Gwara mazurska
Gwara mazurska – gwara używana przez Mazurów na północnym obszarze zasięgu dialektu mazowieckiego języka polskiego[1].
Historia
edytujGwara mazurska, używana na terenie Prus Książęcych przez polskich osadników (chłopów i szlachtę) głównie z terenu północnego Mazowsza (którzy zasiedlili ten teren od XIV w.), aż do końca XVIII w. kształtował się pod wpływem literackiego języka polskiego, który był praktycznie jedynym językiem oświaty i literatury religijnej aż do lat 30. XIX w. W gwarze mazurskiej tamtego okresu istniały nieliczne zapożyczenia (głównie leksykalne) z języka pruskiego i języka niemieckiego i dlatego też zalicza się ją do tzw. nowszych dialektów mieszanych[2]. Wraz z nasileniem germanizacji od początku XIX w. nastąpiło wypieranie gwary mazurskiej przez język niemiecki i jednoczesne przyswajanie przez tę gwarę licznych germanizmów.
Według źródeł niemieckich gwara mazurska („język mazurski”) już w 1900 była w zaniku i w żadnym z powiatów mazurskich nie była używana przez większość ludności (najwięcej, bo 49,4% użytkowników gwary mieszkało w powiecie jańsborskim). Trudno ocenić wiarygodność danych niemieckich z tamtego okresu. Ówczesne statystyki pruskie uznawały bowiem za Mazurów jedynie osoby znające wyłącznie tę gwarę. Osoby znające język niemiecki odnotowywane były w spisach jako Niemcy nawet wtedy, gdy się nią na co dzień nie posługiwały. Rezultatem było znaczne zaniżenie liczby ludności mazurskiej.
Po 1944 nastąpił zanik gwary mazurskiej w związku z wyjazdami Mazurów pruskich do Niemiec. Na terenie Mazur pruskich gwara praktycznie zanikła w latach 70. i 80. XX w. w związku z wyjazdem około 160 tys. Mazurów. W XXI w. ocenia się, że może ją znać 10–15 tys. osób.
Niemiecką nazwę gwary mazurskiej Masurische Sprache („język mazurski”) wprowadzono w XIX w. dla podkreślenia różnicy między grupą etniczną Mazurów pruskich i Polakami[3]. Językoznawcy ci wskazywali rzekome „istotne różnice” (w rzeczywistości nieistniejące) między językiem polskim i tzw. „językiem mazurskim”, określając jego pokrewieństwo z językiem polskim jako „odległe”. Ta wersja do dziś jest obecna w części źródeł niemieckich, jednak współcześni językoznawcy niemieccy wyraźnie określają tzw. „język mazurski” jako część dialektu mazowieckiego języka polskiego[4].
Gwarę zalicza się czasem do dialektów warmińsko-mazurskich[5].
Wiele przykładów gwary Mazurów pruskich zawiera reportażowa powieść Na tropach Smętka. Jedną z osób piszących w gwarze mazurskiej jest Erwin Kruk.
Natomiast najstarszą bo z 1900 roku i w całości napisaną książką w gwarze mazurskiej jest przekład „Dziejów ludzkiej duszy” Johna Bunyana autorstwa Jakuba Szczepana[6][7].
Sytuacja w XXI w.
edytujOd 2015 roku w Sorkwitach na Festiwalu Kultury Mazurskiej promuje się gwarę mazurską[8][9], istnieje muzyka ludowa[10], odbywają się spotkania z gwarą[11], w niektórych szkołach organizowane są Konkursy Mowy Mazurskiej[12][13], a w internecie promowana jest za pośrednictwem mediów społecznościowych[14]. W 2016 roku powstał Związek Mazurski, promujący kulturę i gwarę mazurską[15]. Pod koniec 2018 roku został w gwarze mazurskiej wydany „Mały Książę”[16].
Cechy gwary
edytuj- mazurzenie, czyli przejście szeregu cz, sz, dż, ż w c, s, dz, z
- asynchroniczna wymowa spółgłosek b', p', f', w' – bj/bź, pj/pś, fj/fś, wj/wź
- niekiedy intensywne zmiękczanie k, g, ch w ć, dź, ś (proces ten jest podobny do zmiękczeń w kaszubszczyźnie)
- labializacja samogłoski o (niekiedy też i u) w nagłosie
- samogłoska y upodobniła się do i
- przed spółgłoską ł samogłoski i oraz y wymawiane były jako u, np. buł, zuł (był, żył)
- odnosowienie samogłosek nosowych ą i ę, wymawiane są one jako o i e
- w części gwar ę przeszło w ã (a nosowe), które po denazalizacji wymawiano jako an, analogiczne zmiany zaszły również w grupach eN, np. dzień - dzian
- á (a pochylone), które w różnym stopniu upodabnia się do samogłoski o
- obecność samogłoski é (e pochylonego), najczęściej w narzędniku przymiotników, np. nasémi, dobrémi
- w dopełniaczu i celowniku rzeczowników rodzaju żeńskiego w liczbie pojedynczej końcówka -ej przeszła w -i, np. nasi, dobri
- ó (o pochylone) wymawiane było albo jako ů (samogłoska pośrednia pomiędzy o i u) albo jako u (tak jak ogólnopolskie ó)
- przejście nagłosowego ja- w je- i ra- w re-
- przejście a w e lub e w a
- m' (miękkie m) wymawiane było albo jako mń albo ń, np. mniasto/niasto (miasto)
- ř (rz) wymawiane było jako rż, np. grżip (grzyb), ale z czasem upodobniło się do ż (tak jak w języku ogólnopolskim), które jednak nie ulega mazurzeniu
- zamiana zbitki spółgłoskowej kt w cht, np. chto (kto)
- przejście -jd- w -ńd-, np. przyńdo (przyjdą)
- silne utrzymanie e ruchomego w końcówkach takich jak -ek, np. Łek – Łku, por. ogólnopolskie lek – leku
- hipotetyczne występowanie ë (szwy kaszubskiej)[17] w wyrazach takich jak brële, mlëko (okulary, mleko)
- liczne germanizmy (z dialektu dolnopruskiego) i bałtyzmy (z języka pruskiego i jaćwieskiego), obecne nawet w podstawowej komunikacji
Gwara mazurska posiada wiele wspólnych cech z gwarą warmińską i kurpiowską.
