Pintura de historia

O rapto das sabinas, por Jacques-Louis David, 1799, óleo sobre lenzo, 385 x 522 cm, Museo do Louvre, París.

A pintura de historia, ou pintura histórica, é un xénero pictórico que se inspira en escenas con eventos da historia cristiá, da historia antiga (Mesopotámica, exipcia, grega, romana...), da mitoloxía ou dos acontecementos históricos recentes. Igualmente, inclúese neste xénero a alegoría e aqueles cadros que toman a súa narración non da historia senón da literatura. É dicir, chámaselle «histórica» non porque represente exclusivamente acontecementos históricos senón porque narra unha historia.

Valoración

A pintura de historia considerouse tradicionalmente como o xénero máis importante. Esta preeminencia explícase dentro dun concepto determinado da arte en xeral: non se valora tanto que a arte imite á vida, senón que propón exemplos nobres e verosímiles. Non se narra o que os homes fan senón o que poden chegar a facer. Por iso deféndese a superioridade daquelas obras artísticas nas que o narrado considérase elevado ou nobre.

Xa o renacentista Alberti, na súa obra De pictura, Libro II, sinalou que «a relevancia dun cadro non se mide polo seu tamaño, senón polo que conta, pola súa historia». A idea provén da Grecia clásica, na que se valoraba máis a traxedia, isto é, a representación dunha acción nobre executada por deuses ou heroes, que a comedia, que se entendía como as accións cotiás de persoas vulgares. Neste sentido, Aristóteles, no seu Poética, acaba dando prevalencia á ficción poética, pois narra o que podería suceder, o que é posible, verosímil ou necesario, máis que o realmente sucedido, que sería o campo do historiador. Agora ben, tendo presente que non se trata de que esa ficción sexa pura invención ou fantasía senón que o mito é fabulación, estilización ou idealización a partir de exemplos humanos posibles historicamente. Cando Aristóteles valora por riba de todo á traxedia é porque, de entre todas as accións humanas posibles, as que imita son as mellores e máis nobres.

É por iso que, cando en 1667 André Félibien (historiógrafo, arquitecto e teórico do clasicismo francés) xerarquiza os xéneros pictóricos, reserva o primeiro lugar á pintura de historia, á que considera o grand genre. Durante os séculos XVII ao XIX, este xénero foi a pedra de toque de todo pintor, no que debía esforzarse por destacar, e que lle valía o recoñecemento a través de premios (como o Premio de Roma), o favor do gran público e mesmo o ingreso nas academias de pintura. Ademais do elevado da mensaxe que transmitían, existían razóns técnicas. En efecto, este tipo de cadro esixía ao artista un gran dominio doutros xéneros como o retrato ou a paisaxe, e debía ter certa cultura, con coñecementos en particular de literatura e historia.

Certamente, esta posición comezou a decaer dende finais do século XVIII e ao longo do XIX, en proveito doutros xéneros como o retrato, as escenas de xénero e a paisaxe. Aos poucos comezouse a valorar máis a representación do que a arte clásica consideraba «comedia»: o cotián, as historias menores de xente vulgar. Non por casualidade, as representacións que fixo Hogarth dos seus contemporáneos foron chamadas por este comic history painting («pintura de historia cómica»).

Características

A pintura de historia caracterízase, en canto ao seu contido, por ser unha pintura narrativa: a escena representada conta unha historia. Expresa así unha interpretación da vida ou transmite unha mensaxe moral ou intelectual.

A morte do Xeneral Wolfe, por Benjamin West, 1770, óleo sobre lenzo, 151 × 213 cm, Galería Nacional do Canadá, Otava.

Adoitan ser cadros de grande formato, grandes dimensións. Hai unha concentración duns poucos personaxes principais no medio doutros personaxes menores en confusa multitude. E todo iso enmarcado, xeralmente no fondo e os lugares menos destacados do cadro, en estruturas arquitectónicas propias da época que se representa.

As cores adoitan ser sobrias. Dáse importancia ao coidado nos accesorios, nos detalles das vestimentas ou os obxectos relacionados co tema a tratar. No entanto, o acontecemento, se é axeitado, non necesita ocorrer exactamente como se representa, e os artistas con frecuencia tómanse grandes liberdades cos feitos históricos á hora de retratar a mensaxe desexada. Isto non foi sempre así, pois nun principio os artistas vestían aos seus personaxes con traxe clásico, con independencia de cando ocorresen os feitos que se relatan. Cando, en 1770, Benjamin West propúxose representar A morte do Xeneral Wolfe en traxe contemporáneo, diversas persoas dixéronlle con firmeza que empregase vestimenta clásica. Pero el representou a escena coa roupa do momento no que ocorreu o acontecemento. Aínda que o rei Xurxo III rexeitou mercar a obra, West tivo éxito tanto ao superar as obxeccións dos seus críticos como á de inaugurar un estilo máis axeitado dende o punto de vista histórico en semellantes pinturas.

