Fiiller

ÖZET
Bir dilin sözvarlığındaki kelimeler anlamsal, biçimbilgisel ve sözdizimsel ölçütlere göre sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırmanın en temel
sözcükleri adlar ve fiillerdir. Kelime sınıflarını oluşturan sözcüklerin anlamlarıyla sözdizimsel ve biçimbilgisel özellikleri arasında belirgin
benzerlikler vardır. Örneğin adlar durum, iyelik, çokluk gibi çekim kategorilerini alırken, geniş anlamda hareketi ifade eden fiiller zamankip-
görünüş ve kişi kategorilerini alır. Fiiller geleneksel biçimbilgisi araştırmalarında çok temel anlamsal özellikleriyle verilir ve morfosentaktik özellikleri açısından ele alınırlar. Fakat böyle bir yaklaşım fiilleri anlamada yeterli değildir. Türkçede fiiller, sözdizimsel (gramatikal ilişkilerine, yönetim çerçevelerine ve tematik rollerine göre) ve anlambilimsel açıdan da yeniden incelenmelidir. Bu çalışmanın amacı fiilleri sınıflandırmada kullanılan biçimbilgisel, sözdizimsel ve anlambilimsel sınıflandırma yöntemlerini örneklerle açıklamak ve fiil sınıflandırma çalışmalarına katkı sağlamaktır. Böyle bir amacı gerçekleştirmek için tanımlayıcı bir yöntem kullanılmıştır. Dilbilimdeki fiil anlambilimi çalışmaları fiilleri, temel anlamları ve iç zamansal yapılarına (kılınış) göre sınıflandırır. Fiiller temel anlamlarına göre hareket, etki, verme, konuşma, düşünme vb. farklı gruplara ayrılır.

Dilbiliminde diğer bir fiil sınıflandırma çalışması Türkçede kılınış terimiyle karşılanır. Türkçede en çok bilinen kılınış sınıflandırması fiilin iç evre yapısına göre yapılan sınıflandırmaya dayanır. Vendler’le başlayan fiillerin kılınış açısından dörtlü ayrımı (durumlar, işler, başarmalar ve tamamlamalar) Vendler’den sonra yeni ilavelerle devam eder. Fiillerin kılınış sınıflandırmaları Croft’la iki boyutlu hale gelir. Croft’un geliştirdiği kılınış sınıflandırma modeli henüz Türkçeye uygulanamamıştır. Fiiller konusundaki yöntemsel ve anlamsal yaklaşımların yetersizliği, fiillerin yeniden değerlendirilmesini zorunlu kılar. Bu çalışmaların Türkçeye uygulanması, Türkçenin fiil sisteminin, fiil sınıflarının, sözdizimi ile anlambilimi etkileşiminin anlaşılmasına önemli katkılar sağlayacaktır.

Antik çağdan günümüze felsefik, psikolojik, sosyolojik yaklaşımlarla insanın neye, niçin güldüğü sorgulanmış; insanın konuşmayı bilmeden önce mi yoksa dili geliştirdiğinde mi gülebildiği sorusuna cevap aranmıştır. Günümüz koşullarında gülmenin fizyolojik, anatomik, genetik, biyolojik, etolojik boyutları, gülmenin içgüdüsel davranışlarla bağlantısı ve gülmenin üretimi teknolojik gelişmelerin desteklediği deneylerle özellikle beynin mekanizmaları üzerinde durularak tespit edilmeye çalışılmaktadır. Buna rağmen fizyolojik olduğu kadar duygusal bir davranış olduğu için gülmenin özü tam
olarak aydınlatılamamıştır.
Tüm çalışmalar gülmenin işlevlerinin, nedenselliğinin ve çeşitlerinin ilk zamanlardan günümüze yeni boyutlar kazanarak şekillendiğini, toplumdan topluma farklılıklar gösterdiğini göstermiştir. Nitekim sosyokültürel unsurlar, inançlar, toplumsal yapı insanın her gün gerçekleştirdiği bu davranışı algılayışını etkilemiştir. Bu algı deyimlerde, atasözlerinde ve gülme hâllerini karşılayan sözcüklerin tanımlanmasında belirgin bir şekilde ortaya konmuştur.
Dilin tanığı olan sözlüklerde gülmeyi tüm yönleriyle ele alan genel bir tanımdan ziyade gülme hâllerinin farklı özellikleri üzerinde durulmuştur çünkü gülmenin çok boyutluluğu ve gülmenin öznesi olan insanın karmaşık yapısı kesin bir tanımın yapılmasını mümkün kılmamaktadır. Nitekim tarihi sözlüklere ve metinlere bakıldığında gülmek sözcüğünün tanımlarının gülmenin her hâlini karşılamadığı; gülmenin nedeninin, düzeyinin, şeklinin, zamanının ve zemininin, gerçeklik ve şuur algısının bu davranış biçiminin tanımlanmasında etkili olduğu; gülme çeşitlerinin farklı sözcüklerle ifade edildiği görülmüştür.
Çalışmada Çağatay Türkçesi sözlüklerinde ve tarihi kaynaklarında gülme çeşitleri ile ilgili fiiller derlenmiş; bu sözcüklere gösterilen Çağatayca tanıklara yer verilmiştir. Amaç, gülme hâllerinin söz konusu eserlerde kaç farklı sözcükle karşılandığının, nasıl tanımlandığının, tanımlanmasında izlenen yolların gülme kuramları doğrultusunda ortaya konulmasıdır.

