Choroszcz

Choroszcz
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Panorama ze wzniesienia „Szubienica”
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	białostocki
Gmina	Choroszcz
Aglomeracja	białostocka
Prawa miejskie	1507
Burmistrz	Robert Wardziński
Powierzchnia	16,79 km²
Wysokość	130–175 m n.p.m.
Populacja (31.12.2022); • liczba ludności; • gęstość	; 6033; 355, 3 os./km²
Strefa numeracyjna	85
Kod pocztowy	16-070
Tablice rejestracyjne	BIA
	Położenie na mapie Polski Choroszcz
	Położenie na mapie województwa podlaskiego Choroszcz
	Położenie na mapie powiatu białostockiego Choroszcz
	Położenie na mapie gminy Choroszcz Choroszcz
	53°08′35″N 22°59′08″E/53,143056 22,985556
TERC (TERYT)	2002014
SIMC	0922811
	Urząd miejskiul. Dominikańska 2; 16-070 Choroszcz
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa

Choroszcz – miasto w woj. podlaskim, w powiecie białostockim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Choroszcz. Położone nad rzeką Horodnianką. Jest zaliczane do aglomeracji białostockiej.

Według danych z 31 grudnia 2022 Choroszcz liczyła 6033 mieszkańców^[1].

W mieście znajduje się odbudowana w latach 60. XX w. letnia rezydencja rodziny Branickich, obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych, zabytkowy park pałacowy, kościół i klasztor podominikański, cerkiew, 4 zabytkowe cmentarze oraz szpital psychiatryczny zlokalizowany na terenie dawnej fabryki koców i sukna, która należała do rodziny Moesów.

Położenie

Miasto wchodzi w skład aglomeracji białostockiej. Położone jest na granicy Narwiańskiego Parku Narodowego. Choroszcz leży w dawnej ziemi bielskiej na historycznym Podlasiu^[2]. Miasto szlacheckie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie grodzieńskim województwa trockiego^[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. białostockiego.

Przez miasto przepływa rzeczka Horodnianka.

Historia

Ta sekcja od 2009-07 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Pierwsze ślady obecności człowieka na tym terenie pochodzą z okresu mezolitu. To tutaj w gęstej roszczy, czyli puszczy miał znajdować się Święty Gaj. Wojny z XII i XIII w. na pograniczu polsko-jaćwiesko-ruskim nie wyludniły zupełnie puszcz. Bartnicy, smolarze, bobrownicy i drwale dostarczyli miód, smołę, wosk, potaż, drewno i inne dobra. Oni również nadali nazwy wielu miejscom takim jak: Przełajna Góra, Porosły, Izbiszcze, Złotoria czy Choroszcz^{[potrzebny przypis]}.

W końcu XV w. Choroszcz z włością stała się własnością bojara z Kijowszczyzny, wojewody Iwana Chodkiewicza. Jego syn Aleksander gospodarzył w swych włościach z rozmachem, karczując puszczę, budując młyny, folusze, osadzając osadników z Rusi i Mazowsza. Z czasem w dobrach Chodkiewiczów powstały Ruszczany, Zastawie, Sienkiewicze, Barszczewo, Jeroniki, Żółtki, młyny młynarzy Dzikich w miejscowości Dzikie. W 1506 Aleksander nadał Choroszcz z włością klasztorowi w Supraślu. Mnisi wznieśli tu cerkiew i otaczali opieką duszpasterską ludność wiary greckiej. W 1533 Choroszcz powróciła do Chodkiewiczów. Dzięki staraniom Aleksandra w 1507 Choroszcz otrzymała od króla Zygmunta I prawa miejskie z obowiązkiem dostarczania drużyny zbrojnej na wypadek wojny.

