Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Edukira joan

Merkurio (planeta)

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Artikulu hau Merkurio planetari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Merkurio».
Merkurio ☿
Merkurio koloretan, MESSENGER ontziak hartua
Ezaugarri orbitalak[3]
Garaia: J2000
Afelioa
  • 69,816,900 km
  • 0.466 697 UA
Perihelioa
  • 46,001,200 km
  • 0.307 499 UA
  • 57,909,050 km
  • 0.387 098 UA
Eszentrikotasuna0.205 630 [1]
115.88 d[1]
Batezbesteko abiadura orbitala
47.362 km/s[1]
174.796°
Makurdura orbitala
48.331°
Perihelioaren argumentua
29.124°
SateliteakNone
Ezaugarri fisikoak
Batezbesteko erradioa
  • 2439.7±1.0 km[4][5]
  • 0.3829 Lur
Zanpaketa0[5]
Gainazal azalera
  • 7.48×107 km2[4]
  • 0.147 Lur
Bolumena
  • 6.083×1010 km3[4]
  • 0.056 Lur
Masa
  • 3.3022×1023 kg[4]
  • 0.055 Lur
Batezbesteko dentsitatea5.427 g/cm3[4]
Gainazal grabitatea
  • 3.7 m/s²
  • 0.38 g[4]
0.346±0.014
4.25 km/s[4]
Errotazio periodo siderala
  • 58.646 d
  • 1407.5 h[4]
Ekuatoreko errotazio abiadura
10.892 km/h (3.026 m/s)
2.11′ ± 0.1′[6]
Ipar Poloko igoera zuzena
  • 18h 44m 2s
  • 281.01°[1]
Ipar Poloko deklinazioa
61.45°[1]
Albedoa
  • 0.068 (Bond)[7]
  • 0.142 (geom.)[7]
Gainazaleko tenp. min batezbeste max
0°N, 0°W [10] 100 K 340 K 700 K
85°N, 0°W[10] 80 K 200 K 380 K
−2.6[8] - 5.7[1][9]
Diametro angeluarra
4.5–13″[1]
Atmosfera[1]
Gainazaleko presioa
arrastoa
Osaera

Eguzki-sistemako planetarik txikiena da, eta Eguzkitik hurbilen dagoena. Bere orbitaren periodoa 87,97 Lurreko egunekoa da, Eguzki-sistema osoko orbitarik laburrena. Erromatar mitologiako Merkurio jainkoaren izena darama, jainkoen mezularia.

Artizarra bezala, Merkurioren orbita Lurraren orbitaren barrutik geratzen da eta, beraz, behe-planeta bat da. Lurretik ikusita, ez da inoiz urruntzen 28º baino gehiago Eguzkitik. Eguzkiarekiko gertutasun honek esan nahi du bakarrik ikusiko dugula ekialdeko edo mendebaldeko ortzi-mugan ilunabarrean edo egunsentiaren aurretik. Momentu horretan izar distiratsu baten itxura izan dezake, baina ez da Artizarra bezain erraza ikusteko. Teleskopio batekin ikusiz gero, planetak faseak erakusten ditu, Ilargiak eta Artizarrak bezala, orbitan Lurrarekiko barnealde erlatiboan murgiltzen denean. Lurretik ikusita, fase horien periodo sinodikoa 116 egunero errepikatzen da.

Merkuriok marea-lotura du Eguzkiarekin, eta bere orbitaren erresonantzia 3:2koa da[11]. Eguzki-sisteman, errotazio modu hori duen planeta bakarra da. Kanpotik ikusita, izar-finko bat izango balitz bezala, bere ardatzaren inguri urtean behin.

Merkurioren ardatzak Eguzki-sistema osoko okerdurarik txikiena du, 1/30 inguru. Bere eszentrikotasuna planeta ezagun guztien artean handiena da[oh 1]; perihelioan Merkurioren distantzia Eguzkiarekiko afelioan duenaren %66a da. Merkurioren gainazalak krater ugari ditu, eta Ilargiaren gainazalaren antza handia du, erakutsiz ez duela izan jarduera geologikorik milaka milioi urtez. Ez du ia atmosferarik beroa mantentzeko, horregatik bere egun eta gauen arteko tenperatura aldaketak Eguzki-sistemako handienak dira: 100 Kelvin inguru (-173 °C) izaten ditu gauean eta 700 K inguru (427 °C) egunean zehar ekuatoreko eskualdetan[12]. Poloak etengabe daude 180 K (-93 °C) tenperaturatik behera. Planetak ez du satelite natural ezagunik.

Bi misio espazialek bisitatu dute Merkurio: Mariner 10 sateliteak bi hegaldi egin zituen, 1974 eta 1975ean; MESSENGER, 2004an espazioratu zena, 4.000 aldiz eman zizkion Merkuriori birak ahalik eta 20015eko apirilaren 30ean erregaia amaitu eta planetaren aurka talka egin zuen arte[13][14].

Ezaugarri fisikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Barne egitura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Merkurioren barne egituraren eskema.
Merkurion anomalia grabitazionalak daude: gorriz materia pisutsuagoaren kontzentrazioak, egiturak eta historia geologikoa egon dela proposatzen dutenak.

Merkuriok silikatoz osatutako azal bat duela ematen du, mantu guztiz solido baten gainean. Mantua burdin sulfatozkoa dela uste da, eta kanpo nukleo likido bat duela, barne nukleo solido baten inguruan[15].

Merkurio Eguzki-sistemako lau planeta telurikoetako bat da, Lurra bezalako gorputz harritsu solido bat. Eguzki-sistemako planetarik txikiena da, 2.439,7 kilometroko erradioarekin ekuatorean[4]. Merkurio Eguzki-sistemako satelite naturalik handienak baino txikiagoa da, Ganimedes eta Titan; hala ere, bi satelite horiek baino masiboagoa da. Merkurio %70 metalikoa da eta beste %30 silikatoak[16]. Merkurio da Eguzki-sistemako bigarren planetarik dentsoena, 5,427 g/cm3ekin, Lurra baino pixka bat gutxiago, 5,515 g/cm3[4]. Grabitazio kolapsoaren efektua kenduko balitz bi planetatan, Merkurioko materialak Lurrarenak baino dentsoagoak izango lirateke, hala ere, konprimatu gabeko dentsitatea 5,3 g/cm3 izango litzateke Lurraren 4,4 g/cm3ren kontra[17].

Merkurioren dentsitatea erabil daiteke bere barne-egituraren xehetasunak lortzeko. Lurraren dentsitate altua grabitazio-konpresioaren eragina bada ere, bereziki nukleoan, Merkurio askoz txikiagoa da, baita barne eremuak ere, eta ez dago, beraz, konprimitua. Horregatik, hain dentsitate handia izateko modu bakarra barne nukleoa oso burdintsua izatea da[18].

Geologoek uste dute Merkurioren nukleoak bere bolumenaren %55 hartzen duela; Lurrean %17 baino ez du hartzen. 2007an argitaratutako ikerketa batek proposatzen du Merkuriok barne nukleo likido bat duela[19][20]. Nukleoaren inguruan 500 eta 700 kilometro inguruko lodiera duen silikatozko mantu bat dago[21]. Mariner 10 misioaren datuetan eta Lurretik hartutakoetan oinarritua, Merkurioren azalak 35 kilometro inguru ditu[22]. Merkurioren gainazaleko ezaugarrietako bat arroila edo hegi sakonak edukitzea da, ehunka kilometroko luzerarekin. Uste denez hauek sortu ziren Merkurioren nukleoa hoztu zenean eta uzkurtu, gainazala jada solidoa zenean[23].

Merkurioren nukleoak burdin eduki gehiago du Eguzki-sistemako beste edozein planetek baino, eta hainbat teoria proposatu dira hau azaltzeko. Onarpen handiena duen teoriak dio Merkurioren hasierako metal-silikato ratioa meteorito kondritikoen antzekoa zela, Eguzki-sistemako material harritsuaren ehuneko ohikoa. Bere masa gaur egungoa baino 2,25 aldiz handiagoa izango litzateke. Eguzki-sistemaren historiaren hasieran, Merkurioren masaren zuen planetesimal batek jo zuen, hainbat kilometroko zabalerako objektua. Talka honek jatorrizko azal eta mantuaren zati handi bat kendu zuen, nukleoa utziz osagai nagusi gisa. Antzeko prozesu bat proposatu da Ilargiaren sorrera azaltzeko, inpaktu erraldoiaren hipotesia[24].

Beste teoria batek dio Merkurio Eguzkiaren energia irteera egonkortu aurretik sortu zela nebulosa protoplanetariotik. Hasiera batean bere gaur egungo masaren bikoitza izango luke, baina protoeguzkia konpaktatu zenean Merkurioren tenperaturak 2.500 eta 3.500 K artean izango lirateke, eta baliteke 10.000 K ere hartzea. Tenperatura horretan Merkurioren gainazalean zeuden arroka asko baporizatu ziren, "arroka baporezko" atmosfera bat sortuz. Atmosfera hau eguzki-haizeak guztiz kendu zuen[25].

Hirugarren hipotesi baten arabera, eguzki-nebulosak Merkurio sortzen ari zeneko partikulak erakarri zituen, partikula arinak Merkuriotik aldenduz eta euren akrezioa ekidinez[26].

Hipotesi bakoitzak gainazalaren osaketa ezberdina aurreikusten du, eta bi espazio-misio antolatu dira neurketak egiteko. MESSENGER espedizioa 2015ean amaitu zen, eta uste baino potasio eta sulfuro gehiago aurkitu zuen gainazalean. Inpaktu erraldoiaren hipotesiaren eta gainazalaren lurrunketaren hipotesiaren arabera hainbeste potasio eta sulfuro ez lirateke egongo, beroak desagerraraziko bailituzke[27]. 2025an BepiColombo espedizioak hipotesiak frogatzeko behaketak egingo ditu[28]. Azken aurkikuntzek hirugarren hipotesia hobetsiko lukete, baina oraindik ere analisi sakonagoak behar dira[29].

Gainazaleko geologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Merkurioko geologia»
Merkurioren ipar hemisferioaren topografia.

Merkurioren gainazalak Ilargiaren gainazalaren antza handia du, itsas-itxurako lautada estentsiboekin eta krater ugarirekin, erakutsiz geologikoki inaktiboa izan dela mila milioika urtez. Merkurioko geologiaren ezagutza gehiena 1975ko Mariner 10 zundaren hegaldian oinarritzen da, baita Lurretik egindako behaketetan ere. Horregatik, planeta telurikoen artean ezezaguna da. MESSENGER zundaren datuak prozesatu ahala, ezagutza hau handituz doa. Adibidez, krater berezi bat aurkitu da, kanporantz doazen hegiekin; zientzialariek "armiarma" izena jarri zioten[30], eta gaur egun Apollodorus izena darama[31].

Albedo ezaugarriak islapen ezberdina duten eskualdeak dira, teleskopioarekin ikusita. Merkuriok dorsa izeneko arroilak, Ilargiaren antzeko goi-ordokiak, mendiak, lautadak, hegiak eta bailarak ditu[32][33].