Özet:
Fiiller, dilin isimlerle birlikte en temel söz varlığı üyesi olarak görev yapmaktadır. Fiillerin dil için oldukça önemli yapılar olması onun farklı şekillerde sınıflandırılmasına neden olmuştur. Araştırmacılar çeşitli ölçütleri kullanarak fiilleri sınıflandırmıştır. Bu sınıflandırmalardan birisi mental fiilleri de içermektedir. Mental fiiller, duyu organları ile harekete geçen algının zihinsel süreci etkilemesi ve sonuçta çeşitli dönütlerin de verilmesini kapsayan, psikoloji temelli hareketleri ifade eden fiillerdir. Elbette mental fiiller de kendi içlerinde türlere sahiptir.
Türkçede fiillere mental süreç bağlamında bakıldığında bazı fiillerin farklı anlamlarının mental fiil türlerinden birkaçını işaretleyebildiği görülmektedir. Bununla birlikte bazı fiiller de tek bir anlamı ile birden fazla mental fiil türünü işaretlemektedir. Bu durum tarafımızca çok katmanlılık olarak adlandırılmaktadır.
Bu çalışmada çok katmanlılık iki ayrı başlık altında ele alınmıştır. Böylece bir fiilin farklı anlamlarının işaretlediği mental fiil türleri ve tek bir anlamının işaretlediği birden fazla mental fiil türleri gösterilmiştir.

‘Multi-layerity’ in Turkish Mental Verbs
Abstract: Verbs are very important elements for vocabulary with nouns. The fact that verbs are very important structures for language has caused it to be classified in different forms. Researchers have classified the verbs using various criteria. One of these classifications also includes the mental verbs. Mental verbs are actions that express psychological-based movements including the sensory organs that affect the mental process, and ultimately provide various feedbacks. Certainly, mental verbs have their own subtypes.
In Turkish context, it is seen that different meanings of certain verbs can mark some of mental verb types. Nevertheless, some verbs mark more than one mental verb with a single meaning. This situation is called ‘multi-layerity’.
In this study, multi-layerity is dealt with under two separate topics. Thus, the types of mental verbs marked by different meanings of a verb and the multiple mental verb forms marked by a single meaning are shown.
Keywords: Verb, Mental verbs, Multi-layerity, Turkish

Diller kendisini oluşturan iç unsurlarının birbirleriyle olan ilişkilerini bir mekanizma gibi çalıştırarak varlıkları, kavramları ya da bu varlıkların hareketlerini ifade ederler. Bir başka deyişle ses, biçim, kelime ya da söz dizimi çeşitli birlikteliklerle eşgüdümlü biçimde hareket ederek anlamın ortaya çıkmasını sağlarlar. Dilbilgisi dallarının birlikte işlev görmesiyle ortaya çıkmış yapılardan biri de seri fiil yapılarıdır. Seri fiil yapıları, birden fazla fiilin yan yana gelerek ya da tek bir fiilin birden fazla hareketi içererek bütüncül bir bakışla "tek bir olayı" işaretlediği fiilli yapıları ifade etmektedir. Seri fiil yapılarında tek bir fiil içerisinde iki ayrı fiille ifade edilebilen ve doğal olarak gerçekleşen ancak "tek olayı" işaretleyen yapıların yanı sıra en az iki fiilin söz dizimsel olarak bir araya gelmesiyle "tek bir olayı" işaretlemesi önem taşımaktadır. XIX. yüzyılda yapılan ilk çalışmalarda yalnızca Afrika dillerinde bulunduğu düşünülen seri fiil yapılarının zamanla diğer bilimsel çalışmalarda dünyadaki birçok dilde de yer aldığı görüşü hâkim olmuştur. Türkçede seri fiil yapılarıyla ilgili birtakım çalışmalar mevcuttur. Bu çalışmada seri fiil yapılarıyla ilgili yapılmış çalışmalarda ortaya koyulan görüşlerden hareketle Türkçede bu yapıların görünümü artzamanlı ve eşzamanlı olarak incelenmiştir. Bununla birlikte Türkçe seri fiil yapılarının özelliklerinin belirlenmesi amaçlanmıştır.

