Logos
Logos (gr. λόγος — um, reč, govor, slovesnost, smisao, načelo, zakon, nauka i dr.) je višeznačan filozofski i teološki pojam.
Izvorno, logos je bitan pojam antičke grčke filozofije, koji iskazuje princip, svetski um, objaktivni zakon po kome se sve događa.[1] U Heraklitovoj filozofiji označava govor prirode koji samo mudrac čuje i razume. Kasnije su ga preuzeli hrišćanski teolozi da bi njime označavali Isusa Hrista, kao božanski logos.
U grčkoj filosofiji, kako kod Heraklita, tako i kod stoika, „logos“ kao princip koji održava i ujedinjuje svet je unutar sveta, dok je u Evanđelju po Jovanu reč o ličnosti koja u svet dolazi spolja.[2] Hrišćansko shvatanje „logosa“ ovaj pojam povezuje ne toliko s kosmologijom i filosofskom mišlju, koliko sa istorijom spasenja i jevrejskom dogmom o stvaranju ni iz čega.[2]
Nazivi gotovo svih savremenih nauka građeni su prema grčkoj leksici i sadrže nastavak logia što upućuje na logos o nečemu (na primer logika, psihologija, gnoseologija, ontologija, aksiologija, itd.).
U starogrčkom jeziku logos ima mnogobrojna značenja povezana sa govorom. Još u Homerovim epovima pojam logosa je upotrebljavan u sledećim značenjima: reč, govor, iskaz, svojstvo, istina, red, volja, razum, um, učenje, zakonitost, aksiom, božji um, klica postajanja[3]. Reč logos je izvedena iz glagola „legein“ koji je u prefilozofskoj upotrebi imao dva osnovna značenja: „sabrati ili skupiti“ i „kazati ili imenovati“.[4] Vremenom je u reči logos sabrano i izraženo grčko razumevanje suštine jezika kao mišljenja i kazivanja istine bića. Prema opštem verovanju starih Grka, sve što je bilo, sve što jeste i sve što će biti ima svoj tajanstveni logos (govor). Taj logos neki razumeju bolje od drugih, a to su često pesnici koji u stanju nadahnuća izražavaju logos onoga što je bilo, onoga što jest i što će biti, ljudskim govorom.[5] Takođe se verovalo da dar izražavanja logosa koji saopštava tok budućih događaja imaju proroci, odnosno proročice, u apolonskim proročištima (vidi Delfi).
Logos u antičkoj filozofiji ima sledeća značenja[6]:
- logička struktura ljudskog mišljenja i jezika, odnosno racionalnost.
- racionalna struktura sveta, univerzalni poredak svemira.
- um koji je izvor racionalne strukture sveta.
- logos spermatikos, aktivni princip koji deluje na pasivnu materiju da bi stvorio svet.
- princip celokupnog morala.
Sa starogrčkim filozofom Heraklitom (oko 540-480. pne.) logos postaje bitan filozofski pojam, koji ukazuje na poredak i umnost u svetu.[7] Po Heraklitu, tok promene, koji se u svetu vidi na nivou prirodnih fenomena, deluje u skladu sa principom koji ograničava i zadržava javljanje haosa. Heraklit ovaj princip reda naziva logosom.[8] Za Heraklita, logos označava govor prirode[5] i opštu zakonomernost događanja u svemiru.[1] Logos je imanenitan svemu postojećem, sveprisutan, opšti i zajednički.
Nužno je slediti ono što je opšte, ali mada je logos opšti većina živi kao da svako ima sopstvenu pamet.
Ono što jeste saopštava istinu o sebi, objavljuje se. Spoznaja logosa uslovljena je time da se ne ostane na čulnom i pojedinačnom, već da se iznađe nužni, opšti zakon koji važi za sve i koji se ispoljava u svemu. Stoga postupati samo „po svojoj vlastitoj pameti“, znači nemogućnost uvida u strukturu kosmosa koja je sadržana u logosu.[1]
Mada je logos uvek istinit, ljudi ga ne razumeju ni kad ga čuju ni pre no što su ga čuli. I mada se sve zbiva saglasno logosu, izgleda da obični ljudi o njemu nemaju nikakvo iskustvo ... Oni ne znaju šta rade dok su budni, baš kao što ne znaju šta su radili tokom sna.
