lnnowacyjnoSC europejskiej przestrzeni regionalnej a dynamika rozwoju gospodarczego ｾ＠ ｾ＠ pod redakciq Danuty Strahl Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocfawiu Wrocfaw 2010 Autorzy poszczeg61nych rozdziat6w: Beata Bai-Domanska- 3; 5.5 Ryszard Brol- 1.4; 4.6 Dariusz Gtuszczuk - 4.1 Matgorzata Markowska- 1.1-1.3; 2.2-2.4; 5.6 (wsp6tautorka) Andrzej Raszkowski- 4.3 Eli:bieta Sobczak- 5.1; 5.2; 5.4 Danuta Strahl- 2.1; 5.6 (wsp6tautorka) Andrzej Sztando- 4.2; 4.4; 4.5 Jacek Welc- 5.3 I ; Senacka Komisja Wydawnicza Zdzislaw Pisz (przewodnicz<tcy), Andrzej Bqk, Krzysztof Jajuga, Andrzej Matysiak, Waldemar Podg6rski, Mieczyslaw Przybyla, Anie/a Stys, Stanislaw Urban Reccnzent Tadeusz Grabinski Redaktor Wydawnictwa Agnieszka Flasiflska Rcdaktor techniczny Barbara Lopusiewicz Korektor Barbara Cihis Sklad i lamanic Malgorzata Czupry1?ska Projckt okladki Beata ｄｾ｢ｳｫ｡＠ Niniejsza publikacja powstala w ramach grantu pt. , lnnowacyjnosc europejskiej przestrzcni regionalncj a dynamika rozwoju gospodarczego" (nr N R 11 0002 04), finansowanego przez Narodowe Centrum Badan i Rozwoj u Kopiowanic i powielanie w jakiejkolwiek fom1ic wymaga pisemnej zgody Wydawcy © Copyright by Uniwersytct Ekonomiczny we Wroclawiu Wroclaw 20 I0 ISBN 978-83-7695-053-2 Spis tresci ｗｳｴｾｰＮ＠ 1. Znaczenie innowacyjnosci w rozwoju gospodarczym regionow ...... 1.1. 1.2. lnnowacyjnosc w wybranych teoriach rozwoju regionalnego ............... Podstawowc micmiki syntctycznc rozwoju gospodarczego w wymiarze regionalnym ..................................................................................... Pomiar innowacyjnosci region6w- ujt;:cie proponowanc przcz Eurostat Relacje mit;:dzy innowacyjnosciqa rozwojem regionalnym .................. 1.3. 1.4. 9 13 13 23 26 35 Literatura ... .. ... .. .. ... .. .. ..... .. .. .. ... .... .. .. .. ..... .. ... .. ... .. .. ... .. ..... ... .. ... .. ... .. .. ... ... .. ... .. ... . 43 ldentyfikacja poziomu innowacyjnosci i rozwoju gospodarczego europejskiej przestrzeni regionalnej ................................................. . 47 2. 2.1. Narzt;:dzia wykorzystane do badan innowacyjnosci i rozwoju gospodarczego na szczeblu regionalnym ......................................................... Klasyfikacja ze statystykami pozycyjnymi w badaniach innowacyjnosci i rozwoju regionalnego...................................................................... regionalnym. Miary agrcgatowe w pomiarze innowacyjnosci w ｵｪｾ｣ｩ＠ Innowacyjnosc europejskiej przestrzeni regionalncj .............................. Zr6znicowanie curopcjskicj przestrzeni regionalnej ze wzglt;:du na poziom innowacyjnosci ... .... .. .... .. ... .. ... .. .. ... .. .. ... .... .. .... .. ..... .. ... .. ... ..... .... .... . Profile region6w europejskich zc ｷｺｧｬｾ､ｵ＠ na innowacyjnosc INPUT oraz OUTPUT......................................................................................... Ocena poziomu i dynamiki rozwoju gospodarczego europcjskicj przestrzeni regionalnej................................................................................... Poziom i dynamika rozwoju gospodarczcgo w curopcjskiej przestrzeni regionalnej .. .... ... .. .. .. .. ... .. .... .. .. .. .... ... .. .. ... .. .. ... .. ... ....... ..... ..... .. ... ... .. ... .. ... . Klasyfikacja europejskiej przestrzeni rcgionalncj zc wzglt;:du na poziom i dynamikt;: rozwoju gospodarczcgo .. ... .... .. ... ... .. ... .. ..... ... ... .. ... .. ... . Micjscc polskich rcgion6w w curopejskiej przestrzeni regionalnej ze wzglt;:du na innowacyjnosc oraz poziom i dynamikt;: rozwoju gospodarczcgo... .. .. .. .. ... .. .. .... .. ..... .. .. .. .. .. .. ..... ..... .. .. ... .. .... ...... ... ... .. .. ... ... .. ... ... .. .. Innowacyjnosc polskich region6w szczebla NUTS 2 na tic curopejskiej przestrzeni regionalnej ................................................................... Poziom i dynamika rozwoju gospodarczcgo wojcw6dztw Polski na tle europejskiej przestrzeni regionalncj ....................................................... 102 Literatura.... .. ... ..... .. .. ..... .. ............. .... .. .. .. .. ... ....... .. .. .. ... .......... ... .. ... .......... ... .. ..... 112 2.1.1. 2.1.2. 2.2. 2.2.1. 2.2.2. 2.3. 2.3.1. 2.3.2. 2.4. 2.4.1. 2.4.2. 47 47 50 54 54 65 71 71 78 87 87 [I] 3. Spis tresci innowacyjnoscil! a dynamikl! rozwoju Analiza zale:inosci ｭｩｾ､ｺｹ＠ europejskiej przestrzeni regionalnej .................................................. Klasyczne modele wzrostu i ich wykorzystanie do occny zalcznosci ｭｩｾ､ｺｹ＠ innowacyjnoscict a dynamik<t rozwoju regionalnego ................ 3.2. Modcle dla danych panclowych w ocenie dynamiki rozwoju rcgionalnego ....................................................... .... ............................................. 3.3. Wyniki oszacowan mode1i dynamiki rozwoju regiona1nego .......... ....... 3.3.1. Specyfikacja zmiennych modeli ....................................................... ..... 3.3.2. Konwergencja warunkowa region6w panstw UE...................... ............. 3.3.3. Konwergcncja warunkowa rcgion6w o r6znym poziomie innowacyjnosci ... .. ... .. ........ .......................... ............... ......................... ................... 114 3.1. 114 129 135 135 138 143 Litcratura ............... ........................ ........................ ......... ............................ .... .. 154 4. 4.1. 157 4.1.1. 4.1.2. 4.1.3. 4.1.4. 4.1 .5. 4.2. 4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.3. 4.3.1. 4.3.2. 4.3.3. 4.4. 4.4.1. 4.4.2. 4.4.3. 4.5. 4.5.1. Ocena regionalnych strategii innowacji w Polsce.............................. Ce1e stratcgiczne rcgiona1nych strategii innowacji- ocena z elementami analizy por6wnawczej oraz rekomendacje ....................................... Mysl przcwodnia i k1uczowe problemy badan ...................................... Regionalny system innowacji- dcfinicja i identyfikacja podstawowych wlasciwosci ............ ..................................................................... ... ........ Krytcria, przedmiot i zakres oceny .............. .............................. ...... ... ... RSI- analizy i oceny czctstkowe (regionalne) .................. ..................... RSl- wnioski syntctyczne, por6wnania ｭｩｾ､ｺｹｲ･ｧｯｮ｡ｬ＠ i rekomendacje ............ .. ............. ....................... ................... .. ................................ Analiza por6wnawcza i ocena system6w wdrazania rcgiona1nych strategii innowacji .................................. ..................................................... Metoda analizy ............................... ... ... .................... .............................. Ocena z clcmentami ana1izy por6wnawczcj ....... .................................... Wnioski i rckomendacje .................... ................................ ..................... Ksztaltowanie konsensu spolecznosci regiona1nych na rzecz rcalizacji RSI .. ... .. ........... ................. .. .......... ...... ........ ............................................ Obszary ksztaltowania konscnsu spolecznosci regiona1nej ................... Konsens spoleczny- analiza por6wnawcza RSI .................... .......... ... .. Ocena obszar6w i form ksztaltowania konscnsu ............... .............. ...... Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG) jako zr6dlo wsparcia RSl .. ......................................................................................... Ce1e i priorytety okres1one w PO IG ................................................ .. .... Analiza relacji ｭｩｾ､ｺｹ＠ RSI a PO IG .......... ... ......................................... Ocena i wnioski ..................... ....................................... .......................... Regionalne strategic innowacji w wybranych krajach europcjskich rekomcndacje dla Polski.. ............. ....... ........... ..................... .... .......... .. ... Wprowadzcnie ............. .... ............................... ... .. ..... ......... ..... .... ... .. .. ..... 157 157 158 161 163 185 192 192 199 219 224 224 229 256 258 258 260 271 274 274 Spis trcsci L..L:J Diagnoza ｰｯｲｺ･､｡ｪ＼ｾ｣＠ prace planistyczne- rekomcndacje dla Polski Konstrukcja ccl6w- rckomendacje dla Polski...... ... ............. ............... .. Wdrazanie RSI- rekomendacjc dla Polski ........ ... ... .. ....... ... .................. Podsumowanie........... ............................................... .............................. Kicrunki modyfikacji regionalnych stratcgii innowacji ......................... 276 282 287 288 289 Literatura....................... ........ ........ ......................... ....... ........ ............................ 296 4.5 .2. 4.5.3. 4.5.4. 4.5.5. 4.6. 5. Statystyczny portret innowacyjnosci i rozwoju gospodarczego europejskiej przestrzeni regionalnej ................................................... Podstawy formalnc statystycznego portretu innowacyjnosci i rozwoju gospodarczego europejskiej przestrzeni rcgionalncj .. ............................ 5.2. Agregatowa forma statystycznego portretu innowacyjnosci i rozwoju gospodarczego europejskiej przcstrzcni regionalnej .............................. 5.3. Podstawowe parametry opisowe statystycznego portretu innowacyjnosci i rozwoju gospodarczego curopejskiej przestrzeni regionalnej ... ..... 5.4. Wykorzystanie metod klasyfikacji do specyfikacji statystyczncgo portretu innowacyjnosci i rozwoju gospodarczego europejskiej przcstrzcni regionalnej ....... ..... ...... ........ ....................... .. ... ................. .... .. .... ..... ... . 5.4.1. Metoda k-srednich jako podstawa ｷｹｯ､ｮｾ｢ｩ｡＠ jednorodnych statystycznych portret6w innowacyjnosci i rozwoju gospodarczego europejskiej przestrzcni regionalnej ................... ........ .. ....... ..... ..................... 5.4.2. Klasyfikacja pozycyjna jako podstawa identyfikacji lidcr6w innowacyjnosci rcgionalnej i rozwoju gospodarczego....... .... ... ......................... 5.5 . Wizualizacja statystyczncgo portretu innowacyjnosci i rozwoju gospodarczego europcjskiej przestrzeni regionalnej ....... ...... ......... .................. 5.6. Aplikacja statystyczncgo portretu innowacyjnosci i rozwoju gospodarczcgo dla wybranego regionu europcjskicj przcstrzcni . .......... ......... ..... . 301 5.1. 30 I 309 313 337 337 342 346 354 Litcratura... .. .. ...... .................................... .. ... ................. .... .. .... ....... .... ............... 364 Spis rysunk6w ............. ........ ......... .... .... ........... ............ ..... ........... .................... .. Spis tabcl. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .... .. .... ......... .. ..... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...... .... ... ... .. .... .. ... ... .. .. 365 366 274 4. Ocena regionalnych strategii innowacji w Polsce poglądów na sposoby zapobiegania temu problemowi. Podmioty wdrażające RSI, niezależnie od tego, czy jest to tylko samorząd województwa wraz z jego jednostkami i spółkami, czy też towarzyszą mu jednostki od niego formalnie niezależne, lecz tworzące wraz z nim regionalny system wdrażania tej strategii, mają możliwość aplikowania w ramach PO IG o środki na jej realizację. Zakładając, że regionalne strategie innowacji nie pozostaną jedynie jednorazowym aktem planistycznym i będą aktualizowane oraz sporządzane na nowo w kilkuletnich okresach oraz że wykształcony zostanie sprawny system ich wdrażania, należy uznać, że wkrótce nastąpi faza przebudowy większości spośród nich. Niemal wszystkie obecne RSI konstruowane były tak, aby wpisywały się w treść działania 2.6 „Regionalne strategie innowacyjne i transfer wiedzy” Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Z kolei RSI województwa mazowieckiego jest powiązana z 6. Programem Ramowym badań, rozwoju technologicznego i demonstracji UE (6 PR, 2002-2006). Nowe RSI powinny w dużym stopniu zostać powiązane z PO IG, nie tylko po to, by czerpać z niego jako ze źródła finansowania proinnowacyjnych działań samorządów województw, ale przede wszystkim w celu uzyskania synergicznych efektów planistycznych i maksymalizacji zgodności interwencji publicznych podejmowanych na różnych szczeblach, w tym przede wszystkim zgodności ze Strategią lizbońską. Konstruując nowe wersje regionalnych strategii innowacji, warto zwrócić szczególną uwagę na ich procedury wdrożeniowe, a mówiąc dokładnie, na konstrukcję podmiotów zajmujących się jej wdrażaniem oraz precyzyjny podział ról. Treść i system wdrażania PO IG są kolejnymi, po przedstawionych w rozdziale 4.2, argumentami przemawiającymi za tym, aby organ wdrażający RSI miał charakter wielopodmiotowy z jednoczesną koordynacyjną rolą samorządu wojewódzkiego, czyli aby miał strukturę analogiczną jak w prezentowanym wyżej wariancie b). Dzięki temu bowiem wzrastają możliwości absorpcyjne gospodarki województwa w stosunku do środków dystrybuowanych w ramach działań tworzących PO IG. 4.5. Regionalne strategie innowacji w wybranych krajach europejskich – rekomendacje dla Polski 4.5.1. Wprowadzenie Regionalne strategie innowacji (RSI) sporządzane są przez władze regionalne państw wchodzących w skład Unii Europejskiej już od połowy lat dziewięćdziesiątych XX w. Ich nazwy nie zawsze są dokładnie takie, niemniej jednak, zawartość merytoryczna pozwala zaklasyfikować je do grupy dokumentów planistycznych służących określeniu i skoordynowanej realizacji nieprzypadkowo wybranych dzia- Księga1.indb 274 2010-07-21 08:04:50 4.5. Regionalne strategie innowacji w wybranych krajach europejskich 275 łań mających na celu podniesienie poziomu innowacyjności danego regionu. Wiele europejskich regionów określiło takie strategie już dwu-, a nawet trzykrotnie, co świadczy o istnieniu cyklicznych procesów planowania i wdrażania. Uprawniona wydaje się zatem hipoteza, że ich treść ulegała udoskonaleniom będącym wynikiem gromadzenia doświadczeń w procesie zarówno planowania, jak i wdrażania. Integralnym elementem składowym tej hipotezy jest także twierdzenie, że europejskie RSI mogą, przynajmniej częściowo, stanowić cenne źródło wzorców dla podmiotów polskiego, regionalnego planowania proinnowacyjnego. Zwłaszcza w jego drugiej fazie, która po pierwszej, z lat 2003-2004 i często krytycznie ocenianej112, powinna wkrótce nastąpić. Jako źródła inspiracji nie można też odrzucać RSI przygotowanych w krajach, które uzyskały członkostwo w 2004 r. Nie mają one wprawdzie waloru bazy własnych doświadczeń, jednak jako kraje o zbliżonej ścieżce społecznej, politycznej i gospodarczej historii, borykają się z analogicznymi jak Polska problemami niskiej innowacyjności oraz poszukują