ABSTRACT Languages act as a mechanism of the relations of the internal elements that build them up, and express their existence, concepts, or movements. In other words, phonetics, morphology, lexicology, and syntax move in a coordinated manner with the various associations in order to provide meaning. One of the structures that emerged as a result of the collaboration of grammatical categories is the serial verb structure (SVC). Serial verb structures refer to actual structures in which more than one verb come together or a single verb, thus implying a single event with a single view, including multiple movements marking a single event with a holistic look. Moreover, is important to mark a single event with a syntactic combination of at least two verbs. Studies made in the 19th century frequently claimed the serial verb structures existed in specific African languages, however studies on many other languages/language families were done as well. With this in mind, a number of studies in Turkish about serial verb structures have been put forth. This study both synchronically and diachronically examines the structure of SVCs in Turkish based the opinions from aforementioned studies, as well as aims to determine their characteristics.

Bu makale öncelikli olarak ad bilimsel bir çalışmadır. Ad bilimsel yöntemlere göre hastalık adlarının Eski Türkçedeki şekilleriyle günümüz Türkiye Türkçesindeki şekilleri karşılaştırılacak, bunların sınıflandırılması ve yansımaları bu çalışmayla gözler önüne serilecektir. Ayrıca ek olarak hastalıkla ilgili eylemlerin durumu da ele alınacaktır. 2020 Mart ayında dünya çapına yayılan salgın hastalık döneminde hastalıkla ilgili kavramlar hayatımızın ortasına oturuverdi. Pandemi, korona, karantina, virüs, enfeksiyon, bulaşıcı hastalık gibi kavramlar çok sık kullanıldı. Hastalık terimlerinin çokça kullanılması Türk dilinde hastalık ile ilgili ifadeler üzerine düşünemizi sağladı. Türk dilinin yedinci ve on üçüncü yüzyıllar arasındaki dönemine Eski Türkçe adı verilmektedir. Bu dönem de kendi içerisinde Köktürk, Uygur ve Karahanlı olmak üzere üç ayrı alt döneme ayrılmaktadır. Alfabe, din ve sözcük haznesi farklılıkları olsa da ses, şekil ve cümle yapısı olarak büyük benzerliklerin bulunması bu tarihi lehçeleri Eski Türkçe adı altında bir dönemde sınıflandırmayı gerektirmektedir. Eski Türkçe döneminde dikilen Köktürk yazıtlarında hastalık ile ilgili ifadelere rastlanmazken Uygur ve Karahanlı Türkçeleri metinlerinde çok sayıda kavram tespit edilmiştir. Hastalık ile ilgili kullanılan ad ve eylemler ad bilimi yöntemine ve hastalık türlerine göre sınıflandırılmıştır. Türk dilinin yazıyla tâkip edilebilen en eski dönemlerinde özellikle Uygur Türkçesi ve sonrasında kullanılan hastalıkla ilgili bazı sözcük ve kavramların gerek Türkiye Türkçesi ağızlarında gerekse Türkiye Türkçesi ölçünlü dilinde hâlâ kullanılması, dilde ve kültürde devamlılığın göstergesi olduğu gibi Türkçenin eski döneminde hastalıkla ilgili bu ifadelerin yer alması geçmişte kavramlaştırma gücünün varlığını göstermektedir, aynı zamanda günümüzde de yabancı kaynaklı sözcük ve kavramların yerine Türkçe kökenlilerin türetilebileceğinin de göstergesidir.

