Japoniar lorategia

Urmael inguruan tentuz ipinitako harriak, Ritsurin lorategiak.

Saihō-ji goroldio-lorategia, Kyōto-tik gertu.

Japoniar lorategia (日本庭園, nihon teien) japoniar tradizio zaharretik gartutako lorategiak dira. Hainbat lekutan aurkitu daitezke, bai etxe pribatuetan, bai parke publikoetan, bai leku historikoetan: tenplu budista, hilobi xintoista edo gazteluetan.

Japonian, lorategien diseinua arte garrantzitsua eta errespetatua da, kaligrafiarekin eta ur-marrazketarekin kode estetikoak partekatzen dituena. Japoniar lorategiak natura interpretatu eta idealizatu nahi du, baina artifizioa mugatuz. Mendebaldean eta Japonian gehien ezagutzen direnen artean zen lorategiak daude, batez ere harkaitzez, goroldioz eta legarrez osatuak.

Nahiko goiz sortu zen, Heian Aroan, Txinatik ekarritako arte gisa. Kamakura, Muromachi, Momoyama eta Edo Aroan zehar garatuko zen, gaur egungo lorategietara arte.

Historia

Historikoki, lorategi estilo ezberdinak Honshu uhartean agertu ziren, Japoniako erdialdeko uharte handian. Bertako klima epel eta hezeak, ondo bereizitako lau urtarorekin, estilo horiek moldatu ditu, floraren aniztasunak aberastuta, zuhaitz-espezie hostogalkor eta hostoiraunkor ugari dituena. Uhartearen geografiak, hein handi batean haran estuz zeharkatutako mendigune bolkanikoz osatua, paisaia naturalak gararazi ditu, lurraldeari egokituak, eta ez geometria ortogonala ezarri nahian. Mendiko paisaiek (malda handiak, uharrak, ur-jauziak, larreak) eta kostalde etenek motibo natural ugari osatzen dituzte, hainbat estilotan aurkitzen direnak.

Printzipio estetikoak

Japoniar lorategi baten konposizioak hiru printzipio nagusi jarraitzen ditu: natura miniaturan berregitea, sinbolismoa eta paisaiak atzematea. Miniaturizazioaren helburua hainbat elementu (mendiak, aintzirak, ibaiak, itsasoa) espazio mugatu batean irudikatzea da; tamaina murrizteaz gain, konplexutasuna ere murrizten du: sinpletasuna ezaugarri garrantzitsua da japoniar estilo gehienetan. Sinbolismoa lehen proto-lorategien erlijio-funtziotik dator; sinplifikazio-lanetarako ere erabiltzen da. Azkenik, paisaien atzematea, haratago dauden elementuak (eraikinak, mendiak, itsasoa) lorategi barneko konposizio eszenikoan erabiltzen datza; lorategiak ezarritako mugak ezabatu eta testuinguru zabalago batean txertatzeko.

Sinbolismoa

Irudikapen sinboliko ohikoenetakoa da harkaitz bakandu bat, budismoaren Shumisen mendia edo taoismoaren Hōrai mendia irudikatzen duena, hilezkorren mendia. Ondoko bi uhartek edo bi harrik, bata zapala eta bestea garaia, dortoka eta kurriloa irudikatzen dituzte, eta horiek, aldi berean, bizitza eta zoriontasuna irudikatzen dituzte. Lorategiak garatuz doazen heinean, sinbolismoa geroz eta abstraktuagoa bihurtzen da. Adibidez, dortoka eta kurrilo uharteak hasiera batean bistako formak dituzte, belaunaldietan zehar gero eta gehiago iradokitzen direnak. Zen budismoaren eraginak zatiaren sinbolismoa gehitzen dio osotasunari, eta muturreko abstrakzio-mailara eramaten du.

Perspektiba

Lorategi japoniar baten perspektiba miniaturizazio printzipioarekin lotuta dago: gertuko eta urruneko elementuen tamainarekin jokatuz (adibidez, lehen planoan zuhaitz handiak eta urrunago zuhaitz txikiagoak jarriz), lorategiko gune jakin batzuei espazio handiagoaren ilusioa ematea posible da.