Clases

Dentro da pintura de historia cabe diferenciar clases de cadros pola orixe do tema representado, xa que o exemplo nobre que propón podía provir da historia, tanto clásica como contemporánea ao autor; a mitoloxía, ou a relixión cristiá. Igualmente, poden representarse acontecementos do pasado próximo, literarios ou alegóricos.

Os acontecementos históricos elixidos serían iconográficos, non só representaban acontecementos importantes, senón algúns de particular significación na sociedade do pintor. Así, por exemplo, a firma da declaración de independencia dos Estados Unidos é un tema propio da pintura de historia estadounidense. Obsérvase un predominio das representacións de reis e de batallas.

Representación de san Bartolomeu no Xuízo Final da Capela Sistina, obra de Miguel Anxo. A pel que sostén na man permite identificalo como este santo.

Dentro da pintura de historia relixiosa atópanse episodios do Antigo Testamento, dos Evanxeos, así como vidas de Xesús, a Virxe e da heroica lenda dourada dos santos. As figuras relixiosas representan as ideas, os preceptos e as fontes de inspiración, de xeito que podían chegar a ser pretextos dunha expresión dialéctica ou satírica do tema. As representacións de santos adóitanse facer cos seus atributos, é dicir, acompañadas as figuras con certos obxectos simbólicos que permiten identificar a cal dos numerosos personaxes do santoral cristián está a referirse a pintura. Isto esixe certa cultura por parte do espectador, que en moitos casos segue conservándose, como as chaves para identificar a San Pedro ou santa Catarina e a roda. Pero na maioría dos supostos, é necesario un estudo máis profundo ou recorrer a dicionarios ou obras modernas de Historia da arte para achar a clave e saber, por exemplo, que un santo representado coa pel colgando é san Bartolomeu por ser despelexado no seu martirio.

A mitoloxía, en particular a grecorromana foi fonte de inspiración de numerosas obras. Moitas veces os deuses e as deusas da mitoloxía antiga representaban diferentes aspectos do psiquismo humano. Cabe observar que tamén neste caso recórrese a representacións dos deuses clásicos con atributos para identificalos, sendo neste sentido exemplar a reiterada representación do deus Zeus/Xúpiter como un home con barba e un raio.

A alegoría tiña igualmente un sentido moralizante, representando moitas veces virtudes humanas como a Xustiza ou a Fortaleza. Neste subgénero os feitos represéntanse de forma simbólica, máis que narrativa. Unha muller con espada e balanza é unha representación da «Xustiza». Como ocorre cos santos e os seus atributos, as alegorías expoñen o problema de esixir ao espectador unha certa cultura que lle permita achar no cadro as claves para identificar o que se estaba representando. Gran parte desta cultura clásica perdeuse para o espectador actual, polo que como ocorre cos santos e os seus atributos, debe recorrer a outras obras para identificar o que se está representando no lenzo a través dos obxectos simbólicos. Como no resto da pintura histórica, as dimensións son considerables. Os personaxes están revestidos de traxes intemporaris, mais a miúdo nun estado de nudez ou seminuez. Exemplos desta pintura alegórica son a A Fortaleza de Botticelli (1470) no renacemento ou A Riqueza, de Vouet (segundo cuarto do século XVII) no barroco.

Unha variante que combina a historia propiamente dita coa alegoría atópase na «historia alegórica». En principio, o cadro representa un acontecemento ocorrido realmente, pero introduce no cadro elementos simbólicos propios da alegoría. Exemplo deste tipo de historia alegórica son O desembarco de María de Médicis no porto de Marsella ou A liberdade guiando ao pobo. No primeiro deles, obra de Rubens, pódese ver o feito histórico da chegada a Francia de María de Médici, xa casada por poderes co rei Henrique IV; pero hai elementos no mar que son puramente alegóricos, como sereas ou ninfas, Neptuno e as nereidas.

Os relatos literarios que se narraban nas pinturas de historia adoitaban ser da antigüidade grecorromana ou, xa no renacemento, novos clásicos como a Xerusalén liberada de Torquato Tasso ou a Divina Comedia de Dante.

