ΚΕΝΤΡΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ - ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» Καρδίτσα 23 - 25 Οκτωβρίου 2015 Επιμέλεια Ευάγγελος Αυδίκος Καθηγητής Τμήματος Ιστορίας Αρχαιολογίας & Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Βασιλική Κοζιού - Κολοφωτιά Εκπαιδευτικός Ερευνήτρια Τοπικής Ιστορίας © Copyright: Κέντρο Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» Καρδίτσας Β. Μετάξη 7 τ.κ. 43132 Καρδίτσα Τηλ. & Fax: 24410 72337 email: kileapollon@in.gr Γραφιστική επιμέλεια - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία: Graphicart, Ηλίας Καρκαλέτσος Δημοτική Αγορά Καρδίτσας - Κατ. Ι-9 Καρδίτσα 43100, Τηλ. 24410 77663 www.graphic-art.gr, e-mail: graphicart2005@gmail.com ISBN: 978-960-89243-5-2 Η φωτογραφία εξωφύλλου είναι του συλλέκτη Ηλία Παγανού Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» Σελ. 9 Πρόλογος Ένα ακόμα Πανελλήνιο Συνέδριο κατάφερε να φέρει εις πέρας το Κέντρο Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» Καρδίτσας. Οι δυσκολίες πολλές αλλά η αγάπη, το μεράκι και η διάθεση προσφοράς των μελών του περίσσια. Όμως αυτά δεν είναι αρκετά για την οργάνωση ενός επιστημονικού Συνεδρίου. Αρωγός μας, όσον αφορά στην επιστημονική στήριξη, ήταν όλα αυτά τα χρόνια το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, το οποίο στήριξε και τα πέντε Πανελλήνια Συνέδρια. «Λαϊκά μουσικά όργανα- Λαϊκοί οργανοπαίχτες» ο τίτλος του 1ου Συνεδρίου, «Η Πολιτιστική κληρονομιά στη Θεσσαλία» του 2ου, με πρόεδρο των δυο αυτών συνεδρίων τον Ομότιμο Καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κ. Βασίλη Αναγνωστόπουλο. «Γυναίκα και παράδοση» του 3ου με πρόεδρο τον Καθηγητή κ. Δημήτρη Σακκή, «Λαϊκός Πολιτισμός και Εκπαίδευση» του 4ου με πρόεδρο τον κ. Ευάγγελο Αυδίκο, που μας έκανε την τιμή να είναι πρόεδρος και του 5ου Πανελλήνιου Συνεδρίου. Στα πέντε αυτά πανελλήνια συνέδρια πήραν μέρος ως εισηγητές σημαντικοί πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, μελετητές, ερευνητές της τοπικής ιστορίας και λαογράφοι, οι οποίοι συνέβαλαν σημαντικά με τις ανακοινώσεις τους στη δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης, με αποτέλεσμα σε κάθε κάλεσμά μας οι αιτήσεις συμμετοχής να ξεπερνούν τις εκατό, πράγμα που μας ανάγκασε, ως οργανωτική επιτροπή, να καθιερώσουμε τις παράλληλες συνεδρίες στα δυο τελευταία συνέδρια. «Δημοτικό παραδοσιακό τραγούδι και ιστορία» ήταν το θέμα που επιλέξαμε από κοινού με το Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας να αναδείξουμε σ’ αυτό το Πανελλήνιο Συνέδριο. Συνεργάτες μας στην διοργάνωση αυτού του Συνεδρίου η Περιφέρεια Θεσσαλίας-Περιφερειακή Ενότητα Καρδίτσας, ο Δήμος Καρδίτσας, οι Δ/νσεις Π/βάθμιας και Δ/θμιας Εκ/σης Καρδίτσας, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Καρδίτσας και η Ένωση Πολιτιστικών Συλλόγων Καρδίτσας. Το παραδοσιακό τραγούδι είναι αναπόσπαστο κομμάτι της λαϊκής μας παράδοσης, που ζυμώθηκε με τη νεώτερη ελληνική ιστορία, με κυριότερο σταθμό την περίοδο της επανάστασης του 1821. Ο μηχανισμός παραγωγής παρέμεινε ζωντανός μετά την απελευθέρωση και παραμένει μέχρι και σήμερα. Τραγούδησε η λαϊκή μούσα τον πόλεμο του 1897, του 1881, τους Μακεδονομάχους, τους Βαλκανικούς πολέμους, τη Μικρασιατική καταστροφή, τον πόλεμο του 1940 και την κατοχή, αλλά και την εθνική αντίσταση του ελληνικού λαού, η οποία τραγουδήθηκε με τον ίδιο συμβολικό τρόπο της ανώνυμης ποίησης και μουσικής, που διαδίδεται από γενιά σε γενιά με την προφορική παράδοση. Συνεπώς το δημοτικό τραγούδι δε σταμάτησε να γεννιέται. Ο λαός μας αγάπησε και εξακολουθεί να αγαπά το παραδοσιακό τραγούδι παρά την πλύση εγκεφάλου που του γίνεται από τα περισσότερα μέσα μαζικής ενημέρωσης που διαρκώς τον βομβαρδίζουν με φθηνά και χωρίς κανένα νόημα σαχλοτράγουδα , που εμφανίζονται και χάνονται σαν κομήτες. Βέβαια είναι αλήθεια πως σήμερα αυτό που ονομάζουμε παραδοσιακό τραγούδι έχει υποστεί πολλές αλλοιώσεις και ωραιοποιήσεις και έχασε σιγά-σιγά τον κοινοτικό του χαρακτήρα. Οι καθημερινές πρακτικές, τελετές και λειτουργίες στην πορεία των ανθρώπων μέσα στους αιώνες διαστρεβλώθηκαν ή χάθηκαν. Ευτυχώς σημαντικοί άνθρωποι προσπάθησαν έγκαιρα να καταγράψουν και να μελετήσουν τη γλώσσα και τα τραγούδια του λαού, τους δυο ακρογωνιαίους λίθους κάθε έθνους και έτσι έχουμε σήμερα, εμείς οι νεώτεροι στέρεο μέρος να πατήσουμε. Σημαντικότερη και πληρέστερη όλων των καταγραφών των δημοτικών τραγουδιών θεωρείται αυτή του Καθηγητή του Εθνικού Πανεπιστημίου, Ν. Γ. Πολίτη η οποία συνέβαλε τα μέγιστα στην μελέτη και την ευρύτερη κατανόησή τους. Σελ. 10 Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» Tο Κέντρο Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» Καρδίτσας προσπαθεί μέσα από τις ημερίδες, τα εργαστήρια και τα συνέδρια που συνδιοργανώνει με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, καθώς και με τις καταγραφές που πραγματοποιεί με την ομάδα καταγραφής, που λειτουργεί εδώ και είκοσι χρόνια, να συγκεντρώσει και να αναδείξει τον τεράστιο πλούτο του τόπου μας. Στο πλαίσιο αυτών των προσπαθειών εντάχθηκε και η διοργάνωση του 5ου Πανελλήνιου Συνεδρίου που στόχο είχε να αναδείξει την ιστορική, γλωσσική, λαογραφική και αισθητική αξία των δημοτικών τραγουδιών. Είμαι σίγουρη ότι ο παραπάνω στόχος επετεύχθη, αφού σημαντικοί άνθρωποι, μελετητές, λαογράφοι και ερευνητές της τοπικής ιστορίας με τις εισηγήσεις τους κατάφεραν να φέρουν στο φως νέα στοιχεία, αλλά και να τονίσουν τη σπουδαιότητα των δημοτικών τραγουδιών. Τους ευχαριστώ από καρδιάς για τη συμμετοχή τους στις εργασίες του Συνεδρίου. Οι ανακοινώσεις, ο εποικοδομητικός διάλογος και τα συμπεράσματα του 5ου Πανελλήνιου Συνεδρίου θα έμειναν μέσα στις αίθουσες διεξαγωγής του συνεδρίου, αν το Κέντρο Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο Απόλλων» Καρδίτσας, δεν φρόντιζε για την έκδοση των πρακτικών. Με τη στήριξη του Δήμου Καρδίτσας, της Περιφερειακής Ενότητας Καρδίτσας αλλά και κάποιων χορηγών της πόλης μας, καταφέραμε σε σύντομο χρονικό διάστημα από τη λήξη του Συνεδρίου να παραδώσουμε στο αναγνωστικό κοινό τον παρόντα τόμο. Κλείνοντας τον πρόλογό μου θα ήθελα να ευχαριστήσω το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας για την επιστημονική στήριξή που μας προσφέρει τα τελευταία 15 χρόνια, την Περιφερειακή Ενότητα Καρδίτσας και το Δήμο Καρδίτσας για την υλική και ηθική στήριξή τους, καθώς επίσης και τους υπόλοιπους συνεργάτες, τις Δ/νσεις Π/βάθμιας και Δ/θμιας Εκ/σης Καρδίτσας, την Εφορεία Αρχαιοτήτων και την Ένωση Πολιτιστικών Συλλόγων. Ευχαριστώ θερμά το Θέατρο Όψεις και το Δημιουργικό Εργαστήρι, που είναι πάντα δίπλα μας και μας στηρίζουν στο πολιτιστικό κομμάτι. