Türkçe Mental Fiillerde 'Çok Katmanlılık'

ULUSLARARASI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU iV. BİLDİRİLER KİTABI CİLT 1 Kapak Tasarımı: Dilara DEVECİ ISBN: 978-605-9965-74-3 (Tk) 978-605-9965-75-0 (l. C) Matbaa: Bizim Büro Matbaacılık Adres: Sanayi l . Cadde Sedef Sk. 6/1 İskitler Altındağ/Ankara (Sertiika No: 26649) 0312 229 99 28 BİLDİRİLER KİTABI CİLT 1 iV. ULUSLARARASI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU 26-28 Nisan 2017 Niğde iV. XAJibl\APAJibl\ TYPKI 8JIEMI 3EPTTEYJIEPI CHMII03HYMbl 26-28 Cgyip 2017< Hıiue - iV XAJiblK-APA T0PKH UOH'blhbIH eüPaHEYra APHAJIFAH CHMI03HYM 26-28 Arpeı 2017 ihın Hııiue iV BEYN8LXALQ TÜRK DÜNYASI ARAŞDIRMALARI SİMPOZİUMU 26-28 Aprel 2017 Niğde EDİTOR Prof. Dr. Himet KORAŞ 2017 Niğde TÜRKÇE MENTAL FİİLLEDE 'ÇOK KATMANLILIK' ı Yrd. Doç. Dr. Erkan HİRİK Tuğba ÇOL.2 Özet: Fiiller, dilin isimlerle birlikte en temel söz varlığı üyesi olarak görev yapmaktadır. Fiillerin dil için oldukça önemli yapılar olması onun arklı şekillerde sınıflandırılmasına neden olmuştur. Araştımacılar çeşitli ölçütleri kullanarak iilleri sınıflandımıştır. Bu sı­ nılandırmalardan birisi mental fiilleri de içermektedir. Mental fiiller, duyu organları ile harekete geçen algının zihinsel süreci etkilemesi ve sonuçta çeşitli dönütlerin de verilme­ sini kapsayan, psikoloji temelli hareketleri iade eden iillerdir. Elbette mental iiller de kendi içlerinde türlere sahiptir. Türkçede fiillere mental süreç bağlamında bakıldığında bazı iillerin arklı anlamlarının mental iil türlerinden birkaçını işaretleyebildiği görül­ mektedir. Bununla birlikte bazı iiller de tek bir anlamı ile birden fazla mental iil türünü işaretlemektedir. Bu duum tarafımızca çok atmanlılık olarak adlandırılmaktadır. Bu ça­ lışmada çok katmanlılık i an başlık altında ele alınmıştır. Böylece bir iilin arklı an­ lamlarının işaretlediği mental iil türleri ve tek bir anlamının işaretlediği birden fazla men­ tal iil türleri gösterilmiştir. Anahtar Kelimeler: Fiiller, Mental fiiller, Çok atmanlılık, Türkiye Türçesi 'Multi-Iayerity' in Turish Mental Verbs Abstract: Verbs are very important elements or vocabulary with nouns. The act that verbs are very important structures for language has caused it to be classiied in diferent oms. Researchers have classiied the verbs using various criteria. üne of these classii­ cations also includes the mental verbs. Mental verbs are actions that express psychologi­ cal-based movements including the sensory organs that afect the mental process. and ul­ timately provide various eedbacks. Certainly, mental verbs have their own subtypes. in Turkish context, it is seen that diferent meanings of certain verbs can mark some of men­ tal verb types. Nevertheless, some verbs mark more than one mental verb with a single meaning. This situation is called 'multi-layerity'. n this study, multi-layerity is dealt with under two separate topics. Thus, the types of mental verbs marked by diferent meanings of a verb and the multiple mental verb oms marked by a single meaning are shown. Kywords: Verb, Mental verbs, Multi-lyeriy, Turkish Giriş Fiiller dilin söz varlığı içerisinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Evrende yer alan varlıkların hareketleri, kılışları ve oluşları bu kelimelerle iade edilir. Bu bağlamda evrendeki varlık ve kavramların dildeki karşılığı isimlerle bu varlıkların hareketleri de iillerle iade edilir. Korkmaz, iili dilin vazgeçilmez temel