Limanowa

Limanowa

miasto i gmina
Herb Flaga
Dewiza: Miasto Sportu
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	limanowski
Prawa miejskie	1565, potwierdzone 1934
Burmistrz	Jolanta Juszkiewicz
Powierzchnia	18,7 km²
Wysokość	ok. 400–700 m n.p.m.
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	14 430 771,7 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 18
Kod pocztowy	34-600
Tablice rejestracyjne	KLI
Położenie na mapie powiatu limanowskiego Limanowa
Położenie na mapie Polski Limanowa
Położenie na mapie województwa małopolskiego Limanowa
49°42′06″N 20°25′32″E
TERC (TERYT)	1207011
SIMC	0960510
Urząd miejski ul. Jana Pawła II 9 34-600 Limanowa
Strona internetowa
BIP

Widok Limanowej około 1938

Rafineria nafty przed 1927

Browar Zygmunta Marsa około 1930–1935

Rynek w Limanowej

Miejska Góra

Siwy Brzeg

Kryty basen w Limanowej

Zabudowania Szpitala Powiatowego w Limanowej

Bazylika Matki Boskiej Bolesnej

Dwór Marsów, siedziba Muzeum Regionalnego Ziemi Limanowskiej

Centrum Informacji Turystycznej w Limanowej

Rynek

Ulica Jana Pawła II

Ulica Józefa Marka

Limanowa – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, siedziba powiatu limanowskiego oraz gminy wiejskiej Limanowa.

Położenie

Limanowa położona jest w Beskidzie Wyspowym (Pasmo Łososińskie) do 25 km na zachód od Nowego Sącza, w kotlinie górskiej u zbiegu potoków: Mordarka, Jabłoniec i Starowiejskiego, nad potokiem Sowlina, dopływem Łososiny. Miasto położone jest na wysokości od ok. 400 do 700 m n.p.m.

Limanowa ma obszar 18,64 km² (1,96% powierzchni powiatu), w tym:

• użytki rolne: 60%
• użytki leśne: 16%

Częściami miasta są: Centrum, Łososina Górna, Sowliny.

Historia

Wedle dominujących poglądów, Limanowa została założona w XV w., aczkolwiek istnieją również hipotezy przesuwające tę datę w wiek XIV, zwalczane w okresie PRL ze względów politycznych, gdyż wiązałyby się z koniecznością przyjęcia, że miejscowość założyli osadnicy niemieccy. W okresie polokacyjnym występuje również pod niemiecką nazwą niem. Hilman, Ilmenau. W źródłach pisanych nazwa miejscowości występuje jako Ilmanowa w 1493 r. lub Hilmanowa od nazwiska osadźcy o niemieckim nazwisku Ilman, czyli Hildiman, Illmann (na pobliskim terenie podgórskim nie brak nazw miejscowych o niemieckim pochodzeniu jak Grywałd/Grünewald, Szaflary/Schäfer). Spolszczenie na Limanowa pojawiło się w 1680 r.

Limanowa otrzymała prawa miejskie w 1565 r. od Zygmunta II Augusta (dziś jedna z głównych ulic nosi jego imię). Od tego czasu następował stały rozwój gospodarczy i kulturalny, przerwany wiek później potopem szwedzkim i wielkim pożarem miasta, które nie podniosło się z upadku aż do doby rozbiorowej.

W 1770 r., kiedy władze cesarskie rozszerzyły zasięg kordonu sanitarnego, którym objęto rok wcześniej część Sądecczyzny, Limanowa znalazła się w bezpośrednim sąsiedztwie granicy austriackiej. Samo miasto nie znalazło się po stronie zagarniętej przez Marię Teresę.

W przeciwieństwie do reszty Galicji, pierwsze lata rządów austriackich przyniosły Limanowej pewne ożywienie gospodarcze, do którego przyczyniły się przywileje nadane miastu przez cesarza Leopolda II.

W 1846 r. w czasie rzezi galicyjskiej na Limanową uderzył duży oddział chłopski. W mieście obecnych było wtedy tylko kilku żołnierzy austriackich, jednak dzięki ich współdziałaniu z mieszkańcami atak został odparty.

