İslami İlimler

Modernleşme öncesi geleneksel toplumların dini yaşamlarının merkezinde genellikle karizmatik dini önderler yer almıştır. Geçmiş dinlerin veya dini oluşumların temel motifi bu dinsel karizma idi. Hemen hemen tüm geçmiş din, tarikat, cemaat, mezhep vb. toplumsal oluşumların liderlerinin temel niteliği karizmatik oluşlarıydı. Karizmatik dini önderlik geleneksel dinsel yaşamın temel sembolü konumunda olmuştur. Bu toplumlarda genel olarak karizma, dinsel ve sosyal yaşamın adeta lokomotifiydi. Nitekim peygamberlerde mucize, velilerde keramet vb. özellikler toplum nezdinde karizmatik önderliğin birer yansımaları veya göstergeleriydi. Bu sayede geleneksel toplumlar veya topluluklar karizmanın vaz ve öğretileri etrafında toplanmakta, karizmaya inanmakta, bağlanmakta, kimlik oluşturmakta ve birer dini topluluk meydana getirmekteydiler. Günümüzde ise modernleşmenin temel dinamikleri olan şehirleşme, sanayileşme ve sekülerleşme süreçleri, bu geleneksel karizmatik dini önderlik yapısını ciddi anlamda dönüştürücü bir rol oynamıştır. Bu faktörler, geleneksel dinsel karizmanın varlık ve işlevini önemli ölçüde sarsmıştır. Modern kültür, karizmatik dini önderliklerin yaslandığı geleneksel kültürü ortadan kaldırdığından yerini geniş ölçüde dinsel kuramlara bırakmıştır/bırakmaktadır denebilir. Geleneksel toplumların bilgi yapısı, paradigmaları, bilimsel ve teknik bilgi düzeyleri vb. modern toplumlara nazaran farklı ve az gelişmiş olduğundan geleneksel kültür, karizmatik dini liderlerin doğuşu için oldukça elverişli ve karizma o anlamda işlevsel idi. Ancak, modernleşmeyle birlikte ortaya çıkan bilimsel ve felsefi düşünce, bilgi birikimi, teknolojik ilerlemeler …

Türk-İslam kültür ve düşünce tarihinin önemli düşünürlerinden biri de kuşkusuz 20. yüzyılda yaşamış olan Cemil Meriç’tir (1916-1987). Meriç, gerek İslam medeniyeti gerekse Batı modernitesi gerekse de Türk modernitesi üzerine yaptığı derinlemesine ve karşılaştırmalı analizlerle, geniş ufuklu bir düşünce insanı olarak tarihteki yerini almıştır. Onun bu konularda tarihi ve sosyolojik bir perspektiften yapmış olduğu ufuk açıcı çözümlemeler günümüz dünyasına da ışık tutacak niteliktedir.

Bu eserde, hakikat arayıcısı bir sosyal biyografinin düşünsel serüveni ve onun ulaştığı sonuçlar üzerinde durulmuştur. Başta onun evrensel boyuttaki bakış açısı olmak üzere, öncelikle Türk-İslam dünyasının tarihi ve güncel problemleri, Batı uygarlığının yapısı ve Türk modernleşmesine ilişkin görüşleri üzerinde durulmaya çalışılmıştır. Sonuçta bu çalışmayla, Meriç’in düşünce dünyası, hem genel olarak sosyal bilim düşününe hem de Türk okuruna tanıtılmasına/kazandırılmasına bir katkıda bulunmayı amaçlamıştır.