Merkurioko ezaugarriak izendatzeko erabiltzen diren terminoak hainbat iturrietatik datoz. Bakarrik hildako pertsonen izenak jar daitezke. Kraterren izenak artista, musikari, margolari eta idazleenak dira, euren eremuan lan nabarmena egin badute. Hegiek edo dorsak Merkurioren ikerketan paper garrantzitsua izan duten zientzialarien izenak daramatzate. Sakonuneak edo fosak arkitektura izenekin deitzen dira. Mendiak edo montes "bero" hitzarekin, hizkuntza ezberdinetan. Lautadak edo planitiae Merkurioren izenekin hizkuntza ezberdinetan. Arroilak edo rupes zientzia espedizioetako itsasontzien izenekin deitzen dira. Bailarak edo valles irrati-teleskopioen izenekin[34].

Merkuriok kometa eta asteroideen bonbardaketa indartsua jasan zuen bere formazioaren ostean, orain dela 4.600 milioi urte. Orain dela 3.800 milioi urte amaitu zen Bonbardaketa Indartsu Berantiarra izeneko prozesuan ere talka ugari jasan zituen[35]. Krater formazio garai honetan zehar Merkuriok inpaktuak jasan zituen bere gainazal osoan zehar,[33] ez baitzuen atmosferarik talka horiek gelditu edo murrizteko[36]. Garai horretan zehar Merkurion sumendi aktiboak egon ziren; Caloris arroa bezalako lekuak magma beroarekin bete ziren, Ilargian aurki daitezkeen Ilargi-itsasoen antzeko leku lauak sortuz[17][37].

MESSENGERrek 2008an egindako hegaldiek Merkurioren gainazala hobeto aztertzeko aukera eman zioten zientzialariei. Merkurioren gainazala Marte edo Ilargiarena baino heterogeneoagoa da, nahiz eta geologiako aspektu batzuetan antzekoak izan, adibidez, itsaso eta goi-lautadatan.

Inpaktu arroak eta kraterrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Munch, Sander eta Poe kraterren kolore faltsuzko irudia.
    Munch, Sander eta Poe kraterren kolore faltsuzko irudia.
  • Caloris Arroaren ikuspegi topografikoa.
    Caloris Arroaren ikuspegi topografikoa.
  • Abedin kraterraren barnealdea.
    Abedin kraterraren barnealdea.
  • Bernini kraterra.
    Bernini kraterra.
  • Kuiper kraterra
    Kuiper kraterra

Merkurioko kraterrak tamaina oso ezberdinekoak dira, katilu itxurako zulo txikietatik, eraztun ugari eta ehunka kilometro dituzten talka arroetaraino. Degradazio egoera guztietan aurki daitezke, inpaktu erlatiboki berrietatik, euren lerroekin inguruan, krater oso zaharren hondakinetaraino. Merkurioko kraterrak ezberdinak dira Ilargiaren kraterrekin alderatuta, euren eiekzioen ondorioz zuritutako eremua askoz txikiagoa delako, Merkurioren grabitate handiagoaren ondorioz[38]. IAUren arauak jarraituz, gutxienez hiru urtez hilda eta berrogeita hamar urtez famatu izan ziren artisten izenekin dei daitezke[39].

Ezagutzen den kraterrik handiena Caloris Arroa da, 1.550 kilometroko erradioarekin[40]. Caloris Arroko kraterraren talka hain izan zen handia eta indartsua, ezen laba erupzio bat sortu zuen, 2 kilometroko eraztun zentrokide bat utzi zuena kraterraren inguruan. Caloris Arroaren antipodetan "Lurralde Arraroa" deitzen den gune muinotsu ez-ohiko bat dago. Hipotesi baten arabera bere jatorria Caloriseko inpaktuaren ondorioz sortu ziren talka-olatuak Merkurioren beste aldean batu ziren. Jasandako estresaren ondorioz, gainazala apurtu eta arrakalatu zen[41]. Beste hipotesi batean, lurralde hori antipodetan sortutako eiekzio materiala bertan metatzeak sortu zuen[42].

Gaurdaino 15 inpaktuzko arro identifikatu dira Merkurioko irudietan. 400 kilometroko zabalera duen arro nabarmen bat Tolstoi Arroa da; eraztun zentrokide bat baino gehiago ditu eta bere eiekzioak 500 kilometroko zabalera dute. Tolstoi Arroaren behealdea material leunetik estali dira. Beethoven Arroak eiekzio kono antzekoa du, eta 625 kilometroko eraztuna[38]. Ilargian bezala, Merkurioren gainazalak espazioko higadura jasan duela uste da, eguzki-haizeak eta mikrometeoritoen eragina, adibidez[43].

Lautadak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Merkurioko kraterren arteko lautadak.

Merkurion bi lautada eremu geologikoki ezberdinak daude. Kraterren arteko lautada muinotsu leunak dira Merkurioko ezaugarri geologikorik zaharrenak, krater ugariz josita egon arren. Kraterren arteko lautada hauek aurretik egondako hainbat krater estali dituztela ematen du, eta dituzten kraterrak txikiak direla ematen du, 30 kilometro ingurukoak[38][44].

Lautada leunak tamaina handiko eskualde lauak dira, lehenago existitzen ziren tamaina ezberdineko depresioak betetzen dituztenak eta ilargi-itsasoekin antza handia dutenak. Nabarmenak dira Caloris Arroa inguratzen dituztenak, adibidez. Ilargiko itsasoek ez bezala, lautada leun hauek lehenagoko kraterren arteko lautaden albedo berdina dute. Ez dute dudarik gabe bulkanismoaren ondorio direla esatea baimentzen duten ezaugarriak, baina kokapena eta duten itxura biribilduaren ondorioz sumendi jatorrikoak direla pentsatzera eraman gaitu. Merkurioko lautada leun guztiak Caloris Arroaren ondoren sortu ziren, krater dentsitatea askoz txikiagoa delako Calorisen eiekzio lekuetan baino. Caloris Arroko zorua bestelako arro lau batez osatuta dago, arroilekin apurtua egitura poligonalekin. Ez dago argi hauek laba bolkanikoak diren inpaktuaren ondorioz sortuak, edo talkak berak urtutako materiala[38].

Egitura konpresiboak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Carnegie hegiak, tektonikaren ondorioa direla uste da.

Merkurioren gainazaleko egitura berezi bat dauden toles konpresibo kopuru altua da, lautadetan sigi-saga. Merkurioren barnealdea hoztu zenean, uzkurtu zen, eta gainazala deformatzen hasi zen, toles egiturak sortzen, alderantzizko failekin lotuak. Sortutako hegi horiek 1.000 kilometroko luzerakoak izan daitezke eta 3 kilometroko altuerakoak[45]. Egitura konpresibo hauek beste egitura batzuen gainetik ikus daitezke, krater edo lautaden kasuan, berriagoak direla erakutsiz[46]. Egitura guzti hauen mapa osatu denean, Merkurioren erradioa kilometro batetik zazpi kilometrora uzkurtu zela kalkulatu da[47]. Eskala txikiko faila-planoak ere aurkitu dira, hamarnaka metroko altuerakoak eta kilometro gutxi batzuetako luzerarekin, orain dela 50 milioi urte baino gutxiago sortuak. Honek erakusten du nukleoa oraindik ere uzkurtzen ari dela, eta gainazalean ezaugarri geologikoak daudela horren ondorioz[45][47].

Lunar Reconnaissance Orbiter zundak antzeko failak aurkitu ditu Ilargian.

Bulkanologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Picasso kraterraren zorua erori zen, ziurrenik azpian emandako bulkanismoaren ondorioz.

MESSENGERrek lortutako irudiek erakutsi dute fluxu piroklastikoak izan zirela Merkurion, altuera gutxiko sumendietatik[48][49][50]. MESSENGERren datuetan ere ikusi da gutxienez 51 kolada piroklastiko egon direla gainazalean, eta horietatik %90 inpaktu kraterretan eman direla. Inpaktuzko krater horien degradazioaren azterketa geologikoak erakutsi du jarduera piroklastikoa denbora luze batez egon zela bizirik Merkurion[51].

Caloris Arroaren hego-mendebaldean dagoen depresio batean bederatzi sumendi tximinia daude gainezarriak. Bakoitzak zortzi kilometroko diametroa du. Sumendi-konplexu bat dela pentsatzen da. Tximinien zorua euren goiko aldea baino kilometro bat beherago daude, eta sumendi leherkorrek sortzen dituzten krater bolkanikoen antza dute, ondoren magmak utzitako hutsunearen gainean kolapsatzen direnean. Zientzialariek ezin dute sumendi-konplexuaren adina zehaztu, baina uste dute mila milioi urte inguru izan ditzakeela[52].

Gainazaleko kondizioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Merkurioren Ipar poloaren irudia. Horiz, izotza dauden lekuak.

Merkurioren gainazaleko tenperatura 100 eta 700 K artean mugitzen da (-173 eta 427 °C) ekuatoreko punturik beroenetan[12]. Ez da inoiz 180 Kelvinetik igotzen poloetan[53], ez dagoelako atmosferarik eta tenperatura gradiente oso handia dagoelako ekuatoretik poloetara. Eguzkiaren azpian zehazki dagoen puntua 700 Kelvinetara iristen da perihelioan (0ºW edo 180ºW), baina bakarrik 550 K afelioan (90º edo 270ºW)[54]. Planetaren alde ilunean, tenperaturak 110 K inguruan egoten dira[55]. Merkurion eguzki-argiaren intentsitatea 4,59 eta 10,61 aldiz eguzki-konstantea izan ohi da ()[54].

Egun argiko tenperatura Merkurioren gainazalean oso altua bada ere, behaketetan ikusi da izotza egon daitekeela Merkurion. Poloetako krater sakonetako zoruek ez dute inoiz eguzkiaren argirik jasotzen, eta tenperaturak bertan 102 Kelvinen azpitik egoten dira; batez besteko globalaren azpitik[56]. Ur izotzak radarra islatzen du, eta 1990eko hamarkadan egindako radar ikerketetan ikusi da poloetan isla gune lokalizatuak daudela[57]. Izotza ez da honetarako arrazoi posible bakarra, baina astronomoek uste dute hori dela aukerarik probableena[58].

Izozdun eskualde horiek 1014–1015 kilogramo izotz dutela kalkulatzen da[59], eta sublimazioa ekiditen duen erregolito geruza batez estaliak egon litezke[60]. Konparatzeko, Antartikako izotz geruzak, Lurrean 4×1018 kg izotz ditu, eta Marteko izotz geruzak 1016 kg ur inguru ditu[59]. Merkurioko izotzaren jatorria ez da ezaguna, baina iturririk probableenak dira barneko uraren kanporatzea gas bidez, edo kometen inpaktuen ondorio izatea[59]. 2012an ura dagoela ziurtatu zuen NASAk[61].