Od lat 80. XIX w. miasto poczęło rozwijać się szybciej dzięki budowie Galicyjskiej Kolei Transwersalnej, rafinerii ropy naftowej i nowoczesnego browaru. Limanowa znana też była z targów koni, na których w 1900 r. zawarto co czwartą galicyjską umowę kupna-sprzedaży tych zwierząt.

W grudniu 1914 r. w bitwie pod Limanową wojska austro-węgierskie wsparte posiłkami niemieckimi zatrzymały ofensywę oddziałów rosyjskich. W czasie walk część miasta spłonęła w wyniku bombardowania przeprowadzonego przez artylerię rosyjską, dla której punktem orientacyjnym była wieża nowo wznoszonego kościoła.

Skutkiem I wojny światowej były dla miasta nie tylko zniszczenia, ale również utrata austriackich rynków zbytu. Z drugiej strony okres powojenny sprzyjał rozwojowi inicjatyw lokalnej społeczności, czego przykładem było założenie w 1924 r. pierwszego klubu piłkarskiego – Limanovii.

Wielki kryzys gospodarczy był dla miasta brzemienny w skutkach: ogólne zubożenie ludności, potęgowane charakterystycznym dla b. zaboru austriackiego przeludnieniem agrarnym, w połączeniu z likwidacją i tak nielicznych zakładów przemysłowych (rafinerię zamknięto w 1933 r.), zintensyfikowało napięcia społeczne, prowadząc w okolicach Limanowej do poważnych strajków chłopskich. Tak jak na pozostałym obszarze Polski, pewną poprawę sytuacji dało się odczuć dopiero od 1936 r. W 1938 r. poważnie zmodyfikowano herb miasta, który zyskał obecną postać.

6 września 1939 r. do miasta wkroczyły wojska niemieckie, a tym samym rozpoczął się okres okupacji niemieckiej, od początku naznaczonej licznymi egzekucjami cywilów. W wyniku reformy administracyjnej, związanej z utworzeniem GG, Limanowa utraciła status miasta powiatowego. Ukształtowanie terenu w okolicach Limanowej sprzyjało działalności partyzanckiej, która też intensywnie się tam rozwinęła i obejmowała oddziały AK (duże zgrupowanie w rejonie masywu Mogielicy) i BCh, zaś w 1944 r. pojawiły się także dywersyjne oddziały sowieckie.

W ramach przyjętej przez III Rzeszę polityki wykorzystania obszaru GG na potrzeby wojenne i w oparciu o urządzenia zamkniętej rafinerii, zorganizowano w Limanowej dużą bazę przeładunkową paliw płynnych dla frontu wschodniego. Miasto, tak jak cały teren zlikwidowanego powiatu limanowskiego, objęte też było akcją tzw. Goralenvolku, która – inaczej niż na terenie Podhala – nie przyniosła żadnych rezultatów. Limanowa została zdobyta 19 stycznia 1945 r. przez jednostki 38 Armii 4 Frontu Ukraińskiego. Ku czci tych jednostek w 1957 roku został odsłonięty w Parku Miejskim Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej.

W okresie powojennym w mieście silne było poparcie dla opozycji antykomunistycznej, w tym mikołajczykowskiego PSL. Okres po sfałszowanych wyborach w 1947 r. to czas intensywnej stalinizacji, czego symbolem stało się przemianowanie ulicy Piłsudskiego na ulicę Józefa Stalina.

Intensywny rozwój Limanowej został zapoczątkowany w drugiej połowie lat 60. Rozpoczęto wtedy – w dużej mierze w oparciu o „czyn społeczny” mieszkańców – gruntowną przebudowę centrum, które zyskało m.in. całkowicie nową płytę Rynku i dwa duże domy towarowe. W południowej części miasta ruszyła z kolei budowa os. Zygmunta Augusta, które wkrótce stało się największym miejscowym blokowiskiem.

W ramach obchodów milenium chrztu Polski w 1966 r. odbyły się w Limanowej uroczystości pod przewodnictwem abp. Karola Wojtyły, gromadząc przeszło 100 tys. osób. Z tej okazji na zlecenie Kościoła nakręcono dokument, będący najprawdopodobniej pierwszym kolorowym filmem uwieczniającym miasto. Nie zmieniało to negatywnego nastawienia lokalnych władz PZPR do religii – pod pozorem przebudowy Rynku usunięto stamtąd figurę św. Floriana, zastąpioną wkrótce dużą rzeźbą plenerową (tzw. Buzodromem), ustawioną celowo w taki sposób, by – na potrzeby propagandowych fotografii – zasłonić w miarę możliwości budynek kościoła.