Toplumsal olgu ve olayların açıklanmasında ve anlaşılmasında kullanılan en önemli araçlardan birinin sosyal kuramlar ve bu kuramların ortaya çıktığı ve şekillendiği sosyal bilim ekolleri olduğu söylenebilir. Her sosyal bilim ekolü farklı bir bakış açısıyla toplumu okumayı ve açıklamayı hedefler. Böylece başta sosyoloji olmak üzere tüm sosyal bilimlerde farklı dönem ve toplumlarda farklı sosyal kuramlar ve ekoller ortaya çıkmıştır. Fransız toplum ekolü, Alman tarih ekolü ya da Marxist ekol, liberal ekol, feminist ekol, evrimci ekol vb. bunlardan bazılarıdır. Sosyal bilimlerde çok sayıda ekolün ortaya çıkmasının temel nedenini toplumsal olgu ve olayların çok boyutlu olmasının yanı sıra her toplumun farklı tarihsel ve kültürel kodlara sahip olmasıyla açıklanabilir. Dolayısıyla sosyal bilimlerde farklı kuram ve ekollerin varlığı son derece doğal ve gereklidir. Bununla birlikte modern sosyolojideki ekollerin büyük bir kısmı Batı kaynaklı olup toplumu farklı açılardan açıklama girişimleri olarak değerlendirilebilir.
İbn Haldun (1332-1406) 1377 yılında kaleme aldığı Mukaddime adlı eserinde kendine özgü bir toplum okuması ve açıklaması geliştirmiştir. Toplumsal olgu ve olayların açıklanması ve anlaşılmasında geliştirdiği başta asabiyet kavramı olmak üzere, toplumları bedevi-hadari toplum tipleriyle çözümlemesi kendisinin de özgün bir kuram ve ekol olma potansiyeline sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca İbn Haldun’un Batılı olmayan bir coğrafya ve kültüre ait olması, onu Batılı sosyal bilim ekollerinden ayıran en önemli unsurlardan biri olarak değerlendirilebilir. Dolayısıyla günümüzde İbn Halduncu bir sosyal bilim kuram ve ekolünün kurulması ve geliştirilmesinin gerek toplumsal olgu ve olayların açıklanmasında gerekse de çağdaş toplumların çözümlenmesinde son derece yararlı analitik işlevlerde bulunabileceği düşünülmektedir.

Bu çalışmanın amacı, İslam medeniyetinin geleneksel eğitim, bilim ve kültür merkezi olan medreselerin tarihi ve toplumsal rolünü ele alarak, günümüzde değişen sosyokültürel, politik ve ekonomik yapıyla paralel olarak ortaya çıkan ilahiyat/İslami İlimler Fakülteleri arasında meydana gelen yapı ve işlev farklılaşmasına odaklanmak ve modernleşmeyle birlikte küresel çapta yaşanan değişimler sonucunda meydana gelen yeni toplumsal ve kültürel yapıyı inceleyerek ve bu bağlamda ortaya çıkan güncel sorunlar hakkında bazı saptamalarda bulunmak ve çözüm önerilerinde bulunabilmektir.

Din sosyolojisinde peygamber kavramına yönelik olarak, tarihi ve sosyolojik bir perspektiften, yeteri
kadar inceleme yapıldığı pek söylenemez. Günümüzde peygamber kavramına dönük olarak yapılan
araştırmaların büyük çoğunluğunun ilahiyat merkezli incelemeler olduğu görülmektedir. Peygamber
kavramının teolojik boyutu olduğu kadar tarihi ve sosyolojik bir boyutunun olduğu da muhakkaktır.
Tarihi açıdan büyük dinlerin doğuşunda ve gelişiminde bu figürlerin yeri yadsınamaz. Dolayısıyla
peygamberlik konusunun sosyal bilimsel açıdan ele alınması bu bağlamda önem arz etmektedir. Tarihsel
açıdan bir olgu olarak peygamberlik konusunun, özellikle Yahudilik, Hıristiyanlık, İslamiyet gibi büyük
dinlerdeki önemi teslim edilmelidir. Peygamberlik olgusunun bu dinlerde ne anlam ifade ettiği, tarihte
farklı bölge ve zamanlarda farklı peygamber figürlerinin ortaya çıkışı ve bunların toplumla kurdukları
ilişkiler genelde dinlerin, özelde ise İbrahimi dinlerin anlaşılabilmesi bakımından incelenmeye değer ve
gereklidir. Bu çalışma literatür taraması tekniğiyle yapılmış olup özellikle Batılı din sosyolojisi
çalışmalarında peygamber kavramının yeterince ele alınmadığı görülmüştür. Bu nedenle peygamberlik
konusunun tarihi ve sosyolojik bir açıdan incelenmesi, peygamber, tarih ve din ilişkisinin açığa
kavuşturulmasıyla birlikte bunun din sosyolojisi alanına da önemli bir katkıda bulunacağı
düşünülmektedir.

