Bilge Özkan Nalbant

Öz: Kül Tigin adı dolayısıyla birçok çalışmanın konusu olan kür/kül sözcüğü hakkındaki tartışmalar bugün bile devam etmektedir. Kaşgarlı Mahmut'un DLT'deki açıklamasından hareketle köl " göl " olarak okunup anlamlandıran bu sözcüğün, bu anlamıyla Türk unvan geleneğinde yeri bulunmamaktadır. Kür/kül sözcüğünü bir bakıma köl sözcüğüyle karışmıştır. Türk unvan geleneğine daha uygun olan kür/kül unvanını bir daha değerlendirmek ve Kaşgarlı'dan bağımsız olarak yerine oturtmak gerekmektedir. Bu çerçevede kaynaklar ve /r/⁓/l/ ses değişmesinden (alternans) hareketle kür/kül sözcükleri tekrar çalışma konusu edilecektir. Evrensel ses bilgisi kuralları, diller ve bir dilin lehçeleri arasındaki bağlantıyı kurmada en önemli başvuru ölçütleridir. Ses bilgisi kuralları doğrultusunda kurulan ses denklikleri dil ailelerinin oluşturulmasında, lehçe ve ağızların tespit edilmesinde kullanılan temel ayırıcılardır. Dil ailelerini belirleyen ortak söz varlığının tespit edilmesine de yardımcı olan ses denklikleri tutarlı ve kurallı olmak zorundadır, tesadüfî olamaz. Çıkış noktası yakın sesler birbirinin yerine kullanılabilir ve bu sesler arasındaki kullanımdan kaynaklanan tercihler ağız, lehçe ve dil ailelerinin tespitinde belli başlı ses denkliklerini oluşturabilir. Karşılaştırmalı ses bilgisi çalışmalarının çıkış noktasını birbirine yakın seslerin ağız, lehçe ve dillerdeki durumları oluşturur. Bazı ses değişmeleri sırasında eski şekil ile belirli nedenlerle ortaya yeni çıkan şekil arasındaki anlamsal bağ kopmakta ve dal şekil eski şekli ve bu şeklin asıl

* Ozet: En buyuk Turk boy birliklerinden biri, ayni zamanda efsanevi bir Turk hakaninin adi olan oguz sozcugunun kokeni uzerine bircok caliĢma yapilmiĢtir. Bununla birlikte bu sozcugun kokeni uzerinde bir goruĢ birligi saglanamamiĢtir. Oguz sozcugu ile ilgili yeni bir koken bilgisi denemesi olan bu caliĢmada, oguz sozcugu uzerine Ģimdiye kadar yapilmiĢ olan koken bilgisi denemeleri kisaca ozetlenmiĢ ve tarihi verilerin iĢiginda, ayni zamanda Oguz Kagan Destani"ni da icine alan yeni bir koken bilgisi denemesi yapilmiĢtir. Anahtar Kelimeler: Adbilim, Koken bilgisi, Oguz kagan, Oguz.

... Onlara “Nirun” dediler, anlamı “temiz soylu”dur. Türkçesi “temiz tohum” demektir. ... Onun için Moğollar dağdan akan sele “kıyan” der, “kıyat” onun çoğuludur. Kabul Han'ın çocuklarını büyüğü Bartan Han'dı, onun oğlu ise, Cengiz Han'ın babası Yesügey Bahadır'dı. ...