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τους ηθοποιούς Βασιλική Μακρή και Παύλο Βησσαρίου, δυο ταλαντούχα παιδιά με πολύ μεγάλη προσφορά στα θεατρικά δρώμενα του τόπου μας και όχι μόνο. Ευχαριστώ το συλλέκτη Ηλία Παγανό για την παραχώρηση της φωτογραφίας του προγράμματος και της αφίσας του Συνεδρίου και τον Θέμη Ντάλλα για τη φιλοτέχνηση αυτών. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στους χορηγούς, τα Βιβλιοπωλεία Παιδεία, το φωτογραφείο Φως και Γραφή, τον Ξυλόφουρνο Ζυμωτό και το Ιδιωτικό ΙΕΚ Ευρωιδέα, που παρόλη την οικονομική κρίση που διέρχεται η χώρα μας και συνακόλουθα και αυτοί, μας στήριξαν και σ’ αυτό το Συνέδριο, όπως και στα προηγούμενα. Ευχαριστώ, επίσης, τον Απόστολο Πέτρου, που μας παραχώρησε το Δημοτικό Κινηματοθέατρο για την πραγματοποίηση της πρώτης πανηγυρικής Συνεδρίας, τον Ηλία Καρκαλέτσο υπεύθυνο των εκδόσεων graphicart και το ξενοδοχείο Άστρον για την ευγενική τους χορηγία. Τέλος ευχαριστώ τα Μ.Μ.Ε. και όλους όσοι βοήθησαν στην προετοιμασία αυτού του Συνεδρίου, καθώς και όλους τους συνέδρους που συμμετείχαν στις εργασίες του. Ένα ξεχωριστό ευχαριστώ, οφείλω, στον πρόεδρο Ευάγγελο Αυδίκο, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, γιατί είναι πάντα δίπλα μας, έτοιμος να μας βοηθήσει με την επιστημονική του κατάρτιση, σχεδόν σε όλα τα βήματά μας. Βασιλική -Κολοφωτιά, Πρόεδρος του Κέντρου Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» Καρδίτσας Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» Σελ. 11 Eισαγωγή Το δημοτικό τραγούδι ανήκει στις πιο ολοκληρωμένες μορφές έκφρασης στη λαϊκή ποίηση. Αν στον αφηγηματικό λόγο αναδεικνύεται η κυρίαρχη μορφή του παραμυθιού, στον έμμετρο λόγο η δημοτική ποίηση ανήκει στις πιο μεστές δημιουργίες τόσο σε πύκνωση εικόνων όσο και σε αποτύπωση μιας ολοκληρωμένης λαϊκής κοσμολογίας. Είν’ αλήθεια πως μετά το Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο δοκιμάστηκε τόσο από την κατάρρευση πολλών μορφών του λαϊκού πολιτισμού όσο και από την επιδερμική χρήση του από τη δικτατορία του 1967, γεγονός που το στιγμάτισε ως φορέα ενός ξεπερασμένου πολιτισμού και μιας συντηρητικής κοινωνίας. Ωστόσο, αυτό το στερεότυπο δεν έγινε αποδεκτό από τη συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού, που συνέχισε να οργανώνει πολλές τελετουργίες με επίκεντρο το δημοτικό τραγούδι. Τα πρακτικά που παραδίδονται στο αναγνωστικό κοινό αποτελούν έκφραση του ανανεωμένου ερευνητικού ενδιαφέροντος τόσο για τις παλιές μορφές τραγουδιών όσο και για τις νέες δημιουργίες αλλά και την εκπαιδευτική τους αξιοποίηση. Είναι μια πρόσκληση προς όλους-ερευνητές και μάχιμους εκπαιδευτικούς-να ξανασυναντηθούν με το δημοτικό τραγούδι. Κι αυτό αντανακλάται και στον παρόντα τόμο, στον οποίο συμμετέχουν πολλοί νέοι επιστήμονες. Η έρευνα του δημοτικού τραγουδιού δεν στερεύει ποτέ. Παραμένουν πτυχές αδιερεύνητες, ενώ κάθε εποχή επανεξετάζει και συνομιλεί με το δικό της τρόπο, όσα έχουν γραφτεί ως τώρα. Στον τόμο περιλαμβάνονται άγνωστες συλλογές δημοτικών τραγουδιών (του Ανδρέα Λασκαράτου), που ρίχνουν πιο έντονο φως στη σχέση της επώνυμης δημιουργίας του 19ου αιώνα (Σολωμός, Κάλβος) με το δημοτικό τραγούδι. Πέραν αυτού, ασκείται κριτική στον υποκειμενικό λόγο του Αποστολάκη, όταν αξιολογούσε τη συλλογή δημοτικών τραγουδιών του Αραβαντινού, τον οποίο θεωρούσε υπεύθυνο για παρεμβάσεις στα δημοτικά τραγούδια. Έτσι, επανέρχεται στην επιφάνεια η σχέση των συλλογέων με τα δημοσιευόμενα τραγούδια. Πρόκειται για ένα τεράστιο ζήτημα, που χρειάζεται να διερευνηθεί συστηματικά. Όλα αυτά, όμως, αναδεικνύουν τη σημασία της λαϊκής μας παράδοσης ως ακένωτης πηγής για τους δημιουργούς. Αρκετά κείμενα υπογραμμίζουν ότι τόσο η επώνυμη λογοτεχνική δημιουργία (Γκανάς, Ζατέλη) όσο και η μουσική (Μπακαλάκος) έχουν ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας και αξιοποίησης της τεράστιας δημιουργικής και αισθητικής δύναμης του δημοτικού τραγουδιού. Προϋπόθεση γι’ αυτό είναι να μην αντιμετωπίζεται η επώνυμη δημιουργία ως ένας χώρος αποθησαύρισης λαογραφικών μοτίβων αλλά ως ένα πεδίο δυναμικής συνομιλίας με τα ουσιώδη γνωρίσματα του δημοτικού τραγουδιού. Πέραν τούτου, υπογραμμίστηκε η σχέση παραδοσιακής και βυζαντινής μουσικής. Ένα άλλο θέμα στο οποίο εστιάζουν κάποια κείμενα είναι η μυθοποιητική τάση του δημοτικού τραγουδιού. Πρόκειται για μια καίρια επισήμανση, ώστε να αποσυνδεθεί το δημοτικό τραγούδι ως μια δημιουργία που αποτυπώνει τα ιστορικά γεγονότα και το χρόνο με τρόπο ακριβή. Αποδείχτηκε ότι η παρουσία και ο τρόπος αναπαράστασης, στα δημοτικά τραγούδια ή άλλα κείμενα, της μορφής κάποιων ηρώων υπερτονίζεται ή υποτιμάται(περίπτωση Αθανασίου Διάκου) ανάλογα με τους εξουσιαστικούς κύκλους της εποχής του ή και των μεταγενεστέρων. Επιπλέον, τα βαλκανικά παραδείγματα υπογραμμίζουν τη σχέση της λαϊκής σκέψης με Σελ. 12 Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» την έννοια του χρόνου. Πρόσωπα και γεγονότα μετακινούνται και οι ιστορικές εποχές συμφύρονται με αποκλειστικό γνώμονα την αφηγηματική ανάγκη του λαϊκού δημιουργού. Το ενδιαφέρον των συμμετεχόντων, εξάλλου, αιχμαλωτίζει ο άνομος έρωτας ανάμεσα σε ανθρώπους με διαφορετική εθνότητα ή θρησκευτική πίστη(μουσουλμάνοι, εβραίοι). Γιατί ο άγιος Γεώργιος αποδέχεται ή αρνείται την προσφορά του ερωτευμένου αλλόδοξου προς τον άγιο ώστε ν’ ανοίξει την πόρτα του μοναστηριού και να του παραδώσει την χριστιανή κόρη που αγάπησε; Δίνονται διάφορες απαντήσεις σ’ αυτό το ερώτημα, με κυρίαρχο το επιχείρημα ότι οι παραλλαγές για τις διαφορετικές επιλογές οφείλονται είτε σε παρεμβάσεις(των συλλογέων ή άλλων φορέων) είτε στο διαφορετικό ιστορικό πλαίσιο(από την αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος). Αρκετοί ασχολούνται με τοπικά θέματα(παραλογές,ιστορικά και κλέφτικα-ληστρικά τραγούδια) από διάφορες περιοχές (Πήλιο, Ελασσόνα, Λαμία, Άρτα, Κύπρος, Άγραφα, Παλαμάς, Καρδίτσα, κ.