– Heraklit
Svepristunost logosa čini da čulna mnoštvenost stvari i događaja ima značenje celine, jednosti:
Ako poslušate ne mene nego istinski logos, mudro je složiti se da je sve Jedno.
samimtim saznanja covekovih misliju donose pravo misljenje svoji izgovorenim recenicama shodno tim dolazi do neuobicnisti postojanja glasovitih promena u odnosu na svet i znanje posedovanja moci coveka u danasnjem svetu dimic dejan
Platon je isticao stvaralački karakter primarnog logosa. Iz njega proističu posebni logoi kao stvaralačke moći na raznim nivoima sveta.[6]
Za Aristotela, logika je stvar logosa. Sam naziv logika, pored etimološke veze, sadrži istu dvosmislenost kao i logos. Grčki naziv za logiku jeste logike episteme, a to znači „znanje o logosu“. Logika je nauka koja obuhvata prvenstveno mišljenje, ali isto tako i govor kojim se mišljenje iskazuje, obelodanjuje. Logos je stvar mišljenja, mišljenja koje (po obrascu dvanaeste knjige Metafizike) misli samo sebe. Srž onoga što je u logici dato može se shvatiti i kao kazivanje istine bića, odnosno kao logos bivstvujućeg koji se može shvatiti.[9]
Heraklitovo značenje logosa razradili su u stoičkoj filozofiji Zenon, Epiktet, Marko Aurelije i drugi. Za stoike logos, osim nužnosti i zakonomernosti, dobija i značenje univerzalnog uma (endithetos), koji podvrgava sve stvari i događaje njihovoj sudbini, dosuđuje ono što se zbiva i što će se zbivati.[5] Ljudski razum učestvuje u univerzalnom logosu, i odražava ga rečju ili delom (prophorikos), a ljudska priroda predstavlja teren i merilo za etičko razmišljanje i delovanje.[8] Za stoičara Hrisipa, logos je ona sila koja čini ljudski govor razumnim, um logičnim, i celokupnu prirodu smislenom.
Kod stoika logos dobija i značenje principa celokupnog morala. Njihovo moralno načelo je bilo „živeti po prirodi“, što je ustvari značilo živeti po logosu.[6] Stoici po prvi put dovede u blisku vezu logos i nomos (zakon kojim se regulišu odnosi u državi), na čemu se zasniva i stoički kosmopolitizam. Mudri ljudi se osećaju kao građani kosmosa jer znaju da su ljudski zakoni produžetak kosmičkog logosa.[6]
Heraklitovo izjednačenje života i logosa našlo je mesta u stoičkoj terminologiji kao logos spermatikos (semeni logos), aktivni životni princip koji deluje na pasivnu materiju da bi uredio svet.[3] Ovi logoi izgleda da vrše nešto od funkcije Platonovih ideja.[7] etika nauka o moralu po svedocenju aristotela sustina znacajnog moralnosti covekovog znanja sta je bilo u proslosti covekovih misliju po svedocenju biblije dolazimo do saznanja da se svet brzo razvija u odnosu na nauku metafiziku fiziku matematiku i knjizevnost kao najprirodnija nauka na svetu ima znacaj u ucenju sveta...knjizevnost je najprirodnija svecka nauka
Jevreji veruju da je Božjom rečju stvoren svet, pripisujući božanskom logosu moć stvaranja iz ničega, što se ne može naći u grčkoj mitologiji ni filozofiji. Sponu između filozofsko-grčkog i biblijsko-jevrejskog značenja logosa je napravio jevrejski novoplatonski filozof iz Aleksandrije, Filon (oko 30. pne. - 50. n.e.), služeći se septuagintom (grčkim prevodom Starog zaveta u kojem se pojavljuje termin logos) i spisima grčkih filozofa.[5] Filon je koristio pojam logosa kao sredstvo za prenošenje jevrejskih religioznih ideja svojim helenističkim savremenicima.[8]
Za Filona Aleksandrijskog, logos je plodotorna sila koju Bog iz sebe zrači. Ova sila je istovremeno tvoračka reč Božja i božji prvorođeni Sin. Pored toga, logos je stvoreni svetski duh (analogan stoičkoj pneumi), i konačno, on je ljudski duh kojem se objavljuje reč božja ili koji tu reč otkriva.[5] Za Filona, govor (logos) svetih knjiga je direktno objavljena reč božja, dok je govor filozofskih rasprava bio samo naslućivanje božanskog logosa. Biblijski logos je imperativni govor božji koji se saopštava prorocima i koji zatim postaje zakon za sve ljude. Božji logos je uvek objava, otkrivanje skrivenih božjih namera ljudima. Ovaj pojam je odatle prenesen i u hrišćansku teologiji, prvenstveno putem Jovanovog jevanđelja.[1]
Logos u hrišćanskoj teologiji ima sledeća značenja:
- Logosnost ili božanski smisao koji postoji u tvarima kao inteligibilni i dinamički princip.
- Reč Božija kojom je nadahnuto sveto Pismo.
