Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Edukira joan

Baserri

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

 Artikulu edo pasarte honek eduki, gramatika, hiztegi edota ortografia akatsak ditu.
Lagundu nahi baduzu, zuzendu ezazu.
Artikulu honek erreferentziak behar ditu.
Hemen erreferentzia egiaztagarriak gehituz lagun dezakezu.
Igartubeiti baserri-museoa (Ezkio-Itsaso)

Baserria Euskal Herriko isurialde atlantikoko landetxe tradizional bat da. Historikoki, bertako jarduera nagusiak nekazaritza, abeltzaintza eta basogintza izan dira, baita eraldaketa jardueraren batzuk ere (hala nola sagardogintza). Bertan bizi diren pertsonak baserritarrak dira.

Gaur egun, aldaketa ekonomiko handiek lanbide tradizionalen krisia eragin dute, eta baserrien gainbehera ekarri dute. Hala ere, lehen sektore ekonomikoan eta hirugarrenean topatu dute baserritar batzuek irtenbidea, partziala bada ere: turismo arloan, alegia. Izan ere, baserri asko landa-turismora bideratu dituzte.

Eremu geografikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Baserria motak (kostaldea, barne-aldea, Nafarroako hegoladea eta Pirineoa)

Baserriak Euskal Herriko isurialde atlantikoan daude, hain zuzen Bizkaian, Gipuzkoan, Ipar Euskal Herri osoan (Zuberoan izan ezik)[1] [2] eta Arabako eta Nafarroako iparraldean. Antzeko ezaugarriak dituzten etxaldeak dira eta bestelakoak dira ondoko lurraldeetako etxaldeak, Gaskoiniako oustaù direlakoak salbu.[erreferentzia behar] Hala ere, Euskal Herriko baserrien artean ere badira desberdintasun funtzional eta arkitektonikoak.

Arabako eta Nafarroa Garaiko hegoaldeko nekazaritza landetxeak, berriz, Espainia lehorreko etxe ereduaren antzekoagoak dira eta baserri eredutik guztiz aldentzen dira. Arabako eta Nafarroa Garaiko erdian, bada eremu bat baserriaren eta Espainia lehorreko etxaldeen arteko eredu mistoa duena.

Euskal Herritik kanpo ere, Landetako oustaù delako etxea Lapurdiko baserrien antzekoa da. Gaskoinia Euskal Herriaren jatorriari hertsiki lotua dago, baina hango landetxearen kultura bereziagatik artikulu honetatik at geratzen da. Kantabriako landetxeekin alderaturik, berriz, desberdintasun handiagoak ditu.[erreferentzia behar]

Baserri hitza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskaraz baserriak etxeaz gainera etxeari dagozkion lurrak ere hartzen ditu, etxaldea alegia. Bas(a)- aurrizkiak, baserri hitzean, adiera hertsian «baso» esan nahi du, eta adiera zabalean «landa-». Bigarren osagaia den herri horrek baditu euskaraz esanahi bat baino gehiago: geografikoki zabalenetik mugatuenera, «herrialde», Euskal Herria adibidez; «lurralde» edo «eskualde», hala nola Goierri; etxe multzo apal bat (village frantsesez); eta, azkenik, etxe bakar bat, baserri hitzean. Jakina, zaharrenak diren esanahi horiez gainera, herri izenak «enda» edo «nazio» esanahiak ere baditu.

Ipar Euskal Herrian, baserriari maiz borda edo etxe esaten zaio; edo, frantsesez, maison basque. Hirurak nahasgarriak dira. Maison basque esamoldeak barruan eraikin modernoak ere hartzen ditu, baserrian inspiratuak diruditenak; halaber, baserri arkitekturaren ereduarekin beti ez datoz bat eta funtzioak guztiz desberdinak dituzte. Borda, jatorriz, artzain txabola zen, eta esanahi hori oraindik ere badu. Ipar Euskal Herrian, badira izenari borda eransten zaien baserri batzuk, oro har apalak; hala nola Berruetako Borda, Txokoko Borda, Lau Ezkilen Borda, eta abar.

Baserri handi eta aberats batzuk Erdi Aroan dorretxe izan ziren; zenbaiti, bai Iparraldean bai Hego Euskal Herrian, jauregi deritze. Jauregiaren kontzeptua pazo galiziar etxetik hurbilago dago gaztelaniazko palacio delakotik baino: Zelaibar jauregia, Igartza jauregia, Jauregibeitia, eta abar. Euskal herrialde guztietako baserri askoren izenean etxe hitza azaltzen da, solte nahiz atzizki gisa: Arnaga etxea, Etxebarria, Bengoetxe. Hain zuzen, baserria etxe moduan soilik aipatzen da sarri askotan. Gipuzkoako eta Nafarroako ekialdean eta Ipar Euskal Herrian jabearen bataio-izenaz, abizenaz ala lanbideaz gehi -(e)nea atzizkiaz (hitzez hitz «-ren etxea» esan nahi du) osatuta dauden baserri-izen izenik asko da: Perunea, Artzaienea (artzainaren jabetza), Mitxelenia, eta abar. Erabiltzen den beste atzizki bat -(t)egi da, «toki» adierazten duena: Lopetegi, Markotegi, Satrustegi, eta abar. Baserriko sendiaren eta baserritarren arteko harreman estua aurreragoko atal batean zehazten da: «Gizarteko gailentasuna eta zuzenbidezko gaitasuna».

Garapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XV. mendean nekazari euskaldunak adaxkaz eta lastoz egindako etxola edo txabola baldar eta ñimiñoetan bizi ziren;[3], gaur egungo ikazkin aterpeen antzekoak izan litezkeenetan. Txabola horietan toki gutxi zegoen han bizi zirenentzako, eta argi dago nekazaritzako eta abereak zaintzeko lanak landan izan behar zirela. Goi Erdi Aroan, nekazarien etxebizitzek uneko artzain borden antza zuten. Bordak oinplano angeluzuzena osatzen zuen atari antzeko sarbide batekin eta barneko gelatxo birekin.

Lehen baserriak XV. mendean eraiki ziren,[3] bordaren eredua zabalduz. Mende horretan ekonomiaren eta biztanleriaren hazkunde bizkorra gertatu zen. Basogintza eta abeltzaintza nekazaritza baino garrantzitsuago bilakatu ziren.[erreferentzia behar] Nekazari gehienak beraien baserrien jabeak izan ziren, baina, biztanle gehiegi izanik, jende ugarik beste baserri batzuetara joan behar izaten zuen lanera, alogereko edo mirabe bezala.

Lehenbiziko baserri horiek paralelepipedo itxura eta malda leunaren (12/3 eta 12/5) bi isuriko teilatua zituzten, gaur egun arte dirauen oinarrizko eredua. Garai hartan, haga tailatuen zurajea, zurgintz eta hargintz mistozko horma zutak eta arbel hartzabalez estalitako teilatua zeuzkaten. XIII. mendeko hargintza harlanduzkoa izaten zen, baina bere kalitatea gutxitzen joan zen hurrengo mendeetan.[4] Baoetarako ate eta leihatilak izan bazeuden, baina gutxi eta txikiak ziren.[erreferentzia behar] Baserritarren bizi-kalitateak hobekuntza nabarmena izan zuen. Lehen unetik, baserriaren ustiapenerako beharrezkoak ziren jarduera eta instalazio guztiak baserrian barne burutzeko asmoz garatu ziren. Lehenengo baserrietan barneko gunearen %20 bakarrik erabiltzen da etxebizitza moduan, gainerakoa etxaldearen autarkiaren helburua betetzeko behar baitzen. Hasieratik, baserri eredua munduko beste landetxe ia guztietatik bereiztu zen. Lehen egoitzen ezarpenak bidegurutze batean edo baseliza inguruan zeuden, baina etxeak inoiz ez elkartuak.[erreferentzia behar]

Egun, zutik geratzen diren baserri zaharrenak XV. mendekoak dira. Salbuespena Mallabiako Longa Nagusi baserria da, 1388garren urtetik ezagutzen dena eta Ziortzako Kolegiataren esku zegoen abereen korta bezala erabiltzen zena. XV. mendearen hasieran eraikuntzaren gorakada agerikoa da. 1490eko hamarkadan milaka baserri eraiki ziren,[5] antzinako etxebizitza eta beste nekazal eraikin baztertuz.

Zura nagusitzen da aldi honetan, baita hormetan ere. Goiko solairuko egitura zurtoin bertikalek eta langetek osatzen dute, habe luzez zeharkaturik. Teilatuko gailurreko fatxada laburragoekin lotuta dago. Hormak estuak dira. Mendean aurrera egin ahala, hargintzak garrantzia hartzen du. Nahiz eta gaur egun baserria ageriko zurajedun etxe mota bat iruditzen zaigun, nekazariek nahiago zuten harriz eraiki, beti horretarako bitartekorik zutenean. Beheko solairua zeukaten lehen etxeei "hormaitxi" zeritzaten, etxea hormekin itxita alegia, horiek inguruko etxeetatik desberdintzeko. Gainera, harri-hormak sua hobe eusten du. Aldi berean, XV. mendean dorretxe batzuk baserri bihurtu behar zuten.

Baserriak euskal herritar nekazarien olde artistikoaren sorpen espontaneoa diren eta euren kabuz baserritarrek eraikiak diren mitoak dokumentazio eskuragarriarekin ez dirau zutik. Egia esan, XV. mendetik aurrera bederen, baserriak maisu baten gainbegiradaren pean diseinatuak eta eraikiak izan ziren; arrotzen, harginen eta beste langile profesionalen lantalde bat izan zuen maisuak. XIX. mendeaz geroztik, arkitekto batek izenpetu zituen planoak.

XVIren mendean nekazaritzaren bultzapen berria gertatu zen. Erdi Aroan, Euskal Herrian, ez bakarrik klima kontinentalezko eskualdeetan, baizik eta ozeaniko eskualdeetan ere, gehien lantzen den laborea garia da, kulturalki gehiago baloratua zelako eta jaun feudalek ordainketak ale honen erabilpenaren bidez eskatzen zituztelako. Hala ere, gari laborantza ez zaio Euskal Herri atlantikoari egokitzen. XVI. mendearen bigarren erdiaz geroztik, artoa Ameriketatik Europara inportatua izan zen. Zereal hau Euskal Herri Atlantikoan ugaltzen hasi zen, hazkunde ekonomikoa bultzatuz.