możliwie skutecznych i efektywnych metod ich rozwiązania. Zatem również i ich RSI mogą być dla nas cennym materiałem informacyjnym. Autor nie stawia sobie jednak za cel zweryfikowania wszystkich cech pełnego zbioru europejskich RSI, które mogłyby być wykorzystane, naśladowane czy zaadaptowane. Celem jest zidentyfikowanie jedynie tych cech, które są merytorycznie powiązane z podkreślanymi w cytowanej literaturze oraz dostrzeżonymi przez autora, wybranymi niedoskonałościami polskich RSI, a następnie sformułowanie rekomendacji, które mogłyby być wykorzystane przez samorządy wojewódzkie w nadchodzącym procesie ich aktualizacji. Tak postawiony cel badań implikował konieczność poddania analizie RSI nie tylko zagranicznych, lecz także polskich. Wśród tych ostatnich znalazły się jedynie aktualnie obowiązujące, oficjalne, to znaczy przyjęte w formie uchwał sejmików, RSI poszczególnych województw wraz z załącznikami stanowiącymi ich integralną część. Z kolei lista zagranicznych, europejskich RSI, została ukształtowana w następujący sposób. W pierwszym etapie zgromadzone zostały 24 RSI pochodzące z Estonii, Austrii, Litwy, Cypru, Słowacji, Bułgarii, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Rumunii, Grecji, Niemiec, Holandii, Czech oraz Węgier. Dobrano je tak, aby reprezentowały różne metody budowy proinnowacyjnych, długoterminowych, regionalnych planów, a także zmierzały do pokonania różnych barier innowacyjności gospodarki. Następnie poddano je wstępnej analizie mającej na celu weryfikację przydatności ich treści z punktu widzenia związanych z RSI, informacyjnych i metodologicznych potrzeb polskich samorządów wojewódzkich. W rezultacie, spośród wspomnianych 24 wybrano 8 niżej wymienionych. W celu zapewnienia przejrzystości nazw podano ich angielskie tłumaczenia przyjęte przez ich autorów. Więcej na ten temat w: G. Gorzelak, A. Bąkowski, M. Kozak, A. Olechnicka, A. Płoszaj, wyd. cyt. 112 Księga1.indb 275 2010-07-21 08:04:50 276 4. Ocena regionalnych strategii innowacji w Polsce 1. Innovation Strategy of the Tartu Region and South Estonia 2004-2008113. 2. Regional Innovation Strategy for Lower Austria – Austria 1997114. 3. Regional Innovation Strategy for the „South & East Region” of Lithuania 2008-2013115. 4. Regional Innovation Strategy in Cyprus116. 5. Regional Innovation Strategy of Banská Bystrica Region „BaByRIS”117. 6. Regional Innovation Strategy for South-Central Planning Region of Bulgaria118. 7. Regional Innovation Strategy of Western Scotland119. W toku dalszych badań zastosowano analizę logiczną i analizę porównawczą, jednak najważniejszą wykorzystaną metodą była analiza struktury i treści RSI, a także procedur ich budowy i wdrażania. Wspierano się także literaturą przedmiotu120. 4.5.2. Diagnoza poprzedzająca prace planistyczne – rekomendacje dla Polski Podejmowanie decyzji w sprawach, co do których nie posiadamy pełnej wiedzy, jest zawsze obarczone ryzykiem wynikającym z niepewności. Prawdopodobieństwo 113 Innovation Strategy of the Tartu Region and South Estonia 2004-2008, Tartu Science Park, Tartu 2004. 114 Regional Innovation Strategy for Lower Austria, Government of Lower Austria, St. Pölten 1997. 115 Regional Innovation Strategy for the „South & East Region” of Lithuania 2008-2013, KTU Regional Science Park, Kaunas 2007. 116 Regional Innovation Strategy in Cyprus, Kent Technology Transfer Centre, Research Promotion Foundation Talos RTD, Urenio Urban Innovation Research Unit, Lefkosia 2004. 117 Regional Innovation Strategy of Banská Bystrica Region „BaByRIS”, KB press, s.r.o. Banská Bystrica 2008. 118 Regional Innovation Strategy for South-Central Planning Region of Bulgaria, ARC Fund, Sofia 2001. 119 Regional Innovation Strategy of Western Scotland, Strathclyde European Partnership, Glasgow 1997. 120 Między innymi takimi publikacjami, jak: D.R. Charles, C. Nauwelaers, B. Mouton, D. Bradley, Assessment of the Regional Innovation and Technology Transfer Strategies and Infrastructures (RITTS) Scheme. Final Evaluation Report, CURDS (The University of Newcastle) and MERIT (The University of Maastricht) with PAIR and OIR, Brussels–Luxembourg 2000; I. Goldberg, Polska gospodarka oparta na wiedzy. W kierunku zwiększania konkurencyjności Polski w Unii Europejskiej, Bank Światowy, Waszyngton 2004; Innowacyjna Europa. Raport Niezależnej Grupy Ekspertów w sprawie badań i rozwoju oraz innowacji powołanej po szczycie w Hampton Court, Biuro Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg 2006; Innowacyjność polskiej gospodarki: sektor badawczo-rozwojowy, regionalne systemy wsparcia działalności innowacyjnej, krajowy sektor telekomunikacyjny oraz otoczenie instytucjonalno-prawne, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2004; Network of Innovating Regions in Europe RITTS/RIS. Good Practices on RITTS, RIS and RTP Pilot Projects across Europe, The Innovating Regions in Europe Network, Luxembourg 1999; Regional Innovation Strategies under the European Regional Development Fund Innovative Actions 2000-2002, Biblioteca Ambrosiana, Milan 2003. Księga1.indb 276 2010-07-21 08:04:50 4.5. Regionalne strategie innowacji w wybranych krajach europejskich 277 prawidłowego podjęcia decyzji w takich warunkach jest odwrotnie proporcjonalne do zakresu niewiedzy decydującego podmiotu. Im większe znaczenie i oczekiwania związane ze skutkami owych decyzji, tym większą motywację powinien wykazać ów podmiot w zakresie pozyskiwania informacji redukujących wspomnianą niepewność. Co do ról, jakie przypisuje się polskim regionalnym strategiom innowacji, nie można mieć wątpliwości, że są one ważne. Podkreślają to także ich autorzy. Jednak w wielu przypadkach przeprowadzone czynności diagnostyczne budzą pewne wątpliwości, a co za tym idzie, wątpliwości pojawiają się co do prawidłowości doboru celów i metod ich osiągania. W konsekwencji łatwo sformułować pytania o zasadność, efektywność i skuteczność wydatkowania środków publicznych angażowanych w proinnowacyjne narzędzia interwencji. Analiza diagnostycznych części krajowych RSI wskazuje, że nieprawidłowości można dostrzec w takich aspektach, jak: zakres merytoryczny diagnozy, zastosowane metody oraz interpretacja wyników. Dotyczą zatem wszystkich etapów badań. Oczywiście, niniejsze opracowanie nie aspiruje do funkcji pełnej listy wad i wzorców ich usuwania, a jedynie zbioru wybranych spośród nich. Zostały one zaprezentowane poniżej. Jedną z najważniejszych części diagnozy poprzedzających konceptualizację RSI są analizy sektorowe regionalnej gospodarki. Nie jest bowiem możliwy optymalny dobór działań skierowanych na stymulowanie innowacyjności, jeśli występują braki wiedzy na temat miejsc w gospodarczej przestrzeni regionu, w których innowacje mogą przynieść mu najwięcej korzyści i w których mogą się narodzić. Nie chodzi tu jednak o poddanie szczegółowym badaniom wszystkich sektorów, a jedynie części z nich. Wybór, które to będą sektory, musi zależeć od cech gospodarki regionu, wobec czego nie jest możliwe sformułowanie w tym zakresie precyzyjnych i jednoznacznych zaleceń. Niezbędne są tu zatem: wiedza, doświadczenie i intuicja podmiotu badawczego. Niemniej jednak, z pewnością powinny być to: – sektory dominujące w gospodarce, – sektory najbardziej podatne na zmiany technologiczne, – sektory stanowiące źródła informacji i koncepcji mogących przerodzić się