Dini ve din içi çoğulculuk olgusu modern toplumların en çok göze çarpan dini/kültürel niteliklerinden biridir. Tüm dünyanın yaşadığı şehirleşme, küreselleşme, bireyselleşme ve sekülerleşme süreçleri bu olgunun gelişmesinde ve yayınlaşmasında büyük rol oynamıştır. Günümüzde ortaya çıkan tablo tüm toplumların hem dini hem de din içi çoğulculuk olgusunu-farklı düzeylerde olsa da-yaşamakta olduklarıdır. Dini ve din içi çoğulculuk olgusunun Türkiye'deki yansımasına bakıldığında, bu olgunun daha çok din içi çoğulculuk şeklinde kendini göstermekte olduğu söylenebilir. Türkiye toplumunun tarihsel ve küresel faktörlerin etkisiyle bugün geniş çapta bir din içi çoğulculuk olgusuyla karşı karşıya olduğu söylenebilir. Bu yeni yapının açıklanması ve anlaşılması büyük önem taşımaktadır.

Bu çalışmanın amacı çağdaş toplumların sosyal
ve kültürel yapılarını etkin bir şekilde belirleyen
iki olgu üzerinde durarak içinde yaşanılan çağın
ve toplumun açıklanması ve anlaşılmasına
katkıda bulunmaktır. Bu amaca yönelik olarak
gözlem ve literatür taraması tekniği
kullanılmıştır. Buna göre çağdaş toplumların
öne çıkan iki temel karakterinin
sosyoekonomik, bilimsel ve teknolojik yapıda
gelişen postendüstriyel toplum ile sosyokültürel
ve ahlaki yaşamda ortaya çıkan postmodern
toplum yapısı olduğu söylenebilir. Kültürel ve
ahlaki yapının postmodern karakterine
bakıldığında başlıca nitelikleri arasında aşırı
bireyselleşme, göreceleşme ve nihayet
doğrunun neredeyse ortadan kalktığı bir yapıyı
ifade etmektedir. Buna karşılık postendüstriyel
toplum ise bu alandaki akılcılaşma, planlama,
bilimsel araştırma, teknolojik üretim ve benzeri
unsurların öne çıktığı bir yapıyı ifade
etmektedir. Bu iki yapının bir arada bulunduğu
çağdaş toplum düzeni, bilim ve kültür arasında
bir çatışmayı üretmektedir. Çünkü,
postendüstriyel toplumun bilimsel, teknik ve
akılcı boyutu topluma doğru, mutlak ve sağlıklı
bir yaşam alanı sunarken, postmodern
toplumun rölativist ve müphem yapısı, kuşkucu
ve kararsız bir kültürel yaşam alanı
sunmaktadır. Dolayısıyla çağdaş toplumun bir
yanda doğruyu, güveni ve aklı telkin eden
boyutu ile diğer yanda göreceliği ve kuşkuyu
öne çıkaran boyutu arasında düşünsel ve ahlaki
bir çatışmanın varlığından söz edilebilir.