W XVI wieku miasto rozwijało się intensywnie. Z połowy XVI w. pochodzą pierwsze wzmianki o osadnikach żydowskich. Choroszcz była wówczas centrum okolicznych dóbr, a trakty łączyły ją ze znaczniejszymi ośrodkami Podlasia. Odbywały się tu targi, odpusty, kwitło życie religijne. Pod koniec XVI wieku Choroszcz była miastem liczącym ok. 200 domów i 1200 mieszkańców. W 1587 Anna Chodkiewiczówna wniosła w posagu dobra choroskie Pawłowi Pacowi. Ich spadkobiercą był Mikołaj Stefan Pac, wojewoda trocki i przyszły biskup wileński, który sprowadził w 1654 do Choroszczy zakon dominikanów.

Nie jest znany układ przestrzenny miasta w XVI i XVII wieku. Życie zapewne koncentrowało się w centrum, wokół rynku. Tu znajdował się kościół, klasztor, cerkiew i dwór Chodkiewiczów, w którym mógł również rezydować biskup Mikołaj Stefan Pac. Wiek XVII zapisał się tragicznie w historii kraju – wojny, epidemie i pożary nie ominęły Choroszczy. Pożar w 1683 doszczętnie zniszczył miasto – spłonęło 600 domów, klasztor, kościół i cerkiew. W 1703 Choroszcz wraz z przyległymi wsiami została odkupiona przez Stefana Mikołaja Branickiego z rąk generała Jerzego Mniszcha. Do upadku miasta przyczynił się kolejny pożar w 1707.

Pałac Branickich, obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych

W 1709 dobra choroskie przeszły na własność hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Miejscowość ta była na tyle urokliwa, że hetman przez wiele lat z nakładem ogromnych kosztów budował letnią rezydencję. Obok budowanego z rozmachem zespołu Branicki ufundował murowany barokowy kościół z klasztorem dominikanów. Ufundował również szpital – przytułek i unicką cerkiew. Wtedy też zapewne powstał folwark dworski. Ówczesny rynek miejski okalały kościół, klasztor, ratusz z 6 kramami kupców żydowskich, bożnica z żydowską szkołą. W 1771 miasto liczyło 126 posesji, z czego 43 należały do Żydów. Najpopularniejszy trunek tamtej epoki – piwo, było produkowane w Choroszczy przez 15 browarów.

Po śmierci hetmana dobra choroskie z majątkiem Rogowo otrzymała w dożywocie księżna Izabella Branicka. Do III rozbioru Choroszcz należała do powiatu grodzieńskiego w województwie trockim i stanowiła enklawę w województwie podlaskim. Po III rozbiorze znalazła się w zaborze pruskim, a po pokoju w Tylży w 1807 weszła do zaboru rosyjskiego. Spis pruski w końcu XVIII wieku wykazał: „584 mieszkańców, w tym 156 Żydów, 122 domy, 4 ulice, 9 szynków, 8 browarów, 8 gorzelni, 7 duchownych, 4 urzędników policyjnych i 1 oddział z regimentu Bośniaków von Gunthera – 6 mężczyzn”.

Po śmierci księżnej Branickiej dobra choroskie w części nabyła rodzina Komarów, a część włączono do posiadłości Potockich, którzy wkrótce sprzedali je Tadeuszowi Mostowskiemu. Zalążek manufaktury tekstylnej w majątku hrabiny Mostowskiej dał w 1840 początek największej w regionie fabryce sukienniczo- kapeluszniczej rodu Moesów i przemysłowej karierze miasteczka. Wraz z rozwojem fabryki zmieniła się również struktura narodowa i wyznaniowa Choroszczy. W 1886 z ogólnej liczby 1512 mieszkańców 765 było wyznania mojżeszowego, ponad 300 katolików, około 200 ewangelików (specjalistów niemieckich pracujących w fabryce) i ok. 200 prawosławnych. Miasteczko fabryczne, funkcjonujące niezależnie od miasta posiadło 20 budynków produkcyjnych, 11 budynków mieszkalnych, szkołę, piekarnię, 2 sklepy, aptekę i zbór ewangelicki.