w innowacje. – sektory o największym potencjale wzrostu. Każda z analiz sektorowych powinna dawać odpowiedzi na przynajmniej następujące pytania. – Jakie jest obecne i potencjalne znaczenie (udział) sektora w gospodarce regionu, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu proinnowacyjnego? – Jaka jest wewnętrzna własnościowa, kadrowa, majątkowa i zasobowa struktura sektora? – Jaki jest poziom nowoczesności i dekapitalizacji majątku wytwórczego sektora? – Jakie grupy wyrobów/usług są głównymi produktami sektora, jakie jest ich rynkowe znaczenie i w jakiej fazie cyklu życia się one znajdują? Księga1.indb 277 2010-07-21 08:04:50 278 4. Ocena regionalnych strategii innowacji w Polsce – Na jakie rynki adresowane są wyroby/usługi sektora i jakie są perspektywy rozwoju tych rynków, w tym na skutek obecnych i potencjalnych innowacji? – Które podmioty sektora są jego udziałowymi i innowacyjnymi liderami oraz jaka jest ich strategia rozwoju? – Od jakich uwarunkowań nierynkowych (prawnych, politycznych, społecznych, środowiskowych) najbardziej zależy obecny i przyszły rozwój sektora? – Jakie nowe technologie, produkty, usługi i rozwiązania organizacyjne mogą mieć największy wpływ na rozwój sektora w przyszłości? – Jakie jest otoczenie sektora, czyli najważniejsze grupy podmiotów świadczących na jego rzecz usługi badawczo-rozwojowe, finansowe, prawne itp.? – W formie podsumowania: jakie są silne strony, słabe strony, szanse, zagrożenia, stymulanty i destymulanty sektora oraz (jeśli to możliwe) jego liderów, a także jakie są trendy i najbardziej prawdopodobne scenariusze w rozwoju sektora? Tymczasem w przypadku polskich RSI trudno mówić o tak dalekiej kompleksowości analiz. Nawet jeśli wskazuje się na doniosłe innowacyjne znaczenie jakiegoś sektora, to jednak zwykle nie poddaje się go badaniom. Za przykład mogą tu posłużyć RSI województw dolnośląskiego i śląskiego. W pierwszej z nich mówi się o doniosłym znaczeniu sektora związanego z wydobyciem i przetwarzaniem rudy miedzi, natomiast w drugiej o analogicznym znaczeniu sektora przemysłowego dla śląska tradycyjnych (m.in. ciężkiego i wydobywczego), jednak w żadnym przypadku nie przeprowadzono wspomnianych analiz. Jako dobry wzorzec zachodnioeuropejski można tu wskazać np. RSI zachodniej Szkocji121, w której dokonano szczegółowej analizy sektorów tworząc wielowymiarowy ekonomiczny profil regionu. Zawiera on wzorcową analizę SWOT nie tylko dla całego regionu, ale także dla obecnych i potencjalnych klastrów przemysłowych. Na jego podstawie skonstruowano regionalny, gospodarczy model prognostyczny wskazujący wpływ na region przewidywanych trendów przemysłowych, aż do 2005 r. Na uwagę zasługuje kontekst zewnętrzny wyrażający się w uwzględnieniu krajowych oraz globalnych, przemysłowych i rynkowych uwarunkowań działalności regionalnych przedsiębiorców. Całość ma charakter szczegółowo i profesjonalnie przeprowadzonej procedury badawczej. Przechodząc do problematyki metod badawczych, warto wskazać na niedocenione w trakcie prac nad polskimi RSI pokrewne metody wywiadów bezpośrednich i zogniskowanych wywiadów grupowych, mimo że są one stosowane w naukach społecznych od lat dwudziestych XX w. Lektura rodzimych RSI wskazuje, że podobnie jak studia sektorowe metody te nie były stosowane lub były stosowane w bardzo wąskim zakresie. Nasze RSI w wielu wypadkach zawierają bowiem wiele danych o charakterze ilościowym, lecz niemal wszystkie cierpią na niedostatek informacji o charakterze jakościowym. W szczególności dotyczy to RSI województw: opolskiego, małopolskiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego. 121 Księga1.indb 278 Regional Innovation Strategy of Western Scotland. 2010-07-21 08:04:51 4.5. Regionalne strategie innowacji w wybranych krajach europejskich 279 Nie jest bowiem tak trudne zebranie i transformacja ogólnodostępnych danych statystycznych, jak pozyskanie ważnych, szczegółowych i wiarygodnych informacji dziedzinowych o charakterze opisowym, a następnie prawidłowe ich przetworzenie i zinterpretowanie. W tym drugim przypadku ogólne kwalifikacje podmiotu badawczego często okazują się niewystarczające i, albo zużywając długi czas, nabędzie on potrzebną wiedzę na temat danej gałęzi gospodarki, albo znacznie efektywniej pozyska ją – właśnie w drodze wywiadu bezpośredniego lub zogniskowanego wywiadu grupowego – od jej ekspertów i uczestników. Biorąc pod uwagę ograniczoność zasobów czasowych towarzyszących budowie RSI drugie rozwiązanie wydaje się nie mieć alternatywy. Należy również zwrócić uwagę na to, że jako wywiadów bezpośrednich lub zogniskowanych wywiadów grupowych nie można traktować spotkań o charakterze warsztatowym i konsultacyjnym powszechnie organizowanych podczas prac nad RSI. Ich cel jest zupełnie inny. Nie służą one bowiem wielogodzinnemu gromadzeniu informacji na temat związanego z innowacyjnością wąskiego wycinka gospodarki, społeczności czy środowiska regionu, lecz horyzontalnemu diagnozowaniu różnorodnych i ogólnie formułowanych jego cech oraz budowaniu wielostronnego konsensu wokół interwencyjnych zadań oraz celów ich podejmowania. Takie jest bowiem ich przeznaczenie. Omawiane metody muszą zatem mieć charakter posiedzeń eksperckich, niekoniecznie zawsze oficjalnych, a przy tym organizowanych jako prace grup roboczych albo spotkania dwustronne. Wymagają szczegółowego przygotowania wszystkich stron i precyzyjnego określenia celów oraz trybu takich prac. Co więcej, przedstawiciele danej gałęzi gospodarki czy też sektora muszą dostrzegać realne korzyści we współpracy z podmiotem, który sporządza RSI, a następnie będzie pełnił funkcję głównego organizatora procesu jej wdrażania i dominującego realizatora. Ponadto wywiadów bezpośrednich i zogniskowanych wywiadów grupowych, służących pozyskaniu ocen wartościujących, nie można traktować jako substytutu materiału statystycznego, tak jak stało się to np. w przypadku RSI województw łódzkiego i warmińsko-mazurskiego. Stanowią one bowiem jego komplementarne dopełnienie. Należy również zwrócić uwagę na wiarygodność pozyskiwanych tą metodą informacji. Jak wskazuje praktyka, przedstawiciele różnych gałęzi i sektorów mogą udzielać informacji niepełnych lub nawet nie całkiem zgodnych z rzeczywistością, wywierając w ten sposób wpływ na docelowy kształt RSI. Nie zawsze jest to wynik niewiedzy. Wykształceni reprezentanci domyślają się bowiem, że od udzielonych przez nich odpowiedzi zależeć mogą zawarte w RSI publiczna ocena ich firm lub instytucji oraz zestaw skierowanych na nie narzędzi publicznej interwencji. Poszukiwania wzorców metod badawczych mogą nas doprowadzić np. do RSI południowo-centralnego regionu planistycznego Bułgarii122. Ich aplikację rozpoczę- 122 Księga1.indb 279 Regional Innovation Strategy for South-Central Planning Region of Bulgaria... 