This article is primarily a onomastics study. By the onomastics method to forms disease names will be compared with the forms in Old Turkish to Turkey Turkish, their classification and reflections will be revealed with this study. In addition, the status of actions related to the disease will be discussed. During the epidemic that spread around the world in March 2020, the concepts about the disease were in the middle of our lives. Concepts such as pandemic, corona, quarantine, virus, infection, infectious disease were used frequently. The extensive use of disease terms enabled us to reflect on the expressions related to the disease in the Turkish language. The period of the Turkish language between the seventh and thirteenth centuries is called Old Turkish. This period is divided into three sub-periods as Köktürk, Uygur and Karahanlı. Although there are differences in alphabet, religion and vocabulary, the existence of great similarities in terms of sound, form and sentence structure necessitates classifying these historical dialects under the name of Old Turkish in a period. While no statements about the disease were found in the Köktürk inscriptions erected in the Old Turkish period, many concepts were identified in the Uygur and Karahanlı Turkish texts. The names and actions used for the disease are classified according to the method of onomatous and disease types. The oldest era in particular Uighur Turkish and need some words and concepts associated with the disease used after in Turkey Turkish dialects and Turkey used still in Turkish, formal language that can be writing follow-up of the Turkish language, language and culture in continuity as indicators of Turkish former period related to the disease on conceptualization of the past take place in these statements At the same time, it is an indication that Turkish origin can be derived from foreign words and concepts today.

Bu araştırma, Türk kültürü ve Türk yazı dilinin oluşumunda yapı taşı kabul edilen Yunus Emre"nin Divanı"ndaki fiillerin, bağlamdan yola çıkılarak anlamlandırılması ve tanıklandırılması üzerinedir. Araştırmada Divan"da yer alan Türkçe basit ve türemiş fiillerin bağlamlı ve tanıklı anlamları verilmiştir. Çalışmada, tarama modellerinden genel tarama modeli kullanılmıştır. Tarama modeliyle Divan"da yer alan fiiller fişlenmiş ve fiillerin çok çeşitli anlamları tespit edilmiştir. Söz konusu eserle ilgili daha önce yapılan çalışmalar ve sözlüklerin, eserin söz varlığını tam olarak yansıtmaması araştırmanın önemine işaret etmektedir. Bağlamlı ve tanıklı bir sözlük denemesi olan çalışma, bu yönüyle özgün değer taşımaktadır. Divan"dan fişlenen 504 fiilin bağlama dayalı anlamları, tanıklarıyla verilmiştir. Fiillerin çok anlamlı, eş adlı durumları da ortaya çıkmıştır. Fikirleri, edebî kişiliği, eserleri tüm dünyada yayılmış Yunus Emre"nin eserlerinin doğru bir biçimde anlaşılması için bu tür çalışmalar önem arz etmektedir. Bunun yanı sıra Yunus Emre ile birlikte diğer tarihî ve edebî eserlerin söz varlığının bağlamlı ve tanıklı bir biçimde ortaya konulması için çeşitli projeler ve çalışmalar yapılmaktadır. Bu tür çalışmaların sayısının artması söz varlığı, anlam bilimi ve sözlük bilimine ciddi katkılar sağlayacaktır. Tarihi ve yazılı metinleri yüzyıllar öncesine dayanan, hâlihazırda manzum-mensur eserleri bulunan, zengin söz varlığına sahip Türk dilinin verilerinin gün yüzüne çıkartılabilmesi ve ilgili alanlara hizmet edebilmesi için bilimsel araştırma ve çalışmalar yapılmalıdır.


This research is about the meaning of the verbs in Yunus Emre's Divan, which is accepted as the building block in the formation of Turkish culture and the written language of the Turkish language, based on the context. Contextual and concordance meanings of Turkish simple and derived verbs in the Divan are given. In the study, the general scanning model, one of the scanning models, was used. With the scanning model, the verbs in the Divan were recorded and various meanings of the verbs were determined. The studies and dictionaries about the work in question and the fact that the work does not fully reflect the vocabulary point to the importance of the research. However, this research, which is a contextual dictionary experiment, has original. Contextual meanings of 504 verbs recorded from the Divan are given with their reference. Such studies are important for a correct understanding of the works of Yunus Emre, whose ideas, literary personality and works have spread all over the world. In addition, various projects and studies are carried out with Yunus Emre in order to reveal the vocabulary of other historical and literary works in a contextual and witness way. Increasing the number of such studies will make a serious contribution to vocabulary, semantics and lexicology.

The purpose of this study is to show that the verb atıl-attested in Dīwān Luγāt at-Turk with the meaning 'to split open' is not derived from the widespread Common Turkic root at- 'to throw', but from the rare root at- 'to open (one's mouth)', which is preserved only in northeastern Turkic languages. The verb, which is preserved as at-, atıt-, and adın- in Altay, Khakas, Yakut, and Dolgan, is semantically as well as phonetically distinct from the verb at- 'to throw' that changed into ıt- in Yakut. As a conclusion, in Proto-Turkic there existed two distinct verbal roots as *pat- 'to throw' and *at- 'to open (one's mouth)' and the verb atıl- attested in Dīwān Luγāt at-Turk is derived from the latter.