Mendebaldeko perspektiba ez bezala, zeina plano horizontalean eta ihespuntu bakarrean oinarritzen dena, japoniar lorategiaren perspektiba txinatar margolaritzako "hiru sakoneren printzipioan" oinarritzen da, zeinak lehen planoa, erdiko planoa eta urruneko planoa dituen. Planoen arteko hutsuneak ur-, goroldio- edo harea-planoek betetzen dituzte.

Disimulua

Japoniako lorategiak ez dira inoiz erabat bat-batean erakusten, arrazoi estetikoengatik: elementu jakin batzuk ikuspuntuaren arabera ezkutatzeak lorategia interesgarriagoa eguren du, eta benetan baino handiagoa denaren itxura izatea. Miegakure kontzeptuak landaredia, eraikinak eta apaingarriak erabiltzen ditu lorategiaren atal desberdinak ezkutatu edo erakusteko, behatzailearen ikuspegiaren arabera.

Paisaia atzemanak

Shakkei adibidea: Isuien lorategia, Nara.

Shakkei teknika japoniar bat da, lorategi amaigabearen itxura emateko erabiltzen dena. Lorategi japoniarrak, oro har, txinatar lorategiak baino txikiagoak dira. Zuhaitzek edo zuhaixkek lorategiaren benetako mugak ezkutatzen dituzte, eta lorategitik urrun dauden elementuak (hala nola mendiak, tenpluak edo pagodak) kontutan hartzen dira lorategiaren antolamenduan. Batzuetan ikedori ("atzemate bizia") terminoa ere erabili izan da.

Lorategiaren mugek (zuhaitzak, heskaiak, hormak) ikusi nahi ez diren kanpoko egiturak ezkutatzen dituzte eta urruneko paisaia horiek ikusteko aukera ematen duen markoa sortzen dute; muga horiek irregularrak eta diskretuak izan behar dute lorategiaren eta paisaiaren arteko lotura sendotzeko (eta haustura nabarmenik ez eragiteko). Horrela, mugatik haratago dauden mendiak lorategiarenak berarenak direla dirudite, eta harkaitzen atzean galtzen diren bide ugarietatik haraino iristeko aukera izango dugula pentsarazten digu.

Asimetria

Asimetria-printzipioaren arabera saihestu egiten da objektu edo atal batek konposizioa desorekatzea, itxuraz nagusiegia baita besteekin alderatuta. Ikuslea konposizioarekin lotzen du, eta interes puntu batetik hurrengora joatea bultzatzen du.

Asimetriak ikusmen-eremuaren erdigunetik aldentzea du helburu. Adibidez, harriak eta zuhaitzak hirutasun budistaren sinbolo diren hirukitan antolatuta egon ohi dira.

Osagaiak

Posible da japoniar lorategietan ohikoak diren elementuen katalogo labur bat egitea, haien antolaera arautzen duten arau estetikoak gehiago bilatu gabe. Lorategia, askotan, eraikin baten inguruan antolatzen da (egoitza pribatu edo tenplu baten inguruan, esaterako), bertatik ikusi ahal izateko. Eraikinaren berezko arkitekturaz haratago, ondorengo elementu gehienak lorategi askotan aurki daitezke:

• Harkaitz eta harriak: beren forma, tamaina, kolore eta testuraren arabera aukeratuak;
• Ura: urmaelak, ibaiak, ur-jauziak; erdiko laku baten kasuan, sarritan uharte bat eta uhartera daraman zubi bat edo harpausoak izaten dira; uretan sarritan koi karpak izaten dira; munduko beste lorategietan ez bezala, ia inoiz ez da iturririk aurkitzen;
• Harea edo legarra: gainazalak estali eta bertan marrazkiak egiteko;
• Apaingarriak: argiontziak (harrizkoak dira tradizionalak), pagodatxoak, estatuak, shishi-odoshi (oreinak edo basurdeak uxatzeko zarata ateratzen duten gailuak);
• Te-gela edo pabiloi bat;
• Hesia: esparrua ixten duen elementua (heskai, horma edo oholesia;
• Bidexkak: lurrezkoak, legarrezkoak edo harrizkoak.

Osagai horiek benetakoak edo sinbolikoak izan daitezke. Adibidez, lorategi lehor batean, ura legarrez irudikatuta dago.

Esparrua

Katsura egoitza inperialeko hesia.

