Alcachofa

A alcachofa (Cynara cardunculus var. scolymus) é unha planta cultivada como alimento en climas temperados. Pertence ao xénero Cynara dentro da familia Asteraceae. Chámaselle en galego alcachofa tanto á planta enteira, como á inflorescencia en capítulo, testa floral comestíbel. É un cultivo común nas zonas mediterráneas, porén non é popular en Galicia, tendo sido asimilado na cociña en épocas recentes procedente doutras gastronomías (españolas e francesas principalmente).

Etimoloxía

Aínda que a Real Academia Galega só recolle alcachofa coma acepción, o certo é que a variante alcachofra aparece en moitas máis fontes galegas, ademais de coincidir coa forma actual portuguesa.

A verba alcachofa entra no galego probabelmente a través do castelán e portugués (alcachofra). O termo vén do árabe hispánico: alẖaršúf[a], este do árabe ẖuršūf[ah], e este á súa vez quizabes do pahlavi hār čōb 'pau de espiños').

Descrición

Calátide de alcachofa en floración.

A alcachofa é unha planta que acada de 1,4 a 2 metros de altura, que volve abrochar do cepo todos os anos, pasado o inverno, se o frío non a xeou. Bota unha roseta de follas profundamente segmentadas aínda que menos divididas que as do cardo e con poucos ou ningún espiño. As follas teñen cor verde clara na face e no envés fican cubertas por unhas febrelas abrancazadas que lle dan un aspecto pálido. Tanto o pecíolo coma a vea principal da folla teñen costelas lonxitudinais moi saíntes.

Cando a planta entalece bota un rebento máis ou menos alto, rexo, mais tamén con costelas e asucado con cada vez follas máis escasas e menos divididas a medida que estean máis altas en dito talo. No seu ápice, e nalgunhas divisións laterais, traen unhas cabeciñas moi grosas, as alcachofas en si, cubertas de numerosas brácteas coriáceas, na base das cales está o tenro e comestíbel. Ao florearen, esas brácteas endurecen moito polo que non se poden aproveitar para comer, aínda que non rematen en espiñas como as dos cardos.

Procedencia xeográfica

Orixinariamente as alcachofas procedía do Mediterráneo e nordés de África. A alcachofa é un parente moi achegado do tamén comestíbel cardo común.

Historia

Esta planta (ou os cardos dos que procede) podería ser orixinaria de Exipto ou do norte de África. A planta denominada Cynara xa era coñecida por gregos e romanos. Disque se lle outorgaban poderes afrodisíacos e toma o seu nome dunha rapaza seducida por Zeus, e despois transformada por este en alcachofa.

Durante a Idade Media non se coñecía a alcachofa, e se pensa que nesta época, do cultivo sucesivo dos cardos, os horticultores aos poucos os transformaron até conseguir a alcachofa. Xa era consumida na Italia do século XV. Chegada de Sicilia, aparece na Toscana contra 1466. A tradición di que foi introducida en Francia por Catarina de Médici que gustaba de comer corazóns de alcachofa. Esta florentina levounas dende a súa Italia natal ao casar co rei Henrique II de Francia. Lois XIV era así mesmo un gran consumidor de alcachofas. Os colonos españois e franceses nas Américas, introducírona neste continente. Co tempo, en California, os cardos chegaron a se converter nunha auténtica praga, exemplo de planta invasora dun hábitat no que non se atopaba anteriormente.

Propiedades

Alcachofas á brasa.

Valor nutricional:

kJ = 220

Glícidos = 10.51g

Amidón =

Azucres = 0.99g

Fibra = 5.4g

Graxas = 0.34g

Proteínas = 2.89g

VitB1_mg = 0.05

VitB2_mg = 0.089

VitB3_mg = 0.111

VitB5_mg = 0.24

VitB6_mg = 0.081

VitB9_ug = 89

VitC_mg = 7.4

Calcio_mg = 21

Ferro_mg = 0.61

Magnesio_mg = 42

Manganeso_mg = 0.225

Fósforo_mg = 73

Potasio_mg = 276

Cinc_mg = 0.4

Fonte_usda = 1

Despois da auga, o compoñente maioritario das alcachofas son os glícidos, entre os que salienta a inulina e maila fibra. Os minerais maioritarios son o sodio, o potasio, o fósforo e mailo calcio; e entre as vitaminas salienta a presenza das vitamina B1, vitamina B3 e pequenas cantidades de vitamina C. Porén, o máis salientábel da súa composición son unha serie de substancias que se atopan en pequena cantidade, mais dotadas de notábeis efectos fisiolóxicos positivos:

• A cinarina: substancia aceda con efecto colerético, é dicir, con capacidade para aumentar a secreción biliar. A cinarina, ademais de hidrocolerético é hipocolesterolemiante, diminúe o cociente beta/alfa das lipoproteínas. Tamén é diurético, provoca maior expulsión de ouriños.
• Os esterois: con capacidade para limitar a absorción do colesterol no intestino.