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Stanisław Urbańczyk , Zarys dialektologii polskiej, Warszawa: PWN, 1972 [zarchiwizowane z adresu] .
- ↑ Gwary polskie - Nowsze dialekty mieszane. [dostęp 2010-11-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-20)].
- ↑ A. Zielińska – Staroobrzędowcy w Hamburgu. [dostęp 2017-04-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-18)].
- ↑ artykuł Gerda Hentschela "Masurisch". [dostęp 2007-07-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-27)].
- ↑ Dialekty Warminsko-Mazurskie
- ↑ „Zaginiona” mazurska powieść sprzed 120 lat rzuca nowe światło na język Mazurów | Skra – pismiono ò kùlturze [online], pismiono.com [dostęp 2017-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2017-03-08] (pol.).
- ↑ John Bunyan , Ta Swenta Woyna, prowadzona od Pana Boga przećiwko Diabłowzy albo Utrata i Nazatwigranie tego Mnasta Człowzeci-Dusi od Jana Buniana nowo obrozona i widana od chrzesćianskego Zwionsku Zmorcisnowy stroni Kraiu Nemneckego w Nemneckem Jenziku przetłomaczona na Polski-jenzik, w Staro-Pruski-Mowzie, od Gornika Jacuba Sczepana. Jakub Szczepan, Eisleben: August Klöppel, 1900 [dostęp 2020-09-30] .
- ↑ Mazuria.tv - Multimedialny Portal o Mazurach - Kultura mazurska zagościła w Sorkwitach [online], mazuria.tv [dostęp 2016-08-15] [zarchiwizowane z adresu 2016-08-28] .
- ↑ Festiwal Kultury Mazurskiej w Sorkwitach - byliśmy tam z mazurską gadką - Radio WNET [online], Radio Wnet [dostęp 2016-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-03] .
- ↑ JUBILEUSZ 5-LECIA ZESPOŁU LUDOWEGO "MAZURSKA KOSACZEWINA" - Profil użytkownika Agnieszka Roszig - Kętrzyn [online], ketrzyn.wm.pl [dostęp 2016-08-15] .
- ↑ Mrągowo - www.Mragowo24.info - twoje źródło informacji lokalnych - telewizja internetowa Mrągowo , Mrągowianie zapoznali się z gwarą mazurską - Mragowo24.info [online], mragowo24.info [dostęp 2016-08-15] [zarchiwizowane z adresu 2016-08-21] .
- ↑ VIII Konkurs Mowy Mazurskiej „MAZURZYMY PO KĘTRZYŃSKU”Informacja Turystyczna Kętrzyn « Informacja Turystyczna Kętrzyn [online], Informacja Turystyczna Kętrzyn, 7 maja 2015 [dostęp 2016-08-15] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-11] .
- ↑ Po kętrzyńsku mazurzy coraz więcej osóbNasze Miasto Kętrzyn « Nasze Miasto Kętrzyn [online], Nasze Miasto Kętrzyn, 27 maja 2015 [dostęp 2016-08-15] (pol.).
- ↑ Studenci uczą mazurskiej gwary w internecie | Aktualności o polskiej nauce, badaniach, wydarzeniach, polskich uczelniach i instytutach badawczych, „naukawpolsce.pap.pl” [dostęp 2016-08-15] .
- ↑ Mazurska gadka [online], www.wiadomosci24.pl [dostęp 2016-08-12] .
- ↑ Mazurskie słówko na dziś [online], www.facebook.com [dostęp 2018-12-02] (pol.).
- ↑ Słowniczek gwary mazurskiej. [dostęp 2009-10-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-26)].
Linki zewnętrzne
edytuj- Cechy gwary mazurskiej opisane w multimedialnym przewodniku po dialektach polskich pod redakcją prof. Haliny Karaś
- strona o kodyfikacji mazurskiego
- dialektolog Artur Czesak o mazurskim. dialektologia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-21)].
- dialektolog Artur Czesak o mazurskim. czesak.blog.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-26)].