Japoniar lorategiak sistematikoki esparru itxi batean daude. Eremu zabal handien nozioa, Versaillesko jauregiko belardiak bezala, ez dator bat haran eta muinoetara ohituta dagoen estetika japoniarrarekin. Lorategiaren mugak itxura naturala izaten du: heskaiak, zuhaitz handiak, lubetak, eraikuntza tradizionalen hormak, oholesiak edo banbuzko hesiak.

Mugak ezin dira fisikoki gainditu, baina bere testuinguruari lotuta egoten da, shakkei kontzeptua erabiliz, adibidez.

Harkaitz eta harriak

Harkaitz konposizioa Tofuku-ji tenpluan, Kyoto

Japoniar lorategi batean, harkaitzek funtsezko lekua dute, izpiritu jainkotiarren, kami delakoen, babesleku baitziren japoniar espiritualtasunaren iragan animistan. Horrela, lorategiak diseinatzeko Sakuteiki gida tradizionala, izenburu honekin irekitzen da: Harriak jartzeko artea. Harkaitzek "ukitu organiko" handia ematen diote diseinu orokorrari. Taldekatuak izaten dira, eskultura gisa, maiz trantsizioak laguntzeko (etxe baten eta lorategiaren artean, adibidez). Konposizioek bi, hiru, bost edo zazpi elementu izan ohi dituzte.

Harri sedimentarioak leunak eta biribilduak dira, ur-ertzean jarriak edo harpauso gisa erabiliak. Harri magmatikoek itxura zakarragoa dute, halaber harpauso gisa erabiliak, baina batez ere gune jakin bat nabarmentzeko ezarriak. Askotan mendien sinbolotzat erabiltzen dira. Harri metamorfikoak dira gogorrenak eta sendoenak, ur-jauzietatik eta errekastoetatik hurbil ipiniak.

Mendeetan zehar, harriak formaren eta testuraren arabera aukeratzen ziren, eta jatorrizko egoeran mantentzen (are jatorrizko posizioan jartzen lorategian). Berriki, harriak zizelkatu egin izan dira, eta gero hainbat modutan erabili: zubien estalki, ur-ontzi edo argimutil gisa adibidez. Oro har, harri sedimentarioak izaten dira, lantzeko errazenak.

Harea eta legarra

Zuiho-in lorategia, Daitoku-ji tenpluan, Kyoto.

Leku sakratuak markatzeko harea eta legarra antzinatik erabiltzen dira. Motiboak eskuarez marrazten dira. Hasiera batean, kaolina lerro zuzenetan eskuaretzen zen sortaldetik sartalderantz, uhin eta korronteak irudikatuz; gero, harkaitz edo uharteen inguruan lerro biribilak; oraintsuago, forma abstraktuak ere marrazten dira. Harearen gainean trazatutako eredu uhinduek mugimendu-itxura ematen dute, eta kontraste argia eskaintzen dute harri estatikoekin.

Bideak

Harpausoak.

Japoniar lorategi askok lurrezko bideak dituzte, hartxintxarrez, harri lauz edo harlauzaz estal daitezkeenak. Helburu praktikoez gain, lorategiaren konposizioan ere parte hartzen dute: alde batetik, antolamenduaren erregulartasun mailak formalismo desberdinak iradokitzen ditu; bestetik, bisitaria gidatzean, paisajistak aukeratutako ikuspuntuak eskaintzen dituzte.

Errekasto eta urmaelak zeharkatzeko harpausoak ohikoak dira. XVI. mendean tearen zeremoniako maisuek harpauso lehorrak diseinatu zituzten, tearen pabiloira lorategia zeharkatzeko kimonoak eta bestelako jantziak zikindu edo busti gabe.

Ura

Engetsu-kyo zubia[Koishikawa Kōraku-en parkean, Tokio.

Urak rol garbitzailea eta aratzailea du xintoismoan eta rol estetikoa lehen japoniar lorategietan, txinatar lorategietan biziki inspiratuta.

Urmaelak ia beti modu irregularrean eta asimetrikoan marrazten dira. Gehienak ur-ibilgu naturalek hornitzen dituzte, baina batzuek hodiak darabilte. Baserreka bat irudikatzeko, meharrak eta bihurriak izaten dira, eta hondoa harriz estalita; kostaldeko ibaiak irudikatzeko, zabalak eta ia zuzenak, eta basabelar eta lorez inguratuta daude.