birimlerinden birisi olarak kabul etmekte, iillerin karşıladıkları hareketler ile zaman, mekan kapsamı içinde; somut, soyut nesne ve kavramlarla ilgili her türlü oluş, kılış, kılınış gibi durumları bildirdiğini iade etmek­ tedir (2014: 487). Hareketleri karşılayan kelimelerin iil olduğunu belirten Ergin, hare­ ketleri ise nesnelerin zaman ve mekan içindeki her türlü aaliyeti olarak anlatmaktadır (2012: 280). Geleneksel dil bilgisi; iili, öznenin yaptığı ya da konusu olduğu işi, oluşu, kılışı ya da öznenin durumunu, varlığını, yüklemle olan bağıntıyı, kişi, sayı, zaman kavramlarını belirten gösterge olarak ele alırken; yapısal dilbilimde ise iil çevresiyle belirlenen kişi, sayı ve zaman belirtileriyle tanımlanan, dizim kurucu öge olarak iade 1 Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi FEF TDE Bölümü, erkanhirik@nail.com 2 Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans tuuba colak83@hotmail.com _ 262 V. Uluslararası Trk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 26-28 Nisan 2017/NİGDE -- edilmektedir (Vardar 2002: 97). Araştırmacıların tüm bu iil tanımlarından hareketle ortaya çıkan iille ilgili hususlar şu şekilde özetlenebilir: •Fiiller dilin temel birimlerinden biridir. •İsimlerden yrı bir grup oluşturur. •Bünyesinde gözlenebilen/gözlenemeyen hareket, oluş, kılış vardır. Her araştırmacı, iile başka açıdan yaklaşıp onu merkeze aldığı ölçüte göre sınıf­ landırmıştır. Dolayısıyla yalnız Türkçede değil tüm dünya dillerinde iiller arklı şekil­ lerde sınılamalara tabi tutulmuştur. Fiiller dil bilgisel bağlamda ele alınıp sınıflandırıl­ dığı gibi, anlam boyutunda da değerlendirilmiş, geleneksel dil bilgisi çalışmalarında genellikle iiller benzer şekillerde sınılandırılmıştır. Dizdaroğlu, iilleri basit, türemiş, bileşik olmak üzere üç kategoride incelemek­ tedir (1963: 29). Hacıeminoğlu ise yedi farklı ölçüt kullanmış ve bunun sonuncunda da iilleri yapıları, muhtevaları, duumları, kullanışları, fail ile ilgileri, nesne ile ilgileri ve mahiyetleri bağlamında sınılara ayırmıştır (1992: 15). Hacıeminoğlu gibi Özönder de iilleri çeşitli açılardan sınılandıran araştırmacılardan biridir. Özönder'in sınıflandırma­ sı şu şekildedir: A. Leksik-Semantik Açıdan Fiil 1. Tematik Açıdan Fiil 2. Fiilde Tam Anlam-Eksik Anlam (Asıl Fiiller-Yardımcı Fiiller) B. Yapılan Bakımından Fiiller C. Gramatikal Açıdan Fiil (Özönder 2011). Fiil sınılandırmalanndan bir diğeri de Ryle'a aittir. Ryle, sonuç bildiren iiller (resultative verbs) ve başarı iillerini (achievements) birlikte değerlendirmekte, sonuç bildirmyen iileri ise etkinlik iilleri (activities) içerisinde ele almaktadır (1949: 149150). Son zamanlarda çok geniş kapsalı olması nedeniyle oldukça önemli olan iil sınıflandırmalanndan birisi Levin tarafından yapılmıştır. Levin, fiillerin sözlük anlamla­ nla birlikte gerçek hayattaki gerçekleşme şekillerini ölçüt olarak kullanmış ve 49 ayn iil sınıı oluşturmuştur (Levin 1993). Biber vd. tarafından hazırlanan çalışmada da iiller, biçimsel ve anlamsal olarak sınıflandırmaya dahil edilmiştir. Biber vd. tarafından hazırlanan iil sınılandırması şu şekildedir: •Hareket Fiilleri (Activiy Verbs) •İletişim Fiilleri (Communication Verbs) •Menfa/ Fiiller (Menfa/ Verbs) •EttirgenNedensel Fiiller (Causative Verbs) •Gerçekleşme Fiilleri (Verbs of Occurence) •İlişki veya Ortya Çıkma Fiilleri (Verbs of xistence or Relationship) •Görünüş Fiilleri (Verbs of Aspect) (Biber vd. 2003: 103-109). Fiil