XVI. mendean, Ipar Euskal Herria erlijio gerrengatik suntsiturik geratu zenean, Henrike III.a Nafarroakoa eta Frantziako Henri IVpean suspertzen da eta eraikuntzaren oldarrarengatik gartsutu izatea dirudi XVII. mendean. Hobetze hauek artoari esker gertatu ziren. Lurra lantzeko era honek abantaila eman zion gariari, taloa euskaldunen elikagai oinarrizkoenetariko batean bihurtuz, eta, neurri batean, garagarra, oloa eta, batez ere, artatxikia albo batera utzirik. Artoa bazka gisa erabiliz, abere xeheen hustiapena gehitu egin zitekeen, abere larrien kaltetan. Baserriak handiagoak izatera pasatu ziren eta haien barruan garatzen ziren ihardueren metaketa handiagotu egin zen. Mungiako Landetxo Goikoa dugu XVI. mendean eraiki ziren baserrietariko bat, zehazki 1510. urtean eraikia, eta Eusko Jaurlaritzak monumentu izendatua.

Lehen unean oinplanoa asimetrikoa da. Honen arrazoia teilatuko gailurra alboko horma bateko goiko ertzara lotuta zela, gailurra harlanduz indartuta zelarik. Harlandugintza 1500 inguruan erabiltzea hasten denean, habelarteak suspertzen dituzten alboko murruei erreserbatzen zaizkio, erdiko habelarte zurez osoro itxiz. Erdiko habelartea alboko habelarteak baino hestuagoa da.

Gotiko-berpizkundezko aroan bitartean (1500-1650), harlandugintzarik aberatsena eta hedatuena ia pieza kubikoekin osatuekin harlanduzko harri erregularen errenkadak dauzkan estekadura gotikoa da. Hareharriak lantzera jaugina agertzen da. XVI mendearen erdian hasten da adreiluak erabiltzea. harresiek hiru hostoak dauzkate, bi, kanpokoa eta barrukoa, ondo landuko harlanduzko fabrikaz osatzen diren, eta hirugarrena erdikoa, ondo trinkatu betegarri desberdinekin osatua, kareore edo saltsarriaren lain eskuzabala daukana. Zuraldearen osagairik garrantzitsuenak zatigabekoak dira, halako nolakoak zutoinak eta estalkiaren gapirioak. Uztartzeko arotzeria kutxa-ildoki multzoez gauzatzen da. Zurezko ziriek lotura guneak uztartzen dituzte. Mihiztadurak zeiharrak dira, "enara hegala" itxurakoak. Berpizkunde garaian baserri garrantzitsuetan silarri landuzko estekadak egokitzen dira fatxada guztietan, baita ukuiluan ere. Balio gutxiko herrietan orduandik harlangaitza erabiltzen da.

Aro honetan zehar leihoetarako zuloak txikiak dira oso, ia gezileihatilak zurlantzez itxiak, oso ohikoan beirarik gabe, argiztapen funtzioa aireztapenarenean gainean gainditzen. Harresien ebakipenak oso goiztik muturarrien erabiltzera daramate, hutsuneen tinkotasuna hobetzeko, halere haien kardainpenik ia ez da existitzen.

Iadanik Berpizkundean alboko zurhormaren indarraren urritasunari aurre egitea saiatzen da, bera hargintzaz eraikiz eta gailurrarekin uztartuz, horri esker simetria berreskuratzen. Horrek erdiko habelartea, gauregun albokoak baino zabalagoa dala, zabaltzea ahalerazten du. Horrela, XV. mendearen bukaeran eta XVI.aren hasieran guk dagoeneko ezagutzen dugun baserriaren itxura sortzen da. Erdiko habelartea laburtzen da eta ondorioz aurrealdearen atal zentrala, alboko atalekin lerrokatzeari dagokionez, atzera doa. Lehen aipatuak zurezko ateburu mordotxoa dauka, bi zutabe lodi gainean eutsirik. Ateburuaren muturren gainetik diren dagozkien bi zutoinek teilatuaren aurrealdea irozotzen du.

XVIren mendeko baserriak oinplano angeluzuzena du. Alboko habelarteen goiera bigarren solairuraino bakarrik iristen da. Hormen zuraldearen atal angeluzuzenak oholtzez estaltzen dira. Alde batetik harlantzak harotzeriari gailentzen baldin balitzaio, alde bestetik, azken aipatua ezinhobetzen eta berfintzen da. XVIren eta XVIIren mendeak goiko solairuetan kanpoaldeko hormak bilbapenarekin (zurezko atalen mota bateko bilbeak hainbat gaien betetako uztarriekin) dauzkaten baserrien urrezko garaia da. Fatxadak agerian, bai zurezkoak eta bai harrizkoak, motibo errenazentistez apaintzen dira, eta geroago barrokoez.

Berpizkundeko baserriaren beheko solairuak etxebizitza- eta ukuiluari ekiten zizkion. Lekorera ematen zaie bao aise aireztatuak dituen goiko solairuak uzten eta saralearen gordetzeari ekiten zizkion.

XVII mendea zutoin edo zutabe grabatuaren orokortzea lekukoa da. Goiko solairuaren hagen kopurua gutxitzen da eta, ondorioz, zutabeena igotzen. Hauok aldizka metro bat elgarrengandik jartzen dira. Mende honen amaieraruntz, haga zeiharrak orokortzen dira ere. Batez ere Bizkaian eta Araban, goiko solairuaren atalak betetzeko zura adreiluekin ala harlantzarekin ordezkatzen ari da.

Bi lurralde hauetan batez ere, teilatuak sarritan miru buztanaren erako alaka duten bolumen kubikoaren baserriaren eredua baita ere zabaltzen da, nobleen jauregiak antzeratuz eta Kantauriaren eraginagatik.

Eskual Herrian eskertu behar zizkion Ameriketara bigarren aldiz bere aurrerapen ekonomiko eta demografikoa XVIII. mendean patata edo lusagar laborantzaren hedapenagatik. Tuberkulu hau Euskal Herriko lur pobre eta menditsua ongi hazten da, eta biztanleriaren ugalketa nabarmena ahalerazi zuen mende honetan zehar. Demografi sakadaren medio baserriak gero eta malda aldapatsuen eta lurzoru txiroen toki lagatuagoetan jaso ziren, non lusagarrak landa ziteketen, eta, zio berarengatik, belardi artifizialarik saratzea hasi izan zen. Nekazari gehienek haien baserrien jabeak zirauten orduandik, baina maizterren kopurua areagotu izan zen. Haientzat aterbea eskaintzeko bi familientzako diseinatu baserriak eraikitzen dira orain ala izandunak birbanatzen dira helburu berarekin.

Etxeberri baserria, gaur egun

Barrokoaren aldian (1650-1790), berriz, hargintza, zurgintza baino garestiagoa, azken honen kaltean nagusitzen da, hala ere ez beti kalitate onekoa, ekonomiaren hobekuntzaz onuratua. Hargintzaren erabilerak eraikin zaharrek pairatu zuten sute arriskua murrizten du. Sena eraentzen da harri onaren erabileran, bera aurrekaldeko fatxadarentzako fabriketan erreserbatzen, gainerako hegalekoak harlangaitzez altxatzen bitartean, harrijotzailek haren albo batetik birrintzen, bainan ez duen birlantzen, errekarria ugaritzea hasten da. Horrez gain, burdinola zepak agertzen dira nahiko arrakasta handiaz. Harotzeriaren elementurik garrantzitsuenak integralak izatea lagatzen dira. Horregatik solairuz solairu bilakatzen diren euskarri-elementu bertikaletan zutoinak agertzen dira, hageekin lotuneetan behar diren mihiztadur-hagarriak adostuz. Honelaxe, etengabeko gapirioak desagertzen dira estalkietan, hagelarte gapirioak erabiliz ordea.

Aldi honetan murruetara erantsiak zurtoin lerrokadurak desagertzen dira. Egurrezko egitura ez da nabaria gehiago. Murruak garatzen dira, jasotzen behar zaien zamari beren neurria egokituz, bera jaitsiz solairuen altueraren arabera. Zurezko egitura euskorrean oin zuzenen eta hagarrien lerroen gainjartzea gauzatzen da. Baserriek altueran irabazten dira. Aldi berean baserri moten aniztasun handia zabaltzen da: pabiloi erako estalkia duen baserri laukia, murruez, adajez eta ezproiez eginda baserri lapurtarra edo-ta makina-baserri dolaredunaren Gipuzkoako eredua ikusten baitira.

Leihoek kaizu handiagoak bilakatzen dituzte barrokoaren garaian. Beira erabiltzea hasten da eta zura apaintzen eta aberasten da. leihoisurkiak eta barlasaiak agertzea hasten da, uztarrien eta leihozangoen apaindura handiagoarekin batera.

XIX. mendeko baserriek eraldaketa sakona jasaten dute, batez ere bizkaitarrak eta gipuzkoarrak. Bizkaia eta Gipuzkoa industrilizatzen dira; langintzak basagintza-, abeltzaintza- eta nekazaritzaren aurreko garrantzi ekonomikoa ordezkatzen du hein handi batean, eta baita haien lanindarra. Etxalde bat hustiatzea jarrai ez da hain errentagarria fabrika batean lanerat joan baino. Baserritarrik askok, eta bereziki maizterrek, baserriak uzten dituzte. Landa biztanleria gutxitzen da eta gero eta premiarik gutxiago dago baserri berriak eraikitzeko.

Epe neoklasikoaren zehar (1790-1890), karearrien erabilera harlantzen fabriketan zabaltzen da. Mendeko baserriak arkitektonikoki oso kaskarrak dira. Ale baliotsurik gutxik barrokoaren tradizioari darraio, gaien erabilera hautakorra eginez. Kanpoko hormak harresi eusletzat bihurtzen dira. Hutsuneen, leihozangoen, markoen, ateburuen eta leihoisurkien berruztarrizpena orokortzen da, uztarrizpena baloratuz harriz egin dalakoan. Halaxe kantoiharrien nabarmen materiala hasten da. Barne hargintz hormak eraikinaren atal funtzionalen zati bihurtzea hasten dira. XIXren mendeko bigarren erdian eta XXren lehen erdian trenkadak adreiluzko hargintzaz eraikitzea hasten dira, eta saltsarria erabiltzen hasten da harresietan. Hargintz egitura orokorra, hala ere, beti ezkuturik geratzen da. Fabrika bitartezko eraikuntzak zurezko eraikuntza kanporatzen du eta horrela, beraz, baserriaren beheko solairua fabrikazko harresiduna baita, eta batzuetan lehen solairua ere. Zurkaitzearen teknika burdin forjatuzko iltzez josketarekin ordezkatuz eta gero, egur lotunen eta giltzaduren narriatzea saihetsezina bihurtzen da. Teknikazko landererria begi-bistan da. Eraikitze egituraren kalitatea orain baserriek haien haurtzaroan zerakuskiten fabrika gotikoak baino askoz apalagoa da.