Erreka bat urmael batean isurtzen den lekuan, ur-jauzi txiki bat izaten da, harkaitz talde batez markatua.

Bisitariek urmaelak eta errekak gurutza ditzakete hainbat zubi mota erabiliz. Sinpleenak harpauso segida bat dira, landuenak zurez (batzuetan margotuta) edo harriz zizelkatuta daude.

Landareak

Momiji Ginkaku-ji tenpluan, Kyoto.

Lorategi japoniar bateko landareak irizpide estetikoen arabera aukeratzen dira batez ere: lorategiko zenbait zati disimulatzeko edo nabarmentzeko balio dute, eta urtaro desberdinetan loratzeko edo koloreztatzeko. Goroldioak ere erabiltzen da, batez ere lorategi erlijiosoetan. Lore-multzoak historian zehar ez dira maiz erabili, baina lorategi modernoetan ageri dira.

Landare batzuk arrazoi erlijiosoengatik aukeratzen dira, hala nola loto sakratua, edo sinbolikoengatik, hala nola pinua, adintasuna adierazten duena.

Zuhaitzak inausi egiten dira, begirada pasatzen uzteko eta, horrela, lorategiaren perspektiba handitzeko. Bere hazkundea kontu handiz kontrolatzen da forma interesgarriak emateko (niwaki), egoera naturalean hazten diren zuhaitz zaharrenak gogora ekartzen dituztenak maiz. Oro har, makurtuta daude, itzala hobeto gidatuz eta uretan isla interesgarriak sortuz. Mende askotako pinu batzuek zurkaitzak behar izaten dituzte enborra eusteko. Neguan, zuhaitz zahar hauskorrenen adarrak zurkaitzez eusten dira, edo sokaz esekitzen dira, elurraren pisuak hautsi ez ditzan.

Zuhaitz edo landare handi erabilien artean hauek daude: azaleak, kameliak, haritzak, aranondoak, gereziondoak, astigarrak, sahatsak, ginkgoak, japoniar altzifreak, japoniar zedroak, pinuak eta banbuak.

Animaliak

Animaliek nahiko rol xumea dute, baina garrantzitsua. Kolore hori laranjakara dutelako erabiltzen dira koi karpak, baina baita algak eta uretako landaredia kontrolatzeko ere. Urmaeletan dortokak, igelak eta arrabioak bizi ohi dira. Halaber, ahateak eta uretako beste hegazti batzuk bizi dira bertan; berezkotasun-kutsua eransten diote lorategiari. Naran, milaka Sika orein bizi dira hiriko parkeetan.

Apaingarriak

Harrizko argiontzia Rikugi-en, Tokyo.

Argiontziak te-lorategiekin agertu ziren. Gaueko argiztapenerako eta eguneko dekoraziorako erabiltzen dira. Lehenengo argiontziak brontzezkoak ziren, ohikoenak harrizkoak dira, eta batzuk zurezkoak. Estilo ugari daude, konplexutasun- eta formalismo-maila desberdinekin. Te-lorategiekin agertu zen beste elementu bat uraska da (tsukubai), harri batean zulatua, lurretik oso gertu eta kakei izeneko banbuzko hodi baten bidez urez hornitua. Lorategi apaingarrietan, uraska horiek brontzezkoak edo harrizkoak izan daitezke, goratuak dira eta urak zerua edo inguruko zuhaitzak isla ditzake.

Inspirazio budistako lorategi batzuek pagoda txiki apaingarri hutsak dituzte. Ur ertzean (non islatzen diren) edo muino artifizialen tontorrean daude. Batzuetan estatuak daude, baita inspirazio budistakoak ere. Tenplu budistetako lorategietan, gehienetan brontzezkoak izaten dira; aisialdiko lorategietan, berriz, harrizkoak.

Estiloak

Lorategi japoniarren sailkapen tradizionalak lorategiak hiru kategoria nagusitan sailkatzen ditu:

• shizen fūkeishiki (自然風景式庭園): natura miniaturan irudikatzen duten lorategiak (paisaia-lorategiak); sailkapen horren aldaera batek tsukiyama terminoa erabiltzen du;
• karesansui (枯山水), lorategi lehorrak, zen budismoan inspiratuak eta meditaziora bideratuak. Irudikapen abstraktuagoa erabiltzen dute, non hondarrak edo legarrak itsasoa irudikatzen duen, eta harkaitzek (batzuetan goroldioz inguratuak) mendiak, ur-jauziak edo itsasontziak sinbolizatzen dituzten;
• chaniwa (茶庭), te-lorategiak, paisaia-bideak barne, erabateko sinpletasunean oinarritutako te-etxe batera daramatenak.

