Tirol
 Ovo je glavno značenje pojma Tirol. Za druga značenja, v. Tirol (razvrstavanje). |
| Tirol Tirolo | |
|---|---|
 | |
| Država |  Austrija Italija
|
Tirol (talijanski: Tirolo) je ime historijske regije i nekadašnje Grofovije Tirol, jedne od habsburgških krunskih zemalja, kasnije Austrijskog Carstva i Austro-Ugarske,[1] koja je nakon Prvog svjetskog rata podjeljena između Austrije i Kraljevine Italije.
Ta podjela ostala je do danas pa je Tirol podjeljen na austrijski Tirol i talijansku regiju Trentino-Južni Tirol, koja se sastoji od dvije autonomne provincije Bolzano - Južni Tirol i Trento.
Tirol je planinski kraj u srcu Alpa, najviši vrhovi nalaze se u sjevernom austrijskom dijelu Tirola, to su; Ortler 3902 m, Großglockner 3798 m, Wildspitze 3774 m, Hochfeiler 3523 m, Zuckerhütl 3511 m, Fluchthorn 3408 m, Kuchenspitze 3170 m i Parseierspitze 3038 m. U talijanskom dijelu su najviši Presanella 3564 m, Marmolata 3360 m i Cima Dodici 2331 m.[1]
Najveći dio Tirola (sjever i istok) pripada dunavskom slivu, sa rijekama Inn, Drava, Lech, dok rijeke na jugu Adige i Brenta pripadaju jadranskom slivu.[1] Najveće jezero je Lago di Garda čiji sjeverni dio leži u Tirolu.
Tirol sa sjevera graniči sa Bavarskom, na zapadu sa austrijskim Vorarlbergom i švicarskim kantonom Graubünden, na jugozapadu sa talijanskom regijom Lombardijom, na jugu i jugoistoku s Venetom i na istoku sa Salzburgom i Koruškom.
Klima Tirola je vrlo različita što zavisi od položaja i nadmorske visine. Prosječna godišnja temperatura u Innsbrucku je 8 °C, u Lienzu 7,5 °C, dok je u Trentu 12,3 °C. Srednja godišnja količina oborina je u Innsbrucku 872 mm / m², u Meranu 689, i u Rivi 1150 mm.[1]
U Tirolu je 31. decembra 2011. živjelo 1751,031 stanovnika na teritoriju od 26,247 km²[2] , od toga;
- Austrijska savezna zemlja Tirol 12,640 km², 714,449 stanovnika[2]
- Bolzano - Alto Adige 7,400 km², 511,750 stanovnika[2]
- Trento 6,207 km², 524,832 stanovnika[2]
Najveći gradovi su; Innsbruck, Trento, Bolzano, Merano, Rovereto, Bressanone (Brixen), Brunico, Lienz, Kitzbühel, Schwaz, Riva del Garda, Cortina d'Ampezzo, Kufstein, Imst i Landeck.
Najstariji stanovnici Tirola bili su Etruščani i Veneti kojima su se pridružili Gali. Rimljani su počeli prodirati u Tirol u 1. vijeku pne., kad su ga kompletno osvojiili, njegov veći sjeverni dio uključili su u Reciju, a Tridentum (Trento) u provinciju Galiju i Dolinu Pustertal u Norik.[1] Za Augustove vladavine podignuta je Via Claudia Augusta, njome je povezana dolina Poa sa Dunavom, pa je duž nje u Tirolu niknuo niz utvrda, svetišta i carinarnica.[1]
Od 2. vijeka počela je invazija germanskih plemena naročito Alemanna. Već u 4. vijeku kršćanstvo je počelo prodirati u Tirol, isprva preko Trenta, a kasnije i preko Brixena.[1]
Tirol za srednjeg vijeka
[uredi | uredi kod]Nakon raspada Rimskog Carstva Tirol je došao pod vlast Gota, a nakon njihovog poraza 552 sjevernim dijelom Tirola zavladali su Bavarci, a južnim Langobardi.[1] U 8. vijeku Tirol je franačka pokrajina, nakon izumiranja Karolinške dinastije sjeverni i centralni Tirol došao je pod vlast Bavarskog vojvodstva, a južni (Trento) pod Verensku marku.[1]
Nakon tog je car Svetog Rimskog Carstva Konrad II - 1027. ojačao položaj položaj biskupa od Trenta, davši mu sve okolne parohije od rijeke Adige (Bolzano, Merano, Brixen) do doline Pustertal - 1091. (Brunico).[1]
Tirol je svoje ime dobio po zamku koji se nalazio blizu Merana, on je od 1150. bio sjedište grofovske porodice, vazala biskupa od Trenta, za kog su prikupljali porez.[3] Tirolski grofovi toliko su se obogatili i postali moćni da su 1248. stekli i velike posjede koji su dotad pripadali biskupu od Brixena, pa su 1271. praktički potpuno zamijenili crkvenu vlast na tom području.[3] U 13. vijeku goriški grof Meinhard II uspio se domoći svih tirolskih zemalja sjeverno i južno od Brennera i tako stvoriti Grofoviju Tirol.[4]
U to vrijeme počela su i rivalstva između luksemburške i habsburgške dinastije oko prevlasti u Tirolu.