kategorisinin bu kadar geniş bir alana sahip olması onunla ilgili çalışmaların da oldukça fazla olmasını sağlamıştır. Her araştırmacı bu anlamda fiillere başka açılar­ dan yaklaşmış ve sınıflandırırken belirlediği ölçütü merkeze almıştır. Fiilin niteliği ve gerçek hayattaki karşılığı ölçütünü merkeze alarak yapılan sınıflandırmalarda menfa/iil kavramı ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda menfa/iillerin insan zihninde gerçekleşen olay­ lan anlatmada kullanıldığı anlaşılabilir. Başka bir deyişle mental iil dorudan düşünce­ nin kullanılarak gerçekleştirildiği, genelde bir tetikleyici ile başlayan, psikolojik ve duygusal etkenlere doğrudan bağlı, çoğunlukla üçüncü kişiler taraından gözlemlene- 263 Yrd. Doç. Dr. Erkn HİRİK- Tuğba ÇOLAK meyen, gözlemlendiği dmlarda da çeşitli anı-uslamlama bağlantılarıyla bunu ortaya koyan iiller olarak tanımlanabilir. 1. Mental Fiiller İnsanın ruhsal dünyasında gerçekleşen hadiselerin dilde karşılıkları bulunmakta­ dır. Bu karşılıklar dil bilgisel bağlamda değerlendirildiğinde isim ya da iil olabilirler. Öneğin, üzüntü, sevinç, korku gibi kelimeler genelde sıat olarak kullanılsalar da isim türündedir. Bununla birlikte, üzülmek, sevinmek, korkmak gibi iiller de insanın aslında zihninde gerçekleşen dolayısı ile mental sürece vurgu yapan iillerdir. Yukarıda da tanımlandığı gibi mental fiil doğrudan düşünce ve algı ile ilgilidir. Mental süreç, psikolojik süreci başlatan hareketten bu hareketlerin sonucuna ka­ dar geçen evre içerisindeki tüm olguları kapsamaktadır. Bu süreç içerisindeki olguların dildeki karşılığı ise mental iillerdir. Mental iil üzerine yapılmış çeşitli çalışmalar ve bu çalışmalarda ortaya konul­ muş mental fiil sınılandırmaları mevcuttur. Türkçede mental iil üzerine, Yaylagül (2005; 2010), Biray (2006), Şahin (2012a; 2012b), Erdem (2004), Seçkin (2013), Türk­ dil (2013), Ayan ve Türkdil (2014; 2015), Kamchybekova (2010; 201 la; 201 lb; 2013), Yıldız (2016), tarafından çalışmalar yapılmıştır. Yaylagül, çalışmasında doğrudan bir tanım vermemekle birlikte mental iillerin duyu, duyu, anı ve uslamlama ve açıklama olmak üzere türlerinden bahsederek, mental iillerin anlambilim temelinde incelendiğini belirtmiştir. Yaylagül; aynca mental iilleri algı, tanıma, anımsama, anlama, ileri idrak ve değerlendirme olarak ele almıştır (2005: 22). Kamchybekova, çalışmasında dorudan mental iilleri ele almamış; mental iille­ rin dolayısı ile mental sürecin başlatıcısı olarak duyu iillerini değerlendirmiştir. Kamchybekova, algılamanın mental süreci başlatmasının duyulardan gelen bilgilerin dil merkezlerine ulaşmasıyla sağlandığını vurgular. İnsan, çevresinde gerçekleşmekte olan olaylan istemli ya da istemsiz bir şekilde kaydetmekte böylece mental süreç işlemeye başlamaktadır (201 la: 88-89). Türkdil, çalışmasında mental iillerin çeşitli aşamaları olduğunu ve bu aşamala­ rın araştırmacılar tarafından farklı olarak verildiğini belrtmektedir. Bunu da mental sürecin oldukça karmaşık bir alan olmasından kaynakladığını ifade eder (2013: 25-26). Mental sürecin sınılandırılmasında temel basamaklar Booth ve Hali (1995) tarafından altı kademede ele alınmıştır: •Algı: Konuşmacı algılamanın etkisini bildirir. (Hikayeni duydum.) •Tanıma: Konuşmacı bazı kişi ya da kavramları tanır. (Bu yüzü tanıyorum.) •AnımsamaHatırlama: Konuşmacı hatırladığı gerçek bilgiye atıf yapar. (Onun teleon numarasını biliyorum.) •Anlama: Konuşmacı kavramsal çerçeve veya sebepten bahseder. (Onun