Αγορίτσα Τσέλιγκα Αντουράκη

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΝΤΟΙΧΙΑ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ (ΤΕΛΗ 16ου-Α΄ ΜΙΣΟ 17ου αι.): ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΟΣΧΟΥ Κατά την περίοδο που ζουν και δρουν οι δύο αδελφοί ζωγράφοι Δημή-τριος και Γεώργιος Μόσχος (τέλη 16ου-α΄ τέταρτο 17ου αι.), σε Δύση και Ανατολή, για διαφορετικούς ιστορικούς και κοινωνικοπολιτικούς λόγους, κυριαρχεί η ιδέα της Δεύτερης Έλευσης του Κυρίου, της καταστροφής του κόσμου λόγω της εξουσίας των παρόντων από τον αντίχριστο, που ανάλογα με την περίπτωση ταυτίζεται είτε με τον πάπα και την καθολική εκκλησία είτε με τον Οθωμανό κατακτητή. Στη Δύση, ήδη από το 12ο αι., εμφανίζονται και δρουν, διαδοχικά ή και ταυτόχρονα, θρησκευτικού χιλιαστικού χαρακτήρα επαναστατικά κι-νήματα, με αποκορύφωμα τη Μεταρρυθμιστική κίνηση των θεολόγων της Τιβίγγης (Λούθηρου, Καλβίνου, Ζβίγκλιου κ.α.), που αμφισβητούν άμεσα την εξουσία και την απόλυτη κυριαρχία του πάπα, καθώς και τη μετατρο-πή της καθολικής εκκλησίας σε πολιτικό καθίδρυμα 1 .

Ευποιΐα και ανταμοιβή στο έργο των αδελφών Μόσχου. Κάποιες παρατηρήσεις. Στο ενυπόγραφο έργο του συνεργείου των αδελφών Μόσχου η απεικόνιση του εικονογραφικού κύκλου για τις αγαθές πράξεις και την ανταμοιβή τους κατά τη Δεύτερη Έλευση του Κυρίου, με βάση το σχετικό απόσπασμα από το Ευαγγέλιο του Ματθαίου (25, 35-36), απαντά δύο φορές : στα καθολικά των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων στα Χρύσαφα Λακωνίας (1620) και του Αγίου Νικολάου Καρυάς Κυνουρίας (1638), αμφότερα έργα του νεώτερου των δύο αδελφών, Γεωργίου. Ο κύκλος απαντά και σε δύο αποδιδόμενα με ασφάλεια έργα στο συνεργείο, στα καθολικά της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Πορετσού Αχαΐας (1614) και των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου στη Σελλιάνα Κορινθίας (1621) 1. Στους Αγίους Τεσσαράκοντα Χρυσάφων, στον Άγιο Νικόλαο Καρυάς και στους Αγίους Αποστόλους Σελλιάνας ιστορούνται και οι έξι παραστάσεις που εικονογραφούν τα λόγια του Ιησού 2. Ο Γεώργιος ξεκινά το μικρόν αυτόν κύκλο με τη σκηνή του «ἐπείνασα καί ἐδώκατέ μοι φαγεῖν». Ακολουθούν οι σκηνές «ἐδίψησα και ἐποτίσατέ με», «ξένος ήμην και εσυνηγάγετέ με», «γυμνός και περιεβάλετέ με», σύμφωνα και με τη σειρά εκφοράς των λόγων του Ιησού στο κείμενο του Ματθαίου. Ο Γεώργιος αντιστρέφει τη θέση των δύο τελευταίων παραστάσεων, καθώς τοποθετεί πρώτα την εικονογράφηση του «εν φυλακή ήμην και ήλθετε προς με» και μετά του «ασθενής και επισκέψασθέ με». Στην Κοίμηση Θεοτόκου Πορετσού Αχαΐας παραλείπονται οι δύο πρώτες σκηνές του κύκλου, δηλαδή «επείνασα..» και «εδίψησα..». Στις περισσότερες σκηνές ο Κύριος φέρει πορφυρό χειριδωτό κοντό χιτώνα, εκτός από τις σκηνές «γυμνός..», «ξένος..» και «ασθενής..».Στην πρώτη, γκριζογάλανο ιμάτιο 1 Για το έργο των Μόσχων, ενυπόγραφο και αποδιδόμενο, βλ. Α Τσέλιγκα Αντουράκη, Το καθολικό της μονής της Θεοτόκου Αιμυαλών και οι Ναυπλιείς αδελφοί ζωγράφοι Δημήτριος και Γεώργιος Μόσχος. Προσέγγιση στο έργο του εργαστηρίου και η θέση του στη μεταβυζαντινή ζωγραφική της Πελοποννήσου του 17ου αι., Αθήνα 2011, με την παλαιότερη βιβλιογραφία. Ειδικά για τον κύκλο, βλ. ό.π., σ. 213 κ.ε., 222 κ.ε., 233, 343 και πίν. Θ΄ και υποσ. 1748, όπου μνεία περισσότερων παραδειγμάτων του κύκλου σε μνημεία. Η ίδια, Η απεικόνιση ενός σπάνιου εωθινού από το Γεώργιο Μόσχο, Θεολογία 87/2 (2016), σ. 265-280, ιδιαίτερα σ. 273-276 και εικ. 5-7. Για τους Αγίους Αποστόλους Σελλιάνας, πρβλ. Ο. Ευθυμίου, Οι τοιχογραφίες της μονής των Αγίων Αποστόλων στη Σελιάνα Αιγείρας, Πρακτικά Γ΄ Τοπικού Συνεδρίου Αργολικών Σπουδών, Ναύπλιο 18-20 Φεβρουαρίου 2005, Πελοποννησιακά, Παράρτημα 26, Αθήνα 2006, σ. 209 κ.ε., ιδιαίτερα σ. 223-224. 2 Το κείμενό μας (25, 35-41) αποτελεί τμήμα από το κεφάλαιο του κατά Ματθαίον ευαγγελίου, που αναφέρεται στη Δεύτερη Έλευση και Κρίση (25, 31-46) : " ...τότε ἐρεῖ ο βασιλεύς τοις εκ δεξιών αυτού ΄ δευτε οι ευλογημένοι του πατρός μου, κληρονομήσατε την ητοιμασμένην υμιν βασιλείαν από καταβολής κόσμου. Επείνασα γαρ, και εδώκατέ μοι φαγειν, εδίψησα, και εποτίσατέ με, ξένος ήμην, και συνηγάγετέ με, γυμνός και περιεβάλετέ με, ησθένησα, και επεσκέψασθέ με, εν φυλακή ήμην, και ήλθετε προς με..."