- Isus Hrist, kao drugo lice svetog Trojstva, u kome se ovaplotio božanski logos („I Logos postade tijelo“[10]).
Izraz logos u Novom zavetu je upotrebljen više od 300 puta - uvek u značenju reči, ljudske ili Božije. U značenju Božije reči, ima nekoliko značenjskih varijanti: 1) zapisivanje, učenje, otkrivenje Starog zaveta; 2) govor, propoved, učenje Isusa Hrista; 3) jevanđelje ο spasenju; 4) knjige svetog Pisma; 5) sadržaj hrišćanske vere; 6) božanska hipostaza, odnosno Isus Hristos.[11] Na srpski jezik je često prevođen kao »slovo«.
Hrišćanska recepcija logosa je eksplicitna u uvodu Jovanovog jevanđelja (Jn. 1,1—18), gde pisac poistovećuje Isusa sa božanskim Logosom (1,3).[8]
U početku beše logos, i logos beše u Boga, i logos beše Bog... I logos postade telo i nastani se među nama...
– Jn. 1,1,14.[12]
Kod Jovana je logos shvaćen kao sin božji i odnosi se na Isusa Hrista koji predstavlja utelovljenje božanskog logosa. Prve reči Jovanovog jevanđelja, „u početku beše logos“, su mnogi, pre svega Avgustin, ocenili kao direktan uticaj Heraklitove, Platonove i stoičke filozofije.[6] U Jevanđelju po Jovanu dolazi do identifikacije iskona i logosa („U početku beše reč“), života i logosa („u njemu beše život“, 1,4) i Isusa kao telesnog bića i logosa („I logos postade telo“, 1,14).[5]
Pojam „logos“ se pojavljuje samo u uvodu Evanđelja po Jovanu da bi u potpunosti nestao u ostalom tekstu. Naučnici danas veruju da prolog potiče iz starijeg izvora (verovatno iz liturgijske himne) koju Jovan integriše u tekst. Efes, gde je po predanju pisano evanđelje, je mesto u kome je Heraklit u 6. veku pre Hrista uveo pojam „logosa“ u grčku filosofiju.[2]
Nakon Jovanovog preuzimanja pojma logosa, kasnije kod raznih hrišćanskih teologa Hristos biva upoređen s logosom. Tako npr. kod Minucija Feliksa bog otac je nus, sin božji je logos a Sveti Duh je pneuma, duša.[6]
U koncepciji prvih hrišćanskih apologeta: Justina Filozofa, Tatijana, Atinagore, Klimenta Aleksandrijskog, logos je svetlost koja „oplođuje“ filozofiju i premudrost. Justin smatra da hrišćanstvo i filozofija imaju jedan te isti izvor – božanski logos. Starozavetni proroci su primili svetlost otkrivenja logosa. Smatrajući da su i Heraklit i Sokrat vodili život u skladu s logosom, Justin ih ubraja u hrišćane i pre same pojave hrišćanstva.[1] Za Justina (Apologija I, 46,1-4; Apologija II, 7,1-4; 10,1-3; 13,3-4) i Klimenta Aleksandrijskog (Stromata I, 19,91,94), to oplođavanje jeste kosmičko, pa se tako semena logosa nalaze i u prehrišćanskoj filozofiji i u nehrišćanskim religijama.[13] Doktrinom ο logosu hrišćanstvo naglašava da ništa nije bez božanskog smisla u egzistenciji bića, odnosno da sve postoji u Bogu.[11]
Irinej sledeći Justina, čija dela poznaje, poistovećuje „logos“ sveta tvorevine sa ovaploćenim „logosom“ evanđelja, Hristom. Kao i Justin, i on se sreće s helenskom mišlju, naročito stoičkom, u ovoj osnovnoj ideji da „logos“ obuhvata i održava svet, da se on nalazi svuda i da je kroz njega Bog stvorio svet. Obojica smatraju da je „logos“ glavna tema Staroga zaveta i ključ za poznanje otkrovenja Božijeg u istoriji i tvorevini.[2]
From smatra da je uvođenje kristologije Logosa u vjeru crkve imalo za posljedicu transformaciju hrišćanstva u doktrinu sa grčko-filozofskim crtama; ono je potisnulo stare eshatološke ideje i zamijenilo historijskog Isusa konceptualnim Kristom.[14]
Sledeći razvoj aristotelovske misli, aleksandrijski teolog Arije je pokušao da sačuva nestvorenost kao isključivo obeležje Nepokrenutog Pokretača, podvlačeći ontološku razliku između Boga i logosa. Njegova teologija je počivala na kosmološkim pretpostavkama da je logos stvoren: „Sve stvari su iz nebića, i sve su one dovedene u postojanje i jesu stvorenja i dela. Tako je i Logos Božiji preveden iz nebića, i bilo je kada ga nije bilo, i nije ga bilo pre nego što je preveden [postao], već je i takođe imao početak kada je bio stvoren“.[15] Logos je stvoren pre nego što su ostale stvari došle u postojanje, kao neophodan posrednik drugih bića. Samo je Bog Otac nestvoren, bespočetan i večan. Logos je, kao stvorenje, nesličan Ocu, konačan, promenjiv i podlažan promeni.