Öz: Kül Tigin adı dolayısıyla birçok çalışmanın konusu olan kür/kül sözcüğü hakkındaki tartışmalar bugün bile devam etmektedir. Kaşgarlı Mahmut'un DLT'deki açıklamasından hareketle köl " göl " olarak okunup anlamlandıran bu sözcüğün, bu anlamıyla Türk unvan geleneğinde yeri bulunmamaktadır. Kür/kül sözcüğünü bir bakıma köl sözcüğüyle karışmıştır. Türk unvan geleneğine daha uygun olan kür/kül unvanını bir daha değerlendirmek ve Kaşgarlı'dan bağımsız olarak yerine oturtmak gerekmektedir. Bu çerçevede kaynaklar ve /r/⁓/l/ ses değişmesinden (alternans) hareketle kür/kül sözcükleri tekrar çalışma konusu edilecektir. Evrensel ses bilgisi kuralları, diller ve bir dilin lehçeleri arasındaki bağlantıyı kurmada en önemli başvuru ölçütleridir. Ses bilgisi kuralları doğrultusunda kurulan ses denklikleri dil ailelerinin oluşturulmasında, lehçe ve ağızların tespit edilmesinde kullanılan temel ayırıcılardır. Dil ailelerini belirleyen ortak söz varlığının tespit edilmesine de yardımcı olan ses denklikleri tutarlı ve kurallı olmak zorundadır, tesadüfî olamaz. Çıkış noktası yakın sesler birbirinin yerine kullanılabilir ve bu sesler arasındaki kullanımdan kaynaklanan tercihler ağız, lehçe ve dil ailelerinin tespitinde belli başlı ses denkliklerini oluşturabilir. Karşılaştırmalı ses bilgisi çalışmalarının çıkış noktasını birbirine yakın seslerin ağız, lehçe ve dillerdeki durumları oluşturur. Bazı ses değişmeleri sırasında eski şekil ile belirli nedenlerle ortaya yeni çıkan şekil arasındaki anlamsal bağ kopmakta ve dal şekil eski şekli ve bu şeklin asıl

ÖZET Zengin bir fiilimsi sistemi geliştirmiş olan Türkçe birden çok yargıyı birbirine bağlamak için çoğu zaman bu yapılardan yararlanmıştır. Türkçe, fiilimsiler sayesinde, cümle olabilecek çekimsiz yapıları isimleştirmiştir. Böylece, bir isim gibi işletilen cümlecikler isimlere gelen bütün ekleri alabilme kabiliyetine sahip olmuştur. Türkçenin bu yapılarının varlığı, Eski Türkçede bağlama edatlarıyla kurulan bağlama yapılarının bulunmadığı anlamına gelmemektedir. Bununla birlikte bağlama edatlarıyla kurulan bağlama yapılarının Köktürkçe döneminde daha az kullanıldığı da bir gerçektir. Eski Uygur Türkçesinin Manihaist ve Budhist çevre metinlerindeyse yabancı dillerin de etkisiyle bağlama edatlarıyla kurulan bağlama gruplarının sayısı epeyce artmıştır. Bu durum Eski Uygur Türkçesi döneminden sonra İslami çevre metinlerinde, Arapça ve Farsça edatların da ödünçlenmesiyle devam etmiştir. Kutadgu Bilig hem fiilimsilerle kurulan karmaşık cümle yapılarının hem de edatlarla kurulan bağlama yapılarının sergilendiği bir eser olarak dikkat çekmektedir. Bu inceleme edatlarla kurulan bağlama yapıları üzerine temellenmiştir. ANAHTAR SÖZCÜKLER Kutadgu Bilig, Bağlama Grupları, Edat, Söz Dizimi. ABSTRACT Turkish has developed a rich vernacular system and often used these structures to connect multiple judgments. The gerundial in Turkish denominates infinitive structures that can be seen is various sentences. Thus, clauses that function like nouns have the ability to receive all the attachments that the nouns can take. The existence of these structures in Turkic dialects does not mean that there were no structures established with connections made in Old Turkish. However, it is also a fact that connecting structures established with conjunctions were used less in the period of Köktürk. In the Manihaist and Buddhist texts of the Old Uighur Turkish, the number of connection groups established by conjunctions under the influence of foreign languages increased considerably. This situation continued after the Old Uighur Turkish period, in the context of an Islamic environment, with the lending of Arabicand Persian conjunctions. Kutadgu Bilig draws attention as a literary work that exhibits both complex sentence structures established with the gerundial and the connecting groups established by conjunctions. This review is based on connecting groups established with conjunctions. KEY WORDS Kutadgu Bilig, Conjunction Groups, Conjunction, Syntax.