Exosfera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Merkurio txikiegia da grabitazioz bere atmosfera mantentzeko denbora tarte luzeetan; badu, hala ere, lotutako exosfera ahul bat[62], hidrogeno, helio, oxigeno, sodio, kaltzio, potasio eta beste elementu batzuekin, 0,5 nPa presiopean[4]. Exosfera hau ez da egonkorra, atomoak etengabe galtzen dira eta iturri ezberdinetatik berriro etortzen dira. Hidrogeno eta helio atomoen iturri probableena eguzki-haizea bera da, Merkurioren magnetosfera behin sartuta bertatik hedatzen direnak, beranduago berriro espazioan amaitzeko. Merkurioren lurrazaleko erradioaktibitatearen ondorioz helioa ere sor liteke, baita sodio eta potasioa ere. MESSENGERrek kaltzio, helio, hidroxido, magnesio, oxigeno, potasio, silizio eta sodio proportzio handiak aurkitu zituen. Ur lurruna badago, prozesu ezberdinetatik etorria: talka egiten duten kometek ekarria, eguzki-haizeak dakarren hidrogenoaren eta arroken oxigenoaren ondorioz sortzen den ura, eta ur-izotz iturrien sublimazioaren bidez heltzen dena, poloetako kraterretatik. , eta ioiak aurkitzea ezusteko handia izan zen[63][64]. Molekula hauek Merkurioren inguruko espazioan aurkitu zirenez, zientzialariek pentsatzen duten molekula horiek exosferatik etorri zirela eguzki-haizeak bultzatuta[65][66].

Sodioa, potasioa eta kaltzioa 1980ko hamarkadan aurkitu ziren atmosferan, eta uste da gainazaleko arrokek mikrometeoritoen talkak jasaten dituenean izaten duten baporizazioaren ondorio direla[67]. Encke kometaren talkak ere eragina izan zuen[68]. 2008an MESSENGERrek magnesioa aurkitu zuen[69]. Ikusi denez, magnesio iturri nagusiak polo magnetikoetan daudenak dira. Honek magnetosfera eta planetaren gainazalaren arteko elkarrekintza bat adieraziko luke[70].

Eremu magnetikoa eta magnetosfera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Merkurioren eremu magnetikoaren eskema.

Merkurio planeta txikia den arren, eta 59 eguneko biraketa egiten duen arren, eremu magnetiko nabarmena eta, ematen duenez, globala du. Mariner 10 zundak egindako neurketek erakutsi zuten Lurraren eremu magnetikoaren %1,1 inguruko indarra duela. Merkurioren eremu magnetikoaren indarra ekuatorean 300 nT ingurukoa da[71]. Lurraren eremu magnetikoa bezala, Merkuriorena dipolarra da. Baina Lurrean ez bezala, Merkurioko polo magnetikoak biraketa ardatzarekin lerrokatuta daude. Mariner 10 eta MESSENGERren neurketek erakutsi dute eremu magnetikoaren indarra eta egitura egonkorrak direla[72].

Eremu magnetiko honen jatorria dinamo efektua izango litzateke, Lurraren eremu magnetikoa sortzen den bezalako modu batean[19][73]. Dinamo efektu hau barne-nukleoan dagoen burdin-likidoak duen zirkulazioaren efektua da. Planetak duen eszentrikotasun handiak eragiten ditu itsasaldiek burdina likido mantenduko luke[21].

Merkurioren eremu magnetikoa nahikoa indartsua da eguzki-haizea ingurura eramateko, magnetosfera bat sortuz[71]. Planetaren magnetosfera, txikia izanda ere Lurrarekin alderatuta, nahikoa da ere eguzki-haizeak dakarren plasma biltzeko[72]. Honek planetaren gainazala higatzen laguntzen du. Mariner 10ek egindako behaketek energia-baxuko plasma hau aurkitu zuen planetaren alde iluneko magnetosferan. Partikula energetikoak planetaren isatsean geratzen dira, magnetosferaren dinamika sortuz[71].

MESSENGERren bigarren hegaldian, 2008ko urriaren 6an, aurkitu zuen eremu magnetiko hau oso ezegonkorra izan daitekeela. Espazio-ontziak tornado magnetikoak aurkitu zituen, eremu magnetikoaren mugimenduak kanpoko eremuarekin lotzen. Turbulentzia horiek 800 kilometroko zabalera zuten, planetaren erradioaren herena[74].

Orbita eta errotazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Merkurioren orbitaren diagrama.

Merkurioren orbita planeta guztien artean eszentrikoena da. Bere eszentrikotasuna 0,21 da, Eguzkiaren gertuen dagoen unean 46.000.000 kilometrora dago eta urrunen dagoenean 70.000.000 kilometrora. Lurreko 87,969 egun behar ditu orbita bat betetzeko. Eskuman dagoen diagramak eszentrikotasun horren eragina erakusten du, ardatzerdi handi bera duen zirkulu baten orbitarekin alderatuta. Keplerren legeen adierazten duten bezala, Merkurioren abiadura handiagoa da periheliotik gertu dagoenean; diagraman bost egunean behin egiten duen bidea adierazten da. Diagraman ere Merkurioren tamaina aldakorra da Eguzkiarekiko duen distantziaren arabera. Eguzkiarekiko duen distantzia honek itsasaldi oso handiak sortzen ditu Merkurioren gainazaleko arroketan, Lurrean Ilargiak eragiten dituenak baino 17 aldiz indartsuagoak[75]. Gainera, 3:2 orbita erresonantzia du planetaren errotazioarekin, tenperaturaren aldaketa handiak eraginez. Erresonantziaren ondorioz Merkurioko egun batek bi urte irauten ditu, Lurreko 176 egun inguru[76].

Merkurioren orbitaren deklinazioa 7 gradukoa da Lurraren orbitarekiko (ekliptika). Ondorioz, Merkurio Eguzkiaren aurretik pasatzen da Lurretik ikusia oso noizbehinka, beti ekliptikaren planoan dagoen uneetan. Gutxi gora behera, zazpi urtean behin gertatzen da[77].

Merkurioren makurdura axiala ia zero da[78], neurtutako daturik zehatzena 0,027 gradukoa da. Jupiter da ondoren dagoen planeta makurdura axialik txikienarekin, 3,1 gradu (Lurrak 23,43685ºko makurdura du). Honek esan nahi du Merkurioko poloetan dagoen behatzaile batentzat Eguzkia ez dela inoiz ateratzen ortzi-muga baino 2,1 arku minutu baino gorago[79].

Orbitaren erresonantzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Orbitaren erresonantziaren eskema.

Urte luzez pentsatu zen Merkurio Eguzkiarekin sinkronikoki biratzen zuela, Ilargiak Lurrarekin egiten duen bezala. Horren ondorioz, Eguzkiari beti aurpegi bera erakusten ziola uste zen. Radar bidezko behaketen ondorioz 1965an demostratu zen orbitaren erresonantzia 3:2koa zela, hiru aldiz biratzen bere buruaren gainean Eguzkiarekiko egiten dituen bi birako. Merkurioren orbita hain da eszentrikoa ezen erresonantzia hori egonkorra bilakatzen den perihelioan, eguzkiaren itsasaldia indartsuagoa denean eta Eguzkia zeruan ia-geldi mantentzen[80]. 3:2 erresonantzia arraro hori egonkortua dago orbita oso eszentrikoa delako, Merkurioren masa distribuzioan dipolo bat sortuz. Orbita zirkularra baldin bada, erresonantzia posible bakarra 1:1 da, Lurra-Ilargia bezala[81].

Simulazio ezberdinak eginez proposatu da Merkurioren eszentrikotasuna kaotikoki aldatzen dela ia zero izatetik (zirkularra) 0,45 arte milioika urtetako ziklotan, beste planeten perturbazioa dela eta[82]. Eszentrikotasun altuko aro batean 3:2 orbita erresonantzia sortuko litzateke, modu honetan[83]. Hala ere, beste simulazio zehatzago batzuen arabera Merkurioren erresonantzia 3:2 izan da hasieratik, bere historiako lehenengo 20 milioi urtetan Eguzkiaren orbitan sartu zenetik[84]. Simulazioek ere erakusten dute erresonantzia sekular orbital batek perihelioan elkarrekintza izan dezakeela Jupiterrekin, Merkurioren eszentrikotasuna handituz. %1eko aukera egongo litzateke Artizarrarekin talka egiteko hurrengo 5.000 milioi urtetan[85][86].

Eguzkiaren mugimendu erlatiboa Merkurion

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eguzkiaren eta Merkurioren arteko mugimenduak dituen berezitasunak direla eta, Eguzkiak mugimendu erlatibo berezia egiten du. Perihelioan abiadura handitzen duenez planetak Eguzkiak momentu batean aurretik izandako mugimenduaren kontrakoa egiten du. Adibidez, puntu batzuetan, Eguzkia atera eta gero, gelditu eta berriro sartzen da, handik denbora gutxira berriro ateraz. Beste puntu batzuetan Eguzkiak zenita pasa ostean, berriro itzultzen da atzera, zenitetik berriro pasaz, eta handik denbora batera berriro igarotzen da zenitetik ilunabarrerako bidea hartu arte. Logika berdina jarraituz, Eguzkia bi aldiz jartzen den lekuak ere badaude[87].

Merkurioren prezesioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Merkurioren prezesioa erakusten duen eskema.

1859an Urbain Le Verrier matematikari eta astronomo frantsesak Merkurioren orbitaren prezesio arina nabaritu zuen. Eguzkiaren inguruan egiten zuen orbita arina ezin zen azaldu mekanika newtondarra erabilita, ezta beste planeten eraginaren ondorioz. Proposatu zituen hainbat soluzioen artean, beste barne planeta bat edo planetoide txikiak egotea zegoen, perturbazio hori azaldu ahal izateko[88]. Neptunok Uranoren gainean eragiten zituen perturbazioen bidez aurkitu zen, eta horregatik Vulcano izeneko planeta proposatu zuten, nahiz eta ez zen inoiz aurkitu[89].

Merkurioren perihelioaren prezesioa 5,6 arkosegundukoa da (1,5556º) mende bakoitzean, Lurrarekiko erlatiboa, edo 575,1±0.65 arkosegundu mendeko ICRFarekiko erlatibo. Mekanika newtondarrak, beste planeta guztien efektua kontutan hartuta, 5,557 arkosegunduko prezesioa aurreikusten du, mende bakoitzean[90]. XX. mendean Albert Einsteinen erlatibitate orokorraren teoriak azalpen bat eman zion ikusitako prezesio honi, grabitazioa espazio-denboraren kurbatzearen arabera definituz. Efektua txikia da: 42,98 arkosegundu mendeko Merkurion; beraz 12 milioi bira behar ditu beste bira gehigarri bat egiteko. Antzeko efektuan daude Eguzki-sistemako beste lekuetan ere, baina askoz txikiagoak: 8,62 arkosegundu Artizarran, 3,84 Lurrean, 1,35 Marten eta 10,05 1566 Icarusen[91].

Behaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Messenger 10ek egindako argazkien mosaikoa.

Distira

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Merkurioren itxurazko magnitudea aldakorra da: -2,48 da momenturik gorenean, Sirius baino distiratsuago, eta +7,25 behe-konjuntzioan dagoena, begiarekin ikusteko ahulegia[92]. Batez-besteko itxurazko magnitudea 0,23 da, eta desbideratze estandarra 1,78, handiena planeten artean. Merkurio behatzea zaila da, Eguzkitik gertuegi baitago, eta Eguzkiaren distiran artean galtzen da denbora luzean. Goizeko lehen orduan edo ilunabarrean baino ezin da behatu[93]. Eguzki-eklipse bat dagoenean ikus daitekeen izar eta planetetako bat da[94].