W 1839 w ramach restrykcji za udział w powstaniu listopadowym uległ kasacji zakon dominikanów. Po powstaniu styczniowym w murach klasztoru znalazła się rosyjska szkoła, zamieszkiwał tu także proboszcz parafii prawosławnej. W 1865 rozebrano drewnianą cerkiew. Nową (istniejącą obecnie) wyświęcono w 1878.

Położone nieopodal Choroszczy wzgórze, zwane „Szubienicą” było miejscem kaźni 11 powstańców z 1863, a przy drodze na Zastawie „carscy” zabili 3 powstańców. Dzięki staraniom społeczności choroskiej w latach 1913–1924 wzniesiono kaplicę na choroskim cmentarzu, a w 1989 na wspomnianym wzgórzu nastąpiło uroczyste odsłonięcie pomnika.

Wybuch I wojny światowej był kresem działalności fabryki. Z 5000 mieszkańców sprzed I wojny światowej w 1921 zamieszkiwało w Choroszczy tylko 2405 osób. Lata międzywojenne to nowy etap w historii miasta. Dzięki inicjatywie dr Zygmunta Brodowicza na terenie byłej fabryki utworzony został w 1930 szpital psychiatryczny.

W 1929 społeczność żydowska posiadała na terenie miasta synagogę^[4].

W czasie okupacji radzieckiej w latach 1939–1941 wywieziono część pacjentów szpitala w głąb Rosji. W 1941 Choroszcz zajęli Niemcy, którzy w pobliskim lesie w Nowosiółkach rozstrzelali chorych i ułomnych (464 osoby). Masowe groby w Nowosiółkach kryją 4000 ofiar: cywilów, partyzantów, wielu księży i zakonnic, zamordowanych w latach 1941–1944. Ludność żydowska miasta została przesiedlona do getta w Białymstoku, skąd w listopadzie 1943 została wysłana do komór gazowych w Treblince. Lata powojenne przyniosły Choroszczy odbudowę letniej rezydencji Branickich (1969–1973), w której znajduje się obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych.

W 1979 roku powstało Towarzystwo Przyjaciół Choroszczy.

Zespół dawnej fabryki sukna i kortów fabrykanta Augusta Moesa

(Budynek nr 47), obecnie szpitalna maszynownia

Dawna stajnia z magazynem

Dawna portiernia („budynek nr 27")

Dawna kuźnia, później szpitalny budynek kina Zdrowie, obecnie kaplica

Miejsko-Gminne Centrum Kultury

Wieża ciśnień

Zabytki

Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa^[5]:

zespół klasztorny dominikanów, Rynek 11 Listopada:
- kościół, ob. par. pw. św. św. Jana Chrzciciela i Szczepana, 1753-56, przebudowywany w 1920 i po 1945 r., nr rej.: A-377 z 22.03.1956
- dawny klasztor, 1763 r., przebudowywany w XX w., nr rej.: A-378 z 22.03.1956
- kaplica, 1756-59, nr rej.: A-379 z 20.10.1966
cerkiew prawosławna pw. Matki Bożej Opiekuńczej, 3 ćw. XIX, nr rej.: A-380 z 12.11.1987

zespół pałacowy Branickich – ob. Muzeum Wnętrz Pałacowych.
- pałac, 2 poł. XVIII w., przebudowany po 1956 r., nr rej.: 41 (47) z 22.03.1956
- park, 1725-63, przekomponowany w 2. poł. XIX w., nr rej.: 42 (48) z 22.03.1956 oraz A-30 z 24.09.2002
Zespół Fabryki Sukna i Kortów Augusta Moesa – ob. szpital psychiatryczny, k. XIX w. – po 1900 r., nr rej.: 521 z 20.07.1984:
- 12 budynków fabrycznych
- wieża ciśnień
- brama wjazdowa

Fabryka wznoszona w miejscu folwarku dawnych dóbr Branickich, po kupieniu ich przez Fryderyka Moesa w 1843 r. Zachowane pawilony fabryczne wznoszone w latach 1890–1910. Wszystkie urządzenia fabryczne wywiezione z Choroszczy w 1915 r.

kaplica cmentarna pw. Zmartwychwstania Pana Jezusa, ul. Piaskowa, 1921 r., nr rej.: A-396 z 28.03.1988
cmentarz żydowski, pocz. XIX w., nr rej.: A-86 z 28.12.1988

Pozostałe zabytki:

rynek w Choroszczy otoczony XIX-wiecznymi kamienicami
kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena (XVIII w.)