... Onlara “Nirun” dediler, anlamı “temiz soylu”dur. Türkçesi “temiz tohum” demektir. ... Onun için Moğollar dağdan akan sele “kıyan” der, “kıyat” onun çoğuludur. Kabul Han'ın çocuklarını büyüğü Bartan Han'dı, onun oğlu ise, Cengiz Han'ın babası Yesügey Bahadır'dı. ...

Kısasü’l-Enbiya’lar(KE), sadece dinî bilgilerle değil insanlık tarihine ilişkin içerdikleri başka bilgilerle de önem taşırlar. Türkçe yazılmış Kısasü’lEnbiya’lar, dinî bilgiler yanında dilin oluşumu ve bu arada ilk insanın dili ile ilgili de bilgiler vermektedirler. Bu bilgi, Kur’an’ın tefsirinden kaynaklanan başka eserlerdeki bilgilere dayanmakla birlikte Türkçenin Âdem’in dili oluşu ile ilgili verdiği bilgilerle de dikkat çekmektedirler.Kısasü’l-Enbiyas related to the history of humanity not only religious knowledge are important in that they contain other information on the history of humanity. Kısasü’l-Enbiyas which are writting in Turkish language give information about not only establish of language but also first language of human. This information is based on other works which establihed on Qur’anic exegesis but this works draws attention to the fact that the information about decentralization of Turkish language

* Ozet: En buyuk Turk boy birliklerinden biri, ayni zamanda efsanevi bir Turk hakaninin adi olan oguz sozcugunun kokeni uzerine bircok caliĢma yapilmiĢtir. Bununla birlikte bu sozcugun kokeni uzerinde bir goruĢ birligi saglanamamiĢtir. Oguz sozcugu ile ilgili yeni bir koken bilgisi denemesi olan bu caliĢmada, oguz sozcugu uzerine Ģimdiye kadar yapilmiĢ olan koken bilgisi denemeleri kisaca ozetlenmiĢ ve tarihi verilerin iĢiginda, ayni zamanda Oguz Kagan Destani"ni da icine alan yeni bir koken bilgisi denemesi yapilmiĢtir. Anahtar Kelimeler: Adbilim, Koken bilgisi, Oguz kagan, Oguz.

ÖZET
Nevâyî Dest-i Hattı ya da asıl adıyla Nevâdirü’n-Nihâye, ilk yazdığı üç divandan ikincisi
ve kendisi tarafından tertiplenmiş ilk divandır. Bu divanın bilinen üç nüshası
bulunmaktadır. Bunlardan ikisi müstensihlerce istinsah edilmiştir. Üçüncü nüsha ise eksik
olup eldeki kayıtlara göre Nevâyî’nin kendi el yazısı olduğu sanılmaktadır. Bu yüzden
Nevâdirü’n-Nihâye yerine “Dest-i Hatt” olarak anılmaktadır. Bu çalışma çerçevesinde
“Dest-i Hatt”ın önemi ve diğer divanlar içindeki yeri üzerinde durulacaktır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Nevâyî, Dest-i Hatt, Nevâdirü’n-Nihâye, Çağatay Türkçesi.
ABSTRACT
Nevâyî’s Dest-i Hatt that is called Nevâdirü’n-Nihâye is the second of his three divans
and it is also the first divan that he arranged and composed. Divan has three copies;
Two of these divans are copied by other manuscript adaptators. The third copy is left
uncompleted and it is thought that it is originally written by Nevâyî. For this reason, it is
often called Dest-i Hatt instead of Nevâdirü’n-Nihâye. Therefore this study aims at
displaying the significance of Dest-i Hatt and its place among the other divans.
KEY WORDS
Nevayi, Dest-i Hatt (manuscript of Nevayi), Nevadirü’n-Nihaye, Chagatay Turkish.