Ilargiak eta Artizarrak bezala, Merkuriok faseak ditu Lurretik ikusita. "Berria" da behe-konjuntzioan eta "betea" goi-konjuntzioan. Planeta ikusezin egiten da Lurretik bi momentu horietan, batean Eguzkiaren aurretik dagoelako, eta bestean bere atzetik, ez bada fase berrian Eguzkiaren trantsitu batean ikusten[94]. Teknikoki, Lurretik ikusita unerik distiratsuena "betea" dagoenean da. Merkurio Lurretik urrunen dagoen momentua hori bada ere, alde argitu gehiago izateak oposizioan dagoenean baino distantzia konpentsatzen du. Artizarraren kasuan kontrakoa gertatzen da, distiratsuagoa da "ilgoran" dagoenean, Lurretik askoz gertuago dagoelako "ia-betea" dagoenean baino[95].

Hala ere, Merkurioren ikuspenik distiratsuena (fase osoa) ia ezinezkoa da ikustea modu praktiko batean, Eguzkiarengandik gertuegi dagoelako. Merkurio hobeto ikusten da bere lehen eta azken laurdenean, nahiz eta fase horiek ez diren hain distiratsuak. Fase horiek Eguzkiaren ekialde edo hegoaldean elongazio altuagoan gertatzen dira. Merkurio, Eguzkitik 17,9º bereizten da perihelioan eta 27,8º afelioan[96][97]. Mendebaldeko elongazioa handiena denean, Merkurio Eguzkia agertu baino lehen ikusten da ostertzean, eta ekialdeko elongazioan Eguzkia sartu eta gero desagertzen da zerutik[98].

Behatzeko gomendioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Merkurio ilunabarrean.

Merkurio errazagoa da ikusten tropiko eta azpi-tropikoetatik latitude altuetatik baino. Behe latitudetatik ikusia, urte sasoi eta ordu egokian, ekliptika horizontearekin intersekzioa du angelu altuan. Merkurio 10º egoten da ortzi-mugaren gainetik planeta Eguzkiaren gainean agertzen denean (hau da, orbita bertikala dela ematen du) eta bere Eguzkiaren elongazioa altuena denean (28º) eta Eguzkia sartu denetik denbora bat pasa denean eta, beraz, zerua ilun dagoenean. 10º da Merkurio zeru ilun batean ikus daitekeen altuera maximoa.

Latitude ertainetan, Merkurio ikusteko aukera gehiago daude Hego hemisferiotik Ipar hemisferiotik baino. Honen arrazoia da Merkurioren mendebaldeko elongazio maximoa udazkenaren hasieran ematen dela Hego hemisferioan, bere ekialdeko elongazio maximoa Hego hemisferioaren neguaren amaieran gertatzen den bitartean. Bi kasuetan, planetaren orbitak horizontea zeharkatzen duen angelua maximoa da, hainbat orduz ikusteko aukera emanez, Argentina eta Hego Afrika bezalako lekuetatik[98].

Eguzkiaren norabidean ez begiratzeko kontu handiz, Merkurio teleskopio batekin ikus daiteke egun-argiz ere, kondizioak argiak baldin badira. Planeta aurkitzea erraza da, eta ilunabarrera itxoin beharrik ez dago ekliptikatik altuera gutxi duen garaietan (adibidez, udazkeneko arratsaldetan).

Merkuriok 0,15 birako aldea du urtero, eta horregatik zazpi urtean behin ia gertakari berdinak ematen dira, baina zazpi egun lehenago[96].

Behaketaren historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinaroko astronomoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Merkurio Liber Astronomiaen, 1550.
Ibn al-Shatirren Merkurioren agerpen eredua.

Merkurioren lehen behaketa ezagun idatzia MUL.APIN taulatan agertzen da. Behaketa horiek asiriar astronomoek egin zituzten, K.a. XIV. mendean[99]. Merkurio izendatzeko MUL.APINen erabiltzen den izena MULUdu.Idim.Gu\u4.Ud da, "planeta saltaria"[100]. Babiloniar idazkiek Merkurioren inguruan hitz egiten zuten K.a. 1. milurtekoan. Babilonian Nabu (akaderaz: 𒀭𒀝) deitzen zuten, euren mitologian jainkoen mezularia[101].

Antzinako Grezian planetak bi izen zituen, Στίλβων[102] (Stilbon, "Distiratsua") eta Ἑρμάων[103] (Hermaon) edo Ἑρμής[104] (Hermes). Izen hori oraindik jasotzen da grezieraz, Ερμής (Ermis)[105]. Antzinako Erroman planetari Hermesen baliokidea den jainkoaren izena eman zioten, Merkurio, jainkoen mezularia, beste planetak baino azkarrago mugitzen delako zeruan[106][107]. Merkurioren sinbolo astronomikoa Hermesen kaduzeoaren ikur estilizatua da[108].

Ptolomeo erromatar-egiptoar astronomoak Eguzkiaren aurpegia gurutzatuko zuten planeten trantsituen inguruan idatzi zuen, Hipotesi Planetarioak liburuan. Proposatu zuen momentura arte ez zirela trantsitu horiek ikusi Merkurio oso txikia zelako eta, gainera, oso ez-ohikoak zirelako[109].

Antzinako Txinan Merkurio "Orduaren Izarra" izenarekin ezagutzen zen (Chen-xing 辰星). Uraren fasean iparraldeko norantzarekin lotzen zen metafisikaren Bost Faseetan[110]. Gaur egungo Txina, Korea, Japonia eta Vietnamen "uraren izarra" izena darama (水星), Txinako kulturako bost elementuetan oinarrituta[111][112][113]. Hinduismoan Budha izena erabiltzen zen Merkuriorentzat, eta jainko honek asteazkena zuzentzen zuela uste zuten[114]. Germaniar paganismoko Odin jainkoa Merkuriorekin eta asteazkenarekin lotua zegoen ere[115]. Maien zibilizazioak Merkurio hontz bat zen (edo baliteke lau izatea; bi goizeko itxurarako eta beste bi gaueko itxurarako) azpi-mundurako mezulari papera jokatzen zuena[116].

Mundu islamikoko Erdi Aroko astronomian Az-Zarqali astronomo andalustar astronomoak Merkurioren orbita berezia zela ikusi zuen, eta arrautza baten antza zuela esna zuen, nahiz eta pentsamendu honek gero ez izan garapenik bere kalkulu astronomikoetan[117][118]. XII. mendean Ibn Bajjahk "bi planeta puntu beltz gisa Eguzkiaren aurpegian" ikusi zituen, beranduago Merkurio edo/eta Artizarraren trantsitu gisa deskribatu zuena Maraghako Qotb al-Din Shirazi astronomoak XIII. mendean[119]. Beranduago, Erdi Aroko ikustaldi guzti horiek eguzki-orbanak zirela pentsatu zen[120].

Indian Keralako Nilakantha Somayaji astronomoak XV. mendean eredu heliozentriko partzial bat garatu zuen, Merkurio Eguzkiaren inguruan orbita egiten zuena. Bere ereduan Eguzkiak Lurra orbitatzen zuen, Tycho Brahek XVI. mendearen amaieran proposatu zuen bezala[121].

Ikerketa teleskopikoa Lurretik

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Merkurioren trantsitua Eguzkiaren aurretik. Merkurio puntu beltz biribila da.

Galileo Galileik XVII. mendearen hasieran egin zituen Merkurioren lehen behaketak teleskopio bat erabilita. Faseak ikusi zituen Artizarra ikusi zuenean, baina bere teleskopioa ez zen nahikoa indartsua Merkurioren faseak ikusteko. 1631an Pierre Gassendik lehen trantsitua ikusi zuen teleskopio bat erabilita, Johannes Keplerrek aurre ikusitako trantsitua ikusi zuenean. 1639an Giovanni Zupik teleskopio bat erabili zuen lehen aldiz Artizarrak zituen faseak Merkurion ere zeudela aurkitzeko. Honek argi eta garbi utzi zuen Eguzkiaren inguruan orbitatzen duela[16].

Astronomian oso ez-ohikoa den gertakari bat planeta bat beste baten atzetik pasatzea da Lurretik ikusia, ezkutaketa deitzen den fenomenoa. Merkurio eta Artizarra mende batzuetan behin ezkutatzen dira, eta 1737ko maiatzaren 28a da, orain arte, ikusi den bakarra. John Bevisek Greenwicheko Errege Behatokitik ikusi zuen[122]. Hurrengoa 2133ko abenduaren 3an izango da[123].

Merkurioren behaketak zailtasun gehigarri batzuk ditu, eta horregatik beste planetak baino ezezagunagoa da. 1800an Johann Schröterrek gainazaleko elementuen behaketak ikusi zituen, eta 20 kilometroko altuera zuten mendiak zeudela esan zuen. Friedrich Besselk Schröterren marrazkiak erabili zituen errotazio periodoa kalkulatzeko, eta guztiz oker 24 ordukoa zela esan zuen, 70ºko okerdura axialarekin[124]. 1880an Giovanni Schiaparellik planetaren mapa zehatzagoa egin zuen, eta proposatu zuen biraketa periodoa 88 egunekoa zela, periodo orbitala bezala, marea-lokarria zela eta[125]. Fenomeno hau errotazio sinkroniko gisa ezagutzen da. Merkurioren gainazala kartografiatzeko lana Eugenios Antoniadik jarraitu zuen, 1934an mapak eta behaketak liburu batean bildu zituena. Merkurioko geografiako elementu askok, batez ere albedo ezberdintasunagatik bereizten direnak, Antoniadiren mapan duten lehen izendapena[126].

1962an Vladimir Kotelnikovek zuzendutako SESBeko Zientzien Akademiako taldeak radarrarekin aztertu zuen, lehen aldiz, Merkurio. Radar obserbazioen ildo luze bati hasiera eman zioten[127][128][129]. Hiru urte beranduago, Gordon Pettengillek eta R. Dycek egindako radar obserbazioen bidez 300 metroko Areciboko irrati-teleskopioa erabilita, planetaren errotazio periodoa 59 egunekoa zela demostratu zuten[130][131]. Merkurioren errotazioa sinkronikoa zela oso teoria orokortua zen, eta horregatik ezustekoa izan zen irrati-teleskopio bidez lortutako emaitza. Merkuriok marea-lokarria baldin bazuen, bere aurpegi iluna oso hotza izango zen, baina irrati bidezko ikerketek uste baino beroagoa zela iragarri zuten. Astronomoek ez zuten bertan behera utzi nahi errotazio sinkronikoaren ideia, eta mekanismo alternatiboak proposatu zituzten, adibidez beroa garraiatzen zituzten haize bortitzak, euren behaketak azaldu nahian[132].

