Amalia Papaioannou

«Η κατοικία των νεκρών που μέχρι πρότινος γεννούσε, με τη θλίψη και τη νοσηρότητά της, τον ακατανίκητο τρόμο, έχει μεταμορφωθεί πλέον σ'ένα απέραντο Ηλύσιο Πεδίο που η φύση και η τέχνη απλόχερα στολίζουν με τα πλούτη τους και έχει γίνει ένας περίπατος γεμάτος γοητεία. Αυτό που πριν προξενούσε τον φόβο, τώρα το επισκέπτεται κανείς με οικειότητα. Οι επισκέπτες βλέπουν τους τάφους και τις επιγραφές τους, η πλειονότητα των οποίων προσφέρουν όμορφες σελίδες από την Ιστορία, ευεργετικά παραδείγματα και αγνά ηθικά διδάγματα, που συγκινούν και προκαλούν τη βαθιά περισυλλογή».

Η Εισαγωγή του Joseph Marty στον εικονογραφημένο οδηγό των παρισινών κοιμητηρίων των Rousseau και Lassalle του 1839(;) προσφέρει μία σαφή εικόνα της πολιτιστικής όψης των αστικών χώρων ταφής στο πέρασμα από τον 18ο στον 19ο αιώνα. Η δημοσίευση θίγει τα ζητήματα της -με τεχνητά μέσα- μεταμόρφωσης του φυσικού τοπίου και του φιλοσοφικού περιπάτου, ενώ συγχρόνως ακολουθεί έναν καθιερωμένο βιβλιογραφικό τύπο, αυτόν της συλλογής (recueil) αρχιτεκτονικών μνημείων, καθώς προσφέρει πίνακες με μνημεία "ζωγραφισμένα και μετρημένα από τον αρχιτέκτονα Rousseau και φιλοτεχνημένα σε χαρακτικά από τον Lassalle".

Το βιβλίο Les principaux monuments funéraires de Père Lachaise, de Montmartre, du Mont-Parnasse et autres cimetières de Paris παρουσιάζει ένα πολύπλοκο εκδοτικό ιστορικό, με τέσσερεις διαφορετικές εκδόσεις, κάθε μία από τις οποίες δημοσιεύεται από διαφορετικό οίκο (Chaillou, περ. 1834–6; Morel, μετά το 1841; Fourmage, 1844; και Bédelet, ακολουθώντας το πρότυπο της έκδοσης του Fourmage) και διαφοροποιούμενη ως προς τον τίτλο, τον αριθμό των πινάκων (με μέγιστο αριθμό τους ογδόντα τέσσερεις στους Fourmage και Bédelet), και την προσθήκη γραπτού σχολιασμού από τον J. Marty (Fourmage και Bédelet).

Καρπός ενός κατά τ’άλλα αγνώστου αρχιτέκτονα, του J. J. Rousseau, και του λιθογράφου Louis-Simon Cabaillot, επονομαζόμενου Lassalle, το βιβλίο Les Principaux monuments funéraires de Père-Lachaise είναι πρωτίστως μία εικαστική προσπάθεια – όπως προκύπτει τόσο από τον μεγάλο αριθμό και την υψηλή ποιότητα των εικόνων, όσο και από την καθυστερημένη προσθήκη κειμένου.

Η τυπολογία των επιλεγμένων προς εικονογράφηση μνημείων (κυρίως νεοκλασικά) και τα μέσα της οπτικής αναπαράστασης (με έμφαση στην ανακλητική δύναμη της φύσης και το γραφικό χαρακτήρα του κοιμητηρίου) αναδημιουργούν μία εξιδανικευμένη εικόνα του Père-Lachaise, πλησιέστερη στην αρχική σύνθεση του Brongniart (γνωστή από τα σχέδια D.6701 του Μουσείου Carnavalet και V-2159 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας, χρονολογημένων το 1810 και 1813 αντιστοίχως) παρά στην πραγματικότητα της εποχής της κυκλοφορίας του οδηγού (δεκαετία 1830), όταν το νεκροταφείο ήταν ήδη κορεσμένο και η σύγκριση με άλλα κοιμητήρια εκτός πόλεων στην Ευρώπη και τις Η.Π.Α. είχε οδηγήσει σε αρνητικές κριτικές.

