Bylinët

Bylis, qyteti i parë dhe një nga dy qendrat e koinonit të Bylinëve.

Bylinët ishin një fis ilir që jetonte afër bregdetit Adriatik të Ilirisë jugore ( Shqipëria moderne), në luginën e poshtme të lumit Vjosa (Aoös), në prapatokën e Apolonisë. Bylinët fillimisht u vërtetuan në materiale epigrafike nga orakulli i Dodonës që daton në shekullin IV para Krishtit, dhe koinonët e tyre u dëshmuan së pari në një mbishkrim të shekullit II para Krishtit nga orakulli i njëjtë. Territori i tyre ishte trapezoidal në anën e djathtë të lumenjve Luftinje dhe Vjosa, duke u shtrirë në perëndim në malet e Mallakastrës . Qyteti kryesor i koinonit të tyre ishte Bylisi. Një tjetër qendër e rëndësishme e koinonit të tyre ishte Klos, një vendbanim më i lashtë ilir i quajtur më vonë Nikaia, si është dëshmuar nga një mbishkrim.

Duke qenë se ishin në një fqinjësi dhe kontakt të afërt me fqinjët e tyre grekë, Bylinët ndodheshin nën një ndikim të konsiderueshëm të helenizimit dhe kulturës antike greke. Koinoni i tyre kishte prerë edhe monedha të veta siç dëshmohet nga mbishkrimet. Koinoni i Bylionëve ka mbijetuar deri në kohët e Perandorisë Romake.

Emri

Emri i tyre regjistrohet si Boulinoi nga Pseudo-Skymni (404), Boulimeis nga Dionis Periegeti (386), Ballini nga Tit Livi (44. 30), Bylliones nga Straboni (7. 7. 8), Bulini nga Plini (3. 21 / 139).

Gjeografia

Pamje e luginës së lumit Vjosa (Aoös) nga Bylisi.

Sipas të gjitha gjasave duket se nuk kishte një zgjerim të caktuar gjeografike të koinonit të Bylinëve, në aspektin territorial dhe etnik por që ekzistenca e të cilit është e dokumentuar që nga shekulli i 5-4 para Krishtit dhe të cilat Bylisi duket se kishte qendrën kryesore. Një tjetër qendër e rëndësishme e Bylinëve ishte Klosi, një vendbanim më i lashtë ilir, i quajtur më vonë Nikaia, sipas një mbishkrimi. Livi (shek. I p.e.s. ) e quajti territorin e tyre Bullinum agrum .

Themelimi i Bylisit i atribuohet mesit të shekullit të 4 para Krishtit, kur u ndërtuan edhe muret masive ilire. Paraqitja e tij urbane duket se ka qenë e strukturuar rreth mesit të shekullit të 3 para Krishtit. Qendra është ndërtuar në një kodër rreth 500 m, në bregun e djathtë të lumit Aoös, një nga akset kryesore lumore të Shqipërisë qendrore-jugore. Kodra ka një pamje dominuese mbi luginën e lumit, sot rajoni i Mallakastrës, mbi të cilin shtrihej koinoni i Bylinëve. Vendi gjithashtu pamje të vijës bregdetare e poashtu edhe disa nga qendrat më në brendësi.

Territori i Bylinëve ishte i përbërë nga një rrjet i tërë fortifikimesh të ndërtuara për t'i mbrojtur ata nga Apolonasit të cilët ndodheshin aty pranë në perëndim dhe Atintanët në lindje. Ai kufizohej në juglindje nga fortifikimet e Rabijes dhe Matohasanaj. Koinoni i Amantinëve ishte në bregun e kundërt të lumit Vjosa.

Afërsia e tumës prehistorike të varrimit në Lofkënd si me Bylisin ashtu edhe me Nymfaion tregon që tuma ishte e vendosur në territorin e Bylinëve.

Kultura

Aktori komik që luante rolin e një skllavi të ulur në altarin e Dionisit, gjysma e 2-të e shekullit III para Krishtit, nga teatri i Bylisit. Muzeu Kombëtar i Arkeologjisë, Shqipëri .

Gjuha

Gjuha e folur nga Bylinët i përkiste zonës gjuhësore ilire juglindore. Për shkak të kontaktit të afërt me fqinjët e tyre grekë, Bylinët ndodheshin në një shkallë të konsiderueshme nën ndikimin e kulturës helene dhe të gjuhës së lashtë greke.

Feja

Kërkimet arkeologjike nuk kanë gjetur ende një tempull ose vend tjetër të në qytetin e Bylisit, megjithatë, një seri mbishkrimesh tregojnë adoptimin e kulteve të Zeusit, Herës, Dionisit dhe Artemisit. Një mbishkrim tjetër tregon se ekzistonte edhe një shenjtërore me një orakull, i njëjtë me nymfafën që ndodhej në kufi me Apoloninë e afërt. Nymfaumi paraqitet gjithashtu si një simbol zjarri i gdhendur në monedha të Bylisit e që i takojnë shekullit III-II p.e.s. Një reliev i gjetur pranë Bylisit tregon edhe nimfat dhe një leckë të mbështjellë rreth këtij zjarri, një skenë që përsëritet vetëm me nimfat të paraqitura edhe në një monedhë argjendi të Apollonisë të shekullit 1 para Krishtit, duke sugjeruar një përzierje të traditave dhe feve vendase me format dhe praktikat e sjella nga kolonistët grekë. Nën ndikimin grek kulti lokal spontan ilir dhe natyralist filloi kanonizimin e tij. Në shenjtëroren e Dodonës një mbishkrim i shekullit 4 para Krishtit në një fletë plumbi paraqet Bylinët duke i kërkuar se cilit hy duhet ti ofrojnë sakrificat në mënyrë që të sigurojnë pronat e tyre.