Lata 70. XX w. przyniosły kontynuację rozbudowy osiedli i zakładów przemysłowych oraz medialną sławę miasta, związaną z sukcesami w telewizyjnych „turniejach miast”. Jednak w związku z budową i modernizacją alternatywnych połączeń kolejowych Nowego Sącza z resztą kraju, straciła poważniejsze znaczenie jedyna linia kolejowa przebiegająca przez Limanową. W rezultacie linia ta nie została nawet zelektryfikowana, a z czasem ruch na niej praktycznie zamarł.

1 czerwca 1975 r. w związku z reformą administracji powiaty zostały zniesione, a Limanowa znalazła się w woj. nowosądeckim. Degradację pozycji miasta w minimalnym tylko stopniu zrekompensowało to, że zostało ono siedzibą Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego.

Kryzys gospodarczy narastający w drugiej połowie lat 70. i marazm lat. 80. XX w. były odczuwalne dla mieszkańców miasta, choć nawet w latach 80. kontynuowano budowę osiedli mieszkaniowych i pewne inwestycje infrastrukturalne.

Transformacja ustrojowa w 1989 r. pociągnęła za sobą upadłość, względnie przekształcenia własnościowe i ograniczenie działalności kilku największych zakładów pracy (m.in. zakłady przemysłu drzewnego w Łososinie Górnej), które niejednokrotnie odbyły się w nie do końca jasnych okolicznościach. Niemniej, ponieważ Limanowa – w przeciwieństwie do wielu miast podobnej wielkości – nie była uzależniona od jednego dużego zakładu przemysłowego, transformacja przebiegła stosunkowo łagodnie.

1 stycznia 1999 r. miasto na powrót stało się siedzibą powiatu, a w 2004 r. otrzymało nagrodę za najlepsze w Polsce wykorzystanie funduszy unijnych w kategorii miast do 40 000 mieszkańców. Do chwili obecnej nie udało się jednak rozwiązać kluczowego dla dalszego rozwoju Limanowej problemu, jakim jest niedostatek dogodnych połączeń drogowych z resztą kraju, przy praktycznym braku kolejowych. Bezpośrednia linia kolejowa do Krakowa i obwodnica miasta od ponad 30 lat pozostają w sferze projektów.

Demografia

Według danych z dnia 31 grudnia 2020 r. miasto liczyło 14 738 mieszkańców, w tym 7223 mężczyzn i 7515 kobiet. Dzieci do 18 roku życia jest 3054, a powyżej 18 lat 11 684.

Liczba ludności

• 1900 – 1 806
• 1910 – 2 180
• 1925 – 2 143
• 1933 – 2 216
• 1939 – 2 587
• 1946 – 3 853
• 1950 – 5 580
• 1960 – 6 514
• 1970 – 8 606
• 1978 – 10 616
• 1988 – 13 302
• 1995 – 14 254
• 1996 – 14 353
• 1997 – 14 570
• 1998 – 14 643
• 1999 – 14 419
• 2000 – 14 457
• 2001 – 14 429
• 2002 – 14 467
• 2003 – 14 557
• 2004 – 14 633
• 2005 – 14 624
• 2006 – 14 693
• 2007 – 14 758
• 2008 – 14 781
• 2009 – 14 785
• 2010 – 14 918
• 2011 – 15 116
• 2012 – 15 132
• 2013 – 15 133
• 2014 – 15 078
• 2015 – 15 128
• 2016 – 15 138
• 2017 – 15 103
• 2018 – 15 158
• 2019 – 15 162
• 2020 – 14 631
• 2021 – 14 578
• 2022 – 14 514

Wykres zmian liczby ludności od 1900 roku

Piramida wieku mieszkańców

• Piramida wieku mieszkańców Limanowej w 2014 roku.

Atrakcje turystyczne

Od północnej strony miasta wznosi się długi grzbiet Pasma Łososińskiego, od południowej wysokie wzniesienie Lipowe. Z pobliskiej, górującej nad miastem Miejskiej Góry bardzo rozległa panorama widoków. Stoi na niej najwyższy w Polsce stalowy krzyż (rekordowa jest wysokość samego krzyża, a nie położenie – najwyżej położony jest krzyż na Giewoncie).