Giuseppe Colombo italiar astronomoak ikusi zuen Merkurioren errotazio balioa gutxi gorabehera orbita periodoaren bi heren zela, eta proposatu zuen planetaren orbita eta errotazioa lotuta zeudela baina 3:2 erresonantziarekin, eta ez 1:1 erresonantziarekin[133]. Mariner 10 zundak ikuspegi hau baieztatu zuen[134]. Schiaparelli eta Antoniadik egindako mapak ez ziren, beraz, "okerrak". Baina, ikusi zituzten ezaugarriak ez zeuden bertan orbita bakoitzean, baizik eta bi orbitaz behin. Tartean zegoena ez zuten ondo ikusi, Eguzkitik gertuegi zegoelako eta geometria orbitala ez zelako egokia behaketa horietarako[135].

Lurrean oinarritutako behaketa optikoek ezin zuten askoz gehiago argitu Merkuriori buruz, baina irrati-astronomian, interferometria eta mikrouhinak erabiltzen gainazaleko geruzen eta hainbat metroko sakonerako ezaugarri fisiko eta kimikoak zehazteko gaitasuna zuten, uhin-luzera horietan eguzkiaren erradiazioa kentzen baita[136]. 2000. urtean Mount Wilson behatokian dagoen Hale teleskopioarekin erresoluzio handiko irudiak lortu ziren. Mariner 10ek behatu ezin izan zituen eremuen lehenengo irudiak eskuratu zituen, bertako geografiako ezaugarriak erakutsiz[137]. Areciboko irrati-teleskopioak planetaren atal gehienak kartografiatu ditu jada, 5 kilometroko erresoluzioarekin, baita poloetan dagoen izotza ere[138].

Esplorazioa zundekin

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Merkurio Lurretik behatzeak arazo tekniko nabarmenak ditu, Eguzkitik oso gertu orbitatzen baitu. Merkuriora lotuko den espazio-ontzi batek 91 milioi kilometroko bidaia egin behar du, Eguzkiaren grabitazio eremuan sartuz. Merkuriok 48 km/s-ko abiadura orbitala du, Lurrarena 30 km/s-koa den bitartean. Horregatik, espazio-ontzi batek abiaduran aldaketa handia behar du (delta-v) Merkurioren orbitan dagoen Hohmann transferentzia orbita batean sartzeko, beste edozein planetaren delta-v-rekin alderatuz[139][140].

Eguzkiaren putzu potentzialean sartzeagatik askatzen den energia potentziala energia zinetikoan bilakatzen da; beste delta-v handi bat behar da Merkurioren inguruan azkar pasatzea baino zerbait gehiago nahi bada. Merkurioren gainazalean jartzeko suzirien motorren indarra baino ezin da erabili. Atmosferarik ez duenez, ezin da airea erabili ezer ere gelditzeko. Merkuriorako bidaia batek erregai gehiago behar du Eguzki-sistematik guztiz ateratzeko behar dena baino. Horregatik, bi espazio-ontzi baino ez dira gerturatu, orain arte, Merkuriora. Proposaturiko beste soluzio bat Merkuriorekin sinkronikoa den orbita batean geratzeko eguzki-bela bat erabiltzea izango litzateke[141].

Mariner 10

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mariner 10 espazio-ontzia, Merkurio bisitatu zuen lehen zunda

Merkuriora hurbildu zen lehen espazio-ontzia Mariner 10 izan zen. 1973an jaurtia, Artizarraren grabitatea erabili zuen abiadura orbitala doitzeko horrela Merkuriora hurbildu ahal izateko 1974 eta 1975 urteetan[142]. NASAren lehen zunda izan zen beste planeta baten grabitazioa erabiltzen orbitan jartzeko, eta lehenengoa ere bi planeta bisitatu zituena[140]. Zunda honek hiru gerturatze egin zituen, hurbilena 327 km-ko altuerara besterik ez[134]. Zoritxarrez, hurbilketa guztietan planetaren eremu berdina zegoen argituta[143], eta gainazalaren % 45a bakarrik aztertu ahal izan zen[144]. Mariner 10 ontziak azalean tenperaturak ere neurtu zituen eta magnetosferaren existentzia baieztatu zuen.

Lehen hurbilpenean, instrumentuek eremu magnetikoa zegoela detektatu zuten, geologoentzat ezusteko handia. Uste zuten Merkurioren biraketa geldoegia zela eremu magnetiko bat dinamo efektuaren bidez sortzeko. Bigarren hurbilpenean irudiak atera ziren, batez ere, baina hirugarren hurbilpenean behaketa magnetiko handia egin zen. Datuek erakutsi zuten Lurraren antzeko eremu magnetikoa zuela, eguzki-haizea planetaren inguruan mugitzen zuena. Datu hauen inguruko eztabaida handia egon da urtetan[145][146].

1975eko martxoaren 24an, azken hurbilpena eta zortzi egunera, Mariner 10 erregairik gabe geratu zen. Orbita ezin zenez kontrolatu, misioaren kontroletik zunda itzali zen[147]. Uste denez Eguzkiaren inguruan biraka jarraitzen du eta hainbat hilabetean behin berriro igarotzen da Merkurioren ingurutik[148].

MESSENGER

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
MESSENGERrek egindako lehen eta azken argazkia.

2004ko abuztuaren 3an NASAk MESSENGER zunda bidali zuen (MErcury Surface, Space ENvironment, GEochemistry, and Ranging). 2005eko abuztuan Lurraren inguruan lehen orbita egin zuen, Artizarraren inguruan 2006ko urrian, eta 2007ko ekainean Merkurioren orbitara iristeko norabide egokian jarri zen[149]. 2008ko urtarrilaren 14an lehen aldiz pasa zen Merkuriotik gertu, bigarren aldiz 2008ko urriaren 6an[150] eta hirugarrenez 2009ko irailaren 29an. Mariner 10ek ikusi ez zuen hemisferioaren atal gehienen argazkiak egin ziren hurbilketa hauetan. Zundak arrakastaz lortu zuen planetaren inguruan orbita eliptiko bat eskuratzea, 2011ko martxoaren 18an. 2011ko martxoaren 29an lehen irudiak lortu ziren orbitatik. Urtebeteko kartografia misioa amaituta, beste urtebeteko misioa luzatu zen, 2013ra arte. MESSENGERrek 2012ko eguzki-maximo bat ere behatu zuen[151].

Misioaren helburua sei galderei erantzutea zen: Merkurioren dentsitate altua, bere historia geologikoa, bere eremu-magnetikoaren jatorria, bere nukleoaren egitura, poloetan izotza dagoen edo ez, eta bere atmosferaren jatorria. Honetarako, Mariner 10ek zituenak baino erresoluzio altuagoko irudigintza aparatuak zeramatzan, espektrometroak elementuen ugaritasuna egoki neurtzeko, magnetometroak eta partikula kargadunen abiadura neurtzeko tresnak. Zundaren abiadura orbitalaren aldaketak neurtzea planetaren barneko egitura zehazteko erabili ziren. MESSENGERrek azken maniobra 2015eko apirilaren 24an egin zuen, eta Merkurioren aurka talka egin zuen 2015eko apirilaren 30ean[152][153][154]. Zundaren talkak eragindako kraterrak 16 metro inguru dituela kalkulatu da[155].

BepiColombo

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Europako Espazio Agentziak eta Japoniako Espazio Agentziak BepiColombo izeneko misio bateratua egingo du, bi zundekin Merkurio orbitatuz: batak planeta kartografiatu du, besteak magnetosfera ikertzen duen bitartean. 2018an jaurtitzea espero da, eta 2025erako Merkuriora iristea[156]. Magnetometroa duen zundak orbita eliptikoa izango du eta mapa egingo duenak suziriak erabiliko ditu orbita zirkularra izateko. Bi zundek Lurreko urtebeteko iraupena izango dute. Espektrometroak, infragorria, ultramorea, X-izpiak eta gamma izpiak aztertzeko gaitasuna duten kamerak eramango dira[157].

Merkurio kulturan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Musika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Planetak suitearen hirugarren mugimendua, Merkurio, AEBko Aireko Armadaren bandaren interpretazioan.

Gustav Holst musikagileak 1914 eta 1916 artean Planetak izeneko suitea sortu zuen. Astrologiari lotutako kontzeptuekin, planetek psikean duten eraginari buruz pentsatu zuen idazterakoan[158]. Lehen mugimendua Marteri eskaini zion, bigarrena Artizarrari eta hirugarrena Merkuriori, hegodun mezularia azpitituluarekin.

Literatura eta zientzia-fikzioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Laba erortzen da Merkurion, If aldizkariaren 1954eko azala. Merkurion labazko putzuak egon zitezkeela pentsatzen zen garai horretan.

Beste planeta askok bezala, Merkuriok izan du bere lekua zientzia-fikzioan. 1889an Giovanni Schiaparellik planetak Eguzkiari beti aurpegi bera ematen ziola proposatu zuenean, hainbat teoria eratu ziren, fikziozko lanetan agertzen direnak. Lan horietan metal-urtuzko putzuak daude "alde distiratsuan" eta beti izoztua dagoen "alde-ilun" bat; tartean, ilunabar edo egunsentian etengabe dagoen gerriko bat legoke. 1965an kontzeptu hau bertan behera geratu zenean, fikzioa ere aldatu zen. Horregatik, "Merkurio zahar" eta "Merkurio berri" baten inguruan hitz egiten da zientzia-fikzioan[159]. Merkuriori buruzko lan askotan autokrazia aipatzen da gobernu gisa.

Merkuriori buruzko lehen fikzio lana Athanasius Kircher apaizak egin zuen 1656an, Itinerarium Exstaticum eleberrian[160]. Emanuel Swedenborgen The Earths in Our solar System (1758) lanean ere planetaren inguruko bira bat ematen da. 1750ean Le Chevalier de Béthunek Relationdu Monde de Mercure idatzi zuen, planetari buruz zehazki hitz egiten zuen lehen eleberria[161]. "Merkurio zaharrari" buruzko eleberrien artean, Ray Cummingsen Tama of the Light Country (1930), Tama, Princess of Mercury (1931) eta Aerita of the Light Country (1941) daude. Leigh Brackettek 1940ko hamarkadan egindako hainbat ipuin labur ("The Demons of Darkside" (1941), "A World Is Born" (1941), "Cube from Space" (1942), eta "Shannach – the Last" (1952)) "ilunabar zonaldea" duen Merkurio batean kokaturik daude. Isaac Asimovek ere hainbat eleberri idatzi zituen "Merkurio zaharrean" kokatuta, Runaround, The Dying Night edo Lucky Starr and the Big Sun of Mercury gisa. Arthur C. Clarkek ere Islands in the Sky eleberria idatzi zuen 1952an, Merkurioren hemisferio hotzean bizi den izaki arraro bat aipatuz. Hugh Waltersen Mission to Mercuryn ere planetaren alde hotzean erreskatatu behar diren protagonistak daude.

"Merkurio Berriaren" lehen agerpena Arthur C. Clarkeren Rendezvous with Rama izango litzateke, 1973an idatzia. Metalaren meatzaritza egiten duen gobernu batek agintzen du Merkurion. Kim Stanley Robinsonen eleberri eta istorio laburretan, batez ere The Memory of Whiteness (1985), Mercurial eta 2312 Merkurion Terminator izeneko hiri bat dago, artista eta musikariz betea; hiri osoa mugitzen da Ekuatorean zehar, beti Eguzkia altuera baxuan edukitzeko.