Özet Çağatay (Doğu Türkçesi) sözlükçülüğünün Türk dilinin gelişmesine çok büyük bir katkısı vardır. Özellikle Çağatay (Doğu Türkçesi) sahasında yazılmış sözlüklerin temel amacı Nevâyî'nin dilini anlamaktır. Bu gelenekten Anadolu sahası da nasibini almıştır. Anadolu sahasında oluşturulan Abuşka ve Şeyh Süleyman Efendi Sözlüğü'nün yanında Lûgat-i Şinasi ve Der Beyān-ı Istılāhāt-ı Emlahu'ş-şuarā Mevlānā Nevāyî, İmes Sözlüğü gibi küçük Çağatayca sözlükler de bulunmaktadır. Bu sözlüklerin oluşturulmasında özellikle Nevâyî eserlerine duyulan ilgi ve bu ilginin sonucunda bu dile ilişkin olarak sözlüklere duyulan ihtiyacın karşılanması isteği etkin olmuştur. İncelememize konu olan metin Anadolu sahasında yazılmış Çağatayca sözcüklerin ve yer yer bunların Oğuz Türkçesi ile karşılıklarının verildiği bir sözlükçedir. Abstract The lexicography of Chagatai (Eastern Turkish) has many contributions to the development of Turkish language. Especially, the main aim of the dictionaries in the field of Chagatai is to understand the language of Nevâyî. It is possible to see the same approach in Anatolia too. Among the small dictionaries of Chagatai produced in Anatolia, there are Abuşka ve the Dictionary of Şeyh Süleyman Efendi, Lûgat-i

Özet: En büyük Türk boy birliklerinden biri, aynı zamanda efsanevî bir Türk hakanının adı olan oğuz sözcüğünün kökeni üzerine birçok çalıĢma yapılmıĢtır. Bununla birlikte bu sözcüğün kökeni üzerinde bir görüĢ birliği sağlanamamıĢtır. Oğuz sözcüğü ile ilgili yeni bir köken bilgisi denemesi olan bu çalıĢmada, oğuz sözcüğü üzerine Ģimdiye kadar yapılmıĢ olan köken bilgisi denemeleri kısaca özetlenmiĢ ve tarihî verilerin ıĢığında, aynı zamanda Oğuz Kağan Destanı " nı da içine alan yeni bir köken bilgisi denemesi yapılmıĢtır. Anahtar Kelimeler: Adbilim, Köken bilgisi, Oğuz kağan, Oğuz. Recent Considerations on the Etymology of the term "Oguz" Absract: In literature, there are many studies on the etymological origin of the term "oguz", the name of a legendary Turkish Kagan as well as one of the greatest Turkish tribes in history. On the other hand, there has not been any scholarly agreement on the etymological origin of the term. In this study, the present studies on the origin of this term are mentioned, and a new etymological approach in regard with the legend name of Oguz is presented.

ÖZET Kısasü'l-Enbiya'lar(KE), sadece dinî bilgilerle değil insanlık tarihine ilişkin içerdikleri başka bilgilerle de önem taşırlar. Türkçe yazılmış Kısasü'l-Enbiya'lar, dinî bilgiler yanında dilin oluşumu ve bu arada ilk insanın dili ile ilgili de bilgiler vermektedirler. Bu bilgi, Kur'an'ın tefsirinden kaynaklanan başka eserlerdeki bilgilere dayanmakla birlikte Türkçenin Âdem'in dili oluşu ile ilgili verdiği bilgilerle de dikkat çekmektedirler. ABSTRACT Adam's Language, According to Some Turkish Kısasü'l-Enbiya Kısasü'l-Enbiyas related to the history of humanity not only religious knowledge are important in that they contain other information on the history of humanity. Kısasü'l-Enbiyas which are writting in Turkish language give information about not only establish of language but also first language of human. This information is based on other works which establihed on Qur'anic exegesis but this works draws attention to the fact that the information about decentralization of Turkish language.