λπ.). Αυτά τα τραγούδια που συνιστούν παραλλαγές είναι ένα πεδίο πρόκλησης για την έρευνα, δεδομένου ότι έρχεται στην επιφάνεια νέο υλικό που φωτίζει αρκετές πτυχές τόσο της ταξινόμησης όσο και της έρευνας του τραγουδιού. Φωτίζεται, ακόμη, η θρηνητική λαϊκή παράδοση αλλά και η αντίστοιχη των επώνυμων δημιουργών της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Πρόκειται για ένα πεδίο που προσφέρεται για περαιτέρω έρευνα, καθώς το υπερφυσικό και η θρηνητική παράδοση δεν έχει καλυφθεί επαρκώς από την έρευνα. Τέλος, ο τόμος επικεντρώνεται στην αξιοποίηση του δημοτικού τραγουδιού, αλλά και της μουσικής και του παραδοσιακού χορού, στην εκπαιδευτική διαδικασία. Κι αυτή η ενέργεια εκπορεύεται όχι από μια ρομαντική διάθεση προς το παρελθόν αλλά από τη διαπίστωση πως το δημοτικό τραγούδι και συνολικά ο λαϊκός πολιτισμός έχουν τη δυνατότητα να συνεισφέρουν καταλυτικά στην εκπαιδευτική διαδικασία. Καλλιεργούν πολλές δεξιότητες, με πρώτη την αίσθηση του ανήκειν σε μια ομάδα που είναι ζωτικής σημασίας στον 21ο αιώνα. Είναι προφανές ότι τα προαναφερθέντα ενισχύουν την άποψη ότι η υποτίμηση της παρουσίας του δημοτικού τραγουδιού στα σχολικά αναγνώσματα είναι εσφαλμένη. Υπάρχει μες το δημοτικό τραγούδι μια δύναμη εν υπνώσει, την οποία μπορεί να ενεργοποιήσει ένας καταρτισμένος και εξοικειωμένος με το λαϊκό πολιτισμό εκπαιδευτικός. Η παρουσία δε της λαογραφίας ως επιστήμης και η διάχυση του λαϊκού πολιτισμού στην εκπαιδευτική πράξη είναι αναγκαία συνθήκη, ώστε το δημοτικό τραγούδι να συνεχίζει να εμπνέει τις νεότερες γενιές, Πρέβεζα/Σκαμνούλα, Δεκέμβριος 2015 Ευάγγελος Γρ. Αυδίκος Καθηγητής Λαογραφίας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας/ Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοιν. Ανθρωπολογίας Σελ. 260 Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» Nίκος Ι. Καγκελάρης Απόφοιτος Κλασσικής Φιλολογίας Ε.Κ.Π.Α. Γαμήλιοι Θρήνοι: Σαπφώ (Fr. 109 LP, Fr. 104(a) LP)Κάτουλλος (c. 62. 20-5)- νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι Από την εποχή του Διονύσιου του Αλικαρνασσέα1 (1ος αι. π. Χ.) μέχρι και τις μέρες μας έχουν γραφεί αναρίθμητες μελέτες πάνω στο έργο της Σαπφούς, οι οποίες αναδεικνύουν την ποίησή της. Η έρευνα πάντως έχει επικεντρωθεί σε συγκεκριμένα ποιήματά της, ενώ κάποια άλλα, που έχουν σωθεί σε αποσπασματική κυρίως μορφή, μπορούν να θεωρηθούν παραμελημένα. Εντούτοις, αν κοιτάξουμε καλύτερα αυτά τα ποιητικά σπαράγματα, θα διαπιστώσουμε ότι έχουν αρκετά να μας πουν και γι’ αυτό αξίζει να γίνει μια προσπάθεια ερμηνείας τους. Ένα από τα παραμελημένα αποσπάσματα της Σαπφούς είναι και αυτό του Επιθαλάμιου 109 LP. Χαρακτηριστικό είναι ότι το συγκεκριμένο ποίημα δεν μνημονεύεται καθόλου σε μελέτες (ελληνικές και ξενόγλωσσες) που θεωρούνται σήμερα κλασικές για το έργο της Σαπφούς, όπως για παράδειγμα σε εκείνες των Σκιαδά,2 Κακριδή,3 Wilamowitz4 και Bowra,5 ενώ ο Page απλώς αναφέρει σε μια υποσημείωση πως στο ποίημα αυτό μπορεί να προσαρμοστεί το δακτυλικό εξάμετρο, αν και, κατά τη γνώμη του, δεν υπάρχει κάποια απόδειξη ότι ανήκει στα Επιθαλάμια της Σαπφούς.6 Το απόσπασμα που έχει σωθεί είναι το ακόλουθο: δώσομεν, ἦσι πάτηρ7 Σε μια πρώτη ανάγνωση βλέπουμε έναν αφηγητή να παραθέτει τα λόγια ενός πατέρα σε ευθύ λόγο: «Θα δώσουμε», που μας δημιουργούν αμέσως διάφορα ερωτήματα: τι θα δώσει ο πατέρας και σε ποιόν ή ποιους θα το δώσει; Θα προσπαθήσω να απαντήσω σε αυτά τα ερωτήματα, ώστε να προκύψουν τα πρώτα ερμηνευτικά κλειδιά αυτού του αποσπάσματος. Η απάντηση, πιστεύω, θα επιτρέψει, εκτός των άλλων, να ελεγχθεί κι αν το απόσπασμα αυτό έχει τοποθετηθεί σωστά στα Επιθαλάμια της Σαπφούς. Για να δοθεί όμως μια ικανοποιητική απάντηση, πρέπει πρώτα να αναλογιστούμε γιατί ο αφηγητής επιλέγει να προσδιορίσει τον ομιλητή με την ιδιότητά του ως πατέρα και όχι με το όνομά του ή με κάποια άλλη ιδιότητά του. Η επιλογή αυτή κάθε άλλο παρά τυχαία μπορεί να θεωρηθεί, καθώς κάθε λέξη μέσα στο ποίημα έχει τη δική της αξία. Για να χαρακτηρίζεται, λοιπόν, ο άνδρας 1. Διον. Ἁλ. Συν. Ον. 173-81. 2. Σκιαδάς 1999. 3. Κακριδής 1993. 4. Wilamowitz 1913. 5. Bowra 2008. 6. Page 1998: 122. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο Page (1968: 118-20) στη έκδοση των ποιημάτων των λυρικών ποιητών που έκανε αργότερα χωρίς τον Lobel, μολονότι περιλαμβάνει τα περισσότερα Επιθαλάμια της Σαπφούς, το συγκεκριμένο το παραλείπει. 7. Τα σαπφικά αποσπάσματα της μελέτης προέρχονται από την κριτική έκδοση των Lobel-Page. Nίκος Ι. Καγκελάρης Σελ. 261 αυτός πατέρας, σημαίνει ότι εκείνη τη στιγμή μιλάει με αυτή του την ιδιότητα και επομένως ότι το θέμα συζητήσεως είναι μάλλον κάποιο παιδί του. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε το πιθανόυμε από το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο, απευθύνεται σε κάποιο νέο που τερο είναι πως ο πατέρας εκπροσωπώντας και τη μητέρα, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από αυτόν την κόρη του σε γάμο. Επομένως το8 απόσπασμα αυτό μάλλον που ζητάει από αυτόν την κόρη του το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο, απευθύνεται σε κάποιο νέο τοποθετηθεί στα Επιθαλάμια και η απόδειξη που αναζητεί ο γι’ 9 σε γάμο. Επομένως το απόσπασμα αυτό μάλλον σωστά έχει τοποθετηθεί στα Επιθαλάμια και η εται στο ίδιο το ποίημα. απόδειξη που αναζητεί ο Page γι’ αυτό, βρίσκεται στο ίδιο το ποίημα. πρόσθετο επιχείρημα υπέρ αυτής της άποψης μπορεί να αποτελέσει το Ένα επιπρόσθετο επιχείρημα υπέρ αυτής της άποψης μπορεί να αποτελέσει το μέτρο του αποποσπάσματος: σπάσματος: – – – δώ-σο-μεν, ἦ-σιπά-τηρ πά-τηρ δώ-σο-μεν, ἦ-σι Από τοότιπαραπάνω σχήμα φαίνεται το απόσπασμα που έχει σωθεί αποτελούσε τμήμα ενός ραπάνω σχήμα φαίνεται το απόσπασμα που έχειότισωθεί αποτελούσε στίχου δακτυλικόΑν εξάμετρο. Αν αυτό είναιτότε σωστό, τότε δικαιολογείται η κατάταξή στίχου γραμμένου σε γραμμένου δακτυλικόσεεξάμετρο. αυτό είναι σωστό, ται η κατάταξή του στα Επιθαλάμια, καθώς, ως γνωστόν, τα περισσότερα του στα Επιθαλάμια, καθώς, ως γνωστόν, τα περισσότερα από αυτά είναι γραμμένα σε δακτυλικό 10 είναι γραμμένα εξάμετρο. σε δακτυλικό εξάμετρο. Μάλιστα θα μπορούσε να αυτός έχει σωθεί μέχρι και το ἡμιΜάλιστα θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι ο στίχος εί ότι ο στίχος αυτός έχει σωθεί μέχρι και το ἡμιεπὲς, δηλαδή11μέχρι και επὲς, δηλαδή μέχρι και την πενθημιμερή τομή του, και συνεπώς ότι ξεκινούσε κατευθείαν με την μιμερή τομή του, και συνεπώς ότι ξεκινούσε κατευθείαν με την καταφατική απάντηση του πατέρα στον μέλλοντα γαμπρό του, δίνοντάς της με αυτόν τον τρόπο απάντηση του πατέρα στον μέλλοντα γαμπρό του, δίνοντάς της με αυτόν 12 διαίτερη έμφαση.