bunu neden yaptığını biliyorum.) •İleri İdraÜstbiliş: Konuşmacı mental hareketlerin arkında oluşunun tartış­ masına odaklanır. (Eğlenceli olabilir diye düşünüyorum.) •Değerlendirme: Konuşmacı durumun gerçekliği ile ilgili davranış ve inançlar­ dan bahseder (Booth ve Hall 1995: 532). Şahin ise çalışmasında Türkmen Türkçesindeki mental iilleri değerlendirmiştir. Şahin'e göre mental iiller idrak, duygu, algılama olarak üç sınıta ele alınmaktadır. Bir mental süreç sonucu ortaya çıkan idrak, algılama, duygularla ilgili iillere mental iil denildiğini belirtmektedir (2012: 49). 264 IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştımaları Sempozyumu 26-28 Nisan 2017NİGDE Mental iiller üzerine yapılmış çalışmalarda bu fiillerin kendi karmaşık yapısın­ dan dolayı araştırmacılar arklı sınıflandırma teklifleri sunmuşlardır. Yaylagül; çalışma­ sında mental fiilleri duyu, duygu, anı ve uslamlama ile açıklama iilleri olarak sınıflan­ dırmıştır. Bu çalışmada Yaylagül'ün (2005) sınılandırılması kullanılmış ve çok kat­ manlılık o sınılandırmaya göre belirlenmiştir. 2. Mental Fiillerde Çok Katmanlılık ve Anlam Dilin etkileşimli yapısı onun artzamanlı ve eşzamanlı kullanımlarda değişip ge­ lişmesini sağlayan bir etkendir. Dildeki bu değişimler hem biçimsel hem de anlamsal olarak görülmektedir. Söz varlığında kelimeler artzamanlı olarak biçimde değişiklik göstermekle birlikte bu değişimi çoğu zaman anlam alanına da yansıtır. Bu bağlamda iiller de çoğunlukla anlam bakımından yalnızca tek bir hareketi, oluşu ya da kılışı iade etmezler. Dilin yeni durum ya da kavranılan iade etme ihtiyacından hareketle iiller anlam değişikliğine, anlam daralmasına, anlam genişlemesine ya da çokanlamlılığa uğrayabilirler. Bu dmda iilin kullanıldığı cümlenin bağlamı önem arz etmektedir. Öneğin, öğrenim hayatında bir ders konusu ile ilgili olarak öğrenci "Biz bunu gördük." dediğinde gör- iili ile kastedilen algılama sürecini başlatan, dolayısı ile duyu iili olan gör- değil, anlamayı iade eden bil- fiilidir. Yani gör- ile bil- ya da öğren- kastedilmek­ tedir. Dolayısı ile her fiilde olduğu gibi mental fiillerde de anlam ile doğrudan bağlantılı birtakım hadiseler ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birisi de çok katman/ılıktır. Çok kat­ manlılık, bir fiilin arklı anlam düzeylerinde birbirinden ayn mental süreci iade etmesi ile birlikte fiilin aynı anlam düzeyinde içinde barındırdığı anlam özelliklerine bakıldı­ ğında birden azla mental sınıa girmesini ifade etmektedir. Burada çok katmanlılık meselesini bir önek ile iade etmek yerinde olacaktır: Açıl- fiili, Türkçe Sözlük'te (2011) on beş anlama sahip olarak görülmektedir. Bu anlamlardan üçüncüsü "Kendine gelmek, biraz iyileşmek, ferahlamak" şeklinde verilmiştir. Bu anlamından hareketle açıl- fiilinin mental iillerden duygu sınıfında yer alması gerektiği görülmektedir. Aynı şekilde bu fiilin on üçüncü anlamı ise "sırrını, üzüntüsünü, sorunlarını birine söylemek. " şeklinde verilmektedir. Bu anlamdan hare­ ketle açıl- fiilinin açıklama fiilleri arasında yer alması gerektiği görülmektedir. Dolayısı ile bir fiilin anlamlan arklı kategoride yer alan mental fiil türlerinin içerisinde buluna­ bilmektedir. Bu r fiiller çalışmada "Bir mental iilin farklı anlam düzeylerinde görülen çok katmanlılık" başlığı altında incelenmiştir. Ağla- iili ise, TS'de (2011) dört anlama sahiptir. Bu anlamlardan ilki "üzüntü, acı, sevinç, pişmanlık vb.nin etkisiyle göyaşı dökmek" şeklinde