Shih edhe

• Ilirët
• Iliria
• Bylisi
• Nikaia
• Apolonia
• Lista e fiseve ilire

Literatura

• Bejko, Lorenc; Morris, Sarah; Papadopoulos, John; Schepartz, Lynne (2015). The Excavation of the Prehistoric Burial Tumulus at Lofkend, Albania (në anglisht). ISD LLC. ISBN 1938770528.
• Belli Pasqua, Roberta (2017). Lavarone, Massimo (red.). "Ricerca archeologica e valorizzazione: riflessioni sul Parco Archeologico di Byllis (Albania)". Quaderni Friulani di Archeologia (në italisht). Società Friulana di Archeologia (XXVII): 89–97. ISSN 1122-7133.
• Cabanes, Pierre (2002) [1988]. Dinko Čutura; Bruna Kuntić-Makvić (red.). Iliri od Bardileja do Gencia (IV. – II. stoljeće prije Krista) [The Illyrians from Bardylis to Gentius (4th – 2nd century BC)] (në kroatisht). Përkthyer nga Vesna Lisičić. Svitava. ISBN 953-98832-0-2.
• Ceka, Neritan (1990a). "Fortifikimet antike të bashkësisë byline / Les fortifications antiques du koinon des Bylliones" [The ancient fortifications of the koinon of the Bylliones]. Iliria (në shqip dhe frëngjisht). 20 (1): 99–146. doi:10.3406/iliri.1990.1562.
• Ceka, Neritan (1990b). "Periudha paraqytetare në trevën byline / La période proto-urbaine dans la région des Bylliones" [The proto-urban period in the Bylliones region]. Iliria (në shqip dhe frëngjisht). 20 (2): 137–160. doi:10.3406/iliri.1990.1573.
• Ceka, Neritan (1992). "Santuari dell'area illirico-epirotica". përmbledhur nga Stazio, Attilio; Ceccoli, Stefania (red.). La Magna Grecia e i grandi santuari della madrepatria: atti del trentunesimo Convegno di studi sulla Magna Grecia. Atti del Convegno di studi sulla Magna Grecia (në italisht). Vëll. 31. Istituto per la storia e l'archeologia della Magna Grecia. fq. 123–126.
• Ceka, Olgita (2012). "Il koinon e la città. L'esempio di Byllis". përmbledhur nga G. de Marinis; G.M. FabriniG. Paci; R. Perna; M. Silvestrini (red.). I processi formativi ed evolutividella città in area adriatica. BAR International Series (në italisht). Vëll. 2419. Archaeopress. fq. 59–64. ISBN 978-1-4073-1018-3.
• Ceka, Neritan; Ceka, Olgita (2018). "The treatment of public space in the preroman cities of Southern Illyria and Epirus (Vth-Ist centuries B.C.)". përmbledhur nga Jean-Luc Lamboley; Luan Perzhita; Altin Skenderaj (red.). L'Illyrie Méridionale et l'Épire dans l'Antiquité – VI. Actes du VI e colloque international de Tirana(20 – 23 mai 2015) (në anglisht). De Boccard. fq. 977–990. ISBN 978-9928-4517-3-6.
• Hansen, Mogens Herman; Nielsen, Thomas Heine (2004). An Inventory of Archaic and Classical Poleis (në anglisht). Oxford University Press. ISBN 0-19-814099-1.
• Lasagni, Chiara (2019). Cresci Marrone, Giovannella; Culasso Gastaldi, Enrica (red.). Le realtà locali nel mondo greco: Ricerche su poleis ed ethne della Grecia occidentale. Studi e testi di epigrafia (në italisht). Edizioni dell'Orso. ISBN 978-88-6274-962-6.
• Šašel Kos, Marjeta (2005). Appian and Illyricum (në anglisht). Narodni muzej Slovenije. ISBN 961616936X.
• Shipley, Graham, red. (2019). Pseudo-Skylax's Periplous: The Circumnavigation of the Inhabited World: Text, Translation and Commentary (në anglisht) (bot. 2). Oxford University Press. ISBN 9781789624977.
• Verčík, Marek; Kerschbaum, Saskia; Tušlová, Petra; Jančovič, Marián; Donev, Damjan; Ardjanliev, Pero (2019). "Settlement Organisation In The Ohrid Region". Studia Hercynia (në anglisht) (XXIII/1): 26–54.
• Winnifrith, Tom J. (2002). Badlands-borderlands: a history of Northern Epirus/Southern Albania (në anglisht). London: Duckworth. ISBN 0-7156-3201-9.