Demografia

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku zamieszkiwało tu 2405 osób, wśród których 1679 było wyznania rzymskokatolickiego, 135 prawosławnego, 63 ewangelickiego, 72 greckokatolickiego, 450 mojżeszowego i 6 baptystów. Jednocześnie 1954 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 4 białoruską, 44 niemiecką, 390 żydowską, 13 rosyjską i 1 łotewską. Było tu w 1921 344 budynków mieszkalnych^[6].

Dane z 30 czerwca 2012^[7]:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	5 716	100	2890	50,56	2826	49,44
powierzchnia	16,79 km²
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	340,44		172,13		168,31

Wykres liczby ludności miasta Choroszcz od 1580:

Piramida wieku mieszkańców Choroszczy w 2014 roku^[8].

Według danych z 30 czerwca 2015 miasto liczyło 5795 mieszkańców^[9].

Transport

Przez miasto przechodzą drogi:

droga międzynarodowa E67 Helsinki – Kowno – Warszawa – Praga,
droga ekspresowa S8 Kudowa-Zdrój – Wrocław – Warszawa – Białystok – Suwałki – Budzisko,

12 września 2012 został otwarty odcinek drogi ekspresowej Jeżewo Stare – Białystok odcinek ten wynosi 24.5 km

Planowane

S19 – obwodnica Białegostoku

Komunikacja miejska

Do Choroszczy można dojechać linią nr 103 którą operuje Komunalny Zakład Komunikacyjny w Białymstoku. Choroszcz znajduje się około 6 km od granic Białegostoku i 13 km od centrum. Do Choroszczy można także dojechać autobusami niskopodłogowymi, które służą m.in. do przewozu osób niepełnosprawnych.

Główne ulice

Edukacja

Przedszkole Samorządowe w Choroszczy im. Jana Pawła II
Szkoła Podstawowa w Choroszczy im. Henryka Sienkiewicza

Instytucje publiczne

Bank Spółdzielczy w Białymstoku oddział w Choroszczy
Miejsko-Gminne Centrum Kultury i Sportu w Choroszczy
Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna
Gminne Centrum Informacji
Poczta
Posterunek policji
Ochotnicza Straż Pożarna
Szpital Psychiatryczny
Elektrociepłownia
Zespół Szkół w Choroszczy
Szkoła Podstawowa w Choroszczy
Przedszkole Samorządowe
Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Szczepana
Cerkiew Opieki Matki Bożej

Kościoły i związki wyznaniowe

Imprezy cykliczne

Nazwa	Miejsce	Data
Narwiański Bieg Narciarski
Urodziny Hetmanowej Branickiej	Pałac Branickich
Marsz z flagą z okazji Dnia Flagi Rzeczypospolitej		2 maja
Międzynarodowa Noc Muzeów	Pałac Branickich
Dni Choroszczy		Czerwiec (od 1982)
Jarmark Dominikański(inne języki)	Park Pałacowy (z wyjątkiem l. 2013–2017)	Pierwsza niedziela sierpnia (od 5 sierpnia 1990)^[10]
Święto Wojska Polskiego		15 sierpnia
Jam Session w Stajni (Koncert muzyczny)	Jeden z budynków dawnej fabryki sukna i kortów Augusta Moesa	Ostatnia sobota sierpnia
Święto Niepodległości	Rynek 11 listopada	11 Listopada
Choroszczańskie Dyktando	Miejsko-Gminne Centrum Kultury	Listopad

Turystyka i sport

W Choroszczy istnieje klub piłkarski Narew Choroszcz występujący w rozgrywkach organizowanych przez Podlaski Związek Piłki Nożnej – obecne występuje na najniższym stopniu rozgrywek, czyli A-klasie. Istnieją także 2 drużyny występujące na co dzień w rozgrywkach ligi gminnej: LZS Choroszcz i Lambada Choroszcz. Piłkarskie szkolenie dla dzieci prowadzą kluby: Narew Choroszcz (dla chłopców) i Lambada Choroszcz (dla dziewcząt).