Shizen fūkeishiki, mundua miniaturan

Tsukiyama-niwa muino artifizialak dituen lorategia da (hiraniwa lorategi lauaren aurkakoa), bai eta urmael bat, zuhaixkak, zuhaitzak eta beste landare batzuk ere; gehienetan, uharteak, errekak eta zubiak ere baditu. Lorategi horiek Txinako edo Japoniako paisaia ospetsu bat edo gehiago gogorarazten dute. Puntu finko batetik ikus daitezke, bereziki eraikin baten berdegunetik, edo elkarren segidako konposizio batzuk nabarmentzen dituen bide batetik.

Kaiyūshiki teien (回遊式庭園) paseo lorategi bat da, aintzira baten inguruan antolatua, inguratzen duen bide batean ibiliz ikusten dena . Miegakure printzipioa darabil bideko eszena desberdinak erakusteko, eta, askotan, shakkei darabil eszena horietan urruneko ikuspegiak integratzeko. Lorategi mota hau oso ezaguna izan zen Edo garaian.

"Japoniako hiru lorategi ospetsuenak" estilo honetakoak dira : Kōraku-en, Okayaman, Kenroku-en, Kanazawan eta Kairaku-en, Miton.

Karesansui, lorategi lehorra

Sakontzeko, irakurri: «Zen lorategia»

Zen tenplu askok paisaia lehor bat irudikatzen duen lorategia dute. Lorategi horietan ez dago urik, baina legarrak gogora ekartzen du. Beren forma bitxiengatik aukeratutako harkaitzak, goroldioak eta zuhaixka txikiak dira lorategi hauen ezaugarri nagusiak.

Beste lorategi batzuek antzeko harkaitzak erabiltzen dituzte dekoraziorako. Haitz hauek Japoniako beste eskualde urrunetatik etor daitezke. Gainera, banbuak, hosto iraunkorreko zuhaitzak, hala nola japoniar pinu beltza, edo astigarra bezalako hostoerorkorrak, garo eta goroldiozko tapiz baten gainean hazten dira.

Kiotoko lorategi lehorren adibideak:

• Ryōan-ji lorategia, bereziki ospetsua;
• Hojo lorategia (erlijiosoentzat gordetako barrutia), Nanzen-ji
• Daisenin lorategia, Daitoku-jin.

Chaniwa, te-lorategia

Muromachi eta Momoyama Aroetan tearen zeremonia biziki garatu zen, eta te-etxe, te-areto eta te-lorategi asko eraiki ziren. Bertara "ihintz-bide" (roji) batetik iristen da, eta hortik lorategi motaren beste izena, rojiniwa. Harbide honen diseinuak arau konplexu eta zorrotzak jarraitzen ditu: zeremoniako leku ezberdinetara eramaten du, eta horietako bakoitzak harri egokiak behar ditu hara iristeko, eta horrek agintzen du beste harrien kokapena eta tartea. Harrien formak ere jarraitu beharreko bidea iradokitzen du: harri txikiek gelditu gabe jarraitu beharreko bidea adierazten dute, harlauza handiak lorategia ikusteko plataforma egokiak dira. Bidean, argiontziak, abluzio-konketa bat (tsukubai) eta zuhaitz batzuk aurkituko ditugu, hainbeste eszena txiki osatzen dituztenak, desatxikimendu eta gogoetarako aproposak. Batzuetan, beste lorategi bat ikusten da te-aretotik bertatik; orduan, oso sinplea eta erreserbatua izaten da, eta wabi-sabi idealak adierazi behar ditu ("larrekotasuna" eta "lasaitasuna").

Te-lorategiak zen tenpluetako lorategi kontenplatiboetatik datoz, baina geldirik egon beharrean ibilian bisitatzen dira. Historikoki, hauek dira mugituz ikusteko berariaz diseinatutako lehen lorategiak.

Ikus, gainera

• Zen lorategia

Kanpo estekak

• Datuak: Q15835
• Multimedia: Japanese gardens / Q15835