Azken baserri tradizionalak 1950ren hamarkadan edo are lehenago eraiki zirela adituek digute. Hori egi bat da aldaketarekin: dagoenean nekazaritz-abelzaintza hustiapenaren eta batera landa-turismoaren griña bikoitzaz etxe batzu ari dira eraikitzen, baserri eredu tradizionalaren oinarriak begirune gehiago ala gutxiagoa erakutsiz. Nola XVIII mendeko baserriak eta XV mendekoak ez dira berdinak, hala ezin ​​da igurikitzen XXI mendeko baserriak XVIII mendeko baserriak berdinak izan daitezela.

Ezaugarri funtzionalak eta ekonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baserria nekazaritza, abeltzaintza eta basagintzazko ustiapen unitate burujabea da oinarrian. Beste jarduera industrial zenbait ere egin izan dira baserrietan, hala nola burdinola moduan. Atarian, sarrera nagusitik kanpoko eremu estalian, nekazal lanabesak gorde izan dira, gurdiak eta orgak.[erreferentzia behar]

Baserrian belarra eta lastoa, azienda elikatzeko, iratzea, azpigarri moduan, garia, garagarra eta oloa, barazkiak, frutiu gozoak (sagarrak bereziki), gaztainak, intxaurrak eta urrak. Gazta, urdaiazpikoak eta hestekiak ere prestatu izan dira. Aziendan behiak, idiak, zamari moduan, ardiak, ahuntzak eta zaldiak dira ohikoak. Oiloak, ahateak, usoak eta bestelako hegaztiak, untxiak eta zerriak ere edukitzen dira. Beste jarduera bat sagardogintza da.

Kasu askotan, autarkia ekonomikoan bizi izan zen unitatea izan da baserria [erreferentzia behar] eta horretarako ogia bertan egitea, oihalgintza eta beste jarduera batzuk ere bertan egin izan dira.

XVII. mendearen bukaeran 300 m²ko etxe mardul baten prezioa 800 dukat ingurukoa zen, hau da gutxienez hamabost urte lanean inbertsioa nekazari familia batentzat, baina 400-2000 dukaten bitartekoa ere izan zitekeelako erreferentziak daude, etxea eta lursailak nolakoak diren.[erreferentzia behar]

Baliabide mugatuak eskaintzen dituen unitatea izan da baserria, lursail txikikoa, beste nekazaritza paisaietako unitateen aldean. Horrela, etxaldeko ondare guztia pertsona bakar batek jarauntsituko dituela ziurtatu da historian. Horrek etxaldearen zatiezintasuna eta biziraupen ekonomikoa bermatzen du.

Dagoeneko Erregimen Zaharrean, Espainiako eta Frantziako jaraunsletza legeak ez zetozen bat Euskal Herriko oinordekotza ohiturarekin, baina euskaldunek hainbat trikimailu asmatu zituzten bera eustea jarraitu ahal izateko, eta bai errege espainiarrak eta frantziarrak jasankorki egari zuten. Alde batzuetan Euskal Herriko usadioko oinordekotzari eusten diote oraindik, hala nola Aiaran non Aiarako Forua Espainiako legedien ordez indarrean den.

Oinordezkotzaren debekuak, 1793ean Frantziako Iraultzaren bidez zabaldu égalité leloari mesede, Ipar Euskal Herriko landa ekonomia hondatu egin zuen. Erregimen Berriak ezarri izan zuen herentzi unibertsala belaunaldi bakoitzean lursailaren sakabanaketa gauzatu zuen, etxalderik asko ez gehiago mozkinemaile zelara eramanez, eta ondorioz bertan behera utzi izan ziren. Etxea erori eta baserria lugorri geratu izan zen. Goseaz beharturik, landa biztanleria herbesteratu joan zen Parisera, eta batez ere ugari Ameriketara. Iparraldeko barnekaldeak ez du bere burua oraindik ere erabat berreskuratu. Haren biztanleria txikiagoa da Iraultza Frantzesaren aurretik baino.

Hurrengo atalean sakontzen den bere noblezi unibertsalatik darion, euskotarren artean gehien onesten den zergak ordaindu ezbeharraren eskubidea da. Xehetasun horrek landa-ekonomi oparoa Hegoaldean mantentzeko erakarri izan zuen. Eusko erregaliak indargabetzea eta euskal herritarrei zergak ordaintzera behartzea XIXren mendeko liberal espainiarren helburuari aurka hoiek gogor matxinatu izan zitzaien. Horregatik hiru guda (gerla karlistak) kostatu izan ziren, foruzaleen porrotaz 1876an amaituz. Gaur egun Euskal Autonomi Erkidegoak eta Nafarroako Foru Erkidegoak herritarren zergak biltzen dituzte, eta Espainiako Gobernuarekin haien partekatzea kontzertatzen dute.

Gizarteko gailentasuna eta zuzenbidezko gaitasuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oinordekotzak garrantzi handia du hala gizartearen nola ekonomiaren aldetik. Usadioko zuzenbide erakunde hau betidanik zegoen Euskal Herrian eta antzinako Euskal Herriko foruak berretsi zituen. Adierazi izan den bezala, oinordekotza arauak etxaldea banako bakar batek (oinordeko), ohi denez familiarik zaharrenak, heredatzea dakar. Izan ere, gertaera honek nekazaritza sendiaren hainbat kideen gizarte-mailari, bizi-itxaropenari eta euren kideen arteko harremanei buruzko ondorio sakonak dazrama.

Ohiko euskal gizartean etxearen eskubidea giza eskubideen gainean gailentzen da. Eskual Herrian ez zegoen haur bakoitzari jarauntsiaren zati bat erreserbatu behartu duen zuzenbide erromatar "legítima" eskubiderik. Hala ere, foru-araudiak oinordeko askatasunez aukeratzeko ahalbidetzen du, beraz herentzia duten edozein seme-alabari, emakumeei barne, edo beste ahaideri hel dakieke. Azken honek, ordea, ezohizkoa zen gutxi arte, arruntki seme lehen-jaioa etxaldea heredatu izanik. Alaba baten alde testamentua idaztita zenean, bere ezkontza antolatu ohi zen aldi berean, beraz bere senarra etxalde gizonezko ezinbesteko atazak egitera gai izateko.

Horrek horrela, beste sendiaren seme-alabak desheredatuak gertatu ziren, ohe-uztarri batik eta arropa kutxatzar batik ezik. Haien krudelkeriaren patua arindu izan zen Euskal Herriko beste oinarrizko erakunde juridiko bati esker: Kaparetasun Unibertsalari esker, alegia. Euskal Herriko lurralde zenbaitek Gaztelako Koroari euren hatzikipena adierazi zizkieten heinean, euren leialtasunaren truke, oraingo bakoitzean errege gaztelarrei lurraldean jaio guztiei kaparei (edo aitoren semeei) bezala aintzatetsi balitzaiela eskatu zizkieten. Ondorioz, Bizkaian, Arabako eskualde batzuetan, Gipuzkoan eta Nafarroan jaio diren gizaki guztiak leinargiak dira. Euskal Herria munduko herrialderik bakarra da non bertako guztiak nobleak diren.

Oinordekoen eskubidearen bat armak eraman ahal zen. Beraz baserrietan jaio ziren anai oinordegabetuak armadan erroldatu zitezkeen. Era berean, euren leinargitasunak klerora ala erret ardularitzara sarbidea erraztu zituen. Arreba oinordegabetei ere euren noblezia berdinki eman zizkieten sarbidea komentu batera ala ezkontza senar noble batekin. Etxaldea elikatu zekieken ordeko deheredatu haiei eta harekin, berean gelditu ziren oinordekoarentzat lan egiteko, eta kasu horretan ez omen ziren ezkondu. Edonola ere, euskal herritar askok emigratu behar izan zuen, batez ere Amerikaetara, non haien ondorengoek Txile-, Argentina-, Uruguai-, Kuba- eta Idahon talde ugariak biltzen dituzte.

Jabetza normalean gizonezkoari zegokion arren, etxaldearen kudeaketa sendi emakumeen kontua ohi zen. Emakumeek lana antolatu zuten, etxaldeko ekoizpenak azokan saldu zituzten eta, oro har, ondarea gobernatu zuten. Noski, emakume batek etxaldea jarauntsi baleza, bere boterea erabatekoa zen. Horrek euskaldunen gizartean matriarkatua nagusi zelako teoria sorrarazi du, bere benetako gizarte-antolaketak patriarkatura jo duen arren.

Baserriko orubean bertan baseliza bada, baserritaren jabetza da eta ez elizaren agintariena.

Baserriak ondoz ondoko belaunaldiei aterpe ematen damazkie: aiton-amonei, semeei eta haien ezkontideei, bilobei eta oraindik ezkongabeko alabei.

Ez hain baserririk gutxik bertako biztanleen izena daramatzala 1ren atalean ikusi dugu. Bainan bertako biztanleek beren jatorrizko baserriaren izena har dezaten are askoz maizeago da. Bereziki, baserria famili bati esleitu zitzaionean, haren kideek baserriaren izena tradizionalki abizenarentzat (izengoititzat) jaso zuten. Adibide bat demagun: Etcheberria abizenaz deitu norbait baserri eraikiberri batetik Ipar Euskal Herrian zetorkeen, Gipuzkoatik ala Nafarroatik bere izena Echeverria balitz edo Bizkaiatik Echevarria balitz. Bataio izena Xabier (Javier, Xavier) ere "etxe berri"tik badator. Euskal deituren zati handi bat baserri izenak dira. Hau lehen bertako biztanleen nortasuna eratu zenean zein garrantzia baserriak zuenaren adierazgarri bat da.