Obiekty sportowe

Stadion Miejski w Choroszczy
Orlik 2012 – Boisko wielofunkcyjne, boisko do piłki nożnej
- W sezonie zimowym na boisku wielofunkcyjnym działa, tzn. „Biały Orlik” wraz z lodowiskiem.
Hala gimnastyczna w Zespole Szkół w Choroszczy.

Szlaki rowerowe

Nazwa	Długość	Trasa
Obwodnica rowerowa NPN	90 km	Choroszcz – Baciuty – Suraż – Łapy – Kurowo – Tykocin – Złotoria – Choroszcz.
Szlak Włókniarzy	60 km	Fasty – Dzikie – Żółtki – Choroszcz – Kościuki – Niewodnica Kościelna – Tołcze – Dobrowoda – Bojary – Suraż – Zawyki – Doktorce – Strabla
Szlak Światowida	17.8 km	Białystok – Krupniki – Choroszcz – Konowały – Kruszewo

Szlaki piesze

Nazwa	Długość	Trasa
im. Zygmunta Glogera	48 km	Białystok (Starosielce) – Krupniki – Sienkiewicze – Choroszcz – Ruszczany – Rogówek – Rogowo – Pańki – Rzędziany – Leśniki – Saniki – Tykocin – Łopuchowi – Jeżewo Nowe – Jeżewo Stare

Media

Prasa

Gazeta w Choroszczy^[11]
Horyzonty Choroszczy

Miasta partnerskie

Lista miast partnerskich Choroszcz^[12]:

– Horochów, Ukraina (2015)

Pomniki Lenina

Podczas okupacji sowieckiej 1939–1941 w Choroszczy postawiono trzy pomniki Lenina, które zostały zburzone po usunięciu Armii Czerwonej z miasta w końcu czerwca 1941^[13].

Ludzie związani z Choroszczą‎ ‎

Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Choroszczą‎.

Zobacz też

Cmentarz żydowski w Choroszczy

Przypisy

↑ ^a ^b Choroszcz (podlaskie) w liczbach » Przystępne dane statystyczne [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2021-07-21] (pol.).
↑ Antoni Mackiewicz: Miasteczko Choroszcz w: „Litwa i Ruś”, r. II z. VI, red. Jan Obst. Drukarnia Wydawnicza Józefa Zawadzkiego, Wilno 1913, s. 40.
↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 96.
↑ Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig), Warszawa 1930, s. 109 .
↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. podlaskie. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 5. [dostęp 2012-10-28].
↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 10 .
↑ Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2015 r.. stat.gov.pl. [dostęp 2016-05-14]. (pol.).
↑ Choroszcz w liczbach. Choroszcz – Dane demograficzne [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-05-19] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Bilans ludności z 31 grudnia 2011. stat.gov.pl. [dostęp 2016-05-19]. (pol.).
↑ Józef Waczyński, Jak to z Jarmarkiem Dominikańskim bywało…. choroszcz.pl. [dostęp 2018-09-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-25)]. (pol.).
↑ Media u nas. choroszcz.pl. [dostęp 2022-06-08]. (pol.).
↑ Partnerstwo Choroszcz Horohiv nawiązane. [dostęp 2015-01-16]. (pol.).
↑ Artykuł o pomnikach Lenina w Choroszczy.