Η εργασία αυτή πραγματεύεται την εμφάνιση, κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, ενός καινούριου είδους επιστημονικών εκδόσεων, σχετικών με τη μελέτη και σχεδιαστική τεκμηρίωση της αρχαίας αρχιτεκτονικής. Στόχος της είναι η πραγματολογική ανάλυση των στοιχείων που προσδιορίζουν τα συγγράμματα αυτά ως ξεχωριστό είδος της επιστημονικής και καλλιτεχνικής συγγραφικής παραγωγής της εποχής. Μελετώνται: τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του είδους, οι επιδιωκόμενοι στόχοι, το κοινό και η ακολουθούμενη μεθοδολογία.
Τα υπό μελέτη έργα διαφοροποιούνται τόσο από τις σύγχρονες προς αυτά μελέτες γενικού αρχαιολογικού χαρακτήρα (Caylus), όσο και από την προγενέστερη (1650-1750) ερευνητική παράδοση ειδικά για την αρχαία αρχιτεκτονική (Desgodetz), από άποψη θεματολογίας, αλλά και μεθόδου. Πρόκειται για εκδόσεις δευτέρου σχήματος, χωρισμένες σε δύο μέρη (κείμενο και εικόνες), οι οποίες πραγματεύονται συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά σύνολα της Αρχαιότητας. Εκτελούνται κατά κόρον από αρχιτέκτονες (Julien-David Le Roy, James Stuart και Nicolas Revett, Robert Adam, Charles Cameron, Charles-Louis Clérisseau), οι οποίοι ερευνούν και σχεδιάζουν τα μνημεία in situ, δίνοντας ίδιο βάρος στις υλικές και στις φιλολογικές μαρτυρίες και δείχνοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον και επιμονή στη λεπτομερή και ακριβή μέτρηση των αρχιτεκτονικών μελών. Αν και ορισμένες τέτοιες συλλογές αρχαίων μνημείων (recueils des monuments antiques) γράφτηκαν από αρχαιοδίφες (Robert Wood, Richard Chandler) ή καλλιτέχνες χωρίς αρχιτεκτονική κατάρτιση (Thomas Major) – το είδος εγκαινιάστηκε μάλιστα από μία τέτοια έκδοση (Robert Wood, The Ruins of Palmyra, Λονδίνο, 1753) – η απουσία της ειδικής ματιάς του αρχιτέκτονα στην ερμηνεία των καταλοίπων καθιστά την περίληψή τους στη μελέτη μας προβληματική.
Από τη συστηματική ανάλυση του κειμένου προκύπτει η επιδίωξη κοινών και συγκεκριμένων στόχων, που προσβλέπουν αφ’ενός στην προσωπική εξέλιξη των συγγραφέων- αρχιτεκτόνων μέσα από την εξοικείωσή τους με τα αρχαία μνημεία και αφ’ετέρου στη γενικότερη πρόοδο της αρχιτεκτονικής, μέσω της κριτικής αντιμετώπισης των γραπτών πηγών και των προγενέστερων μελετητών και του εμπλουτισμού του αρχιτεκτονικού ρεπερτορίου από το οποίο αντλούν την έμπνευσή τους οι καλλιτέχνες της εποχής. Η ιστορική εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και η αξιολογική σύγκριση μεταξύ της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής παράδοσης εντάσσονται και αυτές στους επιδιωκόμενους στόχους. Από πρακτικής απόψεως, οι συγγραφείς των υπό μελέτη έργων μεταχειρίζονται τα συγγράμματά τους ως όχημα για την επαγγελματική τους ανέλιξη: οι πρώτες επίσημες αναθέσεις στον Adam, τον Cameron και τον Clérisseau γίνονται επί τη βάσει της αποδεδειγμένης αρχαιογνωσίας τους μέσω των Συλλογών που εξέδωσαν.
Το εύρος των επιδιωκομένων στόχων υποδεικνύει την ύπαρξη κοινού που περιλαμβάνει αναγνώστες με ειδικό και με γενικό ενδιαφέρον. Στους πρώτους ανήκουν οι συνάδελφοι-αρχιτέκτονες, οι οποίοι θα αξιοποιούσαν πρακτικά το περιεχόμενο των εκδόσεων, στην παιδαγωγική αξία των οποίων αναφέρονται ευθέως οι συγγραφείς (Le Roy, Stuart, Clérisseau). Στους δεύτερους ανήκουν οι εύποροι πολυμαθείς τους οποίους οι ίδιοι οι συγγραφείς (Le Roy, Major, Cameron, Clérisseau) ονομάζουν «ερασιτέχνες» ή «γνώστες» (connoisseurs) της αρχαίας αρχιτεκτονικής και οι οποίοι απαντώνται στους καταλόγους των συνδρομητών των εν λόγω εκδόσεων.
Οι ακολουθούμενες κοινές μεθοδολογίες αφορούν τόσο στην έρευνα και σύνταξη του κειμένου (επιτόπια μελέτη, επιστημονικός υπομνηματισμός, ευρύτατη βιβλιογραφία με αξιοποίηση των φιλολογικών μαρτυριών και κριτική διάθεση, αρχαιολογικοί προβληματισμοί), όσο και στη σχεδιαστική αποτύπωση των μνημείων (χρήση κλίμακας και σύγχρονων μετρικών συστημάτων, παρουσίαση των μνημείων «ως έχουν» - δηλαδή χωρίς
3/27