Albert Einsteinek erlatibitatearen teoria azaldu aurretik[162], ezezaguna zen Merkurioren prezesioen jatorria. Horregatik Merkurioren orbitaren barruan beste planeta bat egon zitekeela proposatu zen, Vulcano izenekoa[163]. Fikziozko planeta honek ere sortu ditu hainbat eleberri, adibidez A Thousand Years Hence, Nunsowe Greenek idatzia. Vulcano izena ere zuen Star Trekeko Spocken jatorrizko planetak, baina hau 40 Eridani izarrean (Keid) kokatua dago[164].

Zinema eta telebista

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Telebistan ere agertu da, adibidez Star Trek: Voyagerren The Adventures of Capitain Proton atalean, Futurama edo Sailor Moon marrazki bizidunetan.

Tamainaren alderaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Eguzki sistemako beste objektu batzuekin alderaketa
Merkurio eta Lurra
Merkurio, Artizarra, Marte eta Lurra
Atzean: Marte eta Merkurio
Aurrean: Ilargia, Pluton eta Haumea

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Pluton 1930an aurkitu zenetik 2006ra bitarte planeta nano gisa sailkatu zenean, Plutonek zuen eszentrikotasun handiena, Merkuriorena baino askoz handiagoa. Era berean, Pluton Merkurio baino txikiagoa da, baina 1976ra arte uste zen handiagoa zela.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e f g h (Ingelesez) «Mercury Fact Sheet» nssdc.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-06).
  2. ↑ The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter. 2009-04-03.
  3. ↑ Chamberlin, Alan. «HORIZONS System» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-06).
  4. ↑ a b c d e f g h i j k (Ingelesez) «Mercury Fact Sheet» nssdc.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-06).
  5. ↑ a b (Ingelesez) Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, B. A.; A’hearn, M. F.; Conrad, A.; Consolmagno, G. J.; Hestroffer, D.; Hilton, J. L.; Krasinsky, G. A. et al.. (2007-07-03). «Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006» Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy 98 (3): 155–180.  doi:10.1007/s10569-007-9072-y. ISSN 0923-2958. (Noiz kontsultatua: 2018-10-06).
  6. ↑ (Ingelesez) Margot, J. L.; Peale, S. J.; Jurgens, R. F.; Slade, M. A.; Holin, I. V.. (2007-05-04). «Large Longitude Libration of Mercury Reveals a Molten Core» Science 316 (5825): 710–714.  doi:10.1126/science.1140514. ISSN 0036-8075. PMID 17478713. (Noiz kontsultatua: 2018-10-06).
  7. ↑ a b Mallama, A. (2002-02). «Photometry of Mercury from SOHO/LASCO and Earth The Phase Function from 2 to 170°» Icarus 155 (2): 253–264.  doi:10.1006/icar.2001.6723. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-06).
  8. ↑ Mallama, A.; Hilton, J.L.. (2018-10). «Computing apparent planetary magnitudes for The Astronomical Almanac» Astronomy and Computing 25: 10–24.  doi:10.1016/j.ascom.2018.08.002. ISSN 2213-1337. (Noiz kontsultatua: 2018-10-06).
  9. ↑ «NASA RP 1349 - Mercury Ephemeris» eclipse.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-06).
  10. ↑ a b Vasavada, A. (1999-10). «Near-Surface Temperatures on Mercury and the Moon and the Stability of Polar Ice Deposits» Icarus 141 (2): 179–193.  doi:10.1006/icar.1999.6175. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-06).
  11. ↑ T., Elkins-Tanton, Linda. (2006). Uranus, Neptune, Pluto, and the outer solar system. Facts on File ISBN 9781438107295. PMC 613206386. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  12. ↑ a b M. Prockter, Louise. (2005-01-01). «Ice in the solar system» Johns hopkins ApL TechnicAL DigesT 26 (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  13. ↑ (Ingelesez) «From Mercury orbit, MESSENGER watches a lunar eclipse» www.planetary.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  14. ↑ «Innovative use of pressurant extends MESSENGER's Mercury mission» Astronomy.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  15. ↑ (Ingelesez) Talbert, Tricia. (2015-04-13). «Mercury's Surprising Core and Landscape Curiosities» NASA (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  16. ↑ a b G., Strom, Robert. (2003). Exploring Mercury : the iron planet. Springer ISBN 1852337311. PMC 51623109. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  17. ↑ a b (Ingelesez) «Maps / Products | USGS Astrogeology Science Center» astrogeology.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  18. ↑ (Ingelesez) Lyttleton, R. A.. (1969-09). «On the internal structures of mercury and venus» Astrophysics and Space Science 5 (1): 18–35.  doi:10.1007/bf00653933. ISSN 0004-640X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  19. ↑ a b (Ingelesez) «Mercury has molten core, Cornell researcher shows | Cornell Chronicle» www.news.cornell.edu (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  20. ↑ «Mercury's Core Molten, Radar Study Shows» www.nrao.edu (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  21. ↑ a b Spohn, Tilman; Sohl, Frank; Wieczerkowski, Karin; Conzelmann, Vera. (2001-12). «The interior structure of Mercury: what we know, what we expect from BepiColombo» Planetary and Space Science 49 (14-15): 1561–1570.  doi:10.1016/s0032-0633(01)00093-9. ISSN 0032-0633. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  22. ↑ (Ingelesez) Padovan, Sebastiano; Wieczorek, Mark A.; Margot, Jean-Luc; Tosi, Nicola; Solomon, Sean C.. (2015-02-28). «Thickness of the crust of Mercury from geoid-to-topography ratios» Geophysical Research Letters 42 (4): 1029–1038.  doi:10.1002/2014gl062487. ISSN 0094-8276. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  23. ↑ (Ingelesez) P., Schenk,; J., Melosh, H.. (1994-3). Lobate Thrust Scarps and the Thickness of Mercury's Lithosphere. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  24. ↑ Benz, Willy; Slattery, Wayne L.; Cameron, A.G.W.. (1988-06). «Collisional stripping of Mercury's mantle» Icarus 74 (3): 516–528.  doi:10.1016/0019-1035(88)90118-2. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  25. ↑ Cameron, A.G.W.. (1985-11). «The partial volatilization of Mercury» Icarus 64 (2): 285–294.  doi:10.1016/0019-1035(85)90091-0. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  26. ↑ Weidenschilling, S.J.. (1978-07). «Iron/silicate fractionation and the origin of Mercury» Icarus 35 (1): 99–111.  doi:10.1016/0019-1035(78)90064-7. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  27. ↑ «Messenger's message from Mercury: Time to rewrite the textbooks» Christian Science Monitor 2011-09-29 ISSN 0882-7729. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  28. ↑ (Ingelesez) «BepiColombo» sci.esa.int (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  29. ↑ (Ingelesez) «Messenger sheds light on Mercury's formation» Chemistry World (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  30. ↑ (Ingelesez) «'The Spider' On Mercury: MESSENGER Spacecraft Streams Back Surprises» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  31. ↑ (Ingelesez) «The Giant Spider of Mercury» www.planetary.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  32. ↑ (Ingelesez) «Planetary Names: Welcome» planetarynames.wr.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  33. ↑ a b «ch7» history.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  34. ↑ (Ingelesez) «Planetary Names: Categories for Naming Features on Planets and Satellites» planetarynames.wr.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  35. ↑ (Ingelesez) Strom, RobertG.. (1979-09). «Mercury: A post-Mariner 10 assessment» Space Science Reviews 24 (1)  doi:10.1007/bf00221842. ISSN 0038-6308. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  36. ↑ (Ingelesez) Broadfoot, A. L.; Kumar, S.; Belton, M. J. S.; McElroy, M. B.. (1974-07-12). «Mercury's Atmosphere from Mariner 10: Preliminary Results» Science 185 (4146): 166–169.  doi:10.1126/science.185.4146.166. ISSN 0036-8075. PMID 17810510. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  37. ↑ (Ingelesez) Head, James W.; Solomon, Sean C.. (1981-07-03). «Tectonic Evolution of the Terrestrial Planets» Science 213 (4503): 62–76.  doi:10.1126/science.213.4503.62. ISSN 0036-8075. PMID 17741171. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  38. ↑ a b c d (Ingelesez) D., Spudis, P.. (2001). The Geological History of Mercury. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  39. ↑ (Ingelesez) «Ballet isn’t rocket science, but the two aren’t mutually exclusive, either» Washington Post (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  40. ↑ (Ingelesez) «Bizarre spider scar found on Mercury’s surface» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  41. ↑ (Ingelesez) Schultz, Peter H.; Gault, Donald E.. (1975-02). «Seismic effects from major basin formations on the moon and mercury» The Moon 12 (2): 159–177.  doi:10.1007/bf00577875. ISSN 0027-0903. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  42. ↑ (Ingelesez) Wieczorek, Mark A.; Zuber, Maria T.. (2001-11-01). «A Serenitatis origin for the Imbrian grooves and South Pole-Aitken thorium anomaly» Journal of Geophysical Research: Planets 106 (E11): 27853–27864.  doi:10.1029/2000je001384. ISSN 0148-0227. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  43. ↑ (Ingelesez) W., Denevi, B.; S., Robinson, M.. (2008-3). Albedo of Immature Mercurian Crustal Materials: Evidence for the Presence of Ferrous Iron. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  44. ↑ (Ingelesez) J., Wagner, R.; U., Wolf,; A., Ivanov, B.; G., Neukum,. (2001). Application of an Updated Impact Cratering Chronology Model to Mercury's Time-Stratigraphic System. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  45. ↑ a b «Mercuryquakes May Currently Shake Up the Tiny Planet» Space.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  46. ↑ (Ingelesez) Dzurisin, Daniel. (1978-10-10). «The tectonic and volcanic history of mercury as inferred from studies of scarps, ridges, troughs, and other lineaments» Journal of Geophysical Research: Solid Earth 83 (B10): 4883–4906.  doi:10.1029/jb083ib10p04883. ISSN 0148-0227. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  47. ↑ a b (Ingelesez) Watters, Thomas R.; Daud, Katie; Banks, Maria E.; Selvans, Michelle M.; Chapman, Clark R.; Ernst, Carolyn M.. (2016-09-26). «Recent tectonic activity on Mercury revealed by small thrust fault scarps» Nature Geoscience 9 (10): 743–747.  doi:10.1038/ngeo2814. ISSN 1752-0894. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  48. ↑ Kerber, Laura; Head, James W.; Solomon, Sean C.; Murchie, Scott L.; Blewett, David T.; Wilson, Lionel. (2009-08). «Explosive volcanic eruptions on Mercury: Eruption conditions, magma volatile content, and implications for interior volatile abundances» Earth and Planetary Science Letters 285 (3-4): 263–271.  doi:10.1016/j.epsl.2009.04.037. ISSN 0012-821X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  49. ↑ (Ingelesez) Head, James W.; Chapman, Clark R.; Strom, Robert G.; Fassett, Caleb I.; Denevi, Brett W.; Blewett, David T.; Ernst, Carolyn M.; Watters, Thomas R. et al.. (2011-09-30). «Flood Volcanism in the Northern High Latitudes of Mercury Revealed by MESSENGER» Science 333 (6051): 1853–1856.  doi:10.1126/science.1211997. ISSN 0036-8075. PMID 21960625. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  50. ↑ (Ingelesez) Thomas, Rebecca J.; Rothery, David A.; Conway, Susan J.; Anand, Mahesh. (2014-09-04). «Long-lived explosive volcanism on Mercury» Geophysical Research Letters 41 (17): 6084–6092.  doi:10.1002/2014gl061224. ISSN 0094-8276. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  51. ↑ (Ingelesez) Goudge, Timothy A.; Head, James W.; Kerber, Laura; Blewett, David T.; Denevi, Brett W.; Domingue, Deborah L.; Gillis-Davis, Jeffrey J.; Gwinner, Klaus et al.. (2014-03). «Global inventory and characterization of pyroclastic deposits on Mercury: New insights into pyroclastic activity from MESSENGER orbital data» Journal of Geophysical Research: Planets 119 (3): 635–658.  doi:10.1002/2013je004480. ISSN 2169-9097. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  52. ↑ Rothery, David A.; Thomas, Rebecca J.; Kerber, Laura. (2014-01). «Prolonged eruptive history of a compound volcano on Mercury: Volcanic and tectonic implications» Earth and Planetary Science Letters 385: 59–67.  doi:10.1016/j.epsl.2013.10.023. ISSN 0012-821X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  53. ↑ Vasavada, A. (1999-10). «Near-Surface Temperatures on Mercury and the Moon and the Stability of Polar Ice Deposits» Icarus 141 (2): 179–193.  doi:10.1006/icar.1999.6175. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  54. ↑ a b S., Lewis, John. (2004). Physics and chemistry of the solar system. (2nd ed. argitaraldia) Elsevier Academic Press ISBN 9780080470122. PMC 162574898. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  55. ↑ (Ingelesez) Murdock, T. L.; Ney, E. P.. (1970-10-30). «Mercury: The Dark-Side Temperature» Science 170 (3957): 535–537.  doi:10.1126/science.170.3957.535. ISSN 0036-8075. PMID 17799708. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  56. ↑ Ingersoll, Andrew P.; Svitek, Tomas; Murray, Bruce C.. (1992-11). «Stability of polar frosts in spherical bowl-shaped craters on the Moon, Mercury, and Mars» Icarus 100 (1): 40–47.  doi:10.1016/0019-1035(92)90016-z. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  57. ↑ (Ingelesez) Slade, Martin A.; Butler, Bryan J.; Muhleman, Duane O.. (1992-10-23). «Mercury Radar Imaging: Evidence for Polar Ice» Science 258 (5082): 635–640.  doi:10.1126/science.258.5082.635. ISSN 0036-8075. PMID 17748898. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  58. ↑ «Ice on Mercury» nssdc.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  59. ↑ a b c (Ingelesez) K., Rawlins,; I., Moses, J.; J., Zahnle, K.. (1995-6). Exogenic Sources of Water for Mercury's Polar Ice. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  60. ↑ (Ingelesez) Harmon, J. (2001-01). «High-Resolution Radar Imaging of Mercury's North Pole» Icarus 149 (1): 1–15.  doi:10.1006/icar.2000.6544. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  61. ↑ (Ingelesez) Chang, Kenneth. Mercury Home to Ice, Messenger Spacecraft Findings Suggest. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  62. ↑ (Ingelesez) Domingue, Deborah L.; Koehn, Patrick L.; Killen, Rosemary M.; Sprague, Ann L.; Sarantos, Menelaos; Cheng, Andrew F.; Bradley, Eric T.; McClintock, William E.. (2007-08). «Mercury’s Atmosphere: A Surface-Bounded Exosphere» Space Science Reviews 131 (1-4): 161–186.  doi:10.1007/s11214-007-9260-9. ISSN 0038-6308. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  63. ↑ Mercury. University of Arizona Press 1988 ISBN 0816510857. PMC 18557585. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  64. ↑ (Ingelesez) «MESSENGER Scientists 'Astonished' to Find Water in Mercury's Thin Atmosphere» www.planetary.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  65. ↑ (Ingelesez) Zurbuchen, Thomas H.; Raines, Jim M.; Gloeckler, George; Krimigis, Stamatios M.; Slavin, James A.; Koehn, Patrick L.; Killen, Rosemary M.; Sprague, Ann L. et al.. (2008-07-04). «MESSENGER Observations of the Composition of Mercury's Ionized Exosphere and Plasma Environment» Science 321 (5885): 90–92.  doi:10.1126/science.1159314. ISSN 0036-8075. PMID 18599777. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  66. ↑ «Instrument Shows What Planet Mercury Is Made Of» newswise.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  67. ↑ (Ingelesez) Killen, Rosemary; Cremonese, Gabrielle; Lammer, Helmut; Orsini, Stefano; Potter, Andrew E.; Sprague, Ann L.; Wurz, Peter; Khodachenko, Maxim L. et al.. (2007-10). «Processes that Promote and Deplete the Exosphere of Mercury» Space Science Reviews 132 (2-4): 433–509.  doi:10.1007/s11214-007-9232-0. ISSN 0038-6308. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  68. ↑ Killen, Rosemary M.; Hahn, Joseph M.. (2015-04). «Impact vaporization as a possible source of Mercury’s calcium exosphere» Icarus 250: 230–237.  doi:10.1016/j.icarus.2014.11.035. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  69. ↑ McClintock, William E.; Vervack, Ronald J.; Bradley, E. Todd; Killen, Rosemary M.; Mouawad, Nelly; Sprague, Ann L.; Burger, Matthew H.; Solomon, Sean C. et al.. (2009-05-01). «MESSENGER observations of Mercury's exosphere: detection of magnesium and distribution of constituents» Science (New York, N.Y.) 324 (5927): 610–613.  doi:10.1126/science.1172525. ISSN 1095-9203. PMID 19407195. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  70. ↑ The new solar system. (4th ed. argitaraldia) Sky Pub 1999 ISBN 0933346867. PMC 39464951. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  71. ↑ a b c A., Seeds, Michael. (2005). Astronomy : the solar system and beyond. (4th ed. argitaraldia) Thomson Brooks/Cole ISBN 0534421113. PMC 56198941. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  72. ↑ a b MESSENGER: MErcury Surface, Space ENvironment, GEochemistry, and Ranging. 2013-03-31 (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  73. ↑ (Ingelesez) Christensen, Ulrich R.. (2006-12). «A deep dynamo generating Mercury’s magnetic field» Nature 444 (7122): 1056–1058.  doi:10.1038/nature05342. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  74. ↑ (Ingelesez) «NASA - Magnetic Tornadoes Could Liberate Mercury's Tenuous Atmosphere» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-07).
  75. ↑ (Ingelesez) Van Hoolst, T.. (2003). «Mercury's tides and interior structure» Journal of Geophysical Research 108 (E11)  doi:10.1029/2003je002126. ISSN 0148-0227. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  76. ↑ (Ingelesez) «WebCite query result» www.webcitation.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  77. ↑ «NASA - Catalog of Transits of Mercury» eclipse.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  78. ↑ (Sukumar), Biswas, S.. (2000). Cosmic perspectives in space physics. Kluwer ISBN 0792358139. PMC 41319901. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  79. ↑ (Ingelesez) Margot, J. L.; Peale, S. J.; Jurgens, R. F.; Slade, M. A.; Holin, I. V.. (2007-05-04). «Large Longitude Libration of Mercury Reveals a Molten Core» Science 316 (5825): 710–714.  doi:10.1126/science.1140514. ISSN 0036-8075. PMID 17478713. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  80. ↑ (Ingelesez) Liu, Han-Shou; O'Keefe, John A.. (1965-12-24). «Theory of Rotation for the Planet Mercury» Science 150 (3704): 1717–1717.  doi:10.1126/science.150.3704.1717. ISSN 0036-8075. PMID 17768871. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  81. ↑ (Ingelesez) Colombo, Giuseppe; Shapiro, Irwin I.. (1966-7). «The Rotation of the Planet Mercury» The Astrophysical Journal 145: 296.  doi:10.1086/148762. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  82. ↑ Correia, Alexandre C.M.; Laskar, Jacques. (2009-05). «Mercury's capture into the 3/2 spin–orbit resonance including the effect of core–mantle friction» Icarus 201 (1): 1–11.  doi:10.1016/j.icarus.2008.12.034. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  83. ↑ (Ingelesez) Correia, Alexandre C. M.; Laskar, Jacques. (2004-06). «Mercury's capture into the 3/2 spin-orbit resonance as a result of its chaotic dynamics» Nature 429 (6994): 848–850.  doi:10.1038/nature02609. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  84. ↑ Noyelles, Benoît; Frouard, Julien; Makarov, Valeri V.; Efroimsky, Michael. (2014-10). «Spin–orbit evolution of Mercury revisited» Icarus 241: 26–44.  doi:10.1016/j.icarus.2014.05.045. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  85. ↑ LASKAR, J. (2008-07). «Chaotic diffusion in the Solar System» Icarus 196 (1): 1–15.  doi:10.1016/j.icarus.2008.02.017. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  86. ↑ (Ingelesez) Laskar, J.; Gastineau, M.. (2009-06). «Existence of collisional trajectories of Mercury, Mars and Venus with the Earth» Nature 459 (7248): 817–819.  doi:10.1038/nature08096. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  87. ↑ G., Strom, Robert. (2003). Exploring Mercury : the iron planet. Springer ISBN 1852337311. PMC 51623109. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  88. ↑ Académie des sciences (France). (1859 (July - Dec.)). Comptes rendus hebdomadaires des séances de l'Académie des sciences. Paris : Gauthier-Villars (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  89. ↑ 1930-, Baum, Richard,. (1997). In search of planet Vulcan : the ghost in Newton's clockwork universe. Plenum Press ISBN 0306455676. PMC 35961387. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  90. ↑ Clemence, G. M.. (1947-10-01). «The Relativity Effect in Planetary Motions» Reviews of Modern Physics 19 (4): 361–364.  doi:10.1103/RevModPhys.19.361. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  91. ↑ Gilvarry, J. J.. (1953-03-01). «Relativity Precession of the Asteroid Icarus» Physical Review 89 (5): 1046–1046.  doi:10.1103/PhysRev.89.1046. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  92. ↑ Mallama, A.; Hilton, J.L.. (2018-10). «Computing apparent planetary magnitudes for The Astronomical Almanac» Astronomy and Computing 25: 10–24.  doi:10.1016/j.ascom.2018.08.002. ISSN 2213-1337. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  93. ↑ 1901-1976., Menzel, Donald H. (Donald Howard),. (1964). A field guide to the stars and planets, including the moon, satellites, comets, and other features of the universe,. Houghton Mifflin ISBN 0395079985. PMC 530950. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  94. ↑ a b «Total Solar Eclipse of 2006 March 29» www.physics.metu.edu.tr (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  95. ↑ NASA RP 1349 - Venus Ephemeris. 2000-08-17 (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  96. ↑ a b (Ingelesez) Walker, John. «Mercury Chaser's Calculator» www.fourmilab.ch (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  97. ↑ Wayback Machine. 2013-05-11 (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  98. ↑ a b Observer's Handbook 2007.. Royal Astronomical Soc of Canada 2006 ISBN 9780973810936. PMC 150370592. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  99. ↑ (Ingelesez) E., Schaefer, Bradley. (2007-5). The Latitude and Epoch for the Origin of the Astronomical Lore in MUL.APIN. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  100. ↑ (Ingelesez) H., Hunger,; D., Pingree,. (1989). «MUL.APIN: an Astronomical Compendium in Cuneiform» Archiv für Orientforschung, Supplement 24. Horn, Austria: Verlag Ferdinand Berge & Söhne (1989) 24 (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  101. ↑ «Nabu» Ancient History Encyclopedia (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  102. ↑ [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=sti/lbwn «Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, στίλβ-ων»] www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  103. ↑ [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=*(erma/wn «Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, Ἑρμάων»] www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  104. ↑ [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=*(ermh=s «Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, Ἑρμῆς»] www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  105. ↑ (Ingelesez) «Greek names of the planets, how are planets named in Greek» Greek Names 2010-04-25 (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  106. ↑ «ch1» history.