Mwamba (jiolojia)

Miamba

Itale ni mwamba wa mgando

Mwamba katika jiolojia ni namna ya kutaja mawe au zaidi mchanganyiko au mkusanyiko wa mabao ya aina moja au zaidi ya madini ulio imara katika hali asilia. Jiwe ni kipande cha mwamba.

Takriban madini 30 hufanya sehemu kubwa ya miamba ya dunia, ni hasa silikati na kabonati.

Aina za miamba

Mwamba hutokea kwa namna tatu:

• mwamba wa mgando (mwamba wa kivolkeno, "igneous rock") unajitokeza pala ambako magma au lava inaganda, kwa mfano itale au .
• mwamba mashapo (sedimentary rock) hutokea pale ambako miamba inavunjika na kusagwa katika mmomonyoko na mashapo yanakandamizwa kwa njia ya kanieneo ya mashapo ya juu hadi mashapo kuwa mwamba mapya.
  • aina ya pekee ni visukuku ambayvo ni mashapo yaliyosababishwa na wanyama au mimea itakayokuwa mwamba mashapo baadaye. Mfano: makaa mawe.
• mwamba metamofia (metamorphic rock) ni mageuzi ya miamba ya awali -ama ya kivolkeno au ya mishapo- kwa njia ya kanieneo kubwa sana na joto kali kuwa aina mpya ya mwamba. Metamofosi kwa kawaida hutokea katika kina kubwa.

Mzunguko wa miamba: 1 = magma au lava; 2 = kuganda kwa magma; 3 = mwamba wa kivolkeno; 4 = mmomonyoko; 5 = mashapo; 6 = mashapo + mwamba mashapo; 7 = mwendo wa gandunia, kuzama kwa mwamba na metamofosi; 8 = mwamba metamofia; 9 = kuyeyuka kwa mwamba ulio chini kwenye koti ya dunia kuwa magma mpya.

Mzunguko wa miamba

Miamba hubadilishwa umbo katika muda wa miaka milioni kadhaa. Madini yake huingia katika hali mbalimbali za mwamba.

• a) Mwamba wa kivolkeno hutokea kwa kuganda kwa magma au lava.
• b) Mwamba huu huvunjika kwa mmomonyoko na vipande vyake hubebwa na maji au upepo mahali vinapolala kama ganda la mashapo.
• c) Mashapo kukandamizwa kwa njia ya kanieneo na kuwa mwamba mashapo.
• d) Mwamba mashapo hufikia katika kina kubwa na kugeuzwa kwa njia ya metamofosi kuwa mwamba metamofia.
• e) Hata hii mwamba metamofia husukumwa na nguvu za gandunia kufika tena juu na kupatwa na mmomonyoko kuwa mwamba mashapo.
• f) Kila aina ya mwamba unaweza kumezwa na mwendo wa gandunia na kuyeyushwa tena kuwa magma.

Kimondo-nchi

Kimondo-nchi (ing. meteorite) ni mwamba wa pekee wenye asili isiyo ya Dunia yetu. Vimondo-nchi vingi vimejitokeza katika anga-nje kutokana na mabaki ya mada ya nyota au kutokana na kuvunjika kwa sayari nyingine.

Utamaduni

Miamba imekuwa ikitumiwa na binadamu katika historia yake yote. Hivyo mwamba ni muhimu katika utamaduni wa watu. Madini na metali zinazopatikana katika miamba zimekuwa muhimu katika kustaarabika kwa binadamu.

Kihistoria vifaa vya kwanza vya kudumu vilikuwa vifaa vya mawe yaliyokatwa kuwa visu, shoka au nyundo. Tangu zama za mawe miamba ilitumiwa na binadamu kama zana. Wakati wa zama za mawe watu walikuwa hodari kutengeneza vifaa vya aina nyingi kutokana na mwamba.

Vilevile katika ujenzi mataifa mbalimbali yalitumia mwamba au mawe kwa majengo yao.

Mifano ya kale kabisa ya mwandiko ni mwandiko juu ya mwamba: ingawa kuna uwezekano wa kwamba watu walitumia pia ubao au kitu kingine lakini miandiko hii haikudumu na kutunzwa hadi leo.

Mawe ya thamani kama almasi hutafutwa na watu kwa kuwa yapendeza.

Makala hii kuhusu mambo ya sayansi bado ni mbegu. Je, unajua kitu kuhusu Mwamba (jiolojia) kama historia yake au mahusiano yake na mada nyingine? Labda unaona habari katika Wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa? Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.