2010-07-21 08:04:51 280 4. Ocena regionalnych strategii innowacji w Polsce to w szczególnie ciekawy sposób. Powołano bowiem tematyczne grupy eksperckie podstawowe, których zadaniami były: – sformułowanie pytań specyficznych dla priorytetowych gałęzi regionalnej gospodarki (każda z grup dla jednej z gałęzi), – opracowanie listy pomiotów gospodarczych, których kierownictwo powinno uczestniczyć w badaniach, – przeprowadzanie badań według wymienionych metod. Następnie przeprowadzono wywiady bezpośrednie z naczelnym kierownictwem wybranych podmiotów gospodarczych oraz liczne tematyczne spotkania grupowe. W efekcie zgromadzono obszerny i wartościowy materiał danych jakościowych, który miał doniosły wpływ na ostateczną treść RSI. Prócz podstawowych, powołano dwie grupy eksperckie uzupełniające, które zajęły się opracowaniem i przeprowadzeniem ankiet adresowanych do podmiotów naukowo-badawczych oraz organizacji otoczenia biznesu związanych z działalnością wspomnianych gałęzi priorytetowych. Proces ankietyzacji odbył się również w drodze wywiadów bezpośrednich i objął przedstawicieli 49 placówek uniwersyteckich oraz 18 okołobiznesowych. Na uwagę zasługuje również to, iż specjaliści tworzący wszystkie grupy eksperckie przed przystąpieniem do prac przeszli specjalne szkolenia o charakterze psychologiczno-socjologicznym mające na celu podniesienie ich umiejętności w zakresie pozyskiwania informacji w drodze kontaktu interpersonalnego i prawidłowej ich interpretacji. Innym, wartym odnotowania przykładem zastosowania wywiadów bezpośrednich w celu uzyskania danych jakościowych jest RSI południowej Estonii i regionu Tartu123. Jak twierdzą jej autorzy, odeszli oni od gromadzenia informacji statystycznych na rzecz poznania i zrozumienia problemów najważniejszych przedsiębiorstw oraz ich dominujących grup. W tym celu zastosowane zostały ankiety, jednak sposób owego zastosowania należy uznać za niestandardowy. Nie zawierały one bowiem gotowych odpowiedzi, a jedynie ogólnie sformułowane pytania, na które można było udzielić odpowiedzi jedynie w sposób opisowy. Nie sporządzono też na ich podstawie zbiorczego raportu. Były one bowiem wykorzystane jako materiał kierunkujący przebieg spotkań bilateralnych, jakie odbyły się z udziałem ekspertów tworzących RSI i przedstawicieli poszczególnych firm. Dopiero ich wyniki stały się materiałem do diagnozy. Do najczęściej poruszanej podczas owych spotkań problematyki należały: finansowanie innowacji w firmach, partnerstwo w kreowaniu innowacji, zasoby kadrowe jako źródło innowacji i warunek ich rozwoju, a także oczekiwania wobec władz publicznych w zakresie wspierania rozwoju gospodarczego. Kolejny, trzeci aspekt diagnozy to interpretacja jej wyników. Może ona odbywać się na wiele sposobów, jednak najpowszechniej stosowanym z nich jest SWOT. Dzięki identyfikacji lokalizacji różnych czynników względem regionu oraz skutków rzeczywistego lub potencjalnego ich oddziaływania na ten region, a także dzięki analizie przyczynowo-skutkowej i komparatywnej w układzie przestrzennym i cza123 Księga1.indb 280 Innovation Strategy of the Tartu Region and South Estonia 2004-2008... 2010-07-21 08:04:51 4.5. Regionalne strategie innowacji w wybranych krajach europejskich 281 sowym, jakim poddaje się zebrane dane, klasyfikuje się je jako silne i słabe strony regionu oraz szanse i zagrożenia jego rozwoju. Wyniki systematyzacji dają możliwość spojrzenia na jego ewolucję z szerokiej perspektywy. Niejednokrotnie ujawniają nieprawidłowości oraz kluczowe determinanty sukcesu. W efekcie pozwalają określić jego aktualną pozycję strategiczną i pożądane, najważniejsze kierunki działań. SWOT powszechnie uważany jest za prostą metodę badawczą, jednak z pewnością tak nie jest, wskutek czego popełnianych jest wiele brzemiennych w skutkach uchybień124. W przypadku badanych polskich RSI polegały one zwykle na: – myleniu szans rozwoju z metodami rozwiązywania problemów, – myleniu szans rozwoju z mocnymi stronami, a słabych stron z zagrożeniami, – identyfikowaniu cech regionu i ich klasyfikowaniu na szanse, zagrożenia, silne i słabe strony bez wystarczających podstaw pochodzących z części diagnostycznej, – ignorowaniu wieloaspektowości zjawisk, które mogą być np. jednocześnie szansą i zagrożeniem lub silną i słabą stroną, ewentualnie nieprecyzyjnej ocenie, co jest szansą, zagrożeniem, silną czy słabą stroną. Dobre wzorce w zakresie interpretacji wyników diagnozy za pomocą metody SWOT można znaleźć w wielu zagranicznych RSI. Zdaniem autora, nie jest jednak wskazane prezentowanie tu, jak prawidłowo ją przeprowadzić. Tego typu informacje można bowiem pozyskać z wielu różnych podręczników i innych publikacji – niekoniecznie obcojęzycznych. Metoda ta ma wiele wariantów, będących wynikiem dostosowywania jej do potrzeb podmiotu badawczego i cech obiektu badań. Warto zatem przybliżać ciekawe podejścia operacjonalizacyjne w tym zakresie dotyczące RSI. Jedno z nich możemy odnaleźć we wspomnianej już wcześniej RSI południowo-centralnego regionu planistycznego Bułgarii125. Polegało ono na opracowaniu trzech analiz SWOT, oddzielnie dla podmiotów gospodarczych, placówek uniwersyteckich oraz organizacji okołobiznesowych. Zabieg ten miał na celu możliwie najpełniejszą ocenę regionalnego potencjału innowacyjnego. Następnie macierze wyników łączono ze sobą, poszukując np. możliwości wykorzystania silnych stron placówek uniwersyteckich w niwelacji słabych stron podmiotów gospodarczych. W interesujący sposób autorzy bułgarskiej RSI podeszli też do czynników zewnętrznych. Oprócz tradycyjnej ich dyskryminacji na szanse i zagrożenia, zastosowali metodę burzy mózgów „STEEPV” (Social, Technological, Economic, Environmental, Political and Value-based issues) polegającą na koncentracji grup eksperckich na społecznych, technologicznych, ekonomicznych, środowiskowych, politycznych i wartościujących czynnikach regionalnego poziomu innowacyjności. Ponadto każdy z tych czynników zakwalifikowano do grupy znajdujących się przynajmniej częściowo pod wpływem decyzji wymienionych aktorów regionalnej sceny innowacji 124 Więcej na ten temat w: A. Sztando, Analiza strategiczna jednostek samorządu terytorialnego, [w:] D. Strahl (red.), Metody oceny rozwoju regionalnego, AE, Wrocław 2006, s. 113-159. 125 Regional Innovation Strategy for South-Central Planning Region of Bulgaria... Księga1.indb 281 2010-07-21 08:04:51 282 4. Ocena regionalnych strategii innowacji w Polsce oraz takie, które znajdują się poza tym wpływem. Dzięki temu wyniki analizy stały się zdecydowanie bogatsze. Tą drogą stworzono cały wstępny szkielet strategii. 4.5.3. Konstrukcja celów – rekomendacje dla Polski Istotą planowania strategicznego jest formułowanie celów oraz wytyczanie ścieżek ich osiągnięcia. Punktem wyjścia w procesie konstruowania celów RSI powinna być konfrontacja stanu faktycznego regionu i najbardziej prawdopodobnych jego zmian z aspiracjami władz, przedsiębiorców, placówek naukowo-badawczych i innych uczestników regionalnego systemu innowacji. Jej pierwszym efektem może być wielowymiarowy opis przyszłego stanu tego systemu i całego regionu, który nazywany jest najczęściej wizją. W dalszej kolejności wizja powinna zostać skonkretyzowana w hierarchicznej wiązce celów, na szczycie której powinny się znaleźć nieliczne cele główne zwane zwykle strategicznymi. Tym z kolei podporządkować należy cele niższego rzędu, którym w praktyce nadaje się różne nazwy, takie jak „cele operacyjne”, „cele pośrednie”, „cele taktyczne”, „cele szczegółowe”. Niekiedy zaleca się stosowanie tylko jednorodnej pod względem wagi grupy celów niższego rzędu, choć niekiedy sugeruje się ich dalsze, wewnętrzne podporządkowanie. Cele niższego rzędu można uznać za składowe celów strategicznych lub za etapy na drodze do ich osiągnięcia. Są również ogniwem pośrednim między celami strategicznymi a trzecim elementem struktury, jakim są konkretne