απόπειρες αποκατάστασης, σαφής διάκριση μεταξύ αρχικού πυρήνα των κτισμάτων και μεταγενέστερων προσθηκών).
Μέσα από τη συστηματική εφαρμογή των επιστημονικών αυτών κανόνων και το πνεύμα ρεαλιστικής πιστότητας μάλλον, παρά γραφικού εξωραϊσμού, οι συντάκτες τους εκτιμήθηκαν όχι μόνον για την καλλιτεχνική τους ευαισθησία, αλλά και για την επιστημονική τους δεινότητα και αρχαιογνωσία.

FROM THE 18TH CENTURY GRAND-TOURISTES TO THE ORGANIZED ARCHAEOLOGICAL TOURISM OF THE 19TH CENTURY. THE CIRCUMNAVIGATION OF THE STEAMER BOAT "FRANCESCO PRIMO" (1833) AND THE NEW CONDITIONS OF SUPERVISING ANCIENT GREEK MONUMENTS DURING THE OTHONIAN PERIOD
Abstract: In April 1833 the steamer Francesco Primo left Naples for a four-month-long pleasure trip to Sicily, Malta, Greece and Asia Minor. It was the first steamship to carry passengers in the eastern Mediterranean and its voyage marked the beginning of a new era in travelling and viewing the monuments of Antiquity. Among the new characteristics of European travelling in continental Greece are: the increased number of passengers, the focus on ancient monuments, the particular interest in antiquities discovered during the 19th century (i.e. Olympia, Mycenae, Tiryns, Argos, Delphi, Aegina, Melos), the practice of organized smaller excursions, the regular references to modern Greece, the separation of the Greek travelling experience from the concept of exoticism, and the involvement of the official institutions of research, protection and enhancement of monuments. On the eve of passing the first archaeological legislation in modern Greece, the steamer was rapidly established as the ultimate means of organized mass tourism in the Mediterranean, thanks to its speed, the reliability of its established schedules and its relatively low prices.

THE ICONOGRAPHICAL PROGRAM OF HAGIOS VASILEIOS AT KERAMEIES (CEPHALONIA) BY KONSTANTINOS ARTEMIS
From 1928 to 1929, Konstantinos Artemis provided the painting decoration for Hagios Vasileios, the private church of the Vallianos family at Kerameies, Cephalonia. The iconoK graphic program for the singleKnave basilica built in 1897 consists of thirtyKseven paintK ings: eight oil paintings with scenes from the life and the passion of Christ for the north and south walls of the church and twentyKnine zinc plates. TwentyKone of the zinc plates decorate the fa ̈ade of the gallery over the west part of the building (seven scenes from the life and the passion of Christ and fourteen busts of Apostles and the Protomartyr Stephen), while the remaining eight plates depict Prophets in pairs and are located on the upper part of the north and south walls, at the beginning of the slope of the vaulted ceiling.
Artemis turned to a number of western iconographical sources for his compositions, both established and new, ranging from 17thKcentury Flemish baroque to 19thKcentury Russian realism. Popular examples in Greek religious painting, documented throughout the late 19thKearly 20thKcentury, include Pieter Paul Rubens’ Descent from the Cross (Antwerp Cathedral, 1612K1614), Gustave Dorç’s Jesus blessing the little children (from his illustrations for La Grande Bible de Tours, 1866), Heinrich Hofmann’s lost painting Christ preaching at the sea of Galilee (1875), as well as illustrations of the BurK ial of Christ and Christ saving Peter from drowning (from his publications Kommet zu mir!, 1895 and Friede sei mit Euch, 1898) and Hermann Clementz’s Golgotha (1908). Original is Artemis’ interest in copying his teacher at the Imperial Academy of Arts in Saint Petersburg, Ilya Repin, with his Resurrection of the daughter of Jairus (1871) and HenriKLçopold Lçvy’s Jesus in the tomb (1873), for which he had also produced a plasK ter relief circa 1908.
Artemis adjusts his sources with ease and, despite his eclectic approach, he succeeds in creating an aesthetically homogenous ensemble, within the context of academism. His style is characterized by clear outlines, a variated yet rather unsaturated palette, subtle graduation of light (in reality, suppressing dramatic chiaroscuro effects) and closed compositional forms. A number of the compositions and/or isolated figures from KerK ameies originate from previous religious commissions (mostly from iconostases) and will be repeated by Artemis throughout his career.

