceset, ecel, leş, merum, mevta, naaş, ölü, ölük, ölüm, ölümlik, öli,
ölme, ölmez, ölmezlik, ölüv, ölmeklik, rametli, şeit, şeitlik, vefat), ölme/öldürme eylemini
ifade eden sözler (baş kes-, can al-, can ber-, canı çıq-/ şıq-, keçin-, kes-, köç- közini cum /
közini kapa-, topraq bol-, tındır-, şeit ket-), ölünün gömülmesi ile sözler (cerle-, cıy-, cıyıl-,
defin, defin ol-, , kefin, kefenle-, kefinge sarmaq/sarılmaq, köm-, ölini cuwmak, salagaç,
tabut, topraqqa ber-), ölünün gömüldüğü ve öldükten sonra gittiği yerle ilgili sözler
(kabir, kara topraq, kefen, mezar, kür, lâhit, cennet, ceennem, tamu, uçmaq), ölünün
ardından söylenen sözler ve söz kalıpları (Alla ramet eylesin, başınız sağ olsun, emir alla,
yatqan yeri cennet olsun), ölüm âdetlerindeki adlandırmalar (qıyğaşa, keşmeşe vb.), Kırım
Tatarcası ile ilgili sözlükler ve konuşma kılavuzları taranarak incelenecektir.
Anahtar Kelimeler: Kırım Tatarca, ölüm, söz varlığı