verilmiştir. Bu anla­ mından hareketle üzüntü, acı, sevinç gibi kavramların duygusal süreci iade ettiğini dolayısı ile mental fiillerden duygu iilleri arasında sayılabileceğini söylemek mümkün­ dür. Yine iilin bu anlamından göyaşı dökmek duygunun dışa yansıması olduğundan açıklama iilleri arasında kabul edilebilir. Yani bir anlamdan arklı mental süreç kat­ manları görmek mümkündür. Bu r fiiller bu çalışmada "Bir mental iilin ynı anlam düzeyinde görülen çok atmanlı/ık" olarak ele alınmış ve incelenmiştir. Çalışmada TS'de (2011) yer alan fiillerin incelenmesi sonucu elde edilen bazı önekler ele alınmıştır. Mental süreç içerisinde yer alan bu fiillerin çok katmanlılık açısından görünümü şu şekildedir: 2.1. Bir Mental Fiilin Farklı Anlam Düzeylerinde Görülen Çok Katmanlılık Her dil kendi ihtiyacı doğrultusunda sahip olduğu söz varlığının üyelerinin kap­ sadığı anlam alanını genişletir, daraltır ya da değiştirir. Bu hususta Türkçe, binlerce yıldır işlendiği için oldukça azla anlamsal olayın görüldüğü bir dil olarak görülmekte­ dir. Fiil de söz varlığının isimle birlite en temel üyesi olduğu için anlamsal bağlamda bu değişimleri ve gelişimleri oldukça gösterir. Bugün TS'de (2011) yer alan fiillerin 265 Yrd. Doç. Dr. Erkan HİK- Tuğba ÇOLK büyük çoğunluğu tek bir anlama değil, birkaç anlama sahiptir. Bu durum doğal olarak mental iillerde de geçerlidir. Mental sürecin başına, ortasına ya a sonuna dahil olan mental iillerin arklı anlam düzeylerinde, mental süreç basamaklarından (duyu, duygu, anı-uslamlama, açıklama) birisine rastlamak mümkün olmaktadır. Aşağıda verilen iille­ rin farklı anlam düzeylerinde çok katmanlılık görülmektedir. Öneklerin yanında söz­ lükte kaçıncı anlam düzeyinde yer aldığı verilmiş ve bu anlam düzeyinin hangi mental basamağa dahil olduğu belirtilmiştir. Açıl-: (3. anlam) "kendine gelmek, biraz iyileşmek, ferahlamak" (Ateşi düşünce hasta açıldı.) Mental Sınıfı: dygufiili (13. anlam) "sırım, üzüntüsünü, sorunlarını birine söylemek." (Hiç kimseye açılmayarak yaşadığım bu altı ay beni bitirdi.) Mental Sınıfı: duyguiili, açıklamaiili Açıl- iilinin sözlükteki üçüncü anlamı mental sürecin duygu boyutunu iade ederken aynı iilin 13. anlamı hem duygu hem de açıklama sürecini anlatmaktadır. Fiilin on üçüncü anlamında üzüntünün dile getirilmesi olduğu için açıklama iili olarak da görülmektedir. Kelime aynı olmasına karşın fiilin arklı anlam düzeylerinde çok kat­ manlı bir yapı görülmektedir. Aç-: (17. anlam) "beğenmek" (Burası beni açmadı, başka yere gidelim.) Mental Sınıfı: dygu iili (19. anlam) "Avunmak vya danışmak üzere söylemek, içini dökmek" (Size der­ dimi açmaya geldim.) Mental Sınıfı: açıklamaıili (26. anlam) "Sıkılganlığını, utangaçlığını gidemek" (Öğretmen sürekli konuşu­ yor, öğrenciyi açmak istiyordu) Mental Sınıfı: anı-uslamlamaiili, açıklamaiili Aç- iilinin TS'de (2011) yirmi yedi adet anlamı görülmektedir. Bu anlamların her biri değerlendirildiğinde mental iil değildir. Mental iil olan anlamlan da başka türden mental fiil sınıfı içerisinde değerlendirilebilmektedir. Aldan-: ( 1. anlam) "Görünüşe bakarak yanlış bir yargıya varmak, yanılmak. " (Bunun aksini umanlar aldanacaktır, hüsrana urayacaktır.) Mental Sınıfı: anı-uslamlamaiili (3. anlam) "Hyal kırıklığına uğramak" (Sen benim dediklerime kulan ver, al­ danmazsın!) Mental Sınıfı: duygu iili TS 'de (2011) beş anlam alanı ile karşılanan aldan- iilinin birinci anlamı anı­ uslamlama iilleri arasında iken üçüncü