Evolución da pintura de historia

A pintura de historia relixiosa é o xénero que predominou durante toda a Idade Media Occidental. Pero no Renacemento deuse paso a outros sub-xéneros dentro desta pintura narrativa, xurdindo temas de historia non relixiosa. Entre os que se atreveron a penetrarse neste novo campo estiveron Sandro Botticelli (á parte dos seus cadros mitolóxicos ou morais, a Historia de Nastaglio degli Onesti), Paolo Uccello (A batalla de San Romano), Leonardo da Vinci (A batalla de Anghiari) e o cume do cinquecento, as Estancias de Rafael no Vaticano.

A pintura de historia seguirá sendo desenvolvida no barroco, pondo aos grandes pintores ao servizo das grandes monarquías, sendo impresionante a nómina que traballou para a Monarquía Hispánica: Rubens, Velázquez, Lucas Jordán... Nos séculos XVII e XVIII viviuse o máximo esplendor dos subxéneros da pintura relixiosa, mitolóxica e alegórica. Dentro dos artistas especialmente coñecidos por traballar a pintura de historia nesta época atópase Charles Le Brun.

A Liberdade guiando o pobo, por Eugène Delacroix, 1830, óleo sobre lenzo, 259 × 325 cm, Museo do Louvre, París.

Durante o neoclasicismo, e o que con máis amplitude temporal denomínase pintura académica ou academicismo, a pintura de historia tivo un tratamento moi destacado. O pintor que pode considerarse máximo expoñente deste movemento foi sen dúbida o francés Jacques-Louis David, que xa tivo gran repercusión pública antes da Revolución francesa con temas da antigüidade grecorromana como O xuramento dos Horacios, Belisario ou Os lictores levando a Bruto os corpos dos seus fillos; logo, durante a Revolución, representou temas históricos contemporáneos como a Morte de Marat; e despois pasou a ser o pintor áulico de Napoleón Bonaparte (A coroación de Napoleón).

Frecuentemente, en particular despois do desenvolvemento do neoclasicismo, durante a Revolución francesa e o século XIX, a pintura de historia concentrouse na representación de heroes, xeralmente masculinos, espidos; con todo, esta tendencia foi atenuándose no XIX.

Durante o romanticismo, Eugène Delacroix continuou co tratamento deste xénero, en obras como A matanza de Chios ou A Liberdade guiando o pobo. De feito, A balsa da Medusa, de Gericault, o manifesto da pintura romántica, pode considerarse tamén unha pintura de historia.

Outro desenvolvemento do século XIX foi a mestura deste xénero co que se coñeceu como a pintura de xénero: a representación de escenas da vida cotiá. Grandes representacións de acontecementos de grande importancia pública quedaban completados con escenas que representaban incidentes máis persoais nas vidas dos grandes, ou a vida cotiá en ambientacións históricas. Os artistas que os representaban a miúdo conectaban o cambio coas mensaxes morais que os acontecementos públicos transmitían; eles afirmaban que as mensaxes morais eran tamén instrutivas para a vida cotiá, e de feito, eran mesmo superiores porque máis xente sería capaz de aplicar a lección implícita nunha representación da vida familiar que nunha dunha morte heroica no campo de batalla.

De igual forma, o cotián pasou a tratarse como pintura de historia. Así, supuxo unha auténtica subversión do xénero o Enterro en Ornans de Courbet: un acontecemento menor foi tratado como unha gran pintura de historia a través do enorme formato, unha morea de individuos, destacando uns poucos personaxes principais e a sobriedade no cromatismo.

A pintura de historia a miúdo caeuse no historicismo, coa copia de estilos e autores antigos. A finais de século, evolucionou até un estilo chamado pompier e deu lugar, como reacción, ao nacemento do modernismo. Como a pintura de historia era a favorita da academia, foi o obxectivo contra o que loitaron os movementos de vangarda da pintura contemporánea. Os impresionistas rexeitaron todos os temas históricos. Noutros países, como Inglaterra e o súa Irmandade Prerrafaelita, non se abandonaron totalmente, pero variaron os temas, centrándose máis na literatura nacional e o mito. No entanto, aínda nalgúns cadros illados dos movementos pictóricos de fin de século poden verse exemplos nos que o estilo, as dimensións ou o tratamento do tema lembran á pintura de historia, como Un baño en Asnieres de Seurat, cuxo formato remite claramente á pintura de historia.

Coa chegada do século XX, era posible ver pinturas que emerxían das academias nacionais oficiais representando a Nausicaa ao mesmo tempo no que outros pintores estaban a abandonar os obradoiros para pintar na luz natural dispoñible e centrarse só en temas humildes e na sensación pura. En definitiva, os temas cotiáns ou as paisaxes, que pasan a ser os preferidos polos pintores máis renovadores desde mediados do século XIX (realistas ou impresionistas), relegaron o xénero a un segundo plano na historia da arte. As vangardas só revisitarán o xénero de forma esporádica, aínda que en ocasións de forma xenial, como fixo Pablo Ruiz Picasso no Guernica. Un tratamento máis sistemático foi o dos muralistas mexicanos (José Clemente Orozco, David Alfaro Siqueiros, Diego Rivera).