ιδιαίτερη έμφαση. Βέβαια κάποιος θα μπορούσε να υποθέσει ότι ο πατέρας ίσως να είχε συμφωνήσει να δώσει άποιος θα μπορούσε να υποθέσει ότι ο πατέρας ίσως να είχε συμφωνήσει στον νέο την κόρη του στους προηγούμενους στίχους που δεν μας έχουν σωθεί και με τον στίχο τον νέο την κόρη του στους προηγούμενους στίχους που δεν μας έχουν 13 η Σαπφώ αυτόσυμφωνεί συμφωνείμαζί μαζίτου του και και για με τον στίχο αυτό γιατην τηνπροίκα. προίκα. Ωστόσο Ωστόσο η στα ποιήματά της αποφεύγει τις 14 και επιπλέον δενκαι γνωρίζουμε βεβαιότητα αν στην Λέσβο την εποχή περιττές λεπτομέρειες επιπλέονμε δεν ποιήματά της αποφεύγει τις περιττές λεπτομέρειες με βεβαιότητατης ανποιήτριας στην Λέσβο την εποχή της ποιήτριας ο γαμπρός ο γαμπρός διαπραγματευόταν την προίκα με τον πατέρα της νύφης, όπως δηλαδή 15 ευόταν την προίκα με τον πατέρα της νύφης, όπως δηλαδή σε πολλά μέρη σε πολλά μέρη της νεότερης Ελλάδας, ή αν ο πατέρας αποφάσιζε μόνος του για την προίκα που ς Ελλάδας, ή αν ο πατέρας αποφάσιζε μόνος του για την προίκα που θα υποστηρίζει πως ο πατέρας μιλά εξ ονόματος όλης της οικογένειας του και 8. Ο Tsagarakis (1986: 9) υποστηρίζει πως ο πατέρας μιλά εξ ονόματος όλης της οικογένειας του και αφήνει να εννοηθεί πως γι’ αυοηθεί πως γι’ αυτό χρησιμοποιείται το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο.Βλ.Βλ. επίσης: τό χρησιμοποιείται το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο. επίσης: Tzamali 1996: 406-7. 9. Ο Treu (1958: 225) διατύπωσε την άποψη- χωρίς πάντως να τη στηρίξει με κάποιο επιχείρημα- πως το θέμα αυτό του ποιήματος 8: 225) διατύπωσε την άποψη χωρίς πάντως να τη στηρίξει με κάποιο επιχείρημα πως ίσως να έχει μυθολογική καταγωγή. του ποιήματος ίσως να έχει μυθολογική καταγωγή. Βλ. ενδεικτικά: κά: : 219,10. Σκιαδάς 1976 Lesky 1978: 219, Σκιαδάς 1976: 37, Page 1998: 123. 2005 11. Λυπουρλής 2005: 43, Snell 1969: 30. ο τέλος και η τομή του οι στίχου οποίεςαποτελούν προβάλλουν όρο που τις τον όρο που τις καταλαμβάνει. Στην αρχή του 12. στίχου «Η αρχή,αποτελούν το τέλος και θέσεις η τομή του θέσειςτον οι οποίες προβάλλουν Στην αρχή του στίχου:στίχου: Πρόκειται για για εστίαση Στο τέλος του στίχου: Πρόκειται, Πρόκειται εστίαση […]. Στο τέλος του στίχου: Πρόκειται, επίσης, για εστίαση, καθώς καθυστερεί την εμφάνιση του στίαση, καθώς καθυστερεί την εμφάνιση του του σημαντικότερου όρου268.εντός του σημαντικότερου όρου εντός στίχου»: Bertolussi 2009: 13. Μια τέτοια ερμηνεία υπονοεί ότι αποδέχεται για αυτό το σαπφικό απόσπασμα ο Robinson (1889: 241 σημ. 1). ερμηνεία υπονοεί ότι αποδέχεται για αυτό το σαπφικό απόσπασμα ο 14. Η προίκα εδώ μπορεί να χαρακτηριστεί ως περιττή λεπτομέρεια, καθώς ο αρχαίος γάμος δεν νοείται άνευ προίκας. Οι αρχαίοι Έλ- ληνες «θεωρούσαν αναίδεια ή και μεγάλη τόλμη να μη δώσει ο πατέρας στη γνήσια θυγατέρα του τουλάχιστον το ένα δέκατο της δώ μπορεί να χαρακτηριστεί ως περιττή λεπτομέρεια, καθώς ο αρχαίος γάμος δεν νοείται περιουσίας του» ως προίκα. «Η προίκα αποτελούσε το κυριότερο γνώρισμα του νόμιμου γάμου.»: Πετρόπουλος 1971: 447. Οι αρχαίοι Έλληνες «θεωρούσαν αναίδεια ή και μεγάλη τόλμη να μη δώσει ο πατέρας στη Χαρακτηριστικά το έθιμο της προίκας στην σύγχρονη Ελλάδα είναι όσα αφηγείται ο Βασίλης Κωνσταντόπουλος: «Όταν γινότανε ρα του τουλάχιστον το15.ένα δέκατο της για περιουσίας του» ως προίκα. «Η προίκα αποτελούσε το συνοικέσιο, για να […] παντρέψουνε τα παιδιά τους, ο πεθερός, δηλαδή ο πατέρας της νύφης, έπρεπε να πει τι θα δώσει στο γανώρισμα του νόμιμου γάμου.»: Πετρόπουλος 1971 μπρό του και αν τασύγχρονη συμφωνούσανε, προχωρούσανε. τη μόνη διαφορά […] δεν γινότανε γάμος, αν δεν γινότανε συμβόλαιο. Γι’ αυτό στικά για το έθιμο της προίκας στην Ελλάδα είναι όσαΜεαφηγείται ο Βασίλης λόγο, πριν το γάμο, μια μέρα πριν το γάμο, καθούνταστε και πολλές φορές και στην εκκλησία την ίδια μέρα, φωνάζανε συμβολαιουλος: «Όταν γινότανε τοτοσυνοικέσιο, για να παντρέψουνε τα παιδιά τους, ο πεθερός, γράφο και καταγράφανε τι θα δώσει, τα πάντα.»: Καγκελάρης 2013: 17. Βλ. επίσης: Πολίτης, 1931: 238-39. έρας της νύφης, έπρεπε να πει τι θα δώσει στο γαμπρό του και αν τα συμφωνούσανε, ε. Με τη μόνη διαφορά […] δεν γινότανε γάμος, αν δεν γινότανε συμβόλαιο. Γι’ αυτό το γάμο, μια μέρα πριν το γάμο, καθούνταστε και πολλές φορές και στην εκκλησία την ίδια νε συμβολαιογράφο και καταγράφανε τι θα δώσει, τα πάντα.»: Καγκελάρης 2013 Βλ ης, 1931 [2] Σελ. 262 Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» θα έδινε στην κόρη του.16 Εξάλλου τόσο στον Όμηρο όσο και μετά από αυτόν, όταν κάποιος τύπος του δίδωμι έχει ως υποκείμενο τους γονείς, σύμφωνα με τους LSJ, αποδίδεται: «δίνουν σε γάμο την κόρη τους» (πβ. λ.χ. β. 52-54 πατρὸς […]/ θύγατρα,/ δοίη, Εὐρ. Ἡρακλ. Μαιν. 67-8 κἄμ’ ἔδωκε παιδὶ σῷ/ ἐπίσημον εὐνὴν Ἡρακλεῖ συνοικίσας). Σε άλλα αποσπάσματα βλέπουμε ότι, όταν έχει πεθάνει ο πατέρας, τότε ο «αντικαταστάτης» του είναι εκείνος που δίνει την κοπέλα σε γάμο (πβ. λ.χ. β. 208-223 Τὸν δ’ αὖ Τηλέμαχος ηὔδα./ «[…]/ ἀνέρι μητέρα δώσω.», Εὐρ. Ὀρ. 1658-9 Πυλάδῃ δ’ ἀδελφῆς λέκτρον, […]/ δός). Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι και στα σύγχρονα «νυφιάτικα»17 δημοτικά τραγούδια χρησιμοποιείται το ρήμα «δίνω», όταν οι γονείς παντρεύουν την κόρη τους: «Ἐμεῖς σᾶς τὴν ἐδώσαμε χατήρι τοῦ γαμπροῦ σας, καὶ πρέπει νὰ τὴν ἔχετε πρεπίδι τοῦ χωριοῦ σας!»18 Από τα παραπάνω προκύπτει, λοιπόν, ότι το 109 LP είναι Επιθαλάμιο που προφανώς τραγουδιόταν στο πατρικό της νύφης, αφού ακούγεται ο λόγος του πατέρα της. Με δεδομένο μάλιστα ότι τα Επιθαλάμια τραγουδιόνταν είτε πριν είτε μετά το γάμο, το συγκεκριμένο πρέπει με βάση το περιεχόμενό του να τοποθετηθεί πριν το γάμο. Μετά την πρώτη αυτή ανάγνωση θα προχωρήσω σε μια δεύτερη που θα βασίζεται στην υπόθεση εργασίας ότι ο στίχος αυτός κρύβει κάποια συγκίνηση, ιδιαίτερα η πρώτη λέξη του, δώσομεν. Βέβαια το ρήμα αυτό αποτελεί formula, όπως προκύπτει από τα παραπάνω παραδείγματα, όμως ως απάντηση του πατέρα μπορεί να εμπεριέχει και κάποια συγκινησιακή φόρτιση. Πράγματι, αν όντως το 109 LP είναι ένα Επιθαλάμιο, που τραγουδιόταν πριν το γάμο στο πατρικό της νύφης έχοντας στο επίκεντρο τους γονείς της, και αν ληφθεί υπόψη ότι τα περισσότερα (αν όχι όλα) γαμήλια τραγούδια από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, που διαθέτουν και τα τρία αυτά χαρακτηριστικά, εντάσσονται στους γαμήλιους θρήνους19 που εστιάζουν στους γονείς της νύφης,20 τότε μπορεί να συμπεριληφθεί σε αυτούς και το εν λόγω σαπφικό απόσπασμα. Συνεπώς, για την όσο το δυνατόν ασφαλέστερη- δεδομένης της αποσπασματικότητάς του 109 LP- αποκρυπτογράφηση του συγκινησιακού νοήματος του δώσομεν θα πρέπει πρώτα να εξεταστούν τα συναισθήματα που διακατέχουν τους γονείς της νύφης σε άλλους γαμήλιους θρήνους από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αρχής γενομένης από το104(a) LP της Σαπφούς: 16. Άλλωστε νέες έρευνες δείχνουν ότι είτε η κόρη είτε ο ίδιος ο πατέρας ήταν κύριοι της προίκας κατά τη διάρκεια του γάμου, ενώ ο γαμπρός ήταν απλώς ο διαχειριστής της: Δημάκης 2008: 56-63, Mossé 2002: 161. 