anlamı ise duygu iilleri arasında değerlendirilir. Bak-: (1. anlam) "bakışı bir şy üzerine çevirmek" (Zamanla nasıl değişiyor insan/hangi resmime baksam ben değilim) Mental sınıı: dyu iili (12. anlam) "uğraşmak, meşgul olmak" (Çocuğum, sen derslerine bak.) Mental sınıfı: anı-uslamlamaiili TS'de (2011) bak- on yedi anlam alanına sahiptir. Bu anlam alanlarından bazıları mental fiil kategorisinde ele alınabilir. Yukarıda bahsedilen anlamlardan birisi duyu iili iken diğeri ise anı-uslamlama iili olarak ele alınmıştır. Değ-: (3. anlam) "zevk veren şeyler hoşa gitmek" (Bu kahve değdi doğrusu.) Mental sınıfı: duyguiili (4. anlam) "herhangi bir nitelikte olmak" (Babaannem özel bir insandı. Anlatıl­ maya değer.) 266 V. Uluslararası Trk Dünyası Araştırmaları Sempomu 26-28 Nisan 2017İGDE -- Mental sınıı: anı-uslamlamaiili TS 'de (2011) değ- iili iki arklı madde başında ele alınmıştır. İkinci olarak ele alındığı madde başında toplam beş anlam alanına sahiptir. Bu anlam alanlarından üçün­ cüsü duygu fiili, dördüncüsü ise anı-uslamlama iili olarak değerlendirilmiştir. Gör-: (2. anlam) "anlamak, kavramak, sezmek" (Türk iradesinin ne demek olduğunu da sen göreceksin.) Mental sınıfı: anı-uslamlama fiili (3. anlam) "yanına gidip konuşmak" (Bugün müdürü göreceğim.) Men tal sınıı: açıklama fiili (5. anlam) "belirli bir zaman içinde bir olaya tanık olmak, yaşamak" (Hangi memlekete girsek resmi makamlar kadar halkın da rağbetini görürdük.) Mental sınıfı: duyufiili (10. anlam) "çok değer vermek. " (Gözü yalnız parayı görüyor.) Mental sınıfı: duygufiili Gör- iili TS 'de (2011) yirmi anlam alanına sahiptir. Yukanda gösterilen dört an­ lam alanında mental iil basamaklarından dördünü de görmek mümkündür. 2.2. Bir Mental Fiilin Aym Anlam Düzeyinde Görülen Çok Katmanlılık Dilin etkileşimli yapısı mental iilleri de dorudan etkilemektedir. Metaorlar, anlam değişmeleri, anlamdaki duygu değerleri vb. hususlar kelimelerin kapsamını bağ­ lama göre etkilemektedir. Metaforlar ve diğer anlam olaylan mental iil basamaklarının bir iilin aynı anlam düzeyinde bağlama göre değişebilmesine neden olmaktadır. Yani bir iilin aynı anlamı bağlamdan bağlama arklı mental iil basamağına işaret edebil­ mektedir. Afet-: (1. anlam): "bağışlamak. " (Açgözlülüğü içerde de dışarda da afetmeyen gözü tok insanlarız.) Mental sınıfı: duygu fiili, anı-uslamlamafiili Fiilin anlamından vazgeçmek, hatayı hata olarak görmemek gibi anlamlar çıkarı­ labilir. Bu anlalar ise duygusal süreci iade eder. Bağışlamak için öznenin duygusal boyutunun ötesinde düşünmesi, zihinsel bir süreçten geçmesi, idrak etmesi gibi anlam­ lar da mevcuttur. Bu yüzden mental bir iildir ve çok katmanlılık özelliği taşımaktadır. Yani iilin tek bir anlamını bağlamsal boyutta olmak üzere birden azla mental türe dahil etmek mümkündür. Anlat-: (1. anlam): "bilgi vermek, izah etmek. " (Gece sabaha kadar düşündüğü şeyleri babasına da anlatmak isterdi.) Mental sınıfı: anı-uslamlamafiili, açıklama fiili Bir konuda bilgi vermek için düşünmek, idrak etmek, anlamak gerekli süreçler­ dir. Bu açıdan bu mental iilde anı-uslamlama süreci vardır. Aynca izah etmek mental süreçte çıktı olarak görülmektedir. bu da açıklama boyutunu vurgular. Çamur at-: (1. anlam) "birini kötü bir işe karışmış göstermek, kara çalmak, fti­ ra etmek." (Onlarla başa çıkmk kolay değildi çünkü her an bir çamur atabilirlerdi kız­ dıklarında.) Mental sınıfı: duygu fiili, açıklama fiili. Çamur at- iilinin içerisinde kötü niyet