As súas flores, o mesmo que as do cardo, conteñen o lévedo "lab" (que é un conxunto de 3 encimas: pepsina, quimosina e paraquimosina) que serve como callo do leite para a elaboración de queixos. Ditos queixos reciben xeralmente o cualificativo de queixo de flor; por exemplo o «Queso de flor de Guía», en Gran Canaria.

Usos medicinais

Aviso médico

Advertencia: A Wikipedia non dá consellos médicos. Se cre que pode requirir tratamento, por favor, consúltello ao médico.

Emprégase a xeito de extractos secos e doutras preparacións galénicas:

Usos soportados por datos clínicos

Para o tratamento de molestias dixestivas (por exemplo: dispepsia, sensación de plenitude, flatulencia, náuseas, dor de estómago e vómitos). Como tratamento adxunto da hipercolesterolemia suave a moderada.

Usos descritos na farmacopea e noutros documentos

Úsase oralmente para o tratamento da ateroesclerose e para disfuncións do ril (polo seu efecto diurético). Un estudo indicou que pode ser beneficioso no tratamento da síndrome do intestino irritábel, porén cómpren máis ensaios clínicos antes de se poder facer recomendacións terapéuticas.

Usos descritos na medicina tradicional

Utilizada no tratamento da anemia, diabetes, febre, gota, reumatismo e pedras en vías urinarias.

Advertencias sobre a utilización de preparacións feitas a partir de extractos de alcachofa

A) Reaccións adversas:

• Nalgúns estudos tense demostrado molestias gastrointestinais incluíndo diarrea suave, acompañada de cambras abdominais, dor na parte superior do abdome, náuseas e ardor de estómago. Noutros estudos só se atoparon lixeiras molestias gastrointestinais. Poden ocorrer reaccións alérxicas en pacientes sensibilizados.

B) Contraindicacións: Hipersensibilidade ou alerxia ás alcachofas e obstrución dos condutos biliares.

C) Advertencias: Crese que é posíbel a interacción con anticoagulantes do tipo das cumarinas.

D) Precaucións:

• Xerais: os pacientes con pedras na vesícula biliar deberían pedir consello médico antes de utilizar preparacións medicinais obtidas a partir desta planta.
• Gravidez, efectos teratóxenos e non teratóxenos: Non está recomendado o seu uso por mor a que non se dispón de estudos de seguridade e eficacia.
• Uso pediátrico: Por mor á falla de estudos de seguridade e eficacia, non está recomendado o seu uso en menores de 12 anos.

E) Posoloxía: Para facer recomendacións xerais sobre a dose a utilizar cómpre coñecer a pureza dos extractos empregados.

Produción

Segundo a FAO, os 10 países a seguir foron en 2018 os de maior produción - en toneladas e orde decrecente:

Principais produtores de Cynara scolymus - 2018 en toneladas
Italia	389.813
Exipto	323.866
España	208.463
Perú	154.552
Alxeria	124.659
Arxentina	110.657
China	90.397
Francia	47.190
USA	45.382
Marrocos	44.591
Fonte: [ONU: A División de Estadística]