przedsięwzięcia, które mają zostać podjęte w ramach realizacji RSI. Spajają ogólne i syntetyczne kategorie wizji i celów strategicznych ze szczegółami przedsięwzięć, monitoringu, sprawozdań itp. W tej strukturze niektórzy twórcy strategii proponują wyodrębniać priorytety, czyli takie fragmenty celów niższego rzędu, których osiągnięcie powinno nastąpić w pierwszej kolejności. Wspomniane już przedsięwzięcia, których realizacja ma na celu osiągnięcie celów niższego rzędu, a za ich pośrednictwem celów strategicznych, znajdują się u podstawy omawianej struktury. Analiza krajowych RSI wskazuje, że oprócz zaprezentowanej koncepcji struktury celów i zadań funkcjonują również inne. Operują one kategoriami celów horyzontalnych i wertykalnych (czasem ułożonych w formie macierzy), płaszczyzn rozwoju, domen, obszarów i innych. Niemniej jednak, niezależnie od przyjętych rozwiązań, ich motywem jest dokonanie wyborów dróg rozwoju oraz sposobów podążania nimi przez regionalną gospodarkę. Dokonywanie owych wyborów, i to w optymalny sposób, jest bowiem istotą planowania strategicznego, które jest wynikiem ograniczonego dostępu do zasobów, zmian uwarunkowań rozwojowych oraz koniecznością aktywizowania partnerów współdziałania strategicznego i minimalizowania sprzeczności interesów beneficjentów rozwoju. Tymczasem autorzy naszych RSI zdają się mieć trudności z dokonywaniem owych wyborów. Wystarczy spojrzeć choćby na liczbę zawartych w nich celów: – lubuskiej RSI zawierającej 3 cele strategiczne, 10 celów głównych i ponad 50 operacyjnych, Księga1.indb 282 2010-07-21 08:04:51 4.5. Regionalne strategie innowacji w wybranych krajach europejskich 283 – małopolskiej RSI mającej 8 celów horyzontalnych, 5 strategicznych i 11 taktycznych, – opolskiej RSI wyposażonej w 7 celów strategicznych i 25 operacyjnych, – pomorskiej RSI w której wyróżniono wprawdzie tylko 4 cele główne, ale aż 32 szczegółowe. Lektura takich RSI może nasuwać wniosek, że jej realizatorzy, a jak jednoznacznie wynika z uchwał sejmików województw, są nimi zarządy województw, dysponują wręcz nieograniczonymi zasobami, działają w stabilnych uwarunkowaniach, a sytuacje konfliktu interesów nie występują. Cele czasem zdefiniowane są tak, że trudno jest odnaleźć taki potencjalny, korzystny fragment ewolucji regionalnego systemu innowacji, który by się w nich nie mieścił. Z kolei wydaje się, że niektóre listy przedsięwzięć mają na celu zaspokojenie wszystkich innowacyjnych potrzeb wszystkich użytkowników danego terytorium (nawet jeśli potrzeb tych sobie nie uświadamiają), rozwiązanie wszystkich występujących na nim i związanych z innowacyjnością problemów i konfliktów oraz zabezpieczenie przed wszelkimi zagrożeniami. Inaczej mówiąc, przypominają niekiedy listę życzeń. Takie podejście bywa uzasadniane koniecznością zbudowania RSI o tak rozległym spektrum, by była ona zgodna ze wszystkimi, obecnymi i przyszłymi (również nieznanymi w chwili jej budowy), programami pomocowymi ukierunkowanymi na wspieranie rozwoju innowacji, co ma zapewnić źródła finansowania niektórych z zawartych w niej przedsięwzięć. Trudno zaprzeczyć logice takiego punktu widzenia, jednak wypacza on ideę strategicznego planowania. Lektura zagranicznych RSI uczy, że podobne błędy nie są udziałem jedynie polskich planistów. Niemniej jednak, dobry przykład ograniczonej, jasno skonstruowanej i realnej z punktu widzenia ustaleń diagnostycznych, prognostycznych i zasobowych, wiązki celów, możemy odnaleźć np. w regionalnej strategii innowacji Cypru126. Składa się ona z 5 celów głównych i od 2 do 4 szczegółowych określonych w następujący sposób: 1) wykorzystanie endogenicznych zasobów przedsiębiorstw do realizacji działań proinnowacyjnych, długoterminowe konsultacyjne wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw, wsparcie dla ochrony własności intelektualnej i rejestracji patentów, system natychmiastowych porad w zakresie rozwiązywania problemów dotyczących innowacji; 2) rozwój współpracy między przedsiębiorcami a placówkami naukowo-badawczymi dzięki stworzeniu systemu wspierania innowacji: rozwój sieci tematycznych, szkolenie małych i średnich przedsiębiorców w zakresie tworzenia i wykorzystywania innowacji, rozwój sieci innowacyjnych, rozwój systemu pośrednictwa badań i rozwoju; 3) doskonalenie zasobów ludzkich: rozwój programów kształcenia magisterskiego w zakresie turystyki, rozwój studiów doktoranckich we współpracy z przedsiębiorstwami; 126 Księga1.indb 283 Regional Innovation Strategy in Cyprus... 2010-07-21 08:04:51 284 4. Ocena regionalnych strategii innowacji w Polsce 4) rozwój mechanizmów finansowania innowacji: rozwój sieci „aniołów biznesu”, rozwój systemu ulg podatkowych za nakłady badawczo-rozwojowe, 5) kreowanie kultury innowacji i świadomości problematyki badań i rozwoju: nominowanie do nagród przedsiębiorców działających w branży turystycznej, organizacja kampanii edukacyjnych adresowanych do przedsiębiorców i społeczeństwa w zakresie prac badawczo-rozwojowych i innowacji, internetowa promocja turystyki alternatywnej. Problemy w definiowaniu celów RSI nie ograniczają się wyłącznie do trudności w dokonywaniu wyborów. Innym problemem jest nieprawidłowe ich definiowanie z punktu widzenia pożądanej zawartości merytorycznej. Chodzi tu przede wszystkim o rozwój regionalnego systemu innowacji, rozumianego jako zbiór instytucji generujących wiedzę i innowacje powiązanych ze sobą siecią różnorodnych interakcji i współzależności, jednocześnie otwartych, tj. powiązanych również z elementami innych, m.in. nadrzędnych (krajowych bądź zagranicznych) systemów innowacyjnych127. Podmiotami tego systemu są podmioty gospodarcze, podmioty prowadzące działalność badawczo-rozwojową, uczelnie wyższe, jednostki samorządu terytorialnego, podmioty stanowiące źródła finansowania działalności gospodarczej, podmioty zajmujące się redukowaniem ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej, a także podmioty zajmujące się wspieraniem rozwoju działalności gospodarczej oraz organizacje pozarządowe. Liczebność, siła, trwałość, skuteczność i efektywność powiązań między podmiotami tego systemu stanowią jedne z najważniejszych uwarunkowań jego funkcjonowania. Inaczej mówiąc, im są one większe, w tym większym stopniu owe podmioty tworzą spójny regionalny system innowacji korzystający z efektów synergicznych i mnożnikowych. Im mniejsze, tym bardziej podmioty te są zatomizowane, a przez to innowacyjnie i konkurencyjnie słabsze. Nie dziwi zatem, że od wspomnianych powiązań w bardzo dużym stopniu zależą zakres rzeczowy, liczba i wartość generowanych przez ten system innowacji. Łącząc ten fakt z ideą sporządzania RSI, łatwo dochodzimy do wniosku, że rozwój endogenicznych powiązań regionalnego systemu innowacji powinien zostać nie tylko uwzględniony, ale szczególnie zaakcentowany zarówno w głównych, jak i drugorzędnych celach każdej RSI. Nie mniejszą rolę powinno się przypisać powiązaniom egzogenicznym, to znaczy powiązaniom między systemem innowacji danego regionu a elementami analogicznych systemów innych regionów – zarówno krajowych, jak i zagranicznych, a także elementami państwowych i międzynarodowych systemów innowacji. Dzięki takim powiązaniom możliwe jest bowiem nie tylko pozyskiwanie wiedzy, informacji i kapitału dla regionalnego systemu innowacji, ale także wspólne z partnerami ich generowanie lub wykorzystywanie. Znaczenie powiązań egzogenicznych dla rozwoju danego regionu jest tym większe, im słabszy jest jego potencjał endogeniczny. Brak aktywności w rozwijaniu powiązań egzogenicznych to po prostu bierne izo127 Księga1.indb 284 E. Wojnicka, P. Rot, P. Tamowicz, T. Brodzicki, wyd. cyt., s. 15. 