Linki zewnętrzne

Horyzonty Choroszczy
Gazeta w Choroszczy
Miejsko-Gminne Centrum Kultury w Choroszczy
Lambada Choroszcz – drużyna piłkarska
Historia Żydów w Choroszczy. sztetl.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]. na portalu Wirtualny Sztetl
Szpital psychiatryczny w Choroszczy
Parafia Prawoslawna w Choroszczy
Choroszcza al. Chworoszcza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 632 .

[Populacja-1] Choroszcz (podlaskie) w liczbach » Przystępne dane statystyczne [online], polskawliczbach.pl [dostęp 2021-07-21] (pol.).

[2] Antoni Mackiewicz: Miasteczko Choroszcz w: „Litwa i Ruś”, r. II z. VI, red. Jan Obst. Drukarnia Wydawnicza Józefa Zawadzkiego, Wilno 1913, s. 40.

[3] Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 96.

[4] Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig), Warszawa 1930, s. 109 .

[5] Rejestr zabytków nieruchomych woj. podlaskie. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 5. [dostęp 2012-10-28].

[:02-6] Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 10 .

[autonazwa1-7] Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2015 r.. stat.gov.pl. [dostęp 2016-05-14]. (pol.).

[8] Choroszcz w liczbach. Choroszcz – Dane demograficzne [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-05-19] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[9] Bilans ludności z 31 grudnia 2011. stat.gov.pl. [dostęp 2016-05-19]. (pol.).

[10] Józef Waczyński, Jak to z Jarmarkiem Dominikańskim bywało…. choroszcz.pl. [dostęp 2018-09-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-25)]. (pol.).

[11] Media u nas. choroszcz.pl. [dostęp 2022-06-08]. (pol.).

[12] Partnerstwo Choroszcz Horohiv nawiązane. [dostęp 2015-01-16]. (pol.).

[13] Artykuł o pomnikach Lenina w Choroszczy.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

Miasta na prawach powiatu	Białystok Łomża Suwałki
Miasta powiatowe	Augustów Bielsk Podlaski Grajewo Hajnówka Kolno Mońki Sejny Siemiatycze Sokółka Wysokie Mazowieckie Zambrów
Miasta gminne	Brańsk Choroszcz Ciechanowiec Czarna Białostocka Czyżew Dąbrowa Białostocka Drohiczyn Goniądz Jedwabne Kleszczele Knyszyn Krynki Lipsk Łapy Michałowo Nowogród Rajgród Stawiski Suchowola Supraśl Suraż Szczuczyn Szepietowo Tykocin Wasilków Zabłudów

Wsie	Babino Barszczewo Czaplino Dzikie Gajowniki Izbiszcze Jeroniki Klepacze Konowały Kościuki Krupniki Kruszewo Łyski Mińce Ogrodniki Oliszki Pańki Porosły Porosły-Kolonia Rogowo Rogowo-Majątek Rogówek Ruszczany Sienkiewicze Śliwno Zaczerlany Złotoria Żółtki
Kolonie	Dzikie-Kolonia Rogowo-Kolonia Sikorszczyzna Turczyn Żółtki-Kolonia
Integralne części wsi	Gajowniki-Kolonia Kolonia Czaplino Zaczerlany-Kolonia
Nieofic. cz. wsi	Kolonia Złotoria

Miasta	Choroszcz Czarna Białostocka Łapy Michałowo Supraśl Suraż Tykocin Wasilków Zabłudów
Gminy miejsko-wiejskie	Choroszcz Czarna Białostocka Łapy Michałowo Supraśl Suraż Tykocin Wasilków Zabłudów
Gminy wiejskie	Dobrzyniewo Duże Gródek Juchnowiec Kościelny Poświętne Turośń Kościelna Zawady