Ezaugarri topografikoak eta arkitektonikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baserria orografi menditsuan datza, Euskal Herrian arruntena dalarik, baserria malda batean NW ↔ SEko norabidean kokaturik ezartzen da eta aurrealdea hego-ekialdera (~ 120 º) begira dago.

Baserriari, eraikin gisa, etxaldea, lursail gisa, inguratzen zaio, bere zelai-, larre-, soro-, baratze-, baso- eta urlasterrekin, bertako biztanleen behar ia guziak estaltzen dituztenak, egoiliarrei janaria, edaria, arropa, egurra eta energia eskainiz.

Hustiapen autarkikotzat, baserria kokapen urrun batean jaikitzen ohi da, bere orubez inguraturik. Klima ozeanikoak eta era berean Euskal Herriko landa biztanleriaren barreiatzeak Euskal Herriari Europa Erdialdeko herrialdeen antzeko itxura damazte. Baina baserrien sakabanaketa-maila aldakorra da, ez bakarrik tokiko biztanleriaren dentsitatearen, baita ere eskualdeko ezberdintasun etnologikoen arabera. Leku askotan landetxeak gutxi batzuk elkarren ondoan daude, baina ez aldamenekoak, orokorrean bidegurutze batean edo eliza baten inguruan. Eusko herrixkak gehienez baserrien metaketaren dala medio garatu izan ziren. Baserri horietan ez dago egiazko kalerik ezta enparantzarik.

Denboraren poderioz baserriak hasi ziren albokoak haien artean geratu, hiribildu sortu berrien artean, baina ordutik ere, etxaldeak ustiategiak izatera zirauten eta baserri isolatuei lehenago ezaugarri arkitektonikoak zeutseten. Pixkanaka-pixkanaka, etxeek galdu zituzten lurrak, egoitzentzat zen ala merkataltegientzat euren buruak eraldatu zituzten eta, gainera, beren egitura aldatzear ari zen. Ezkaratzik ez daukatela, Euskal Herriko ohiko alboz-alboko hiri-etxeen ezaugarria da (hiri-lurra landa-lurra baino garestiagoa da, eta onuratu behar da).

Baserriko lurrean etxebizitza bakar bat ohi da, baserria funtsean. Badaude salbuespen batzuk, Mungialdean kasu baterako, non etxe nagusitik hiru oinera eskas etxebizitza laguntzaileak bere lekua aurkitzen du.

Euskal Herriko arkitekturaren ezaugarriak honako hauek dira:

  • Oinplanoa angeluzuzena da gehienetan, aurrekaldearekin alde laburrean. Gutxiagotan oinplano laukiak daude, eta, are gutxiagotan, fatxada nagusia alboren luze batean. Azken hau alboko zabalkuntzaren emaitza izaten ohi da. Baserriek aurrealde nagusia asimetrikoa dala sinesmena barreiatuta da, baina jatorrizko altxaera ia beti simetrikoa zela delako zabalkuntzaren aurretik. Eta, beraz, horrela asimetrikoa bihurtuz gero aitzinaldea simetriari itzul dakio bigarren luzapenaren ondoren kontrako zabalkuntzaz beste aldean. Oinplanoa zabaleran hiru habelartean banatzen da, aitzinaldera elgarzutki jarritak.
  • Ohiko baserria harresiez inguraturik zurezko egitura da. Hauek ia independenteak zurezko egitura euslariatik dira, eta, beraz , baserriaren eraikuntzan bigarren mailako eginkizun bat burutzen dute. Baserriaren hasieran ez dira karga-hormak, babes biribilgune baizik. Kasu askotan haserriak ez du hegalekoa iristen eta bere gailurra harrizko lauzez babestu behar da, bere barruko betegarria ustelduratik saihesteko. Baserriko barnekaldean harresiak bere erabilera suebaki eta etxe- eta ukuilura arteko oztopo izateko mugatzen du.
  • Barne egitura eraikitzeko aurrerapena badator hormagintzarena aurretik. Osagai euslari bertikal guziak gauzatzen dira husgunea itxi baino lehen. Egitura euslaria zurezko biisuriko barne uztarria da. Haatik baserriko bolumena paralelepipedikoa da. Uztarri laukia hiru habelarte edo gehiagok osatzen du.
  • Erdiko habelartea "H"-itxura du, bi zutoin osokoez eta trontal batez osaturik. Lehen arkupea behin eskoratu ostean, bigarren arkupe bat ipintzen da, eta lehenarekin habeez bitartez lotzen da. Egitura zurruntzeko zutabeen eta zurrunen edo langeten arteko lotuneetan jabaloiak edo txarrantxak daudeke, horrela Ha ongi "txarrantxatua" finkatuz.
  • Egitura nagusi horren burutzearen ondoren, hatxeen buruak luzera norabidean lotzen diren goihabe nagusiak (goiarak) jasotzen dira. Goiara hauek arkupe bakoitzearen hormataletan hiru tirante bereganatzen ditu, h-aren gainean dagoenaz gainera. Atezu jasaten den ondoko elementu horizontalen antolaketak multzoaren egonkortasuna bermatzen du. Tirante hauen gainean kontragoihabe bi ipintzen da, bakoitza goihabe baten gain, orratza mihiztuta geleraziz. Haien gainean estalkia ezartzen den orratz goienak gapirioak dira. Gapirio erdien gainean, gailurra dautson zutabe txiki bat (morroia) jasotzen da.
  • Gehien erabiltzen den zuhaitz generoa haritza da. Eraikin zaharrenetan haritzaren zurak euskarri zutak eta etzanak, oholtza, barneko atalak, kanpoko biribildua, estalkiaren lata etab. osatzen ditu haien osotasunean. XVIIren mendeko bigarren erditik aurrera, egurra, arrazoi ekonomikoengatik, suaren aurkako ahuleziarengatik, etab., harlandu edo harlangaitz osagarrien aurrean atzera doa. Zuraldea bere osotasunean bakarrik aitzinaldean ikusgai dago, askotan zizelikaturik. Bi fatxada luzeen gainean zur gutxi edo ezer ez ikusten da, balego ez tailaturik, eta alboko labur eta atzeko fatxadetan ezer ez. Dolare dauzkaten baserrietan egiturak sagar-prentsa pisu itzelaren eusteari dakio. Egurra neguan mozten da hilargi berripean eta bi urte lehortzen da edo lehortzen litzateke behar, eta era berean aldi hau baserria eraikitzeko behar den da.
  • Baserriak, gutxienez, bi solairu eta ganbara dauzka; baserri handiek hiru solairu eta mandio. Altxuera 15 metroko garaieraraino irits daiteke. Beheko solairuko zoruaren azpian beste solairu bat balego erdi sotoa besterik ez da.
  • Zinez oinei oinak generitzeke ez daude. Murruak funts lubakirik gabe eraikitzen dira, zabalgune xume batekin lur parean, fundazio jarleku bezala.
  • Baserriaren beheko solairuan berezitasunetako bat aipatu genuen ezkaratza da. Beheko solairuan erdian aurrealde nagusian dagoen ahurtasun oso zabala eta sakona da. Fatxada azpian ezkaratza irekia da, alboko horma banek eta atzeko hormak haren beste hiru alboetatik, berriz, ixten zaien bitartean. Atzoko horma, non ate nagusia irekitzen den, ia beheko solairuren erdira arte iristen da. Ate hori oso landaturik da orokorrean. Jakina, ezkaratz gabeko baserrietan sarbidea fatxada nagusian zuzenean irekitzen da. Hain handia delako, ezkaratza nahiz haritzeko ateburu itzelaz, nahiz zurezko edo harrizko zutoin edo koloma bat edo gehiagoz edo-ta arku bat edo gehiagoz irauten behar da. Baserri guzti-guztiek ez dute ezkaratza, baina gehienek bai. 3ren atalean genekusan bezala, ezkaratza funtsezkoa da baserriaren eginbidean, goiko solairuko irtengunearen batera eta aurrekaldeko aurretik teilatuko oso erlaitz nabarmenaren batera, lekore baina eguralditik babesturik unea sortaraziz, non egiten da lan, jolasten da eta gonbidatu ez intimoei abegia ematen da. Iparraldean une honi "lorio" deritzo, ordea ezkaratza deritzo sarreraren atzetik aurkitzen den une hutsari. Landetxe gutxi batzuk beste herrialde batzuetan baidute ahurtasuna aurreko fatxadan, baina askoz apalagoa eta ezkaratzaren onurarik izan gabe. Batzuetan gazteleraz ezkaratz "portalón"az itzulitzen da, baina berba hau ez da egokia, ezkaratzaren zentzu berdintsu baina ez berdinaz bakarrik Kantauri-Pirinioetako eremuan erabiltzen dalako, eta "portalón"aren esanahi orokorra gazteleraz "patio hutsik batera sarbidea ematen duen ate handiak" delako.
  • Atalarria batzuetan fin apainduta dago. Batez ere, harrizkoa denean, lehenengo jabeei eta eraikuntza-urteari buruzko argipideak ematen dituen, giltzarri gainen zizelikatuta dagoen biziarria eransten du. Gainera, zeregin erlijiosoa du. Hola, ateburutik zintzilik gardilaunak edo ekiloreak esegitzen dira. Aitzinaldea, aurrekaldea ekialderuntz begiratzen da, eguzki edo eki irten berria Jainkoaren begiarekin parekatzen den unean, ekiloreak bera ordezkatzen. Era berean, lore horiek tximisten aurka ekiditzen omen dituzte. Gainera, atelarri gainean grabaturik oilarrak, "eguzkiari begira", eguzkiaren sorburua iragartzen du, sinesmen bera igorriz.
  • Egitura biisurkoa delarik, teilatu luzerakoa bi aldeko isurialdekoa behar da. Bere malda arina da (~ 30 º), oso hegaldeko ateratuez, batez ere aitzinaldearen gain, amaitzen da eta hegaldekoen erlaitzak ostikoez eusten dira, Alpeetan bezalaxe. Baserririk zaharrenak teilatuak baga-holtxarrez estali ziren, eta oraindik baitago modu honez estaltzen diren estaldura aldapatsuak dituzten etxeak Euskal Herriko Pirinioetan. XVIren mende geroztik erromatar edo arabiar eraren teilez estaltzen da. Hasiera batean teiladun teilatua aberastasunaren ikur izan zen behar: hainbat baserriei "Telletxe" (teilen etxea) izen ospetsua eman zieten mende honetan.
Pagaigoikoa (Muxika, Bizkaia) alboko estalpea eta miru buztana duen teilatua
  • Oinarrizko eredua biisurikoa den arren, ez ​​da baserririk gutxik hiruisurkiko teilatuak aurkezten dituztenak, atzeko fatxada ez nagusi labur mugakide denari hiruzokozko atzoko hegaltxoa, "miru buztana" deritzona. Maldaren ondoriozko fatxada honen goiera murriztapenaren, ateen eta leihoen ezaren, eta miru buztanaren elgarkidetzari esker, baserria, nagusiki ipar-mendebaldeatik datozen ekaitzen aurka, ezin hobe babestuta geratzen da. Batzuetan, teila batzuk gurutze bat irudikatzen dute, erlijio-adierazle gisan.
  • Antzinako baserrietan kanpoko hormak, gutxienez alboko fatxaden hormak ez dira eusleak . Behe solairuko harresiak harlantzakoak dira. Erabilitako ekaiak hartxintxarrak, legarra, hareharria ala zilarritxoak dira, denak saltsarri morteroaz berbeteta (harlangaitz), ala baserria aberatsa baldin bada zilarriak. Hargintzan lehenbizi hareharria nahiago hobesten dute, kareharria saihestuz XVIII mendera arte, haren mekanizko gogortasun gehiagorengatik eta, beraz, zailtasunarengatik lanean.
  • Goiko solairuak, oro har, zurajearen euskarriaz eginak dira, eta baoak harlangaitz arinaz betetak (euskararen "bilbadura", alemanieraren "Fachwerk" edo frantsesaren "colombage"; gaztelaniaz ez da dagokion hitza, gaztelaniaz hitz egiten diren herrialdeetan ez dala-ta bilbe arkitektoniko hau erabiltzen), ala, batzuetan, harri-hormez oso-osorik eginak. Eskuairatze murriztuaren habetxo zutak, gaztainzurezko makiltxo edo zumitzak izan daitezken, eta hurzurezko hagatxo zeiharren sasitzatxoa osatzen dute. Baoak bilbearen kontra botatzen den kareorez entokatzen dira. Bilbapena multzo hau osoa da. Horrez gain, baoak morteroekin ez estalitak utzi aurrekaldean ganbararen parean ohikoa da, aireztatzea errazteko lastategietan, bihitegietan edo lehortegietan. Bat mantenduko elementu ikus sare utziz lehortzeko gisa. Aitzitik, aurrekaldeko eta beste fatxada guztietan bilbapenak erabat errebokatzen dira kare-mortero zuriaz.
  • Baserriak bi habelarte edo zabalerazko atal baino gehiago baldin balitu, harrizko horma lodiek atalak banatzen lituzkete (ohar! Horma hauek sarritan kanpoko harresiak izan ziren, alboko zabalkuntzen aurretik). Horma hauek ez dira trenkadak bezala funtzionatzen baina sueten murru bezala ala abereentzako zuzentzen den eremutik bereizteko. Antzinako baserrien trenkadak haritzurezko ohol mihiztatuak ziren. Bagazur- eta gaztainzuraren erabilera aurkitzen dugu ere, latan eta dornaduran batez ere. XIX mendetik aurrera hasi zen hargintzaren trenkadak eraikitzea.
  • Bao gehienak aitzinaldean irekitak dira. Aitzinaldeko hastialean aireztapen baoak uzten dira ganbaran gordetzen diren landarezko substantzien ustelkeriari aurre egiteko. Hutsune horiek oso handiak izan daitezke, fatxadaren atal oso bat hartuz, baserritarek uzten iraunpenari ematen dioten lehentasuna beren erosotasunaren gainean erakusgai. Jabea aisanahia balitz, bao horiek txikiak eta hirukiak lirateke, "usoak justu-