2010-07-21 08:04:51 4.5. Regionalne strategie innowacji w wybranych krajach europejskich 285 lowanie regionu od otoczenia, a jeśli towarzyszy temu brak własnego, silnego systemu generowania innowacji oraz realnego potencjału zasobów lub koncepcji jego rozwoju, to postępowanie takie oznacza skazanie go na stagnację lub nawet recesję. Nie ulega zatem wątpliwości, że również rozwój takich powiązań powinien stać się składnikiem kompozycji celów wszystkich RSI. Tymczasem ani w przypadku jednych, ani w przypadku drugich powiązań wcale tak nie jest. Jeśli chodzi o rozwój powiązań wewnętrznych, to RSI województw: łódzkiego, warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego praktycznie nic na ten temat nie mówią. Niewiele lepiej prezentują się dolnośląska, lubelska i świętokrzyska RSI. Nawet jeśli rozwój powiązań wewnętrznych znajduje się w zakresie merytorycznym któregoś z zadań strategicznych, czyli konkretnych przedsięwzięć mających doprowadzić do osiągnięcia celów RSI, to brak celów mówiących o tym wprost oznacza niedoskonałość w planowaniu albo nieprzykładanie do tej problematyki większej wagi. Nie jest lepiej w zakresie powiązań egzogenicznych. W RSI województw dolnośląskiego, kujawsko-pomorskiego, łódzkiego, świętokrzyskiego, warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego żaden z elementów struktury celów takich powiązań nie dotyczy. Tylko fragmentarycznie ujęto je w RSI opolskiego i podlaskiego128. W dobie niespotykanej dotąd w historii ludzkości mobilności kapitału, ludzi i informacji oraz międzypaństwowej integracji, międzynarodowych programów rozwoju (w tym proinnowacyjnych, jak np. Strategia lizbońska) i innych przejawów globalizacji, a także w obliczu drastycznych różnić między poziomem rozwoju naukowo-technologicznego wielu gałęzi naszej gospodarki i liderami światowymi, takie stanowisko zdaje się zaskakiwać. Niekorzystna jest również marginalizacja powiązań egzogenicznych w międzyregionalnym układzie krajowym. Są one przecież łatwiejsze do rozwijania chociażby ze względu na brak bariery językowej oraz jednolitość prawa, a przecież mimo zwykle mniejszej spektakularności mogą być bardzo liczne i użyteczne. Poszukiwania zagranicznych wzorców akcentowania znaczenia omawianych powiązań poprzez nadawanie im strategicznej rangi prowadzą np. do regionalnej strategii innowacji Bańskiej Bystrzycy129. Na pięć zawartych w niej celów nadrzędnych dwa bezpośrednio dotyczą kreowania związków wewnętrznych i zewnętrznych. W ich ramach wyróżniono analogiczne z punktu widzenia merytorycznego cele rzędów niższych. Są to: 1. Kooperacja w rozwoju innowacji: – wspieranie kooperacji między sferą badań i rozwoju a podmiotami gospodarczymi, – wspieranie budowania partnerstw, sieci i klastrów, – wzmacnianie międzynarodowej kooperacji i mobilności. 128 129 Księga1.indb 285 Por. rozdział 4.1. Regional Innovation Strategy of Banská Bystrica Region „BaByRIS”... 2010-07-21 08:04:51 286 4. Ocena regionalnych strategii innowacji w Polsce 2. Regionalna infrastruktura innowacji: tworzenie instytucjonalnej sieci wspierania działań proinnowacyjnych w regionie, – wspieranie budowy infrastruktury i usług doradczych o charakterze proinnowacyjnym. Innym przykładem RSI, w której wyraźnie widać nacisk na kreowanie wewnętrznych i zewnętrznych więzi jest regionalna strategia innowacji południowo-wschodniego regionu Litwy130. Na trzy wskazane w niej cele generalne dwa w sposób bezpośredni dotyczą owych więzi. Konsekwentnie, rozwój tych więzi dominuje w celach niższego rzędu. Cele te to: 1) zwiększanie intensywności i jakości interakcji między aktorami regionalnego systemu innowacji: a) wspieranie rozwoju sieci kooperacji, wspieranie rozwoju sieci partnerskich opierających się na innowacyjnych koncepcjach, wspieranie włączania regionalnych sieci kooperacji w podobne, międzynarodowe sieci, wspieranie rozwoju innowacji wertykalnych (sektorowych), b) wspieranie kooperacji między nauką i biznesem – zapewnienie usług w zakresie transferu technologii wysokiej jakości, założenie centrów technologii wspierających implementację projektów pilotażowych, prezentowanie przedsiębiorcom kwalifikacji badawczych i innowacji podczas specjalnych imprez, wspieranie zatrudniania doktorantów i doktorów w przedsiębiorstwach w celu realizacji przedsięwzięć badawczych, rozwój portalu internetowego z funkcją wyszukiwania, gdzie przedsiębiorcy będą mogli znaleźć rozwiązania ich biznesowych i technologicznych problemów, a badacze będą mogli prezentować swoje innowacyjne rozwiązanie i usługi badawcze, c) udoskonalenie mechanizmów finansowych dla umocnienia kooperacji między aktorami regionalnego systemu innowacji – rozwój i udoskonalenie mechanizmów służących kompensacji ryzyka związanego z innowacjami, uproszczenie krajowego systemu finansowego wsparcia innowacji, wprowadzenie zwolnień podatkowych za prywatne inwestycje w rozwój badań i technologii; 2) rozwój kultury innowacji: a) promocja litewskiego potencjału innowacyjnego – wsparcie prezentacji litewskich innowacji na międzynarodowych imprezach, wspieranie przedsiębiorstw regionalnych w promocji ich innowacyjnego image, b) wsparcie organizacji imprez promujących i upowszechniających innowacje – okresowa organizacja imprez promujących innowacje, organizacja imprez promujących innowacje wśród młodzieży, c) rozwój środowiska wsparcia innowacji: zwiększenie świadomości problematyki innowacji wśród ogółu społeczności i młodzieży, rozwój środowiska interak– 130 Księga1.indb 286 Regional Innovation Strategy for the „South & East Region” of Lithuania 2008-2013... 2010-07-21 08:04:51 4.5. Regionalne strategie innowacji w wybranych krajach europejskich 287 tywnej kreatywności ogółu społeczeństwa, wsparcie dostarczania usług publicznych dla przedsiębiorstw w zakresie innowacji. 4.5.4. Wdrażanie RSI – rekomendacje dla Polski Wdrażanie złożonego, wielowymiarowego planu, jakim jest regionalna strategia innowacji, jest zadaniem jeszcze bardziej złożonym niż jego opracowanie. Nawet najlepsze ustalenia w zakresie celów nie mają przecież zdolności samosprawczych. Wdrażanie RSI polega na osiąganiu postawionych w niej celów, w tym w szczególności poprzez optymalną realizację zawartych w niej przedsięwzięć inwestycyjnych, usługowych, administracyjnych, finansowych, informacyjnych, organizacyjnych i prawotwórczych. Aby realizacja mogła być optymalna, musi składać się z planowania, koordynowania, monitorowania i modyfikowania tych przedsięwzięć. Oczywiście, wiele szczegółowych prac planistycznych to domena różnego rodzaju szczegółowych projektów, branżowych programów, studiów wykonalności oraz innych dokumentów, jednak planowanie realizacji RSI musi się rozpocząć już na etapie jej tworzenia. Na tym etapie bowiem trzeba m.in. dokonać przydziału przynamniej kluczowych przedsięwzięć do podmiotów, które będą ich wykonawcami. W przeciwnym wypadku istnieje ryzyko: – zaniechania realizacji przedsięwzięć w wyniku niepodjęcia żadnych działań przez żaden podmiot, – cząstkowej realizacji przedsięwzięć w wyniku podjęcia