Patristička teologija, a naročito Maksim Ispovednik, govori opširno o logosima (gr. λογοι logoi), koji preegzistiraju u Bogu i preko kojih Bog saopštava smisao svoje tvorevine. Prema svetom Maksimu, svako stvorenje ima smisao i svrhu jer sadrži večni božanski logos. Logos je dat svemu stvorenom kao večiti cilj i svrha koji treba da budu postignuti.[16]
Svaki svršetak, po prirodi ograničen vlastitim logosom, je ispunjenje mogućnosti koja potiče od suštine i koja pojmovno prethodi svršetku.
– Maksim Ispovednik, Gnostički stoslovi I-3
Kroz λογοι Bog stvara harmoniju i smisao tvorevine. U tom smislu, svet je ne samo opipljiv nego je i inteligibilan. Logika je moguća baš zbog toga što svet ima svoju logičnost radi ovih λογοι. Svi delovi tvorevine kreću se, približuju se i opšte među sobom u jedinstvenom harmoničnom kretanju, koje se ostvaruje kada čovek s Bogom formira jedinstvo neposrednosti.[13] Po Maksimovom mišljenju, čoveku pripada izuzetno mesto među stvorenjima. Ne samo da u sebi nosi logos, već je i slika božanskog logosa, a cilj njegove prirode je da postigne sličnost sa Bogom. Čovekova je uloga u stvaranju da sjedini sve stvari u Bogu i da tako prevaziđe zle sile odvajanja, deobe, raspadanja i smrti.[16]
Srednjevekovni arapski filozof Ibn Arabi govori o transcendentnom jedinstvu religijskih formi ili jedinstvenom iskonu različito ispoljenog religijskog duha. Ibn Arabi je, posebno u delu Dragulji mudrosti, razradio ovu ideju kroz pojam večnog ili univerzalnog logosa, koji predstavlja okosnicu božanske objave. On je nastojao da pronikne u unutrašnju suštinu različitih religijskih formi i da dubokim razumevanjem sve tokove reči Božije vrati na njihov jednosni izvor.[17]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Logos, Filozofija, Enciklopedijski leksikon, Mozaik znanja, Beograd 1973. Greška u referenci: Nevaljana oznaka
<ref>; naziv "Filozofski leksikon" je zadan više puta s različitim sadržajem - ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 „Јован Зизијулас, Јелинизам и хришћанство”. Arhivirano iz originala na datum 2018-03-04. Pristupljeno 2013-03-28.
- ↑ 3,0 3,1 Logos, Filozofijski rečnik, Matica Hrvatska, Zagreb 1984.
- ↑ „Mihailo Đurić, Sumrak grčkog čuda”. Arhivirano iz originala na datum 2005-02-18. Pristupljeno 2010-06-12.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Branko Pavlović, Filozofski rečnik (odrednica logos), Plato, Beograd, 1997.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Mihailo Marković, Um i Etos
- ↑ 7,0 7,1 Logos, Oksfordski filozofski rečnik, Sajmon Blekburn, Svetovi, Novi Sad, 1999. ISBN 86-7047-303-8
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Logos, Enciklopedija živih religija, Nolit, Beograd, 2004.
- ↑ Aristotel, život i delo
- ↑ Jovan 1,14
- ↑ 11,0 11,1 Logos u hrišćanstvu
- ↑ Put, Istina, Život (pravoslavni-odgovor.com)
- ↑ 13,0 13,1 „Rečnik pravoslavne teologije, Logos”. Arhivirano iz originala na datum 2008-12-03. Pristupljeno 2010-06-12.
- ↑ Erich Fromm, Dogma o Kristu (scribd)
- ↑ „Panajotis Hristu, Tvarno i netvarno u bogoslovlju Atanasija Aleksandrijskog”. Arhivirano iz originala na datum 2008-09-19. Pristupljeno 2010-06-12.
- ↑ 16,0 16,1 „Vladeta Jerotić, Jung i pravoslavlje”. Arhivirano iz originala na datum 2009-04-10. Pristupljeno 2010-06-12.
- ↑ Ibn ‘Arabi – mislilac istoka i Zapada (Rešid Hafizović)