υπό έκδοση στο Λακωνικαί Σπουδαί 1 Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΈΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΝΤΟΙΧΙΑ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ (ΤΕΛΗ 16 ΟΥ-Α ΜΙΣΟ 17 ΟΥ ΑΙ.) : ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΟΣΧΟΥ Κατά την περίοδο που ζουν και δρουν οι δύο αδελφοί ζωγράφοι Δημήτριος και Γεώργιος Μόσχος (τέλη 16ου-ά τέταρτο 17ου αι.), σε Δύση και Ανατολή, για διαφορετικούς ιστορικούς και κοινωνικοπολιτικούς λόγους, κυριαρχεί η ιδέα της Δεύτερης Έλευσης του Κυρίου, της καταστροφής του κόσμου λόγω της εξουσίας των παρόντων από τον αντίχριστο, που ανάλογα με την περίπτωση ταυτίζεται είτε με τον πάπα και την καθολική εκκλησία είτε με τον Οθωμανό κατακτητή. Στη Δύση, ήδη από το 12ο αι., εμφανίζονται και δράνε, διαδοχικά ή και ταυτόχρονα, θρησκευτικού χιλιαστικού χαρακτήρα επαναστατικά κινήματα, με αποκορύφωμα τη Μεταρρυθμιστική κίνηση των θεολόγων της Τιβίγγης (Λούθηρου, Καλβίνου, Ζβίγκλιου κ.α.), που αμφισβητούν άμεσα την εξουσία και την απόλυτη κυριαρχία του πάπα, καθώς και τη μετατροπή της καθολικής εκκλησίας σε πολιτικό καθίδρυμα. 1

Εισαγωγή νέων εικονογραφικών στοιχείων στην παραβολή του καλού Σαμαρείτη στο καθολικό των Αγίων Τεσσαράκοντα στα Χρύσαφα Λακωνίας, έργο του Γεωργίου Μόσχου (1620)
The introduction of new iconographical clues  in the parabel of Good Samaritan  at the Catholicon of Agioi Tessarakonda  at Chrysapha

Η απεικόνιση του συμβόλου του σκορπιού σε παράσταση της μονής των Αγίων Αναργύρων Πολυδρόσου Λακωνίας (1621), έργο του Δημητρίου Κακαβά
The presentation of Scorpios' sign in a wall painting at the catholicon of Agioi Anargyroi
(Polydroso Lakonia, 1621), a work of Dimitrios Kakavas