justu usategira sar daitezen". Baliteke, gainera, luzerazko irekiune hestuak alboko fatxadetan hegalekoen azpian izan. Goian erran zen bezala, ate nagusia ezkaratzeko atzekaldean irekitzen da, eta ezkaratzik ez baldin bada, zuzenean fatxada nagusian, noski. Batezbesteko leihoa txikia da, fatxadaren atal bateko habeen eta hagen artean kokaturik. Alboko hormeetan aterik eta leihorik gutxi da eta NWra begiratzen den atzekoan ezer ez.

  • Hego-mendebaldera begira alboko fatxadan edo berari erantsita estalkipea edo aterbea dagoke. Batzuetan balkoi bat edo gehiago hego-ekialdeko fatxadatik esekita(k) da(go/ude), oso gutxitan SE eta SW fatxada osoetatik alderik aldekoak direnak.
  • Barruko espazioen banaketa aldakorra da. Askoz gune gehiago animalientzat, tresnentzat eta biltegientzat da gizakientzat baino. Abeltzaintzan espezializatuak diren baserrietan ,batez ere Nafarroa Garaian, beheko solairu osoa ganaduarentzat gordetzen da. Sukaldea bera goiko solairuan dago. Behean behitegia, gorta, oilotegia, usategia, upategia, gurditegia eta hainbat beste langune daude.
  • Goi solairuan jendea gune ñimiño batean metatzen da; baserri zaharretan ez dago logela bereizitarik baizen egoilarak loak egiten dituzte elgarrekin logela bakar batean ohe txikietan elgarrengandik gortina bakunez bereizitak. Bertan intimitaterik ez da. Baserri dirudunetan loareto bat ohi da, baina ez da baseritarrek hor lo egin ditzaten, ospakizun handiak behin ospatu daitezen eta gonbidatu ospetsuei abegia eskain diezazkioten baizik. Ezkaratza ia beheko solairu erdiraraino zabaltzen dela, eta behin atea irekitzen den, berehala goi solairura igotzeko zurubia aitzina jasotzen dela, beheko solairuren erdian ez da apenas tokirik geratzen. Egonkortasun estrukturalaren arrazoiarengatik dolarea ahalik eta gertuen erditik jartzen da; behe solairutik ganbarara arte doan dolareko torloju handiak sabaiko egiturari ainguratzen zaio. Sukaldea edo sutondoa erdigunetik hurbil samar dago, ukuilura gertu, berarekin berotasuna banatzeko. Sukaldearen eta ukuiluaren artean leiho bi irekitzen da, beraz, sendiak eztabaidagai garrantzitsua duenean, idi bikoteak, familikide gailenak bezala, sukaldera azal daitezen parte hartzeko.

Jangela banatua badago, sukalde ondoan dago, espero zen bezala. Delako sute babesa, labea , batez ere mendi goiko baserrietan, lekorean harresi batetik erantsita eraikitzen da, boil handi baten agerraldi bitxia irudiz. Banatua denean, harrizko hormadun eta teilez estalirik biisuriko teilatudun eraikin txikia da. Leku nagusi bat goiko solairuan larraina hartzen da. Hemen bihitegiak eta beste biltegiak aurkitzen ditugu ere.

  • Ezkaratzik ez duten eta sarbidea lekoretik egoitzaren goiko solairurako atezurubia duten baserriek, bizia sutondoren inguruan egiten baita ere, bakarrik sutondoa orduan lehen solairuan dago. Kasu horietan, beheko solairua abere- eta tresnentzat esklusiboki gordeta dago, mandioak baserriek ezkaratza dutenean funtzio bera du ordea. Jakina, atezurubia ohikoa da dorretxeetan, gerizaren beharra delako.
  • Orain arte nekazaritza jardueraren kontzentrazioa baserriko etxean tematu egin dugu. Hori egi unibertsala ez dela, aitortu behar denean unea etorri da. Bizkaian topatzen gara arnagekin. Nekazaritza ala abeltzaintza jarduerentzako eraikin txikia da arnaga, baserriko lurretan isolatuta. Eraikinak hargintzazko hormak eta bi aparteko solairu dauzka: goian lastoa gordetzen da eta behean egurra pilatzen da eta abere xehea (adibidez, untxiak, oilaskoa) zaintzen dira. Jakina, "arnaga" honek ez du deus ez egiteko Kanbokoko Arnaga Etxe ezagunarekin . Durangaldean, Bizkaian ere, oraindik garai (garaije) banatu gutxi batzu geratzen da, uztak karraskariengandik eta izurriteengandik segurean gordetzeko. Geratzen diren garaijeak altuera erdiraino harrizko hormak dituzten eraikin txikiak angeluzuzenak dira, biisuriko bilbapen estalkiarekin gainean.
  • Zer izanik ez, baserriaren jarduera ekonomikoak burutzeko behar diren tamaina handiko instalazioak ezin dira jarri beti etxe barruan. Zerrategia eta ola, Euskal Herriko ekonomian garrantzi handia duten bi ustiategiok batzuetan barruan zeuden eta batzuetan at. Eihera edo errota etxera atxikia legoke, urlaster bat ondoan zerionean, ala legoke nondik igaro zen. Ezarketa arriskutsuak, erlauntzak esate baterako, lorioan edo urrunago jartzearen zuhurtzia ohartzen ohi da. Baserriak ardirik asko duenean, gutxienez horietatik batzuk kanpoaldeko gorta batean hesten dira, transhumantzia aroen beharrean. Goian "hormaitxia"ri buruz ari ginen eta hemen "hetsi"ri buruz, "etxea"ren jatorrizko izena "hetsia" zela adieraztera aukera eskaintzen diogu. Ardiak zaintzeko etxe nagusitik at artzain baten etxola dago, borda. Txondorrak egur-ikatza egiteko, harrobiak, meategi bat edo beste ere, atera ziren, noski.

Baserri ereduak lurraldeka

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lapurdi

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Uhartea (Sara)

Baserri (borda) lapurtar tradizionalaren norabidea hego-ekialdean ↔ ipar-mendebaldean da, sarrerarekin hego-ekialderuntz begira euriteak dakartzaten ipar-mendebaldeko itsasetik datozen haizeetatik babesteko.

Jatorrizko baserriaren eredurik sarrienak Lapurdin eta Nafarroa Beherean (Baxenabarrean) ahaidetasun askoz hestuago du ohiko eredu bizkaitarrekin aldameneko gipuzkoarrarekin baino.