Na północnym stoku Łysej Góry znajduje się Stacja Narciarska „Limanowa-Ski” z czteroosobowym wyciągiem krzesełkowym oraz dwoma wyciągami orczykowymi. Trasy narciarskie wyposażone są w system sztucznego naśnieżania i oświetlenie.

Szlaki turystyczne

– niebieski przez Golców i Ostrą na przełęcz Ostra-Cichoń

– niebieski przez Miejską Górę na Sałasz

– zielony przez Lipowe i Paproć do Tymbarku

Zabytki

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

• Bazylika Matki Bożej Bolesnej,
• kapliczka koło dworu Marsów,
• kapliczka przy ul. Kościuszki,
• park miejski,
• dwór Marsów,
• szkoła muzyczna,
• kaplica „Marsów” posadowiona na terenie cmentarza parafialnego pw. Matki Boskiej Bolesnej,
• cmentarz z I wojny światowej nr 366,
• cmentarz z I wojny światowej nr 368 i cmentarz żołnierzy radzieckich z II wojny światowej,
• kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych,
• park w Łososinie Górnej.

Inne

• dwór w Łososinie Górnej,
• ogród podworski z aleją dojazdową.

Transport

Przez miejscowość przechodzi droga krajowa nr 28, a także ma koniec droga wojewódzka nr 965 wiodąca z Bochni. Obecnie brak regularnych przewozów pasażerskich na niezelektryfikowanej linii kolejowej nr 104 z Chabówki do Nowego Sącza.

W 2013 r. przy ul. Piłsudskiego zarejestrowano helikopterowe lądowisko Limanowa-Szpital.

Oświata

Żłobki i przedszkola:

• Miejski Żłobek, ul. S. Jordana 8
• Żłobek Słoneczko, ul. Reymonta 1
• Miejskie Przedszkole nr 1, ul. S. Jordana 5
• Miejskie Przedszkole nr 2, ul. J. Piłsudskiego 111
• Oddział Miejskiego Przedszkola nr 1 w ZSS nr 1, ul. M. Konopnickiej 4
• Oddział Miejskiego Przedszkola nr 2, ul. Reymonta 3
• Niepubliczne Przedszkole im. Biskupa Piotra Bednarczyka, ul. Słoneczna 7
• Niepubliczne Przedszkole im. Kubusia Puchatka, ul. Matki Boskiej Bolesnej 39
• Niepubliczne Przedszkole „Słoneczko”, ul. Reymonta 1

Szkoły podstawowe:

• Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 1 im. Marii Konopnickiej, ul. M. Konopnickiej 4
• Zespół Szkół Samorządowych nr 2 im. Tadeusza Kościuszki, ul. J. Piłsudskiego 91
• Zespół Szkół Samorządowych nr 3 im. ks. płk Józefa Jońca, ul. S. Jordana 3
• Zespół Szkół Samorządowych nr 4 im. św. Jana z Kęt, ul. Reymonta 3

Szkoły ponadpodstawowe:

• I LO im. Władysława Orkana, ul. W. Orkana 1
• II LO im. Legionów Józefa Piłsudskiego, ul. W. Reymonta 3
• ZSTiO im. Jana Pawła II, ul. Zygmunta Augusta 8
• ZS nr 1 im. Józefa Piłsudskiego, ul. J. Piłsudskiego 81
• IV LO im. ks. Stefana Kardynała Wyszyńskiego, ul. W. Witosa 5
• ZSOiZ im. ks. prof. Józefa Tischnera, ul. Jana Pawła II 42A
• Centrum Kształcenia Ustawicznego, ul. Z. Augusta 8
• Zasadnicza Szkoła Zawodowa Cechu Rzemiosła i Przedsiębiorczości, ul. Jana Pawła II 5

Uczelnie:

• Filia Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie, ul. Zygmunta Augusta 8

Szkoły muzyczne:

• Państwowa Szkoła Muzyczna I st. im. Grażyny Bacewicz, ul. T. Kościuszki 23

Inne:

• Limanowski Uniwersytet Trzeciego Wieku – siedziba znajduje się przy ul. Jana Pawła II 44