Car Svetog Rimskog Carstva Ludwig IV, oženio je svog sina Ludwiga Bavarskog 1363. za Margaretu Maultasch (Margareta Koruška), koja je tad bila jedina nasljednica tirolskih i goriških grofova, a njezin prijašnji brak sa Johannom Heinrichom iz luksemburške dinastije proglasio nevažećim.[3] Ali je Tirol nakon Margaretine smrti - 1363., pripao Habsburgovcima jer ga je ona po svojoj želji prepustila habsburgškom nadvojvodi Rudolfu IV, koji je bio polubrat njenog rano umrlog sina Meinharda. Tako je Grofovija Tirol došla u posjed Habsburgovaca, koji je odtad postao jedna od njihovih krunskih zemalja sve do 1918.
Krajem srednjeg vijeka Tirol je bio jedan od rijetkih krajeva u kom je većina seljaka bila slobodna, a ne kmetovi.[4]
Tirol u novom vijeku
[uredi | uredi kod]
Car Maksimilijan izdao je 1511. dekret o nacionalnoj obrani zvan - Landlibell, koji je u velikoj mjeri ostao na snazi sve do 1918., po njemu su Tirolci dobili privilegiju da služe vojsku unutar Tirola i to radi odbrane svoje zemlje.[4]
U drugoj polovici 16. vijeka, premještena je politička prijestolnica u Innsbruck iz dotadašnje Merana.[1]
Protureformacija je efikasno rekatoliziala Tirol 1617. nakon prvog vala prodora protestantizma - 1525. kad su se pojavile i težnje za tirolskom nezavisnošću.[3]
Početkom 17. vijeka izbio je sukob između nadvojvode Ferdinanda (kasnijeg cara Svetog Rimskog Carstva Ferdinanda II), koji je želio carsku krunu, i njegovog rođaka i potencijalnog rivala Felipea III od Španjolske, koji je dobio Tirol u zamjenu za odustajanje od krune.[3]
Sve do kraja 18. vijeka, Habsburgovci su poštovali zakone i ustav koji je razvijen u Grofoviji Tirol. Tek kasnije je i Tirol morati prihvatiti položaj jedne od krunskih zemalja kojom se vlada iz Beča.[4]
Za napoleonskih ratova nakon potpisivanja Bratislavskog mira - Tirol je 1805. ustupljen Bavarskom vojvodstvu.[1] Ono je suspendiralo dotadašnji ustav, povećalo poreze, reorganiziralo crkvenu upravu i uvelo vojnu obavezu. To je izazvalo revolt stanovništa, koje je pod vodstvom pod Andreasa Hofera podiglo ustanak 1809. Tirolci su tri puta uspjeli oslobodili zemlju, ali su nakon šest mjeseci ipak pokleknili pod daleko brojnijim bavarskim snagama.[4]
Nakon tog ustanka sklopljen je u oktobru 1809. Mir u Schönbrunnu između Prvog Francuskog Carstva i Austrijskog Carstva, nakog kojeg je Tirol podjeljen na tri dijela, kraj oko Trenta i Bolzana pripao je napoleonskoj Kraljevini Italiji, gornji dio Pustertala ušao je u sastav Ilirskih pokrajina, a najveći sjeverni dio ostao je u Bavarskom vojvodstvu.[1]
Od Napoleonovog pada 1814. čitav Tirol je ponovno dio Austrijskog Carstva.[1]
Nakon Prvog svjetskog rata, Kraljevina Italija dobila je Južni Tirol, sa velikim dijelom njemačkog stanovništva.[3]
Hitler i Musolini sklopili su 1939. sporazum o Južnom Tirolu, na osnovu kojeg je njemačkom stanovništvu data mogućnost da emigrira u Treći Reich ili da se prilagodi talijanskoj asimilaciji.[5]
I nakon Drugog svjetskog rata Južni Tirol ostao je talijanski, i pored brojnih prigovora (i terorističkih akcija) od strane Austrije.
Pokrajinske vlade Tirola, Bolzana i Trenta osnovale su 1998. u Meranu, radi poboljšanja prekogranične suradnje Evroregiju Tirol - Južni Tirol - Trentino.[5]
Ukupni bruto domaći proizvod regije iznosio je 73,015 000 eura, od toga u Tirolu 25,051 000, u Bolzanu 18,664 000 i 29,300 000 u Trentu.[2]
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 „Gefürstete Grafschaft Tirol” (njemački). Deutsche Schutzgebiete. Pristupljeno 20. 12. 2015.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 „Facts and figures” (engleski). European Region Tyrol. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 25. 12. 2015.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 „Tirol, State, Austria” (engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 25. 12. 2015.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 „History” (engleski). Amt der Tiroler Landesregierung. Pristupljeno 25. 12. 2015.
- ↑ 5,0 5,1 „Milestones” (engleski). European Region Tyrol. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 25. 12. 2015.
- Atlas Tirola (de), (en), (it)
- European Region Tyrol-South Tyrol-Trentino Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u (en)