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  107. ↑ 1870?-1944., Antoniadi, Eugène Michel,. ([1974]). The planet Mercury. K. Reid ISBN 0904094022. PMC 960625. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  108. ↑ Duncan, John Charles. (1946). Astronomy - A Textbook - Fourth Edition. (Fourth Edition edition. argitaraldia) Harper & Brothers (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  109. ↑ (Ingelesez) Goldstein, Bernard R.. (1996-02). «The Pre-Telescopic Treatment of the Phases and Apparent Size of Venus» Journal for the History of Astronomy 27 (1): 1–12.  doi:10.1177/002182869602700101. ISSN 0021-8286. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  110. ↑ H., Kelley, David. (2005). Exploring ancient skies : an encyclopedic survey of archaeoastronomy. Springer ISBN 0387953108. PMC 62767201. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  111. ↑ (Ingelesez) Groot, Jan Jakob Maria. (1912). Religion in China: Universism, a Key to the Study of Taoism and Confucianism. G. P. Putnam's Sons (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  112. ↑ Thomas., Crump,. (1992). The Japanese numbers game : the use and understanding of numbers in modern Japan. Routledge ISBN 0203318102. PMC 52849360. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  113. ↑ (Ingelesez) Hulbert, Homer Bezaleel. (1909). The Passing of Korea. Doubleday, Page (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  114. ↑ Pride of India : a glimpse into India's scientific heritage. Samskrita Bharati 2006 ISBN 8187276274. PMC 72991134. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  115. ↑ E., Bakich, Michael. (2000). The Cambridge planetary handbook. Cambridge University Press ISBN 0521632803. PMC 40632705. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  116. ↑ Susan., Milbrath,. (1999). Star gods of the Maya : astronomy in art, folklore, and calendars. (1st ed. argitaraldia) University of Texas Press ISBN 0292752253. PMC 40848420. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  117. ↑ (Ingelesez) Samsó, Julio; Mielgo, Honorino. (1994-11). «IBN AL-Zarqālluh on Mercury» Journal for the History of Astronomy 25 (4): 289–296.  doi:10.1177/002182869402500403. ISSN 0021-8286. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  118. ↑ Hartner, Willy. (1955-01). «The mercury horoscope of marcantonio Michel of Venice» Vistas in Astronomy 1: 84–138.  doi:10.1016/0083-6656(55)90016-7. ISSN 0083-6656. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  119. ↑ History of oriental astronomy : proceedings of the joint discussion-17 at the 23rd General Assembly of the International Astronomical Union, organised by the Commission 41 (History of Astronomy), held in Kyoto, August 25-26, 1997. Kluwer Academic Publishers 2002 ISBN 1402006578. PMC 49901955. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  120. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, BERNARD R.. (1969-12). «Some Medieval Reports of Venus and Mercury Transits» Centaurus 14 (1): 49–59.  doi:10.1111/j.1600-0498.1969.tb00135.x. ISSN 0008-8994. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  121. ↑ «Erratum: Modification of the earlier Indian planetary theory by the Kerala astronomers (c. 1500 AD) and the implied heliocentric picture of planetary motion» Current Science 67 (1): 59–59. 1994 (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  122. ↑ (Ingelesez) W., Sinnott, Roger; Jean, Meeus,. (1986-9). «John Bevis and a Rare Occultation» Sky and Telescope 72 ISSN 0037-6604. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  123. ↑ Timothy, Ferris. (2003). Seeing in the dark : how amateur astronomers are discovering the wonders of the universe. (1st Simon & Schuster trade paperback ed. argitaraldia) Simon & Schuster ISBN 0684865807. PMC 52573915. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  124. ↑ (Ingelesez) G., Colombo,; I., Shapiro, I.. (1965-11). «The Rotation of the Planet Mercury» SAO Special Report 188 ISSN 0081-0320. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  125. ↑ (Ingelesez) Holden, Edward S.. (1890-03). «Announcement of the Discovery of the Rotation Period of Mercury [by Professor SCHIAPARELLI»] Publications of the Astronomical Society of the Pacific 2 (7): 79.  doi:10.1086/120099. ISSN 0004-6280. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  126. ↑ «surface» history.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  127. ↑ (Ingelesez) Evans, J. V.; Brockelman, R. A.; Henry, J. C.; Hyde, G. M.; Kraft, L. G.; Reid, W. A.; Smith, W. W.. (1965-09). «Radio echo observations of Venus and Mercury at 23 CM wavelength» The Astronomical Journal 70: 486.  doi:10.1086/109772. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  128. ↑ Patrick., Moore,. (2000). The data book of astronomy. Institute of Physics Pub ISBN 0750306203. PMC 44627373. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  129. ↑ J., Butrica, Andrew. (1996). To see the unseen : a history of planetary radar astronomy. National Aeronautics and Space Administration ISBN 0160485789. PMC 33042767. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  130. ↑ PETTENGILL, G. H.; DYCE, R. B.. (1965-06). «A Radar Determination of the Rotation of the Planet Mercury» Nature 206 (4990): 1240–1240.  doi:10.1038/2061240a0. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  131. ↑ (Ingelesez) W., Weisstein, Eric. «Mercury -- from Eric Weisstein's World of Astronomy» scienceworld.wolfram.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  132. ↑ C., Murray, Bruce. (1977). Flight to Mercury. Columbia University Press ISBN 0231039964. PMC 2345768. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  133. ↑ (Ingelesez) COLOMBO, G.. (1965-11). «Rotational Period of the Planet Mercury» Nature 208 (5010): 575–575.  doi:10.1038/208575a0. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  134. ↑ a b «mariner» history.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  135. ↑ (Ingelesez) G., Colombo,; I., Shapiro, I.. (1965-11). «The Rotation of the Planet Mercury» SAO Special Report 188 ISSN 0081-0320. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  136. ↑ Mitchell, D. (1994-07). «Microwave Imaging of Mercury's Thermal Emission at Wavelengths from 0.3 to 20.5 cm» Icarus 110 (1): 2–32.  doi:10.1006/icar.1994.1105. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  137. ↑ (Ingelesez) Dantowitz, Ronald F.; Teare, Scott W.; Kozubal, Marek J.. (2000). «Ground-based High-Resolution Imaging of Mercury» The Astronomical Journal 119 (5): 2455.  doi:10.1086/301328. ISSN 1538-3881. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  138. ↑ Harmon, John K.; Slade, Martin A.; Butler, Bryan J.; Head, James W.; Rice, Melissa S.; Campbell, Donald B.. (2007-04). «Mercury: Radar images of the equatorial and midlatitude zones» Icarus 187 (2): 374–405.  doi:10.1016/j.icarus.2006.09.026. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  139. ↑ «Merkurio, espero ez bezalako planeta - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  140. ↑ a b «ch4» history.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  141. ↑ Leipold, M.; Seboldt, W.; Lingner, S.; Borg, E.; Herrmann, A.; Pabsch, A.; Wagner, O.; Brückner, J.. (1996-07). «Mercury sun-synchronous polar orbiter with a solar sail» Acta Astronautica 39 (1-4): 143–151.  doi:10.1016/s0094-5765(96)00131-2. ISSN 0094-5765. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  142. ↑ «ch1» history.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  143. ↑ (Ingelesez) «Missions to Mercury» sci.esa.int (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  144. ↑ «USATODAY.com - MESSENGER to test theory of shrinking Mercury» www.usatoday.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  145. ↑ (Ingelesez) Ness, NormanF.. (1978-03). «Mercury: Magnetic field and interior» Space Science Reviews 21 (5)  doi:10.1007/bf00240907. ISSN 0038-6308. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  146. ↑ Aharonson, Oded; Zuber, Maria T; Solomon, Sean C. (2004-02). «Crustal remanence in an internally magnetized non-uniform shell: a possible source for Mercury’s magnetic field?» Earth and Planetary Science Letters 218 (3-4): 261–268.  doi:10.1016/s0012-821x(03)00682-4. ISSN 0012-821X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  147. ↑ «ch8» history.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  148. ↑ «NASA - NSSDCA - Spacecraft - Details» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  149. ↑ (Ingelesez) «MESSENGER Engine Burn Puts Spacecraft on Track for Venus» www.spaceref.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  150. ↑ MESSENGER: MErcury Surface, Space ENvironment, GEochemistry, and Ranging. 2013-05-13 (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  151. ↑ (Ingelesez) «NASA extends spacecraft's Mercury mission» UPI (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  152. ↑ «NASA Mercury Probe Trying to Survive for Another Month» Space.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  153. ↑ (Ingelesez) NASA’s Messenger Mission Is Set to Crash Into Mercury. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  154. ↑ (Ingelesez) Corum, Jonathan. Messenger’s Collision Course With Mercury. (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  155. ↑ MESSENGER: MErcury Surface, Space ENvironment, GEochemistry, and Ranging. 2015-04-30 (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  156. ↑ (Ingelesez) «Fact Sheet» sci.esa.int (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  157. ↑ (Ingelesez) «Objectives» sci.esa.int (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  158. ↑ (Ingelesez) «The Great Composers And Their Music» Discogs (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  159. ↑ «Mercury» www.solarsystemheritage.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-11).
  160. ↑ (Latinez) Kircher, Athanasius; Mascardi, Vitalis (Rome). (1656). Itinerarium exstaticum, quo mundi opificium, id est coelestis expansi, siderumque ... compositio et structura ab infimo telluris globo, usque ad ultima mundi confinia, per ficti raptus integumentum explorata ... exponitur ... ad Christianam Alexandram. Typis Vitalis Mascardi (Noiz kontsultatua: 2018-10-11).
  161. ↑ (Ingelesez) «Themes : Mercury : SFE : Science Fiction Encyclopedia» www.sf-encyclopedia.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-11).
  162. ↑ «A. I. in Space» www.magicdragon.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-11).
  163. ↑ Académie des sciences (France). (1859 (July - Dec.)). Comptes rendus hebdomadaires des séances de l'Académie des sciences. Paris : Gauthier-Villars (Noiz kontsultatua: 2018-10-11).
  164. ↑ «Sector 001: Vulcan's Sun» www.projectrho.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-11).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gai honi buruzko informazio gehiago lor dezakezu Scholian
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Merkurio_(planeta)&oldid=9981774"(e)tik eskuratuta