Bere eitea prisma hiruki isoszele oso kamutsaren azpian datzan prisma angeluzuzen luze eta hestua da. Egiturarik ohikoena da hiru luzerako habelarte luze, erdikoa aldekoak baino zabalagoa, bainan Bizkaiko ereduarekin desberdintasun nagusia etxe hezurdura osatzen duten arkupeen gogortzeko gisatik darator.

Goihabearen eta kontragoihabearen artean zepoz segurtatu tiranteak erabili ordez, goiko frontal batez bikoteka lotutak direla zutabe berak dira. Frontalak zutabeak askotan zeharkatzen ditu eta bermatzen da zeiharkako ziriaz eta txabetaz. Sistema hori osatzeko, zubiak eta jabaloiak gehitzen dira, egituraren zurruntasuna indartzeko luzerako norabidean, habelarteen arteko joanetorriaren kaltean solairuan. Euren artean hormarteek zama banaketaren nahiko askerunzko joera dute.

Fatxada laburren hasierako altxuera estandarra simetrikoa da, baina beharrekin (nekazaritz intentsibora bihurketarekin, esaterako), ala sendi handitzearekin batera bilakatzen da. Bilakaera horrek baserri lapurtar askoren berezko itxura asimetrikora daroa hain zuzen.

Haritzeko zuraldea sendoa da oso, ekaitz bortitzak eta teileko estaldura astuna jasateko asmatuta. Aire sarrerak mandiora zabalik fatxada nagusian eta albokoetan behar adina egurastea ematen dute belar ondua (seilharu) lehortzeko eta Baionako urdaiazpiko famatuak sendatzeko. Izan ere, zulo horiek txikiak eta hirukiak direlako, haien xedea usoen habiak daitezela ez da inolaz ere esan nahi du.

Nahiz egurastia euritsu eta haizetsua dala, zulorik edo ertzik gabeko teilartez estalia biisuriko malda leunako teilatuaz estaltzen da. Malda txikiak haizeri aurkatasun txikia eskaintzen dio, bederen. Bizkarra albo luzera paraleloan doa. Teilak gorri argiak dira. Kebidea gotorra, baina sinplea jartzen ohi da, orokorki iparraldera, gailurra gainditzea saihestuz tiroa errazteko. Hegalekoak ekialderuntz teilatua askoz haratago gainditzen dira, mendebalderuntz ordea gutxi edo ezer ez.

Bederen aitzinaldea eta gutxienez goiko solairuak "colombage" (atalak zurezko uztarriekin "torchis"az betetak baoekin) erara eginak dira. Begi-bistako zurlana lokazten da, oro har, gorri okre margoaz, Euskal Herriko gorria deritzona. Margo horen jatorria, erritu alderdia alderdi praktikoarekin konbinatzen den, zura idi-odolean xurgatzearen antzinako ohituran dugu: idi-odolak zomorroen eta usteltzearen aurkako babes-ahalmen ezaguna du-eta. XIXren mendez geroztik batzuetan Prusiako urdina edo berde iluna edo gutxitan oso uher argia ere erabili izan ziren. Arrangoitzen Marqués d'Arcangues´ak urdin arinagoa sarrarazi zuen.

Eguraldi txarra gehien jasaten duten leihoak hormara arraski erantsirik, 15 eta 20 zm. baino gehiago ateratua, harearrizko xafla bakardun isurki batez burutzen dira askotan. Frantses estiloko leihaoholak gainerazko harotzeriaren kolore berberaz margotu dira.

Inharria (Ibarrun, Senpere)

Lau fatxadaren bakoitza eguraldigirora hobe egokitzeko ezberdinki antolatzen dira:

Dala hego-ekialdeko fatxadako behe solairuak ezkaratza daukala, dala goiko solairuek erlaitzak darakuskitela, dala hegalekoa ere asko dartenela-ta, aitzinaldea bere lorio zabalarengatik ezagutzen da. aitzinalde hau bereziki apainduta dago. Bai sarrerako atea bai ateburua oso landuak ohi dira; azken honetxek, batzuetan, etxeari eta eraikiarazi zuten senarra- eta emazteari buruzko argibideak dematza. Ezkaratza erpineratzen duen atalarria arasko haritz haga izugarri handia da, 8 metrora arte irits daitekena. Lorioko atalasean aterpea aurkitzen da, artoa aletzen da, zituak eta biperrak esekitzen dira, lorabereak estekatzen dira eta gurdiak eta narriak kokatzen dira, atsedena hartzen da, eta, egokitzen denean, auzokoen bilerak ospatzen dira. Senideen gain, oso gutxiri dutzote atetik iragaten.

Ipar-mendebaldeko hormapikoa itsua da eta, ozeanotik gertu, teilatu gainetik igo daiteke. Ipar-ekialdeko harresia argitzen diren ala bigarren interes mailako txokoei sarbidea ematen dizkioten zulo txikiez zeharkaturik da. Hego-mendebaldeko fatxada ere bao batzu badu eta, batzuetan, estalpe estalita aire freskoa gozatzeko euritik babesturik.

Lapurdiko baserriak objektiboki Nafarroakoak bezain astunak dira, baina lapurtarrek, izkinen sendogarriak ez erakutsiz eta zurezko uztarrien eta karez zuritudunen (urtero behin, normalki ekainean Corpus Christi aurretik) bilbapenen arteko, kolore antzezlanari esker modua aurkitu dute zure baserriei eite harrigarriro arina eskuratzea, hain etxe eskergak eta egundokoak izanez, nafar baserrien tankera dorpearekin alderatuak.

Baserri honen eredua Lapurdi osoan eta Nafarroa Beherea gehienetan ongi errotua dago, nahiz ez hain arrunta Amikuze aldean. Bere jarraipena etxe herrikoi landesan nabaria da. Egiturazko arau hau Pirinioen hegoaldeko magaletara luzatu izan da, Bortziri- eta Baztanera eta Bidasoa ibarreko beheko arroatik hurbilen dautzan Gipuzkoako udalerrietara.

Alderantziz, Nafarroako edo Gipuzkoako erarako baserriak ez dira faltatzen Lapurdin.

Nafarroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nahiz eta Nafarroako erresuma zatitu izan zen 1530 urtean Nafarroa Garaian (Naparra), gauregun Espainian, eta Nafarroa Beherean (Baxenabarre), gaur egun Frantzian, azken bost mende hauetxek behenafarreko eta Goi Nafarroako ipar zerrendako baserrien arteko berebiziko berdintasuna ez dute ezabatu. Kultura amankomunaren eremu horren baserriak arkitektur tradizio nafarrengatik eta lurralde menditsu honen geologi- eta topografiarengatik zehaztuak dira. Halabaina, eremu honen barruan hainbat eskualdeek baidituzte berariazko bereizgarri nahiko nabariak.

Kalitatezko harrobien egotea Pirinioen bertan nafartarren harrotasunarekin, beren etxeei antzirudi ahalik eta itxurosoa eman nahi dietela, elkarturik, fatxada lauen osoki harriz, ezkaratz-, hegaleko- edo erlaitz- eta bilbadurik gabeko baserrien maiztasunean bateratzen da. Nahiz harriak Nafarroako baserri hormetan hedadura zabalagoa hartzen du, Gipuzkoako edo Lapurdiko baserri mugakideetan baino, lehenengoen egitura zurezkoa ohi da. Eta batera ezkaratzak, erlaitzak, hegal irtenluzeak eta bilbapendun goiko solairuak dituen baserririk asko ikusten da.

Buztinaren agerpenari esker adreiluen ekoizpena hazten da XVIII mendean, eta geroztik Nafarroako baserrien itxuraren gainean eragina du ere. Eskuadreilua hormetan betegarri gisan erabili zen, gutxitan begi-bistakoa.

Okotz (Baigorri, Nafarroa Beherea)

Etxe nafarra paralelepipedoen errenkada da, 1:2 heinean arras. Aitzinaldea begira alde laburra ez da 5 m. baino luzeago, goiko solairua zut deutsiten jazenen helmen mugatuarengatik. Jatorrizko altxuera simetrikoa zen eta jatorrizko fatxadaren laugarren bezain zabalerako sailak gehitu zitzaikion.Fatxada nagusiaren ezkerraldera dagoen paralelepipedoa, beraz, hari hurbiletik hegoaldera, sukaldea eta gelak barne hartzen ditu, familibizitzari babesgune eskainiz.Erdiko paralelepipedoa haren beheko solairuan sarritan ezkaratza edo "eskatza" dauka, izanez etxeko lanaren gune nagusia.

Eskuinera (iparraldera) aziendentzako sailak aurkitzen ditugu, behitegia eta urdategia besteak beste.

Paralelepipedo hauek elgarrekin harremanetan daude eta aurreko ate nagusiaren eta alboko ateen bidez lekorera irekitzen dira. Behe solairu osoa ganaduarentzat gordeta dagoen baserrietan, goi etxebizitzako solairura zuzenean eskura daiteke kanpoko eskaileratik, euskaraz "gidari" deritzona. Noizean behin, gidariak ikus daitezke Euskal Herriko beste eskualdetan.

Teilatua teila erromatarren estalita dago. Goi Pirinioetan etxeak, bago eta arbel harbelez estalitak dauden teilatuak ikus daitezke.

Larrunbe (Nafarroa Garaia)

Nafarroako herririk hainitzak aldeko murru lodiak fatxada nagusiaren aitzina luzatzen direla eta txokoak agerizko zilari handiez eraikitzen direla bereizitasun tipikotzat du, etxe sendotasunaren hunkipena indartuz.

Eraikineko atal zeiharrak bereizten diren trenkadak kanpoko harresiak bezain lodiak dira. Zenbait kasuetan, haiek aitzinaldearen aurretik ilkitzen dira goiko solairuetan, orduan haien hegalak harburuen gainean dautza.

Zuralde ageria (colombage), izaten denean, goiko solairuetara mugatzen da beti. Oso urritan aitzinalde guzia hartzen du, erdiko atalera mugatzen ohi da ezik.