Öz: Kül Tigin adı dolayısıyla birçok çalışmanın konusu olan kür/kül sözcüğü hakkındaki tartışmalar bugün bile devam etmektedir. Kaşgarlı Mahmut'un DLT'deki açıklamasından hareketle köl " göl " olarak okunup anlamlandıran bu sözcüğün, bu anlamıyla Türk unvan geleneğinde yeri bulunmamaktadır. Kür/kül sözcüğünü bir bakıma köl sözcüğüyle karışmıştır. Türk unvan geleneğine daha uygun olan kür/kül unvanını bir daha değerlendirmek ve Kaşgarlı'dan bağımsız olarak yerine oturtmak gerekmektedir. Bu çerçevede kaynaklar ve /r/⁓/l/ ses değişmesinden (alternans) hareketle kür/kül sözcükleri tekrar çalışma konusu edilecektir. Evrensel ses bilgisi kuralları, diller ve bir dilin lehçeleri arasındaki bağlantıyı kurmada en önemli başvuru ölçütleridir. Ses bilgisi kuralları doğrultusunda kurulan ses denklikleri dil ailelerinin oluşturulmasında, lehçe ve ağızların tespit edilmesinde kullanılan temel ayırıcılardır. Dil ailelerini belirleyen ortak söz varlığının tespit edilmesine de yardımcı olan ses denklikleri tutarlı ve kurallı olmak zorundadır, tesadüfî olamaz. Çıkış noktası yakın sesler birbirinin yerine kullanılabilir ve bu sesler arasındaki kullanımdan kaynaklanan tercihler ağız, lehçe ve dil ailelerinin tespitinde belli başlı ses denkliklerini oluşturabilir. Karşılaştırmalı ses bilgisi çalışmalarının çıkış noktasını birbirine yakın seslerin ağız, lehçe ve dillerdeki durumları oluşturur. Bazı ses değişmeleri sırasında eski şekil ile belirli nedenlerle ortaya yeni çıkan şekil arasındaki anlamsal bağ kopmakta ve dal şekil eski şekli ve bu şeklin asıl

Doğu Türkçesi sözlükçülüğünün Türk dilinin gelişme tarihi yönünden çok büyük bir değeri
vardır. Doğu Türkçesi (Çağatayca), Ali Şir Nevaî gibi eser zengini ve akıcı dilli bir şair
sayesinde, Orta Asya Türk boylarının ortak dili seviyesine yükselmiş, İran, Hint ve Osmanlı
İmparatorluğu sınırlarını da içine alacak şekilde genişlemiştir. Bu genişlemede Çağatay
Türk sözlükçülüğünün büyük bir rolü olmuştur. Bu sözlüklerin oluşturulmasında özellikle
Nevaî eserlerine duyulan ilgi etkin olmuştur. Bu ihtiyacın sonucunda Çağatay ve Osmanlı
yazı dillerine ilişkin karşılaştırmalı gramerler de ortaya konulmuştur. Batıda da Doğu
Türkçesi sözlük ve gramerleri Türkoloji çalışmalarında büyük bir yer tutmuştur. Bugadov,
Radloff, Courteille, Zenker gibi ilim adamlarının sözlükleri ve Vambery ve Eckmann'ın
gramer eserleri bunlardan bazılarıdır. Çalışmada, bu sözlük ve gramerler tanıtılmış,
bunların Türk dili tarihi açısından taşıdıkları önem vurgulanmıştır.

Ali Şir Nevayi is the most important poet of East Turkish Literary Language. Nevâyî brings up proffession of art and shows ethnic and social structure of the period in his own poems. These poems are mirors of his age. This study sheds light on Turkish tribes that were mentioned in divans of Ali Şir Nevayi. This article discusses and investigates social, ethnical and political structures of these tribes.

This study based on mat/met enclitic which attested in Old Turkic, Karakhanid Turkic, Modern Turkic Dialects, Anatolian dialects and magat which attested in old and modern Mongolian. Mat/met is related to Mongolian Magat by scholars. Enclitic Mat/met added to predicate noun, pronouns (personal, demonstrative, and interrogative) and to verb forms. Functions and meanings of mat/met is indicated and whole functions and meanings of mat/met interpreted by us in this article.