Tarihte yasa(lar) konusu geçmişte bazı din adamları, filozof ve sosyal bilimcilerin ilgisini çekmiş ve bunlar bu alanda önemli entelektüel çabalar ortaya koymuşlardır. Söz gelimi Augustinus, Comte, Durkheim, Hegel, Marx, Spencer gibi düşünürler tarihin akışını belirleyen genel ilkeler konusunda çeşitli yaklaşımlar ortaya koymuşlardır. Örneğin Augustinus’a göre tarih, Tanrı’nın insanı yaratmasıyla başlamış olan ve insanın kurtuluşuyla son bulacak olan bir akıştır. Comte’a göre tarih düşünsel bir evrime tabi olup insanlık tarihi üç aşamadan (teolojik, metafizik, pozitivist) geçmektedir. Hegel’e göre ise tarih insanlığın düşüncesinin diyalektik bir düzlemde sürekli gelişmesini ifade etmektedir. Marx açısından tarih bir sınıf savaşları tarihi olup belirli aşamalardan geçmekte (ilkel komünal, feodal, köleci, kapitalist) ve tarihin sonunda sınıfsız bir toplum (sosyalist) teşekkül edecektir. Spencer da tarihi evrimsel bir çizgide okuyan düşünürlerden biridir. Ona göre tarih bir evrime tabi olup sürekli ilerlemektedir. Tüm bu yaklaşımların ortak niteliği tarihin belirli hedeflere doğru yürüyen yasalarının olduğu fikridir.
İbn Haldun’da da bu yönde bir yaklaşımın mevcut olduğu görülmektedir. Ona göre tarih iki boyutlu bir yapıya sahiptir. Çizgisel ve döngüsel. Bu, tarihin yasasıdır. Keza ona göre tarih belirli bir yöne doğru da hareket etmektedir. Tarihin yönünü belirleyen dinamikler ise şehirleşme ve sekülerleşmedir. İbn Haldun’a göre insanlığın ilk yaşam formu olan göçebelik (bedevilik) şehirleşmeye (hadarilik) doğru evrilmektedir. Bununla birlikte ve şehirleşmeye paralel olarak tarihin başlangıcında hayatın hemen hemen her alanını kuşatan (gerek teorik gerekse de pratik alanlarda) din, kurumsal bir farklılaşmaya ve daralmaya uğrayarak diğer bilgi ve yaşam alanlarının ortaya çıkmasıyla kendi öz alanına çekilmektedir. Bu süreç sekülerleşmeyi tanımlayan önemli bir unsuru (kurumsal/yapısal farklılaşma) ifade etmektedir. Dolayısıyla İbn Haldun düşüncesinde şehirleşme ve sekülerleşme süreçlerinin tarihsel birer yasa olarak görüldüğü söylenebilir.

HZ. PEYGAMBER’İN ENGELLİLERLE İLETİŞİMİ
Öğr. Gör. Cuma KARAN Karadeniz Teknik Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Trabzon cumakaran@hotmail.com
Özet: En güzel örnek, model insan vasfıyla Allah tarafından “Üsvetun hasenetün” olarak vasıflandırılan Hz. Peygamber’in, gerek kendi dönemindeki uygulamalarının gerekse de kendinden sonraki dönemlere yön veren emir ve tavsiyelerinin hedef kitlelerinden biri de şüphesiz ki engelliler olmuştur. Her dönem var olmuş ve herkesin “bir engelli adayı” olması gerçeği karşısında Hazreti Peygamberininengelli sahabelerle hem bir devlet başkanı olarak hem de bir Peygamber olarak- “İletişim” tarzı, bizler için bugün o dönemden daha çok önem arz etmektedir. Gerek doğuştan ve gerekse de sonradan engelli kategorisine dâhil olan insanlarla, doğrudan iletişimin yanı sıra, onların aile ve akrabalarıyla da kurduğu ilişki bugün “bireysel dünyanın” yalnızlık hastalığının en önemli ilacıdır. Bugün toplumumuzun yüzde sekizinetekabül eden “engelli” bireylerle ilişkimiz açısından; “Hz. Peygamber’in; engelli ashabıyla bireysel, ailevi ve toplumsal iletişimi” konusu,güncelliğini koruyan meselelerden biri olarak önümüzde durmaktadır. Anahtar Kelimeler: Hz. Peyganber, Engelli, Sahabe, iletişim, Empati

Özet: Diyanet İşleri Başkanlığı, anayasal görevi gereği yurt içi ve yurt dışında din hizmeti sunan bir kurumdur. Başkanlığın hizmet alanlarından birini de cezaevlerinde sürdürülen din hizmetleri teşkil etmektedir. Bütün din hizmetlerinde olduğu gibi cezaevi din hizmetlerinde de birtakım sıkıntılar söz konusudur. Her şeyden önce cezaevi din hizmetleri hassasiyet gerektiren bir hizmettir. Onun için bu hizmette, hizmetin kapsamını belirleyen programdan hizmeti sunana, hizmet verilen ortama ve hizmet sunulurken kullanılan dile varıncaya dek hassasiyet gösterilmelidir. Günümüzde birçok alanda uygulanan, yeni bir metot olarak da bilinen NLP yönteminin cezaevi din hizmetlerinde kullanımı da önemlidir. Mahkûmlarla iletişim dili de en az verilen din hizmeti kadar dikkat edilmesi gereken bir konudur. Abstract: The ministry of religious affairs is a department which offers religious service both domestically and internationally in accordance with its constitutional responsibility.