Véxase tamén

Bibliografía

• Acquadro A., et al. (2005). Development and characterisation of microsatellite markers in Cynara cardunculus . L. Genome 48 (2): 217-225.
• Cointry, E.L.; García, S.M.; López Anido, F.S.; Firpo, I.T.; Cravero, V.P. y Muñoz, S. 2005. Aumentando el espectro varietal en alcaucil (Cynara scolymus L.): Gauchito FCA y Gurí FCA. Horticultura Argentina 24(56/57): 5-7.
• Comino C., et al. (2007). Isolation and functional characterization of a cDNA coding a hydroxycinnamoyltransferase involved in phenylpropanoid biosynthesis in Cynara cardunculus . L. BMC Plant Biology 7: 14.
• David J. Keil: Cynara. In: Flora of North America Editorial Committee (Hrsg.): Flora of North America North of Mexico. Nova York e Oxford, 1993+. Bd. 19, S. 89. En liña, abgerufen am 4. Febreiro 2008.
• Font Quer, P. Plantas medicinales - El Dioscórides renovado, Editorial Labor, Barcelona, 1980.
• Gabriella Sonnante, Domenico Pignone, Karl Hammer: The Domestication of Artichoke and Cardoon: From Roman Times to the Genomic Age. In: AOBPreview, 4. Juli 2007. doi:10.1093/aob/mcm127
• Mireille Jochum-Guillou, Marion Zerbst: Artischocke – die gesunde Delikatesse. Trias, Stuttgart 1998, ISBN 3-89373-466-X
• Gallais A., Bannerot H. (1992) Amélioration des espèces végétales cultivées. Objectifs et critères de sélection. INRA Editions.
• Englisch W, Beckers C, et al. « Efficacy of Artichoke dry extract in patients with hyperlipoproteinemia ». Arzneimittelforschung. 2000 Mar;50(3):260-5.
• Walker AF, Middleton RW, Petrowicz O. Artichoke leaf extract reduces symptoms of irritable bowel syndrome in a post-marketing surveillance study.Phytother Res. 2001 Feb;15(1):58-61. Résumé [archive]
• Gebhardt R. Inhibition of cholesterol biosynthesis in HepG2 cells by artichoke extracts is reinforced by glucosidase pretreatment.Phytother Res. 2002 Jun;16(4):368-72. Résumé [archive])
• Gebhardt R. Inhibition of cholesterol biosynthesis in primary cultured rat hepatocytes by artichoke (Cynara scolymus L.) extracts. J Pharmacol Exp Ther. 1998 Sep;286(3):1122-8. Résumé [archive] et Texte complet [archive]
• Brown JE, Rice-Evans CA. Luteolin-rich artichoke extract protects low density lipoprotein from oxidation in vitro. Free Radic Res. 1998 Sep;29(3):247-55. (Résumé [archive])
• De Paolis A., et al. (2008). Characterization and differential expression analysis of artichoke phenylalanine ammonia-lyase coding sequences . Physiologia Plantarum 132: 33-43.
• Kraft K. « Artichoke leaf extract- recent findings reflecting effects on lipid metabolism, liver and gastrointestinal tracts ». Phytomedicine 1997;4(4):369-78. Cité et décrit dans : Blumenthal M, Goldberg A, Brinckmann J (Ed). Expanded « Commission E » Monographs, American Botanical Council, publié avec Integrative Medicine Communications, États-Unis, 2000, p. 10 à 12.
• Fintelmann V, Petrowicz O. Long-term administration of an artichoke extract for dyspepsia symptoms. Results of an observational study. Natura Med 1998; 13: 17-26. Cité et décrit dans : Barnes Joan, Anderson A. Linda, Phillipson David J. « Herbal Medicines », Pharmaceutical Press, Grande-Bretagne, 2002, 2e édition, pp 61 à 66
• Holtmann, et al. « Efficacy of artichoke leaf extract in the treatment of patients with functional dyspepsia: a six-week placebo-controlled, double-blind », multicentre trial. Aliment Pharmacol Ther. 2003 Dec;18(11-12):1099-105.
• Lanteri S., et al. (2004). Amplified fragment length polymorphism for genetic diversity assessment in globe artichoke . Theoretical and Applied Genetics 108 (8): 1534-1544.
• Mabberley, D.J. 1987. The Plant Book. A portable dictionary of the higher plants. Cambridge University Press, Cambridge. 706 p. ISBN 0-521-34060-8
• Marakis G, Walker AF, et al. Artichoke leaf extract reduces mild dyspepsia in an open study.Phytomedicine. 2002 Dec;9(8):694-9.
• Pittler MH, Thompson CO, Ernst E. Artichoke leaf extract for treating hypercholesterolaemia.Cochrane Database Syst Rev. 2002;(3):CD003335. (Résumé, par pubMed [archive])
• Pignone D., Sonnante G. (2004). Wild artichokes of south Italy: did the story begin here? . Genetic Resources and Crop Evolution 51: 577-580.
• Portis E., et al. (2005). Genetic structure of island populations of wild cardoon [Cynara cardunculus L. var. sylvestris (Lamk) Fiori] detected by AFLPs and SSRs . Plant Science 169 (1): 199-210.
• Robbins, W.W., M. K. Bellue, and W. S. Ball. 1970. Weeds of California. State of California, Dept. of Agriculture. 547 pp.
• Sonnante G., et al. (2007). On the origin of artichoke and cardoon from the Cynara gene pool as revealed by rDNA sequence variation . Genetic Resources and Crop Evolution 54: 483–495.
• Sonnante G., et al. (2002). Genetic variation in wild and cultivated artichoke revealed by RAPD markers . Genetic Resources and Crop Evolution 49: 247-252.
• Sonnante G., Carluccio A.V., De Paolis A., Pignone D. (2008) Identification of artichoke SSR markers: molecular variation and patterns of diversity in genetically cohesive taxa and wild allies. Genet. Res. Crop Evol., 55: 1029-1046
• Sonnante G., De Paolis A., Pignone D. (2004). Relationships among artichoke cultivars and some related wild taxa based on AFLP markers . Plant Genetic Resources: Characterization and Utilization 1: 125-133.
• Sonnante G., Pignone D., Hammer K. (2007). The domestication of artichoke and cardoon: from Roman times to the genomic age . Annals of Botany 100: 1095-1100.

Outros artigos

• Cardo
• Cynar
• Helianthus tuberosus