The formation of art history as a discipline was underpinned by the claim to a special area of expertise which, in the late nineteenth and twentieth centuries, was accompanied by the development of particular concepts and methods, from the formal and spatial analysis of Wölfflin, Riegl or Schmarsow to the iconology of Panofsky. Linked to the emergence of the concept of autonomous art, the

INTEREST IN THE TROAD REGION DURING THE 18TH CENTURY
Although the site of prehistoric Troy (Hisarlik) came to light during the second half of the 19th century, specialized archaeological interest in the Troad first manifested during the Age of Enlightenment. The advantageous travelling conditions, the enthusiastic study of Homeric epic poetry and the scientifical approach to studying the monuments of Antiquity during the 18th century were pivotal in promoting Troad as one of the most popular destinations of the time. Even if 18th century travelers didn’t manage to discover the exact location of ancient Troy, they were instrumental in directing subsequent research, by means of attributing historical value to the Iliad, and systematically rejecting former erroneous identifications of the site. Among the more systematic researchers were the British Richard Pococke and Robert Wood, and the French count of Choiseul-Gouffier, who, during his time as an ambassador to the Ottoman Empire, mobilized a team of artists and scientists, including Jean-Baptiste Lechevalier, who provided the most widely accepted -though incorrect- identification (Pınarbaşı) and Franz Kaufer, who discovered Hisarlik (albeit without connecting it to Troy).
Thanks to the numerous 18th century translations of the Iliad and the Odyssey (especially those by Anne Dacier and Alexander Pope), Homeric poetry became widely available and debate over the epics transcended the narrow frame of literary questions, to include theoretical discussions on historicity, mimesis and taste. A new appreciation of Homer as a historian and a geographer emerged, alongside the re-evaluation of the primitive aspects of the poem and the society it describes, simplicity and wildness being reconsidered in terms of originality and sublimity. Within the practice of the Grand Tour, 18th century travelers in the Troad sought on the one hand, to verify scholarly knowledge through personal inspection and to document their findings with method and diligence (especially through cartography, greatly appreciated for its power of objectification), and on the other hand, to enhance their experience of the epics, by reading the Iliad in situ, thus combining Homer’s ingenuity in evoking vivid imagery to the innate affecting power of the natural landscape of the Troad.

The mathematician John Dee, by making architecture one of his 21 derivative mathematical arts, followed a well-known Renaissance tradition that strove to disengage architecture from its medieval classification within the mechanical arts and to include it instead among the liberal arts. Mathematics had been the most obvious choice for association, not only because of the practical application of arithmetic, geometry, and perspective in the delineation and execution of architectural projects, but also because it elevated the art of building into a philosophical exercise, since proportional correspondences between the architectural members were thought to express Nature's universal laws. Within the realm of the eighteenth century's emphasis on science and method, and in the wake of important technological advances in the manufacture of instruments for measurement, the relationship between architecture and mathematics was reevaluated.

L’ouverture du Grand Tour, tant numeriquement que geographiquement a partir du milieu du XVIIIe siecle, permit a un nombre important d'architectes, de peintres et de sculpteurs de se mettre en contact direct avec les vestiges de l'Antiquite. Joignant a leur sensibilite artistique une methode scientifique, ils se rendirent sur les lieux et etudierent les monuments, effectuant des fouilles et dressant des releves minutieux. Ils diffuserent ensuite le fruit de leurs travaux a travers des publications erudites. Parmi les sources archeologiques disponibles, les modeles architecturaux grecs antiques, provenant tant de la metropole (Grece continentale), que de ses colonies en Asie Mineure et dans l'Italie meridionale (Paestum) et la Sicile, ainsi que la ceramique grecque antique (communement appelee etrusque) tiennent une place dominante. La documentation detaillee de la presence des artistes europeens sur ces lieux et l'examen des moyens de communication de leur experience...