niewystarczających działań przez podmioty, których władze nie poczuwają się do odpowiedzialności za pełną ich realizację, – dublowania realizacji przedsięwzięć, a w związku z tym nieoptymalnego wydatkowania środków, przez podmioty, których władze niepotrzebnie konkurują ze sobą lub nie są poinformowane o działalności innych podmiotów. O ile w przypadku podmiotów będących zależnymi od przyjmującego strategię samorządu regionalnego przydział taki może nastąpić drogą formalną w terminie późniejszym, o tyle zobowiązania do współpracy innych aktorów regionalnego systemu innowacji powinny być przez nich złożone na etapie jej budowy. Uzyskanie takich zobowiązań to jedna z najważniejszych przesłanek działań w zakresie budowy regionalnego konsensu, rozumianego jako porozumienie wszystkich wspomnianych autorów co do potrzeb i uwarunkowań innowacyjnych oraz proinnowacyjnych celów, metod ich osiągania i własnych ról w ich realizacji. Treści niektórych naszych RSI nasuwają wniosek, że wspomnianego konsensu nie osiągnięto lub osiągnięto tylko fragmentarycznie, ponieważ przydział realizatorów do przedsięwzięć należy w nich do rzadkości. Zdarzają się przypadki, że przedsięwzięcia sformułowane są tak ogólnie, iż ich przydział pozbawiony byłby waloru celowości. Jeśli jednak tak nie było, to jedynym innym wyjaśnieniem może być tylko zignorowanie potrzeby dokonania takiego przydziału, mimo że w trakcie budowy RSI uzyskany konsens to umożliwiał. Wydaje się to jednak mało prawdopodobne. Księga1.indb 287 2010-07-21 08:04:52 288 4. Ocena regionalnych strategii innowacji w Polsce Tak czy inaczej, w RSI województw: lubelskiego, małopolskiego, mazowieckiego, opolskiego, podlaskiego, śląskiego, świętokrzyskiego, warmińsko-mazurskiego i wielkopolskiego przydziału takiego nie dokonano. W RSI województw: dolnośląskiego, kujawsko-pomorskiego i zachodniopomorskiego dokonano przydziału tylko niektórych przedsięwzięć, np. pilotażowych. Wśród zagranicznych RSI można odnaleźć wiele takich, gdzie popełniono podobne jak w Polsce błędy. Niemniej jednak nie brak też takich, gdzie w drodze wspomnianego porozumienia jednoznacznie określono przedsięwzięcia i ich wykonawców. Jedną z nich jest regionalna strategia innowacji dla Dolnej Austrii131. Przykładowe przedsięwzięcia i określeni w niej realizatorzy to: – opracowanie studiów koncepcji i możliwości wzmacniania obszarów technologicznych kompetencji – Uniwersytet Ekonomiczny w Wiedniu wraz z zewnętrznymi firmami konsultingowymi, – utworzenie specjalnych kursów uniwersyteckich mających na celu podniesienie poziomu kwalifikacji pracowników regionalnych firm – Wyższa Szkoła Zawodowa Wiener Neustadt, – wprowadzenie usług trenerów innowacyjnych – Biuro Rządu Dolnej Austrii wraz z zewnętrznymi konsultantami, – systematyczne badania ankietowe potrzeb przedsiębiorstw w zakresie wsparcia innowacji – Biuro Rządu Dolnej Austrii wraz z zewnętrznymi konsultantami, – zbudowanie platformy komunikacyjnej dla dostawców i pośredników technologii – Austriackie Centrum Badań oraz Landesakademie, – utworzenie informatycznego systemu innowacji w Dolnej Austrii – Biuro Rządu Dolnej Austrii. 4.5.5. Podsumowanie Przedstawiony obraz niedociągnięć w krajowych regionalnych strategiach innowacji oraz zagranicznych przykładów mogących służyć za źródła informacji o metodach ich eliminowania oczywiście nie wyczerpuje omawianej problematyki. Niemniej jednak pozwala formułować pytania o rzeczywistą skuteczność i efektywność narzędzi wspierania rozwoju innowacji, jakimi są obecne RSI. Wskazuje tym samym, jak wiele pracy jeszcze trzeba włożyć w ich udoskonalenie, przy czym musi to nastąpić nie tylko po stronie zespołów eksperckich, lecz także w strukturach administracji samorządowej województw odpowiedzialnych przecież za prawidłowe formułowanie zakresu zamówienia publicznego na opracowanie RSI, wyasygnowanie proporcjonalnych do jego zakresu środków finansowych, wybór wykonawców, a także odbiór zleconych prac. Niezbędne jest także zaangażowanie władz wojewódzkich w uzyskanie opisanego wcześniej konsensu. Bez woli politycznej i gotowości tych władz do działalności znacznie wykraczającej poza zakres zadań obowiązkowych, żaden, 131 Księga1.indb 288 Regional Innovation Strategy for Lower Austria... 2010-07-21 08:04:52 4.6. Kierunki modyikacji regionalnych strategii innowacji 289 nawet najlepszy, zespół ekspercki czy też doraźnie powołane gremium przedstawicieli głównych aktorów sceny regionalnej, nie będzie w stanie konsensu takiego zbudować. Nadmienić również warto, że polskie RSI mają wiele bardzo dobrych, niemal wzorcowych cech. Pozostając w zgodzie z założeniami niniejszego opracowania, zrezygnowano z ich prezentacji. Są jednak doceniane również za granicą. Ich fragmenty stanowią materiał studiów przypadków dobrych praktyk prezentowany w zagranicznych publikacjach132. Oznacza to, że może i powinna następować wielokierunkowa wymiana doświadczeń i informacji na temat regionalnego planowania proinnowacyjnego pomiędzy krajowymi i zagranicznymi samorządami oraz wykonawcami projektów RSI. Zasadne wydaje się też angażowanie ekspertów zagranicznych, którzy mają doświadczenia nie tylko w budowie, ale i we wdrażaniu RSI, jako konsultantów biorących udział w pracach nad polskimi RSI. Ponadto, zdaniem autora, warto byłoby rozważyć uruchomienie zakrojonego na dużą skalę programu Unii Europejskiej mającego na celu opracowanie i integrację RSI wszystkich regionów Europy jako jednego z podstawowych narzędzi wdrażania Strategii lizbońskiej. 4.6. Kierunki modyfikacji regionalnych strategii innowacji Regionalne strategie innowacji (RSI) nie są jednorazowym aktem planistycznym. Zmieniające się zarówno endogeniczne, jak i egzogeniczne uwarunkowania osiągania celów wytyczonych w strategiach rozwoju regionalnego oraz RSI wymuszają konieczność korygowania nie tylko procedur realizujących, ale także zmian priorytetów rozwoju, celów strategicznych i operacyjnych. RSI zostały opracowane i przyjęte – decyzją sejmików wojewódzkich, we wszystkich polskich regionach. Najwcześniej – w sierpniu 2003 r. – uchwalona została RSI dla województwa śląskiego, najpóźniej, w kwietniu 2008 r. – dla województwa mazowieckiego. W pozostałych województwach RSI opracowano i przyjęto do realizacji w latach 2004 i 2005. Prawie wszystkie (wyjątkiem jest tylko województwo mazowieckie) RSI opracowane zostały w okresie realizacji budżetu UE oraz celów polityki regionalnej UE obowiązujących w latach 2000-2006. Nowe cele i priorytety polityki regionalnej UE przyjęte do realizacji w okresie lat 2007-2013 zostały – w stosunku do poprzedniego okresu – istotnie zmodyfikowane i dostosowane do potrzeb rozszerzonej Unii Europejskiej oraz nowych wyzwań sformułowanych w priorytetach tzw. Strategii lizbońskiej. W ramach każdego z trzech aktualnych celów polityki regionalnej UE wyartykułowane są priorytety odnoszące się do sfery innowacyjności regionu. W ramach pierwszego celu – kontynuowanego z poprzedniego okresu planistycznego (2000-2006) – dotyczącego stymulowania rozwoju regionów problemowych (zacofanych i o małej gęstości zaludnienia), wyróżniony został nowy priorytet: badania Za przykład może tu posłużyć publikacja: Innovating Regions in Europe. RIS Methodological Guide. Stage 0-1-2, The Innovating Regions in Europe Network, Luxembourg 2005. 132 Księga1.indb 289 2010-07-21 08:04:52