Sarrerako ate txundigarria harearri ubelaren zilarriez inguratzen da. Zilarri hauek maiz ate gainetik zabaltzen dira, bigarren solairuraino (eta batzuetan ere hirugarreneraino) iristen dira, hor leihatila bat inguratuz. Arkitektur nafarraren zehaztapen hain jator horrek bonbiltzat dirudi, eta bonbila deritzo gainera. Ate- eta leihatilaren artean jabearen ala senar-emazte egoiliarren izena(k) eta ezaugarriak adierazten dituen idazkun grabaturik duen biziarri bat dagoke. Baxenabarrean bisita-txartel hau, oro har, frantsesez idatzirik da, baina eskuaraz ala gaztelaniaz ala mistoak baitira. Idazkeraren eta ortografi frantsesaren okerrak ez dira arraroak, XVIren eta XVIIIren mendeko euskaldun harginak abezean eta frantses hizkuntzan oso trebeak ez zirela erakutsiz.

Alboko harresietan zabaltzen diren ateak neurri hautemangarriak dituzte: 2,40 metroko zabal eta 3 m. goi mailan. Ate handi hauek alboko fatxaden heinetara dira, gutxitan 10 metro baino gutxiago dute eta 20 m.ra irits dakizkieke. Egur-, belar ondu-, eta lastoarentzako gurdien eta orgen joan-etorria ahalbidetzen dute.

Leihoak nahiko txikiak dira, "petit bois"azko markoez, hau da, ardatz zutaren inguruan simetrikoki banatzen diren lauki txikiez. Harriaz inguraturik datoz.

Baigorrin eta Aldudeko Haranean bigarren solairuan aurrealdeko fatxada osotik doazen alderik aldeko balkoiak edo galeriak mirets ditzakegu. Aldeko harresien arteko irtenguneei zintzilik dasezkie. Balkoi hauek berariazko onura ditu: ala haziak emango dituzten zerealak, adibidez artoa edo lihoa, ala nafar biper ospetsuak lehortzeko erabiltzen dira.

Nafarroa Beherean eta Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldean lapurtar ereduko baserriak dira. Ez daude han Lapurdirekiko antzeratze- edo goiargigatik, halaber, azken erazko baserri hori Nafarroako tradizioari dagokiolako baizik.

Gero eta sortalde gehiagoruntz bagoaz Nafarroako Goi Pirinion gero eta etxeak altuagoak dira luzeak baino eta gero eta teilatuak malda gogorragoak darakuskite. Harantz, nafar etxeak pixkanaka-pixkanaka artikulu honetan bezala mugatzen den baserri atlantikoaren eredutik urruntzen zaie, beste eredu kontinentalara heltzez. Nafarroa Behereko ekialdean eta Nafarroa Garaiko ipar-ekialdean zuberotar ereduko baserriak dira. Era berean, ez ​​dituzte Zuberoko etxeak kopiatzen, eredu hau ere nafar tradiziozkoa da baizik. Horien gainetik, Aezkoako, Zaraitzuko Ibarreko, eta Erronkaribarreko eskualdeetan biisuriko teilatu alakatua eta aurreko hegal erlaitzetik esekita alderik aldeko balkoia hirugarren solairuan dituen baserri eredu berezi bat dugu. Azken haran horretan, Aragoiko mugan bertan, etxeak aragoiar ohiturazko itxura handiko tximinia zilindrikoei harrotzen zaizkie.

Euskal Herritik kanpo begira, sortaldeko nafar etxeek Erdi Pirinioetako etxeen antza dute, eta, haratago, Alpeen eskualde batzuetako etxeen antza, Suitzako engadinakoak, esate baterako.

Gipuzkoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baserri gipuzkoarra lapurtarra, nafarra edo bizkaitarra baino gutxiago apaindua dago eta gutxiago fotogenikoa da. Are gehiago, itxura apur bat axolagabekoa aurkezten du batzuetan, baina erabat funtzionala da, nekazari gipuzkoarraren gogo praktiko eta ez handinahia dagokiona.

Zuraje ageririk gutxiago erakusten du baserri lapurtarrak baino, eta zilargintzarik gutxiago nafarrak edo bizkaitarrak baino, Gipuzkoako baserririk askok nolabait elementu hauetatik edozein ala biak dakartzan arren. baserririk gehienak Gipuzkoan ezkaratza dauka. Ezkaratzeko atelarria gutxiagotan zutabe- ala arkuez esekitzen da Bizkaian baino. Gipuzkoako baserrietako batzuk ezohizko handiak dira, lau solairuetaraino dituzte. Beti zuriz kareztatuak daude.

Baserri mota gipuzkoarra benetan bitxia dolare-baserria dugu. bederen Gipuzkoan, baserri eredu ezagun bakarra XVI mendean zehar etxe dolarduna izan da, zeinen egitura sagardoaren prentsa itzelaren inguruan antolatzen da. Dolareak zurezko balenga eta ardatz edo torlojua ditu eta ohizkoan lau hormartean luzetara egituratzen den eraikinaren erdiko gorputz osoa hartzen du.

Makinaren nagusitasuna landetxearen diseinuan europar landa-arkitekturan salbuespena da. Prentsaketaren teknologia oso hedaturik izan zen mahatsak, olibak ala sagarrak xahutzeko, baina beti etxetik bereizita zegoen gailu batez. Gipuzkoako baserriaren jatorrian, alderantziz, etxeak eta makinak unitate zatiezina eratu zuten. Zutoinen eta torloju bertikalaren egotea, luzetarako habe izugarriarekin, eraikinaren erabilera zorrozki baldintzatu zuten, solairuan espazioaren zatiketa saihestuz eta bihitegi- eta ezkaratzearen sorrera oztopatuz, baldin makinaren aurrean habelarte bat ez bada aurrezartzen behintzat. Jakina, baserri horietan zeharkako arteko murrurik ezin da. "L"eko egoitza oinplanoak eta hormarte bakar bat eraikinaren gainerakotik banantzen duten alboko sueten harresiek maizagoak dira.

Baserri-sagardotegiak ezkaratz bakar bat sortzeari ez dio bultzatzen, solairuko ardatza ez dago beteta erdiko habelarte hutsuneaz, sagar prentsa eusten duten zutoinez baizik. Dolareko makinaren zatai handia minda-habelarteatik kulunkatzen zaio. Balezta habelarte honetan eraikuntz konponbide harrigarri eta paregabea aurkitzen dugu. Saiheska ipintzen den haga ñimiño baten gainean dautzan eskuairapen soliba gehiegizkoak osatzen dute dolarearen euspena. Hagatxo hau aldeko zutabeetaraino ez zaizkio iristen. Modu honetan, habe estilizatu honen malgutasunak, bere makurduraren poderioz, prentsaketaren ahalezko sakada guztia xurgatzen du. Baserriko egitura osoa dolare-prentsa astun horri ahalik eta egonkortasun gehiena emateko bere higiduran pean kontzentratzen zaio.

Sagardotegia.

Nahiko baserri-dolarerik askok, batez ere Gipuzkoan, darraite gaur egun sagardotegitzat funtzionatzea, non bezeroek sagardoa txotxetik edaten dute eta otoruntzak ospatzen dituzte.

Gipuzkoatik gain, non XVI. mendeko baserri egile guztiek eraikuntza mota hau non nahi erabili izan zuten, baserri dolaredunen egituren aztarnak ere aurki daitezke noizean behin batetik Lapurdin eta ipar-mendebaldeko Nafarroan, eta bestetik Aramaio haraneko bailaran Araban eta naroak dira Bizkai ekialdeko zerrendan, berriz, Ibaizabalgo haran bizkaitarrean, non Zornotzara arte hedatzen dira. Arratian eta Orozko eta Zeberioko bailara hurbiletan sagarrak birrintzeko makina-etxe aldaera batzu ere ezagutzen dira, nahiz eta eskualde honen baserritarren lehentasunezko jarduera abeltzaintza zen.

Gipuzkoan, batez ere bere ekialdeko bazterrean, Lapurdiko eta Nafarroako antzeko baserriak ere ikusten dira, espero zen bezala.

Bizkaia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1500 urtean inguruan sortu izan zen baserri bizkaitar arketipoa Mungiako Landetxo Goikoa baserriak irudikatzen du: hiru habelarte luzetara duen, goihabeen mihiztapena jasoten duen zutoin bakunen harlan egituraren eraikina. Estalkiaren goihabeak, kontragoihabe azpian mihiztaturik, tiranteen lerrokadura trinkoaz elgarrekin lotutak agertzen diren inguruabara etxe eredu honen ezaugarria da.

Holako baserri motan, lehen solairuko erdian dagoen aletegiak paper protagonista jokatzen du. Baserriak, normalean, ezkaratza du, aitzinaldean erdiraturik.

Fatxadaren sail zentrala zurezkoa da, eta harrizkoak diren alboko sailetatik atzeraturik agertzen da.

Baserririk landuenek abereen askei etzanlekua eskaintzen zaizkien lau arkuetarainoz irekitzen den zeharkako sueten harresia dauzkate. Animaliak gizakiengandik bereizten zaizkien mehelin hori Bizkaiko etxerik hoberenen konstantea da, historian zehar, suteen aurkako segurantza eta espazioaren antolakuntz higieniko- eta arrazionalagoa bermatuz gain.

Behar bada baserri bizkaitarren ezaugarririk bereberezkoena haien ezkaratzak dira, haietatik asko ikusgarriki zabalak. Ezkaratz horietatik zati dexent bat zutoin(ar)en ala, XVIII mendetik aurrera arku arras beheratu bakar baten ala arku gehiagoen gainean oinarritzen behar dala, hain zabalak dira benetan. Ez baserri bizkaitar denik ezkaratza dauzka.

Oinplanoak ia beti simetrikoak dira. Etxebizitz iraunkorrarako barrutiak behe solairuko aurreko tartera murriztera jaugina du, nahiz eta, fatxada nagusiko alboetara begiratzen diren goiko gelei udako logeletzat darabilzkie, noizean behin. Sendiak bitarterik baldin badu, gela horiei abagune handiko apainketa ikusgarria lemakieke.

Baserriaren eredu horren geografizko hedapen eremuak Bizkaiko lurralde osoa, goiko Deba hibaiaren arroa ere Gipuzkoan, eta Arabako Aramaioko eta Aiarako haran atlantikoak bereganatzen ditu.