barındıran insani duygu bulunmaktadır, bu nedenle duygu fiili olarak görülebilir. Bununla birlikte iil içerisinde yer alan ftira etmek ise söylem gerektirdiği için açıklama iili olarak görülebilir. Kuşkulan-: (1. anlam.): "kuşku içinde bulunmak, kuşku dymak, şüphelenmek." (Bu süküttan kuşkulanan Mebrure, yan beline kadar hastanın üstüne düşerek elini yaka­ ladı.) Mental sınıfı: duygu fiili, anı-uslamlamafiili 267 Yrd. Doç. Dr. Erkan HİRİK- Tuğba ÇOLAK Kuşku duymak, şüphelenmek duygu sürecini ifade eder. Aynı zamanda bunu ya­ pabilmek için düşünme, yorumlama durumunu da bu anlam içinde taşır. Bu da anı uslamlama sürecinin de bulunduğunu gösterir. Taıl-: (6. anlam): "kızdırmak, üzmek, şaşırtmak amacıyla şaka yollu konuş­ mak." (İstasyon memuru onun şehre seyrek indiğini bildiğinden her seferinde takılır.) Mental sınıfı: duygu, anı-uslamlama fiili, açıklama fiili Amaç taşımak zihni bir karan, bu dm ise düşünmeyi, yorumlamayı gerektirir. Burada anı-uslamlama vardır. Şaka yollu olma durumu duygu sürecini, konuşmaksa mental sürecin son aşamasını yani çıktıyı iade eder, açıklama sürecini gösterir. Sonuç Fiiller her dilde olduğu gibi Türkçede de isimle birlikte söz varlığının en temel üyeleri içerisinde yer almaktadır. Dolayısı ile fiiller çok arklı şekillerde sınıflandırıldığı gibi bu sınıflandırmalar içerisinde de arklı işlevler içerisinde görev yapabilmektedir. Türkçede yer alan fiillerin bir bölümü de mental süreçleri iade ettiği için mental fiil olarak adlandırılmaktadır. Bugün hem anlambiliin hem de psikodilbilim konusu olan mental fiiller oldukça karmaşık ve iç içe geçmiş işlevleri yerine getiren fiil türüdür. Dil insan bilincini anlamada ve yorumlamada en önemli vazifeyi gören araçtır. Mental fiiller de bu bağlamda önem arz etmektedir. Mental fiillerin karmaşık yapıda olması sınıflandırılmasında da birtakım güçlüklerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Türkçede yer alan mental fiiller oldukça geniş bir anlam dünyasına sahiptir. Bu durum mental fiillerin çok atmanlı bir yapı içermesine neden olmuştur. Bir fiilin farklı anlam­ lan mental fiillerin arklı türlerini işaretleyebildiği gibi bir fiilin bir anlamı başka türden mental fiilleri de işaretleyebilmektedir. Bu durum çok katmanlılık tabiri ile iade edil­ miştir. Yani bir mental fiilin arklı anlam derecelerinin değişik mental özellik gösterme­ si veya aynı anlam düzeyinde birden fazla mental sınıfa girebilecek olması çok katman­ lılık olayını ortaya çıkarmaktadır. Ayrıca bir iilin birden fazla mental sınıfa girebilecek olması onların diğerlerinden farklı bir rupta değerlendirilmesini de zorunlu kılar. Türkçede mental fiillerin çeşitliliği ve çok katmanlı bir yapıya sahip olması, kul­ lanım sıklığı, dilin gelişmişlik düzeyi ve ifade kabiliyeti ile ilgili önemli bir göstergedir. Mental iillerdeki bu drum özellikle edebi metinlerde olmak üzere Türkçenin anlatım kabiliyetine büyük esneklikler katmasını sağlamaktadır. Mental fiiller ve bu fiillerdeki çok katmanlılık Türkçenin mental "zihinsel" sü­ reçleri ifade eden iillerinin derin anlamlı olduğunu, güçlü çağrışımları sağladığını ve birçok açıdan gelişmiş bir anlam dünyasına sahip olduğunu göstermektedir. KISALTMALAR: TS: Türkçe Sözlük KAYNAKÇA Ayan, Ekrem, Türkdil, Yakup (2014), "Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Görme Duyu Fiilleri", Uluslararası Sosyal Arştırmalar Dergisi, Cilt: 7, Sayı 35, s. 26-41. Ayan, Ekrem; Türkdil, Ykup (2015), "Kazak Türkçesinde