Przynależność wojewódzka	Prusy: departament białostocki (1795–1807) Rosja: obwód białostocki (1807–42) gubernia grodzieńska (1842–1915) II RP: woj. białostockie (1919–39) ZSRR: obwód białostocki (1939–40) PRL: woj. białostockie (1945–75)
Gminy miejskie (1795–1975)	Białystok (do 1928 →) Choroszcz (do 1875 i od 1919) Czarna Białostocka (od 1962) Goniądz (do 1954 →) Gródek (do 1875) Jasionówka (do 1875) Knyszyn (do 1954 →) Starosielce (1919–54) Supraśl (1824–1875 i od 1919) Suraż (do 1919 i 1923–54 →) Trzcianne (do 1800) Wasilków (od 1919) Zabłudów (do 1875 i od 1919)
Miasteczka (1795–1934)	Choroszcz (1875–1919) Gródek (1875–1934) Janopol (1875–1915) Jasionówka (1875–1919) Supraśl (1875–1919) Trzcianne (1800–1934) Wasilków (← 1915–19) Zabłudów (1875–1919)
Osiedla (1954–72)	Czarna Wieś (1956–62)
Gminy wiejskie (1861–1954 i 1973–75)	Bacieczki (1944–54) Barszczewo (1944–54) Białostoczek (1861–1944) Choroszcz (1861–1944 i 1973–75) Czarna Wieś (← 1915–54) Czarna Białostocka (1973–75) Dobrzyniewo (Kościelne) (1944 i 1973–75) Dojlidy (1861–1954) Dolistowo (1915–44) Goniądz (1915–54 →) Gródek (1861–1954 i 1973–75) Jaświły (1861–1915 i 1944–54 →) Juchnowiec (Dolny) (1861–1954 i 1973–75) Kalinówka (1915–54 →) Krypno (1861–1954 →) Michałowo (1861–1954 i 1973–75) Obrubniki (1861–1944 i 1944–54) Przytulanka (1861–1915) Supraśl (1973–75) Suraż (1919–23) Szymki (1973–75) Trzcianne (1915–54 →) Tykocin (1973–75) Wasilków (1973–75) Zabłudów (1861–1954 i 1973–75) Zaścianki (1973–75) Zawyki (1861–1954)
Gromady (1954–72)	Barszczewo (1954–72) Biele (1954–59) Bobrowniki (1954–59) Bogdanki (1959–72) Czarna Wieś (1954–55) Czarna Wieś Kościelna (1954–72) Dobrzyniewo Duże (1954–59) Dobrzyniewo Kościelne (1959–72) Dobrzyniówka (1954–59) Dojlidy Górne (1959–71) Dorożki (1954–59) Fasty (1954–68) Folwarki Tylwickie (1954–71) Gnieciuki (1954–59) Grabówka (1954–71) Gródek (1954–72) Horodniany (1954 → i ← 1956–72) Jałówka (1954–71) Jeżewo (← 1958–72) Juchnowiec Dolny (1954–72) Jurowce (1954–61) Juszkowy Gród (1954–72) Kamionka (1954–59) Konowały (1954–72) Kozińce (1954–72) Koźliki (1954–59) Królowy Most (1954–72) Kuriany (1954–59) Lewickie (1954–59) Łopuchowo (← 1958–59) Michałowo (1954–72) Mostowlany (1954–59) Nowa Wola (1954–59) Nowe Aleksandrowo (1954–59) Ogrodniczki (1954–71) Olmonty (1954–59) Pogorzałki (1954–61) Rafałówka (1959–72) Rogowo (1954–59) Rudnia (1954–57) Rynki (1954 →) Rzędziany (← 1958–61) Saniki (← 1958–59) Simuny (1954–59) Studzianki (1954–61) Szymki (1954–72) Topolany (1954–59) Trypucie (1954 →) Turośl Dolna (1954 →) Turośl Kościelna (1954 →) Tykocin (← 1958–72) Uhowo (1954 →) Waliły-Stacja (1954–68) Wasilków (1961–72) Wiejki (1954–59) Zabłudów (1959–72) Załuki (1954–59) Zaścianki (1972) Zawady (1954 →) Zawyki (1954 →) Złotoria (← 1958–72) Zubki (1954–72) Zwierki (1954–59) Żuki (1954–59)