Faculty of Islamic Sciences

İslâm devletlerinin adalet teşkilatında meydana gelen önemli değişikliklerden birisi,
kâdı’l-kudâtlık makamı/kurumunun ihdas edilmesidir. Devletin başı olan halifelerin, adalet
teşkilatı üzerindeki yetkilerini devretmesiyle, 170/786 yılında ortaya çıkmış olan kurum, Abbâsî
devlet idaresi içerisinde önemli bir yer edinmiştir. Bu tarihten başlayarak, halifeler, adalet
teşkilatına ilişkin yetkilerini kademeli bir şekilde kâdı’l-kudâtlara devretmişlerdir. İlk
dönemlerde sınırlı olan bu yetki devri, zamanla genişlemiştir. Halifelerin siyasî gücü ve devletin
içerisinde bulunduğu durumun yanı sıra, toplumda meydana gelen mezhepsel değişiklikler de
bu kurumun gücünü doğrudan etkilemiştir.
İslâm devletinin adalet teşkilatında ortaya çıkan kâdı’l-kudâtlık kurumunun, devlet ve
toplumdaki yansımalarının tespiti, çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Bu amaçla, İslâm
Tarihi kaynakları başta olmak üzere, tabakât, terâcim kitapları ve hukuk kurumunu ele alan
eserler incelenerek, kâdı’l-kudâtların devlet ve toplum nezdindeki yerleri tespit edilmiştir.
Sonuç olarak, kâdı’l-kudâtlık kurumunun ilk kurulduğu dönemde daha dar yetkilere
sahip olduğu, halifenin danışmanı gibi görev yaptığı fakat Abbâsî devletinin son dönemlerine
doğru daha geniş yetkilere sahip olduğu görülmektedir. Bununla birlikte kâdı’l-kudât, toplum
nazarında saygın bir yere ve bağımsız bir hareket alanına sahip olmuştur. Diğer taraftan, bazı
aile ve mezhep mensuplarının, kâdı’l-kudâtlık görevinde daha fazla bulundukları da göze
çarpan hususlardan birisidir.
Araştırmanın, başta İslâm Tarihi olmak üzere, İslâm Hukuku, İslâm Kurumları Tarihi,
İslâm Medeniyeti Tarihi gibi alanlarda çalışma yapan araştırmacılara katkı sağlaması
beklenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Adalet, Abbâsîler, Kadı, Kâdı’l-kudât, Halife.

Fuat Sezgin, ömrünü Müslümanların ilmî hayatını ortaya çıkarmaya adamış önemli bir bilim adamıdır.
Yaptığı araştırmalarda birçok alanda Müslümanların yaptığı çalışmaların varlığını ortaya çıkaran Fuat
Sezgin, özellikle saatler konusunda yapılan çalışmaları da gözler önüne sermiştir. Bilindiği üzere
zamanın kontrolü her insan için olduğu kadar toplumlar için de oldukça önem arz etmektedir. Bu
bağlamda zamanı hesaplamak üzere ortaya konulan çabaların varlığı, zamanın ölçümü için kullanılan
saatlerle daha somut hale gelmiştir.
Bu tebliğde, zaman mefhumunun göstergesi olan saatlerle ilgili İslâm Medeniyeti’nde yapılan
çalışmaları ortaya koyan Fuat Sezgin’in bu bulguları ele alınarak değerlendirilecektir. Tebliğde,
Müslüman bilim adamları tarafından imal edilmiş, Fuat Sezgin tarafından bizlere sunulmuş olan
saatlerin görselleri kullanılarak bu noktada tanıtıcı bir çalışma yapılacaktır. Müslüman bilim adamları
bu alanda yaptıkları çalışmalarla, su saati, kum saati, güneş saati ve dahi günümüzde kullanılan mekanik
saatleri önemli ölçüde geliştirmişlerdir. Örneğin, el-Cezerî’nin Diyarbakır Ulu Camii avlusunda bulunan
güneş saati bizler için çok büyük bir örnektir. Bununla birlikte, önemli bir ilim adamı olan İbnü’ş-Şâtır
tarafından yapılmış olan mekanik saat, günümüz saatleri ile önemli bir benzerlik göstermektedir. Bu ve
benzeri saatlerin tanıtılması Müslümanların bu alanda günümüz teknolojisine yaptıkları katkının
anlaşılması adına önemli bir done sağlayacaktır.