Sartaldeko frontean eredu horrek Agüerako hibaiaren haratago barneratzera ez zitekeen inoiz hel. Mukulu ia kubikoa eta lauisuriko teilatua dituen XVI mendean Enkarterrietatik hedatu izan zen, kantauriar eraginagatik, tokiko landetxe ereduarekin alderatuak Turtziosen edo Artzentalesen lehengo eredu horren alerik pitxin bat ezagutzen dena marginaltzat ets ditzakegu.

Bizkaitar baserri aldaera bat Durangaldean eta Oiz mendiaren magaletan dugu. Gaztelugoitia baserriaz irudiztatzen da. Hori goi solairuko haritz zurezko egitura hornitzen duen kareoregabeko adreiluen azalaz ezagutzen da. Beheko solairuak, dena hargintzakoa, motibo errenazentistez sotilki landaturik harlanduzko uztarria duten leihoak eta leihozangoetan txertaturik burdinsare forjatuak darakuski. Bere ezkaratz zabalako ateburuak toskanar odenaren karearrizko zutoin sendo gainean daratza. Famili bakoitzak etxe erdia ostatu hartzen duenean bi etxebizitzetan banatuta dala, Gaztelugoitiaren beste berezitasunaren bat da. Honek eta beste eskualdeko baserriek arnagak dituzte.

Bi paragrafo lehenagoan aurreratu zen bezala, Araba atlantikoko baserriak eredu bizkaitarrari doitzen zaizkio eta horregatik hemen eztabaidatzen dira. Goiko solairuko aitzinaldea oholtzaz duen antzinako baserri arabar batzuaren xehetasun bereizgarria oholez ere egina fatxadatik irteten den erdiko atala da. Holako irtengune hau baita Arabako mugatik gertu dauden baserri bizkaitarretan ikusten da.

XVI eta XVII mendeko baserri bizkaitar oparo mugatu batzuk nobleen jauregi garaikideekin zein-gehiagoka ari zaie apaingarrizko xehetasunez, lehenbizi berpizkundekoak eta beranduago barrokoak. Adibide eder bat Oxirando dorre-baserria Gordexolan dugu. Baserri delarik ez zen izan eraikita leinuargi batentzat baina nekazarien sendi aberetsuarentzat (aberatsak zentzu literalean). Estalkiako kantoi bien gainean dauden biribil batez erremataturik kono moztuak dituen italiar berpizkunde erarako loggia arrandiatzen ditu. Hemen aipatuak kono edo piramide zorrotz horiek Bizkaiko baserririk aberatsenean gehien erabiltzen diren apaingarrietako batzu dira. Nahiz batzuek lauisuriko teilatuak zitzatela eta guztiz, edo antzinako dorretxeak baserritzat bihurtuak daitezela, benetako baserriei buruz ari gara hitz egiten, hala nola eraikitak izan ziren eta ihardun izan zuten. Eraikin hauek, gotorgune, egoitza ala ordezkaritza bezala darabiltzen famili noble bizkaitarren etxetzarretatik, iharduneko dorretxeetatik edo jauregietatik bereizi behar dizkiegu.

Dena den, bizkaitar baserrien ingurutik giro dotorea dario, beren aintzinaldeen gainean darakuskiten armarrien makina batean gauzatua. Baserri nafarren armarririk gutxiago, gipuzkoarrean askoz gutxiago eta lapurtarrean ez da batik ere ikusten. Hau Euskal Herriko zenbait lurraldetako baseritarren bere buruzko irudikapenaz asko dio.

Dorretxea baserritzat bihurtu

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Jauregi (Zerain, Gipuzkoa). Dorretxe zaharreko zilargintzako kantoia nabarmentzen da.

Dorretxeak ahaide nagusien (Euskal Herriko goi leinargia) egoitza bezala Behe Erdi Aroan Hegoaldean eraiki izan zirela defentsarako dorreak dira. Bakunak eta oinplano laukikoak ​​dira. Beheko solairu(ak) zilargintzakoa(k) eta goiko solairu(ak) zurgintzakoak izan daite(z)ke, "Kantblockbau" edo "Fachwerkbau" alemaniar ereduen arabera.

Artikulu honetan tokirik ez leukakete ez balitz izan, delako hola deritzenak Leinu Gerren kariaz (Araba- , Bizkai- eta Gipuzkoan 1379-1456an eta Nafarroan 1494an), ia-ia dorretxe guztiak "moztu" izan zituzten, alegia, gezileihoak zeuzkan goi solairua, bertatik etsaiari jazar zitzaketela, beren balio militar osoa galdu zezaten erorerazi zuten.

Zegoelako geriza helburua lehentasuna izan zuenean, nobleak baina ez hain aberatsak ziren sendien dorretxe batzuk nekazaritzan ihardun behar zuten. Joera hori zabaldu izan zen moztuak geratu ziren ondoren, eta beren gaitasun handia aleak gordetzeko bihurtu zen beren hondar-balio bakarra.

Horrela, hainbat dorretxe baserri funtzionaltzat bihurtu izan ziren, bere itxura ezohikoa dela landetxe izateko arren aitortu behar bada. Batzuk nekazal atazetan ihardun zuten ezinolako aldaketa arkitektonikoke, besteei horrelako atazei egokitu zaizkien sailak gehitu zaizkie, horrela haien itxura baserriarenari apur bat hurbilduz. Zeraingo Jauregiaren argazkian zer geratzen den dorretxetik eta zer geroago erantsi zaio baserritzat argi kontura daiteke. Baseri jaioberri horien izenetan sarritan jarri izan zen "dorre" edo "jauregi", kasu honetan bezalaxe.

Dena den, dorretxeen arkitektur mota hori baserriarenarekin ezertxo zerikusirik ez duela argi da. Aurreko tipoa Kantabriatik eta Asturiastik zabaltzen da ere, eta Eskoziako eta Irlandako "tower house"ei erka dakieke.

Baserriaren orainaldia eta etorkizuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baserrien gauregungo egoera eta haien balizko etorkizuna ulertzeko, Euskal Herriko ekonomia dagoeneko industrian eta zerbitzuetan oinarritzen dala kontuan hartzen behar da, lehen sektorea oso bigarren mailako errola betez. Soilik % 2.0 Euskal Autonomi Erkidegoaren biztanleri aktibotik basogintza-, abeltzaintza-, nekazaritza- eta arrantzan dihardu (Eustat 2012). Euskal Herriko lehen sektorearen gainbehera etorkizunean jarraiko da. Gero eta baserrien kopuru txikiagoan biziko dira nekazariak eta abeltzainak.

Bäschlinek 1929an idatzitako liburuari begiratuta, txunditzekoa da 2013an arrastorik gabe galduak diren baserrien kopuru itzela.

Baserriak, arkitektura erabilgarria artikuluari arabera, Nagore Irazustabarrena kazetariak Argia aldizkarian argitaratu zuela, orain dela mende bat Euskal Herri osoan 45.000ren bat baserri egon zen. Azken urteetan bezalako martxan desagertzera balarraite, oraindik 200 urteetara ez da ale batik ere lirauke, Irazustabarrena andrearen zenbataketari arabera.

Landa eremutzearen gain, beste zio bat zergatik zaila da baserriak gorde, haien egitura zurezkoa delarik, sua erraz pizten delako. Argazkian baserri erretari Lekuederrea zeritzon, bai ironia!

Antzinako baserriak mantendu nahi bagenitu, lehen sektoreko ihardueretan ez gehiago parte hartzen dutenei beste erabilerak bilatu behar genieke. Sagardotegiek, oso ezagunak direla, batez ere Gipuzkoan, nekazaritza eta ostalaritza konbinatzeko modu tradizional bat eskaintzen digute. Baserririk asko dira orain, jatetxe-, ostatu eta turismo gunetrat bihurtu da, eta gehiago izanen da. Gutxi batzuei museoetan ala beste eginkizun publikoetan dihardute.

Laborantzan ala beste ihardueretan iharduten ote dituzten, egoera txarrean dauden baserriak berritzea premiazkoa da. Iñaki Arzozek eta Andoni Alonsok, haien liburuan Baserria eraitsia (Gaiak, 1998) berritzeko proposamenak eskaintzen ditugu. Horietako pare bat azpimarratu dezakegu. Jatorrizko eraikina bere egitura eta estetika osoan errespetatu behar da. Bakarrik zaharberritzea, ez osagai ez tradizionalez estaltzea, ezinbestezkoa da. Aldaketak egin behar balira ala etxearen zatia berregin behar bada, jatorrizko ekaiak berrerabil behar litezke, ala, hori ezinezkoa balitz, antzekoak. Jatorrizko eraikuntz teknika edo antzezkoa egokituz berritu behar dira. Zoritxarrez ez hain baserririk gutxi aspaldian berritu izan dute, baserritarek ere, estandar horiek beteke.

Nekazal hustiapenatik etxebizitzaetara ala beste erabileraetara baserriko etxearen xedea aldatzen denean, barne-banaketa eta espazioen jatorrizko erabilerak eutsi ezin direla, argia da. Bainan jatorrizko oinarri arkitektonikoei begirunea erakutsi behar da. Dagoeneko, antzinako baserrien eredu arkitektonikoari zehatz-mehatz ez darraizkion, baina bere funtsa laburbiltzen dituzten eraikinak eraikitzen dira Euskal Herrian. Hori etorkizunarekiko bide irekia da.

Monumentu izendatutako baserriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Landetxo Goikoa baserria (Mungia)

Hauek dira Eusko Jaurlaritzak monumentu izendatutako baserrietako batzuk:

Galeria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Collectif Saint-Jean-de-Luz. Etxea ou la maison basque. Les Cahiers de Culture Basque, Lauburu, 1980
  2. ↑ Michel Duvert, Xemartin Bachoc: Charpentiers basques et maisons vasconnes. Bulletin du Musée Basque et de Bayonne, Baiona, 2001
  3. ↑ a b Santana, Alberto. (1993). «Baserria» Bertan (4): 14..
  4. ↑ «'Euskal Herriko paisaiaren historia. Baserriaren garrantzia gure ingurunean' izeneko hitzaldia - Bergara - 2011-04-14» Goiena.eus (Noiz kontsultatua: 2020-10-15).
  5. ↑ «LEHOINABARRA: EUSKAL BASERRIAREN SORREREA» LEHOINABARRA (Noiz kontsultatua: 2020-10-15).

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wikiztegian orri bat dago honi buruz: baserri .
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Baserri&oldid=9836582"(e)tik eskuratuta