17. Τα «νυφιάτικα» (ή τραγούδια του γάμου) είναι δημοτικά τραγούδια που αντλούν τα θέματά τους από τα τελούμενα πριν και μετά το μυστήριο του γάμου. Αποτελούν συγγενή κατηγορία με τα τραγούδια της αγάπης, χωρίς πάντως να είναι τόσο συναισθηματικά. Ως ένα βαθμό μπορούν να χαρακτηριστούν εθιμικά τραγούδια, καθώς παρακολουθούν αυστηρά τις διάφορες φάσεις, από τις οποίες περνάει η τελετουργία του γάμου: Μαστροδημήτρης 2010: 73, Στάθης 2004: 655-78. 18. Ρωμαίος 1977: 101. 19. Οι γαμήλιοι θρήνοι είναι λυρικοί θρήνοι που ακούγονταν κυρίως «κατά την οριακή στιγμή της εξόδου της νύφης ως μέλους της παλιάς οικογένειας, από το σπίτι της, για να πάει να ενταχθεί στη νέα οικογένεια»: Μερακλής 2004: 216. 20. Οι γαμήλιοι θρήνοι μπορούνε να διακριθούν σε δύο υποκατηγορίες, στους θρήνους που εστιάζουν στους γονείς και γενικά στους συγγενείς της νύφης και στους θρήνους που εστιάζουν στην ίδια τη νύφη. Nίκος Ι. Καγκελάρης Σελ. 263 Ἔσπερε, πάντα φέρων ὄσα φαίνολις ἐσκέδασ’ αὔως †φέρεις ὄιν, φέρεις αἶγα, φέρεις ἄπυ † μάτερι παῖδα. Το απόσπασμα αυτό μαζί με το 109 LP είναι οι μοναδικοί σωζόμενοι σαπφικοί γαμήλιοι θρήνοι που αφορούν τους γονείς της νύφης 21 και, όπως φαίνεται, πρέπει να το τραγουδούσαν τη στιγμή που ξεκινούσε από το πατρικό της σπίτι η νύφη,22 όταν δηλαδή ο Αποσπερίτης εμφανιζόταν στον ουρανό το βράδυ και «το ζευγάρι ανεβασμένο σε μια άμαξα, τριγυρισμένο από τους πυρσούς που κρατούν οι συγγενείς και οι φίλοι, πορεύεται στο νέο σπιτικό».23 Τη στιγμή εκείνη το ενδιαφέρον ήταν στραμμένο κυρίως στους γονείς της νύφης που την αποχωρίζονταν. Έτσι στο απόσπασμα εκφράζεται μέσω ενός σχήματος priamel- που δίνει «στο ποίημα ένα στοιχείο λαϊκού τραγουδιού»24- το παράπονο στον Αποσπερίτη πως, ενώ οδηγεί πίσω στη στέγη τους όλα τα ζωντανά, απομακρύνει την κόρη από τη μάνα. Εδώ διακρίνεται το συναίσθημα χαρμολύπης που διακατέχει τη μάνα: είναι βέβαια χαρούμενη, γιατί αξιώνεται να παντρέψει την κόρη της, όμως νιώθει και λύπη γιατί την αποχωρίζεται. Μάλιστα η συγκεκριμένη χρονική στιγμή της εθιμικής τελετής αναχώρησης της νύφης από το πατρικό της φορτίζεται κυρίως από τον αποχωρισμό και γι’ αυτό προς στιγμήν φαίνεται η λύπη να υπερτερεί της χαράς. Το δεύτερο Επιθαλάμιο που θα μας απασχολήσει είναι το ποίημα 62 του Κάτουλλου και συγκεκριμένα η τέταρτη στροφή του: Hespere, qui caelo fertur crudelior ignis? qui natam possis complexu auellere matris, complexu matris retinentem auellere natam, et iuueni ardenti castam donare puellam. quid faciunt hostes capta crudelius urbe? Hymen Ο Hymenaee, Hymen ades Ο Hymenaee!25 Το Επιθαλάμιο αυτό τοποθετείται χρονικά τη στιγμή που εμφανίζεται στον ουρανό ο Αποσπερίτης και η νύφη ετοιμάζεται να βγει από το πατρικό της (στρ. 1), και συνιστά έναν αγώνα λόγων μεταξύ των κοριτσιών και των αγοριών «σχετικά με τις αξίες του γάμου»26. Όπως έχει δείξει η έρευνα, το ποίημα αυτό του Κάτουλλου «έχει συντεθεί κατά τα πρότυπα των επιθαλαμίων της Σαπφούς».27 Χαρακτηριστικά είναι τα όσα αναφέρει ο Bowra: «Σχετικά με τα τραγούδια του γάμου που έγραψε η Σαπφώ διαθέτουμε μια πρόσθετη, […], μαρτυρία: το 62ο ποίημα του Κάτουλλου. […] Ο Κάτουλλος έχει πράγματι τροποποιήσει το σκηνικό […]. Ωστόσο, η οφειλή του στη Σαπφώ είναι ξεκά21. Οι άλλοι σωζόμενοι σαπφικοί γαμήλιοι θρήνοι, όπως το 107 LP, έχουν ως θέμα τον θρήνο της ίδιας της νύφης. 22. Για το 104(a) LP εκφράζει την ίδια άποψη και ο Κακριδής (1993: 94). 23. Πετρόπουλος 1971: 445. Βλ. επίσης: Reinsberg 1999: 33. 24. Σκιαδάς 1999: 197. 25. Τα αποσπάσματα του Κάτουλλου προέρχονται από την κριτική έκδοση του Ellis. 26. Stigers 2004: 273. 27. Lardinois 2004: 146. Σελ. 264 Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» θαρη».28 Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί ότι η κάθε στροφή του ποιήματος διαλέγεται με γαμήλια τραγούδια της Σαπφούς (και άλλων Ελλήνων ποιητών, όπως του Θεόκριτου) που τραγουδιόνταν σε διαφορετική χρονική στιγμή μέσα στο πλαίσιο της γαμήλιας τελετής και επομένως η Ωδή ως σύνολο δεν μπορεί να ενταχθεί σε κάποια συγκεκριμένη υποκατηγορία Επιθαλάμιων. Όσον αφορά την τέταρτη στροφή, έχει υποστηριχθεί πως διαλέγεται με το 104(a) LP.29 Πράγματι, καθώς ξεκινάει ο αγώνας λόγων,30 είναι φανερό πως το πρώτο επιχείρημα των κοριτσιών κατά του γάμου είναι προϊόν δημιουργικής πρόσληψης και θεματικής ανάπτυξης του σαπφικού αυτού ποιήματος. Συγκεκριμένα κι εκείνες προσφωνώντας τον Αποσπερίτη, του παραπονιούνται πως αρπάζει την κόρη από την αγκαλιά της μάνας πηγαίνοντάς την ως δώρο στον γαμπρό και συγκρίνουν την πράξη του αυτή με τις ωμότητες του εχθρού όταν κυριεύει μια πόλη.31 Φαίνεται, λοιπόν, ότι τα κορίτσια σαφώς επηρεασμένα από το χρονικό σημείο που βρίσκεται εκείνη τη στιγμή η γαμήλια τελετή, ξεκινούν δυναμικά την επιχειρηματολογία τους τραγουδώντας ένα γαμήλιο θρήνο, που τονίζει τη θλίψη της μητέρας για τον επικείμενο αποχωρισμό της από την κόρη της. Ας σημειωθεί ότι η συγκινησιακά φορτισμένη εικόνα της απόσπασης της κόρης από την αγκαλιά της μητέρας και της προσφοράς της- αυτή τη φορά βέβαια από έναν θεό που εμφανίζεται συχνά στα γαμήλια τραγούδια και ιδιαίτερα σε γαμήλιους θρήνους, τον Υμέναιο32- στον επίδοξο σύζυγό της περιλαμβάνεται και στο άλλο Επιθαλάμιο του Κάτουλλου, στην 61η Ωδή (στ. 56- 60): tu fero iuveni in manus floridam ipse puellulam dedis a gremio suae matris, o Hymenaee Hymen, o Hymen Hymenaee. Τα τελευταία παραδείγματα θα τα αντλήσω από το νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι. Στο σημείο αυτό για μεθοδολογικούς λόγους πρέπει να γίνει μια βασική διευκρίνιση: η έρευνα έχει δείξει ότι το νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι έχει εν μέρει τις ρίζες του στην αρχαία ελληνική ποίηση και ειδικά στη λυρική. Το θέμα αυτό μελέτησε συστηματικά πρώτος ο Fauriel,33 ενώ στη συνέχεια τον ακολούθησαν και πολλοί άλλοι ερευνητές με πρωτοπόρο τον Πολίτη.34 Μάλιστα οι μελετητές 28. Bowra 2008: 314. Για την επίδραση που άσκησε η Σαπφώ στο 620 ποίημα του Κάτουλλου βλ. ενδεικτικά: Robinson 1889: 241 σημ. 1, Fraenkel 1955: 5, Davinson 1968: 244-6, Stigers 2004: 271-304, Courtney 1985: 85- 88, Khan 1971: 166-7, Tomson 19982: 368, Syndikus 2001: 51-5, 65, 72, Panoussi 2007: 281. 