Hz. Peygamber’in (sav) hayatı incelendiğinde aile birliğinin korunması yönünde
telkinlerde bulunduğunu görmek mümkündür. Buna dair örnekleri ele almak
suretiyle günümüzde yaşanan boşanmaların önüne geçmek yahut bu durumu
en aza indirmek amaçlanmaktadır. O dönemde, özellikle Arap toplumunun aile kurumuna
bakışında ortaya çıkan sıkıntılar bu yönde yapılan telkin ve tavsiyeleri de
önemli kılmaktaydı. Hz. Peygamber (sav), çevresinde bulunan yakınlarından başlayarak
bu noktada Müslümanlara tavsiyelerde bulunmuştur. Kendisine en yakın
isimlerden olan Zeyd b. Hârise ve Zeyneb bt. Cahş evliliğinin devam etmesi için
önemli çaba sarf eden Hz. Peygamber (sav), bir başka sahabenin eşinden ayrılmak
istemesi üzerine, eşinin güzel hasletlerini göz önünde bulundurarak evliliğini sürdürmesini
tavsiye etmiştir. Yukarıda zikredilen örnekler başta olmak üzere Hz.
Peygamber’in (sav) hayatı taranmak suretiyle elde edilen malumatla birlikte bu
tebliğde Hz. Peygamber’in (sav) aile kurumunun devamlılığına ilişkin hassasiyeti
üzerinde durulacaktır. Günümüzde büyük bir erozyona uğrayan aile kurumuna,
gereken hassasiyetin gösterilmesi için Hz. Peygamber’in (sav) hayatından bir yol
haritası çıkarılmaya çalışılacaktır.

691
İLK MÜSLÜMAN TÜRKLERİN DARBE GİRİŞİMLERİ
SÂMERRÂ DÖNEMİ
Yavuz Selim GÖL
ÖZET
Türklerin İslamlaşmaya başlamalarından sonra, savaşçı özelliklerinden dolayı,
dönemin en güçlü İslam devleti olan Abbâsîler tarafından kendilerine önemli
görevler ve komutanlıklar verildi. Bu görevlendirmelerin başladığı dönem
olarak miladi 9/hicri 3. yüzyılı görmekteyiz. Bu dönemde askeri güçleri Abbâsî
halifeliği tarafından kabul edilerek özel birlikler halinde başşehir Bağdat’a
getirilmiş olan Türklerin hal ve hareketleri Arap unsurları rahatsız etmişti.
Bunun sonucunda da Abbâsî halifeleri “Sürra men ra’â – Gören sevindi” adını
verdikleri yeni bir şehir kurarak önce Türk askerleri ve sonrasında da hilafet
merkezini buraya nakletmişlerdi. Başkentin bu şehir olduğu, miladi 836-892
yılları arasında yaşanan bu döneme tarihçiler –şehrin asıl isminin fonetik bir
değişikliğe de uğramasıyla- Sâmerrâ dönemi adını vermişlerdi. Ancak bu
durum hiç ummadıkları bir sonuç ortaya koydu; Türk komutan ve askerler
halifelerin azledilmesine ve seçilmesine müdahil olmaya yani darbe yapmaya
başladılar. Türk komutanlar halifelerin yakınında olmaları sebebiyle ciddi bir
nüfuz elde etmişler ve yönetime müdahil olmaya çalışmışlardı. Bunun
sonucunda bu cüretlerinden ötürü yargılanan ve cezaya çarptırılan komutanlar
da bulunmaktadır. Bu noktada en göze çarpan hususlardan birisi Türk
askerinin kurucu unsuru ya da asıl unsuru olmadığı bir devlette darbe
girişiminde bulunmuş olmasıdır. Bu yönüyle dikkat çekici olan bir durumu
tebliğimize konu edineceğiz. Türklerin darbe geçmişlerine, İslam devletine
karşı giriştikleri darbe teşebbüsleriyle ışık tutmaya çalışacağız.