Kultura

Instytucje:

• Kino 3D „Klaps”, ul. Bronisława Czecha 4
• Limanowski Dom Kultury, ul. Bronisława Czecha 4
• Miejska Biblioteka Publiczna i Miejska Galeria Sztuki, ul. Matki Boskiej Bolesnej 13
• Muzeum Regionalne Ziemi Limanowskiej „Dwór Marsów”, ul. Józefa Marka 13
• Muzeum Parafialne, ul. Jana Pawła II 1
• Galeria TMSP, ul. Zygmunta Augusta 4
• Izba Myśliwska, ul. Piłsudskiego

Zespoły artystyczne:

• Zespół Regionalny „Limanowianie”
• Orkiestra Dęta „Echo Podhala”
• Zespół Regionalny „Spod Kicek”
• Młodzieżowa Orkiestra Dęta
• Chór Mieszany „Canticum Iubilaeum”
• Chór Chłopięcy
• Chór Męski

Sport

• Limanovia Limanowa – klub piłkarski (IV Liga, małopolska-wschód)
• Auto Moto Klub Limanowa (ul. Witosa 22)
• LKS Płomień Limanowa
• Międzyszkolny Klub Sportowy w Limanowej
• Limanowski Klub Kyokushin Karate
• Klub Sportowy „Limanowa Forrest”
• Limanowski Podokręg Piłki Nożnej
• Ars Karate
• Klub Pływacki „Limanowa Swim”
• Uczniowskie Kluby Sportowe: „Jedynka”, „Szarotka”, „Trójka”, „Płomień”
• Grupa cheerleaders „ARS Limanowa”
• Radioklub „BESKID” SP9KRJ

Do 2016 roku Limanowa była bazą dla ekstremalnego maratonu pieszego Kierat, gdzie zawody miały swój start i metę. Od 2017 roku zawody rozpoczynają i kończą się w Słopnicach.

Infrastruktura sportowa

• Hale widowiskowo-sportowe: przy ZSS nr 3 im. ks. płk Józefa Jońca, ul. S. Jordana 3; przy I LO im. Władysława Orkana, ul. W. Orkana 1; przy ZS nr 1 im. Józefa Piłsudskiego, ul. J. Piłsudskiego 81 i na osiedlu Zygmunta Augusta
• Stadion MKS Limanovia im. Romana Szumilasa, ul. J. Marka 34
• Stadion Ludowego Klubu Sportowego „Płomień” w dzielnicy Łososina Górna, ul. Drzewna 11
• Stadion „Pod Szpitalem”, ul. Kusocińskiego
• Stacja narciarska Limanowa-Ski
• Pływalnia limanowska wraz z dwutorową kręgielnią i salą do gry w squasha, ul. Z. Augusta 37
• Boisko „orlik” przy ZSTiO im. Jana Pawła II, ul. Z. Augusta 8
• Kort tenisowy, ul. Spacerowa 8
• Stadnina Koni – klub jeździecki „Parada”, ul. Leśna 52
• strzelnica sportowa
• Deptak „Bulwary” do jazdy na rowerze, rolkach, biegania i spacerowania
• Szkoła Tańca „Akademia Lotu”, ul. Szwedzka 4
• Liczne kluby fitness oraz siłownie

Wspólnoty religijne

Kościół rzymskokatolicki

• Parafia Matki Boskiej Bolesnej w centrum miasta;
• Parafia św. Stanisława Kostki w Sowlinach;
• Parafia Wszystkich Świętych w Łososinie Górnej.

Świadkowie Jehowy

• zbór Limanowa (Sala Królestwa ul. Żwirki i Wigury 10)

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie:

• Dolný Kubín, Słowacja (1969)
• Wathlingen, Niemcy (1996)
• Truskawiec, Ukraina (2.06.2000)
• Nagykálló, Węgry (4.05.2003)
• Niles, Stany Zjednoczone (5.05.2005)
• Mrągowo, Polska (2.10.2006)
• Kłodzko, Polska (21.07.2018)

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Limanowej
• TSR Góra Lipowe

Panorama Limanowej i jej okolic

Linki zewnętrzne

• Limanowa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 232 ., s. 232–233.
• Archiwalne widoki i publikacje o miejscowości w bibliotece Polona