29. Βλ. ενδεικτικά: Τρομάρας 2004: 440, Davinson 1968: 246, Courtney 1985: 87-8, Kidd 1974: 25, Thomsen 1992: 184, Σκιαδάς 1999: 197, Syndikus 2001: 52, 57. 30. Ο αγώνας λόγων ξεκινάει ουσιαστικά από την τέταρτη στροφή, ενώ οι τρεις πρώτες τον προετοιμάζουν: Garrison 2004: 129. 31. Για τη σεξουαλική διάσταση αυτής της σύγκρισης βλ.: Stigers 2004: 274. 32. Πρόσφατα η Hersch (2010: 239 κ.ε) υποστήριξε αφενός ότι τα γαμήλια τραγούδια που απευθύνονται στον Υμέναιο τραγουδιούνταν λίγο πριν την αναχώρηση της νύφης από το πατρικό της και ως επί το πλείστον ανήκουν στους γαμήλιους θρήνους που εστιάζουν στην ίδια τη νύφη, αφετέρου ότι στα περισσότερα λογοτεχνικά κείμενα η λέξη hymenaei συμβολίζει μια προβληματική κατάσταση ή ακόμη και θανάσιμο κίνδυνο. 33. Fauriel 2002: 99 κ.ε. 34. Από τις πολλές μελέτες πάνω στο θέμα αυτό βλ. ενδεικτικά: Πολίτης, 1921: 110-53, 154-177, 178-208, Πολίτης 1872: 354-359, Nίκος Ι. Καγκελάρης Σελ. 265 εντοπίζουν την καταγωγή των σύγχρονων «νυφιάτικων» δημοτικών τραγουδιών (και πολλών γαμήλιων εθίμων) στην αρχαία Ελλάδα και επισημαίνουν ομοιότητές τους με τα αρχαία Επιθαλάμια τραγούδια,35 ενώ τις τελευταίες δεκαετίες έχει αρχίσει να γίνεται σύγκριση ποιημάτων της Σαπφούς- και κυρίως των Επιθαλάμιών της- με σύγχρονα δημοτικά τραγούδια.36 Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η εξέταση ανάλογων νεοελληνικών δημοτικών τραγουδιών μπορεί να οδηγήσει στην εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων. Οι νεότεροι, όπως και οι αρχαίοι, γαμήλιοι θρήνοι τραγουδιούνται λίγο πριν την αναχώρηση της νύφης από το πατρικό της σπίτι. Ο Μ. Γ. Μερακλής ασχολούμενος με αυτό το θέμα σημειώνει χαρακτηριστικά: «Το κυριότερο χρονικό σημείο, όπου λέγονταν αυτά τα θρηνητικά τραγούδια, είταν της αναχώρησης της νύφης από το σπίτι της».37 Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο παράδειγμα: «Σειστῆτ’, ἀόρια καὶ βουνά, λαγκάδια με τα δάση κ’ ἡ μάνα τὸ παιδάτσι τση κλαίει πὼς θὰ τὸ χάση. Μ’ απὸ χαρὰ νἐγρίνιασε, κι’ ἀπὸ χαρά τση κλαίει, κάθε γονιοῦ ν’ ἀξιώνη ὁ θιὸς παιδιά του νὰ παντρεύγη.»38 Το παραπάνω δημοτικό τραγούδι δίνει έμφαση στη μητρική χαρμολύπη. Πιο συγκεκριμένα εκφράζει τα αντιφατικά συναισθήματα «της μητέρας (της νύφης), η οποία κλαίει, αλλά και είναι χαρούμενη, γιατί αξιώνεται να παντρέψει την κόρη της».39 Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι οι νεότεροι και οι αρχαίοι γαμήλιοι θρήνοι αφενός τραγουδιούνται κατά την ίδια χρονική στιγμή της γαμήλιας τελετής, αφετέρου αποδίδουν ανάλογα συναισθήματα στους γονείς της νύφης. Σε ό,τι αφορά τα νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια- το εξαιρετικά μικρό δείγμα των αρχαίων γαμήλιων θρήνων δεν επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων- αποδίδουν σχεδόν αποκλειστικά στη μητέρα τη συναισθηματική φόρτιση, όπως το παρακάτω: Πολίτης 1872: 371-72, Μανούσης 1940: 115-137, Προμπονάς 1987-9, Προμπονάς 1990, Κακριδής 1997, Κυριακίδης 1928: 59-66, Κυριακίδης 1934: 1-30, Κυριακίδης 1978: 50, Στάθης 2004: 16, Καψωμένος 1984: 40-4, Δημαράς 2000: 9-23, Κοσεγιάν Χ. 2010, Καραμπατάκη-Τζιάτζιου 2010: 243-99, Θανόπουλος 1990: 52, 409, 425-8, 439, Θανόπουλος- Αυδίκος 2014: 347-9. 35. Βλ. ενδεικτικά: Κακριδής 19932: 196-9, Πολίτης, 1921: 219, Πολίτης, 1931: 232-332, Lardinois 2004: 145-6, Φραγκέλης 2004: 227-8. 36. Βλ. ενδεικτικά: Tsagarakis 1979: 97-118, Tsagarakis 1986: 1-17, Θανόπουλος 1990: 52, Κακριδής 1993: 93, Σκιαδάς 19992: 208-209, Lardinois 2004: 145, 160 (σημ. 27), Καραμπατάκη-Τζιάτζιου (2010). 37. Μερακλής 2004: 216. Για τους γαμήλιους θρήνους στο νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι βλ. επίσης: Alexiou,- Dronke 1971: 848-50, Ρωμαίος 1974: 30, Alexiou 2002: 120 κ.ε., Danforth 1982: 73-9, Saunier 2001: 4001-549. 38. Πολίτης 1978: 180. 39. Μερακλής 2004: 216. Σελ. 266 Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» «Σήμερο μαύρος ουρανός, σήμερο μαυρ’ ημέρα, σήμερ’ αποχωρίζεται μάνα τη θυγατέρα, Άνοιξαν οι εφτά ουρανοί τα δώδεκα βαγγέλια, κι επήραν το παιδάκι μου από τα δυο μου χέρια. Μισεύγεις, θυγατέρα μου, και πλιο δε θα γελάσω, Σάββατο πλιο δε θα λουστώ ουδ’ εορτή θ’ αλλάξω.»40 Ωστόσο υπάρχουν και λίγα που εκφράζουν τα συναισθήματα του πατέρα. Ενδεικτικά παραθέτω το παρακάτω: «Ευτού που πας νυφούλα μου σιγά σιγά το πάσο και κλαίει ο πατέρας σ’ δε μπορ’ α το τζωπάσω»41 Με βάση τα παραπάνω διαπιστώνουμε ότι ένα σταθερό ειδολογικό- συναισθηματικό γνώρισμα των γαμήλιων θρήνων από την αρχαιότητα ως τους νεότερους χρόνους είναι η σκιαγράφηση των ανάμεικτων συναισθημάτων των γονιών της νύφης λίγο πριν αυτή αναχωρήσει από το πατρικό της σπίτι. Αν, λοιπόν, και το 109 LP είναι όντως, όπως υποστήριξα, γαμήλιος θρήνος, τότε θα μπορούσε να διατυπωθεί η άποψη ότι στο ποίημα αυτό ο πατέρας αφενός, σκεπτόμενος λογικά, χαίρεται που θα παντρέψει την κόρη του, αφετέρου στεναχωριέται για την επικείμενη αναχώρησή της από την πατρική εστία, αποκαλύπτοντας έτσι και το μέτρο της αγάπης του προς αυτήν. Με άλλα λόγια, κατά τη γνώμη μου, μέσα στο δώσομεν κρύβεται μια σύμπτωση ανάμεικτων συναισθημάτων του πατέρα (και ενδεχομένως και της μητέρας, με την οποία άλλωστε η κόρη είχε περισσότερη επαφή). Το τελευταίο βέβαια, εφόσον είναι μια υπόθεση που στηρίζεται στο χαρακτηριστικό γνώρισμα του είδους στο οποίο ανήκει το 109 LP, θα μπορούσε να επιβεβαιωθεί ή να απορριφθεί μόνο αν βρισκόταν ολόκληρο το ποίημα ή, έστω, μεγαλύτερο τμήμα του. Πάντως, η υπόθεση αυτή ενισχύεται ακόμη περισσότερο, αν αναλογιστούμε ότι τα ανάμεικτα συναισθήματα των γονιών της νύφης λίγο πριν το γάμο της εντοπίζονται ως θεματικό μοτίβο και σε άλλα αρχαιοελληνικά ποιητικά είδη. Για παράδειγμα ο Ευριπίδης στην τραγωδία του ฀φιγένεια ἐν Αὐλίδι (στ. 685-93) βάζει τον Αγαμέμνονα και την Κλυταιμνήστρα να εκφράζουν ο ένας στον άλλον τη λύπη τους για τον υποτιθέμενο γάμο της Ιφιγένειας με τον Αχιλλέα: 40. Alexiou 2002: 121. 