Dokunma Duyu Fiilleri ve Anlam Zenginliği'', Turkish Studies, Volume 10/4, s. 95-114. Biber, Douglas; Conrad, Susan; Leech, Georey (2003), Longman Student Grammar of Spoken and Written English, Pearson Publishing. Biray, Nergis, (2006), "Kazak Şivesi ve Denizli Ağzında Kök Halindeki Benzer İdrak Fiillerinde Anlam Farklılaşmaları", Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempoyumu Bildirileri, 6-7-8 Eylül 2006, Bildiriler Cilt il, Denizli, s. 307-314. Booth, J. R.; Hali W. S., (1995), "Development of the Understanding of the Polysemous Mea­ nings of the Mental-State Verb Know", Cognitive Development, Volume 10, Issue 4, s. 529-549. 268 V. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 26-28 Nisan 2017/NİGDE Dizdaroğlu, Himet (1963), Türçede Fiiller, Türk Dil Kuumu Yayınlan, Ankara. Erdem, Mevlüt (2004). "Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme Göre Anlam Değişmeleri'', . Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri, s. 939-949, Ankara. Ergin, Muharrem (2012), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınlan, İstanbul. Hacıeminoğlu, Necmettin (1992), Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayın­ lan, Ankara. Kamchybekova, Kyial (2010), Kırgız Türçesinde Duyu Fiilleri, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara. Kamchybekova, Kyial (201 la), "Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri", ODÜ Sosyal Bilimler Ensti­ tüsü Dergisi, Cilt 2, Sayı:3, s.87-102. Kamchybekova, Kyial (201 l b), "Duyu Fiillerinin Anlamsal Özellikleri Üzerine", Moden Türk­ lük Araştımaları Dergisi, Cilt 8, Sayı 2, s. 22-35. Kamchybekova, Abdirai, Kyial (2013), "Kırgız Türkçesinde Tat Alma Duyu Fiilleri (Sözcüksel Anlam Bilimi Açısından Bir Deneme)", Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 35, s. 922. Korkmaz, Zeynep (2014), Türkiye Türçesi Grameri Şekil Bilgisi, TDK Yayınlan, Ankara. Levin, Beth (1993), English Verb Classes and Altenations a Pre/iminay lnvestigation, The University of Chicago Press, Chicago and London. Özönder, Barutçu, Sema (2011), "Türk Dilinde Fiil ve Fiil Çekimi", Türk Gramerinin Sorunları 1I oplantı Bildirileri, TDK Yayınlan, Ankara. Ryle, Gilbert (1949), he Concept of Mind, Bames and Noble, London. Seçkin, Kuban (2013), "Mental Fiiller Bağlamında Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı", V. Ulus­ lararası Dünya Dili Türkçe Sempoyumu Bildirileri, III. Cilt, s. 921-929. Şahin, Savaş (2012a), Türmen Türçesinde Mental Fiiller, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara. Şahin, Savaş (2012b), "Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller", Uluslara­ rsı Türçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı: 1/4, s. 45-62. Türk Dil Kurumu (2011), Türçe Sözlük, TDK Yayınlan, Ankara. Türkdil, Yakup (2013), Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Duyu Fiilleri, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla. Vardar, Berke (2002), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual Yayınlan, İstanbul. Yaylagül, Özen (2005), "Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller'', Moden Türklük Araştır­ maları Dergsi, Cilt 2, Sayı 1, s.l 7-51. Yaylagül, Özen (2010), "Türkiye Türkçesindeki Duygu Fiilleri", Moden Türklük Araştımaları Dergisi, Cilt 7, Sayı 4, s. 100-111. Yıldız, Hüseyin, (2016), Eski Uygurcada Mental Fiiller, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti­ tüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.