A pintura de historia en España

Dona Juana a Tola, por Francisco Pradilla, 1877, óleo sobre lenzo, 340 × 500 cm, Museo do Prado, Madrid.

Este xénero pode remontarse aos encargos de Filipe II no Mosteiro do Escorial (fresco da Batalla da Higueruela, que é posiblemente o máis extenso en superficie) e aos de Filipe IV para o Salón de Reinos do Palacio do Bo Retiro.

Na época barroca, Século de Ouro da pintura española, destacou a obra de Velázquez, con traballos como A rendición de Breda, tamén chamado As lanzas.

Dacabalo entre o século XVIII e XIX traballou Francisco de Goya, que tamén cultivou a pintura de historia, enlazando co sentido tradicional do épico. Os dous impresionantes exemplos seus (O dous de maio de 1808 e O tres de maio de 1808), así como a serie de gravados Os desastres da guerra, son considerados por moitos críticos como un fito sen continuidade, que ocultou a validez do tratamento posterior que darían ao xénero os mellores pintores españois do século XIX: Vicente López, José Madrazo, Eduardo Rosales, Mariano Fortuny e moitos outros (José Aparicio, Salvador Martínez Cubells, José Moreno Carbonero, Dióscoro Puebla, José Casado del Alisal etc.). Na segunda metade do século XIX estes pintores españois cultivaron a «pintura de historia» con obras como A morte de Viriato, de Madrazo ou o Cincinato de Juan Antonio Ribera. Foi especialmente demandada nos encargos de institucións e os concursos académicos, sendo sen dúbida o xénero máis destacado ao longo de todo o século XIX. En concreto, as bolsas para as novas promesas que ían estudar á Academia de España en Roma deron lugar a unha emulación para representar en lenzos de grandes dimensións episodios gloriosos ou espectaculares da historia española. Coa súa difusión pública queríase construír unha visión de historia nacional española (véxase A construción da historia nacional)

O fusilamento de Torrijos, por Antonio Gisbert, 1888, óleo sobre lenzo, 390 × 600 cm, Museo do Prado, Madrid.

Este xénero, xunto con estes pintores de estilo realista (empregouse o termo realismo retrospectivo para definir esta pintura de historia) ou académico, sufriu unha minusvaloración prolongada desde o triunfo das vangardas artísticas no primeiro terzo do século XX. Non alcanzaban altas cotizacións no mercado de arte nin se favorecía a súa exhibición pública, malia pertencer os máis importantes aos fondos do Museo do Prado. Quedaron relegados desde 1972 á sección de arte do século XIX, fisicamente separada do edificio principal (o do Paseo do Prado, obra de Juan de Villanueva) e foron aloxados no máis discreto Casón del Buen Retiro, de onde se retirou a maior parte deles en 1981 cando se recuperou o Guernica. A ampliación do museo inaugurada en novembro de 2007, sobre o adxacente claustro do Mosteiro de los Jerónimos (o polémico Cubo de Moneo) significou un impulso para a súa revaloración, ao incluírlles nun lugar especial das novas salas, elixíndose como cadro simbólico para a publicidade O Fusilamento de Torrijos.

Finalmente, cabe sinalar que española é tamén, pola súa autoría e tema, unha das máis destacadas obras da pintura histórica do século XX: o xa mencionado Guernica de Picasso. Como Goya, forma parte dunha tradición moderna do épico, aínda que cunha formulación anticlásico.

Véxase tamén

Outros artigos

• Xénero
• Xerarquía dos xéneros
• Academicismo
• Arte académica
• Clasicismo
• Neoclasicismo
• Pintura relixiosa

Bibliografía

• Ayers, William, ed., Picturing History: American Painting 1770-1903, ISBN 0-8478-1745-8
• Calvo Serraller, F., «De las historias inmortales a la muerte de la historia», en Los géneros de la pintura, págs. 19-54, Taurus, Madrid, © Santillana Ediciones Generales, S.L., 2005, ISBN 84-306-0517-7
• Laneyrie-Dagen, N., «La pintura de historia», en Leer la pintura, págs. 24-31, colección Reconocer el arte, Larousse, Barcelona, © Spes Editorial, S.L., 2005, ISBN 84-8332-598-5

Ligazóns externas

• Presentación de la pintura de historia (en francés)
• Pintura de historia (en inglés)