41. Μερακλής 2004: 217. Nίκος Ι. Καγκελάρης Σελ. 267 ΑΓ. […] σὲ δὲ παραιτοῦμαι τάδε, Λήδας γένεθλον, εἰ κατῳκτίσθην ἄγαν, μέλλων Ἀχιλλεῖ θυγατέρ᾽ ἐκδώσειν ἐμήν. ἀποστολαὶ γὰρ μακάριαι μέν, ἀλλ᾽ ὅμως δάκνουσι τοὺς τεκόντας, ὅταν ἄλλοις δόμοις παῖδας παραδιδῷ πολλὰ μοχθήσας πατήρ. ΚΛ. οὐχ ὧδ᾽ ἀσύνετός εἰμι, πείσεσθαι δέ με καὐτὴν δόκει τάδ᾽, ὥστε μή σε νουθετεῖν, ὅταν σὺν ὑμεναίοισιν ἐξάγω κόρην.42 Μάλιστα, το ότι ο Αγαμέμνονας στην περίπτωση αυτή υποκρίνεται, 43 χωρίς όμως να κινεί την παραμικρή υποψία στη σύζυγό του, αποκαλύπτει πως στην αρχαία Ελλάδα το θέμα της συγκερασμένης με χαρά λύπης των γονιών πριν από το γάμο της θυγατέρας τους ήταν σύνηθες φαινόμενο. Συμπερασματικά, το 109 LP έχει τοποθετηθεί σωστά στα Επιθαλάμια της Σαπφούς, και είναι πολύ πιθανόν να ανήκει στην υποκατηγορία των γαμήλιων θρήνων και μάλιστα σε εκείνους που εστιάζουν στους γονείς της νύφης. Αν έχουν έτσι τα πράγματα, τότε και στο ποίημα αυτό, όπως και σε εκείνα που εξετάστηκαν παραπάνω, προβάλλονται τα αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα των γονιών (στο συγκεκριμένο κυρίως του πατέρα και ενδεχομένως της μητέρας) λόγω του επικείμενου αποχωρισμού τους από τη μελλόνυμφη κόρη τους. Ένα δεύτερο συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι οι ρίζες των νεώτερων γαμήλιων θρήνων ανάγονται στην εποχή της Σαπφούς (αν όχι και παλαιότερα). Η διαπίστωση αυτή προσφέρει νέα επιχειρήματα στην έρευνα για τη βαθειά σχέση των νεοελληνικών δημοτικών τραγουδιών με την αρχαϊκή λυρική ποίηση και κυρίως με ποιήματα, όπως τα Επιθαλάμια της Σαπφούς, που είναι σαφώς επηρεασμένα από τα έθιμα του κύκλου της ζωής. Βιβλιογραφία ΚΕΙΜΕΝΑ: Catullus 1950, Catulli Carmina, (κριτ. έκδ.: Ellis R.), Oxford8: Oxford University Press. Euripides 1963, Fabulae (κριτ. έκδ.: Murray G.), τ. Γ΄, Oxford11: Clarendon University Press. Lobel E.- Page D. 1997, Poetarum Lesbiorum Fragmenta, New York3: Oxford University press. Page D. 1968, Lyrica Graeca selecta, Oxford: Oxford University Press. ΜΕΛΕΤΕΣ: Alexiou M. 2002, The ritual lament in Greek tradition, London: Cambridge University Press. Alexiou, M.- Dronke P., «The Lament of Jephthah’s Daughter: Themes, Traditions, Originality», Studi Medievali 12 (1972): 819-63. 42. Το αρχαίο κείμενο προέρχεται από την κριτική έκδοση του Marray. 43. Στην πραγματικότητα η στενοχώρια του οφείλεται στο ότι θα αναγκαστεί να θυσιάσει σε λίγες ώρες την κόρη του. Σελ. 268 is. Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» Bertolussi B. 2009, Bescherelle. Λατινική γραμματική (μτφρ.: Μπενέτος Δ.Γ.), Αθήνα: Typ- Bowra C.M. 2008, Αρχαία Ελληνική Λυρική ποίηση. Αλκμάν, Στησίχορος, Αλκαίος, Σαπφώ, τ. Α΄ (μτφρ.: Καζαζής Ι.Ν), Αθήνα4: Μ.Ι.Ε.Τ. Courtney E., «Three poems of Catullus» BICS 32 (1985): 85- 100. Danforth L.M. 1982, The Death Rituals of Rural Greece, Princeton: Princeton University Press. Davinson J.A. 1968, From Archilochus to Pindar : Papers on Greek literature of the archaic period, London- Melbourne- Toronto: St Martin’s Press. Δημάκης Π.Δ. 2008, Πρόσωπα και θεσμοί της αρχαίας Ελλάδας, Αθήνα: Παπαδήμας. Δημαράς Κ.Θ. 2009, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, Αθήνα9: Γνώση. Dillon M. 2004, Girls and Women in Classical Greek Religion, London- New York: Routledge Classics. Θανόπουλος Ι.Γ. 1990, Το τραγούδι του Αρμούρη. Χειρόγραφη και προφορική παράδοση, Αθήνα. Θανόπουλος Ι.Γ.- Αυδίκος Ε. 2014, «Λαϊκή ποίηση και λαϊκές αφηγήσεις: Εισαγωγή»: Στο Ελληνική λαϊκή παραδοση: από το παρελθόν στο μέλλον, Αθήνα: Αλέξανδρος: 345-9. Fauriel C. 2002, Δημοτικά τραγούδια της συγχρόνου Ελλάδας (μτφρ.: Χατζηεμμανουήλ Α.Δ., απόδοση στη δημοτική: Δημητρά Α.), Αθήνα: Νίκας. Fraenkel E., «Vesper adest (Catullus LXII)», Journal of Roman Studies 45 (1955): 1-8. Garrison D.H. 2004, The Student’s Catullus, Norman3: University of Oklahoma Press. Hersch K.K. 2010, The Roman Wedding: Ritual and Meaning in Antiquity, Cambridge: Cambridge University Press. Καγκελάρης Ν.Ι. 2013, Βασίλη Κωνσταντόπουλου: Στοιχεία λαϊκού πολιτισμού μέσα από την αφήγησή του, Αθήνα: Βιβλιοεπιλογή. Κακριδής Ι.Θ. 1993, Από τον κόσμο των Αρχαίων. Έλα Αφροδίτη ανθοστεφανωμένη. Αρχαία Λυρική ποίηση, τ. Γ΄, Αθήνα2: Εστία. ___________ 1997, Οι Αρχαίοι Έλληνες στην Νεοελληνική Λαϊκή Παράδοση, Αθήνα4: Μ.Ι.Ε.Τ. Καραμπατάκη-Τζιάτζιου Κ. 2010, Σαπφώ και λαϊκή λογοτεχνία, Διδακτορική διατριβή: Α.Π.Θ. Καψωμένος Ε.Γ., «H παράδοση της Αρχαίας Λυρικής Ποίησης και το Δημοτικό τραγούδι», Διαβάζω 107 (1984): 40-44. Khan H.A., «Observations on Two Poems of Catullus» RhM 114 (1971): 159- 178. Kidd D.A., «Hesperus and Catullus LXII», Latomus 33 (1974): 22-33. Κοσεγιάν Χ. 2010, Αρχαία επιβιώματα στα νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια: Συμβολή στην έρευνα μέσα από το παράδειγμα -κυρίως- των παραδοσιακών τραγουδιών της Καρπάθου, Αθήνα: Παπαζήσης. Κυριακίδης Σ.Π., «Αρχαϊκή τέχνη και δημοτικά τραγούδια», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος 7 (1928): 59-66. ____________ 1934, Αι Ιστορικαί Αρχαί της Δημώδους Νεοελληνικής Ποιήσεως, Θεσσαλονίκη. ____________ 1978, Το δημοτικό τραγούδι. Συναγωγή μελετών, Αθήνα: Ερμής. Lardinois A. 2004, «Η λύρα Σαπφώ: γυναικείος λόγος στην ποίηση της Σαπφούς» (μτφρ.: Τζαλλήδα Λ.). Στο Θέλξις. Δεκαπέντε μελετήματα για τη Σαπφώ, Αθήνα: Σμίλη: 138- 167. Nίκος Ι. Καγκελάρης Σελ. 269 Lesky A. 19784, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (μτφρ.: Τσοπανάκη Α.Γ.), Θεσσαλονίκη , Αφοί Κυριακίδη. Λυπουρλής Δ. 2005, Αρχαία ελληνική μετρική. Μια πρώτη προσέγγιση, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. Μανούσης Θ., «Περί των ασμάτων του λαού εις τους αρχαίους ‘Ελληνας», Ευρωπαϊκός Ερανιστής 1 (1940): 115-137. Μαστροδημήτρης Π.Δ. 2010, Η Ποίηση του Νέου Ελληνισμού. Ανθολογία. ΕισαγωγήΥπομνήματα- Γλωσσάριο, Αθήνα10: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν. Μερακλής Μ.Γ. 2004, Λαογραφικά Ζητήματα, Αθήνα: Καστανιώτη & Διάττων. Mossé C. 2002, Η Γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα (μτφρ.: Σεφάνης Α.Δ.), Αθήνα: Παπαδήμας. Page D. 1998, Sappho and Alcaeus. An Introduction to the Study of Ancient Lesbian Poetry, Oxford2, Clarendon Press. Panoussi V. 2007, «Sexuality and Ritual: Catullus’ Wedding Poems». Στο A companion to Catullus (επιμ.: Skinner M.B.), Malden Mss: Blackwell: 276-92. Πετρόπουλος Δ.Α. 1971, «Ο ιδιωτικός βίος των Ελλήνων». Στο Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τ. Β΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών: 438- 471. Πολίτη Ν.Γ. 1921, «Ο Ήλιος κατά τους δημώδεις μύθους». Στο Λαογραφικά Σύμμεικτα, τ. Β΄, Αθήνα: 110-53. ___________, «Η Σελήνη κατά τους μύθους και τας δοξασίες του Ελληνικού Λαού». Στο Λαογραφικά Σύμμεικτα, τ. Β΄, Αθήνα: 154- 177. __________, «Οι περί των αστέρων και αστερισμών μύθοι»: Λαογραφικά Σύμμεικτα, τ. Β΄, Αθήνα: 178- 208. ___________,«Γαμήλια σύμβολα». Στο Λαογραφικά Σύμμεικτα, τ. Β΄, Αθήνα: 218- 267. __________ 1931, «Ο Γάμος παρά τοις νεωτέροις Έλλησιν». Στο Λαογραφικά Σύμμεικτα, τ. Γ΄, Αθήνα: 232- 322. __________ 1978, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, Αθήνα7: Ε.Γ. Βαγιονάκη. ___________,«Χελιδόνισμα», Νεοελληνικά Ανάλεκτα Παρνασσού 1 (1872): 354-59. __________, «Περπερούνα», Νεοελληνικά Ανάλεκτα Παρνασσού 1 (1872): 368-72. Προμπονάς Ι.Κ. 1987-9, Τα ομηρικά έπη και το νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι, 2 τόμοι, Αθήνα. _____________1990, Ελληνική επική ποίηση: Από τα μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα, Αθήνα. Reinsberg C. 1992, Γάμος, Εταίρες και Παιδεραστία στην Αρχαία Ελλάδα (μτφρ.: Γεωργοβασίλης Δ.Γ.- Pfreimter M.), Αθήνα2: Παπαδήμας. Robinson E.M.A. 1889, A commentary on Catullus, Oxford2: Clarendon University Press. Ρωμαίος Κ. 1974, Εμείς οι Έλληνες. Μορφές Παραδοσιακής Ευαισθησίας του Λαϊκού Πολιτισμού, Αθήνα. __________1977, Λαογραφικά θέματα, Αθήνα. Saunier G. 2001, «Τα γαμήλια τραγούδια με πένθιμα θέματα». Στο Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια: Συναγωγή μελετών (1968-2000), (μτφρ.: Μποτουροπούλου Ι.), Αθήνα: Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη: 4001-549. Σκιαδάς Α.Δ. 1976, Ελληνική Γραμματολογία. Από των αρχών μέχρι των Ελληνιστικών χρόνων, Αθήνα, 1976. __________ 1999, Αρχαϊκός Λυρισμός 2, τ. Β΄, Αθήνα2: Καρδαμίτσα. Σελ. 270 Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» Snell Β. 1969, Μετρική της αρχαίας ελληνικής ποίησης, (μτφρ.: Νικήτας Α.Α.), Αθήνα: Ερμής. Στάθης Ε.Θ. 2004, Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια. Από τον ομηρικό μύθο και τ’ αρχέτυπα στους ρεμπέτες της Σμύρνης, της Θεσσαλονίκης και του Πειραιά, Αθήνα: Σιδέρης. Stigers E.S. 2004, «Μακριά από τον κόσμο των ανδρών: η 62η Ωδή του Κάτουλλου και τα ερωτικά άνθη της Σαπφούς» (μτφρ.: Παπάδη Δ.). Στο Θέλξις. Δεκαπέντε μελετήματα για τη Σαπφώ, Αθήνα: Σμίλη: 271-304. Syndikus H.P. 2001, Catull. Eine Interpretation. Zweiter Teil: Die großen Gedichte (61- 68), Darmstadt: Wissenschaftliche. Buchgesellschaft. Thomsen O. 1992, Ritual and Desire. Catullus 61 and 62 and Other Ancient Documents on Wedding and Marriage, Aarhus: Aarhus University Press. Tomson D.F.S. 1998, Catullus: Edited with a Textual and Interpretative Commentary, Toronto-Buffalo-London2: University of Toronto Press. Treu M. 1958, Sappho, München: Heimeran. Τρομάρας Λ. 2004, Κάτουλλος: Ο Νεωτερικός ποιητής της Ρώμης. Εισαγωγή, κείμενο, σχόλια, Θεσσαλονίκη2: University Studio Press. Tsagarakis Ο., «Some neglected aspects of love in Sappho’s Fr. 31 LP.», RhM 122 (1979): 97118. ____________, «Broken Hearts and the Social Circumstances in Sappho’s Poetry», RhM 129 (1986): 1-17. Tzamali E. 1996, Syntax und bei Sappho, Dettelbach: J.H. Röll. Φραγκέλης Π.Λ. 2004, Η Πνευματική Αιολική Λέσβος στην Αρχαιότητα, τ. Α΄, Αθήνα: Ελεύθερη Σκέψη. Wheeler A.L., «Tradition in the Epithalamium», AJPh 51 (1930): 205-223. Wilamowitz U. 1913, Sappho und Simonides, Berlin: Weidman. Σελ. 566 Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Ευάγγελος Αυδίκος , Καθηγητής Τμήματος Ιστορίας , Αρχαιολογίας & Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΣ: Βασιλική Κοζιού , Εκπαιδευτικός-Πρόεδρος του Κέντρου Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» Καρδίτσας ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ: Δήμητρα Χαβδούλα, Υπάλληλος Ταχυδρομείου-Γραμματέας του Κέντρου Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» Καρδίτσας ΤΑΜΙΑΣ: Ευθυμία Γιώτη , Εκπαιδευτικός-Ταμίας του Κέντρου Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» Καρδίτσας ΜΕΛΗ: Απόστολος Μαγουλιώτης , Καθηγητής Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Χρήστος Παπακώστας, Λέκτορας ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιος Ευθυμίου, Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Ι. Στερεάς Ελλάδας Μαρία Βαϊοπούλου , Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Καρδίτσας Έφη Μητσιάδη, Διευθύντρια Π/θμιας Εκ/σης Περιφερειακής Ενότητας Καρδίτσας Θωμάς Καρανίκας, Δ/ντής Β/θμιας Εκ/σης Περιφερειακής Ενότητας Καρδίτσας Δημήτριος Κοζιός, Αντιπρόεδρος του Κέντρου Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» Καρδίτσας Γεώργιος Τζέλλος, Εκπαιδευτικός- τ. Διευθυντής Δευτ/θμιας Εκπ/σης Καρδίτσας Μαρία Καραμπινά , Εκπρόσωπος Περιφερειακής Ενότητας Καρδίτσας Κωνσταντίνος Ψημμένος, Αντιδήμαρχος Δήμου Καρδίτσας Μανώλης Στεργιόπουλος, Ποιητής-Πρόεδρος Ένωσης Πολιτιστικών Συλλόγων Ν. Καρδίτσας Έλσα Παπάζογλου, Κοινωνική Ανθρωπολόγος Τζέλλα Σοφία, Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ευάγγελος Αυδίκος, Καθηγητής, Τμήματος Αρχαιολογίας Ιστορίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Βασίλειος Αναγνωστόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Γιάννης Παπακώστας, Ομότιμος Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, Καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Απόστολος Μαγουλιώτης, Καθηγητής Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Μάνια Καπλάνογλου, Αναπληρώτρια καθηγήτρια Λαογραφίας Φιλολογικού Τμήματος Πανεπιστημίου Αθηνών Ελευθερία Δέλτσου, Επίκουρη Καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Γιώργος Θανόπουλος, Επίκoυρος Καθηγητής Λαογραφίας Πανεπιστημίου Αθηνών Πηνελόπη Παπαηλία, Επίκουρη Καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία» Σελ. 567 Γεώργιος Ευθυμίου, Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Ι. Στερεάς Ελλάδας Ζωή Μάργαρη, Ερευνήτρια Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών Μαρία Ανδρουλάκη, Ερευνήτρια Β΄, Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών Βασιλική Γιακουμάκη, Λέκτορας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Χρήστος Παπακώστας, Λέκτορας ΤΕΦΑΑ Πανεπιστημίου Αθηνών Δάφνη Τραγάκη, Λέκτορας Ανθρωπολογίας της Μουσικής του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Κοτοπούλης Θωμάς, Σχολικός Σύμβουλος, Διδάκτορας Πανεπιστημίου Αθηνών Σουλτάνα Κοζιού , Φιλόλογος-Μουσικολόγος, Διδάκτορας Εθνομουσικολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Θανάσης Κούγκουλος, Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Ελένη Μούστου, Συνταξιούχος Δημόσιος Υπάλληλος-Πρόεδρος Ε.Ε. του Κέντρου Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» Καρδίτσας Μαρία Μπάλλα, Γιατρός-Μέλος Ε.Ε. του Κέντρου Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» Καρδίτσας Έλσα Παπάζογλου , Κοινωνική Ανθρωπολόγος Σελ. 568 Πρακτικά 5ου Πανελληνίου Συνεδρίου «Δημοτικό Τραγούδι και Ιστορία»