Euskal nazionalismoa eta nazio lurraldea

Euskal nazionalismoa eta nazio lurraldea Udako Euskal Unibertsitatea Bilbo, 1996 Ane, Adrian eta Jon Anderri © Julen Zabalo © Udako Euskal Unibertsitatea ISBN: 84-86967-73-2 Lege-gordailua: BI-1313-96 Inprimategia: RALI S.A. Particular de Costa 8-10, 7. 48010 BILBO Azala: Iñigo Ordozgoiti Banatzaileak: UEU. General Concha 25, 6. BILBO telf. 94-4217145 Zabaltzen: Igerabide, 88 DONOSTIA telf. 943-310301 Aurkibidea __________________________________________________________________ 5 AURKIBIDEA SARRERA ......................................................................................................... 9 1. EUSKAL NAZIONALISMOA ETA LURRALDEA: EUSKADI ..................... 13 1.1. Lurraldea, Nazionalismoa eta Euskal Herria..................................... 1.1.1. Lurraldea, etengabeko gatazka iturria ..................................... 1.1.2. Nazionalismoa: estatuaren integraziorako eta desintegraziorako tresna ......................................................... 1.1.3. Euskal Herria eta nazionalismoa ............................................ 13 13 1.2. Euskal lurraldearen erreibindikazioa historian zehar ....................... 1.2.1. Euskal lurraldeen sorrera eta osaketa politikoaren historia ..... 1.2.2. Euskal lurraldearen erreibindikazioa XX. mendera arte ......... 1.2.3. Sabin Aranaren ekarpena ........................................................ 1.2.4. EAJ-ren aktibitatea eta bere barruko eztabaidak .................... 1.2.5. Nazionalismo berriaren ekarpenak ......................................... 43 43 49 56 59 69 1.3. Euskal lurraldearen erreibindikazioa gaur egun................................. 1.3.1. Nazionalismoak hartutako lurralde aukera: Euskadi .............. 1.3.2. Nazionalismoa eta nazio sentimentua ..................................... 72 72 76 21 34 2. EUSKAL NAZIONALISMOA ETA LURRALDE DEFINIZIOAREN ARAZOA 87 2.1. Abagadunearen eragina ..................................................................... 87 2.1.1. Ekonomi testuingurua. Industri krisiaren eraginpean ............. 88 2.1.2. Ideologi eskala. Iharduera politikoaren alorra ......................... 99 2.1.3. Euskara arazo sozial bezala .................................................... 112 2.2. Espazio politikoaren mundu berreraketa ........................................... 2.2.1. Nazio-estatuaren etorkizuna .................................................... 2.2.2. Estatu txikien bideragarritasuna .............................................. 2.2.3. Europa: arazoen konponketa ala gehipena? ............................. 129 130 133 135 2.3. Lurraldearen inportantzia euskal nazionalismoan .............................. 148 6 ____________________________________________________________________________ 2.4. Euskal nazionalismoaren lurralde aukera estrategikoak .................... 158 2.4.1. Independentzia ......................................................................... 159 2.4.2. Herrien Europa eta euskal nazionalismoa ............................. 168 ONDORIOAK ................................................................................................. 175 BIBLIOGRAFIA ............................................................................................. 183 IRUDIEN AURKIBIDEA 1. Irudia. Estatu barruko integrazio edo desintegrazio mailak ....................... 35 2. Irudia. Euskal nazionalismoaren sorrera eta hedapen maila denbora eta espazioan zehar .......................................................................... 42 3. Irudia. Nazionalismo moten hedapena botuen arabera (datu absolutuak) ... 80 4. Irudia. Nazionalismo moten hedapena botuen arabera (populazioari proportzionalak) ....................................................... 81 5. irudia. Lurraldea nazionalismoaren izaeraren bilakaeran (1960) ................ 156 6. irudia. Lurraldea nazionalismoaren izaeraren bilakaeran (gaur egun) ....... 157 KOADROEN AURKIBIDEA 1. koadroa. Euskal nazionalismoaren sorrera eta lehen hedapena herrialdeka (udal batzarren kopuruaren arabera) ........................ 41 2. Koadroa. Nazio identifikazioa EAE eta Ipar Euskal Herrian ..................... 79 3. koadroa. Nazio identifikazioa EAEan ....................................................... 82 4. koadroa. Nazio identifikazioa gazteen artean EAEan ............................... 82 5. koadroa. Euskal lurraldearen osaketa EAEko biztanleentzat ..................... 83 6. koadroa. Zazpi lurraldedun Euskal Herriari buruzko iritzia ..................... 84 7. koadroa Nazio identifikazioa EAEko euskaldunen artean ...................... 85 8. koadroa. Nazio identifikazioa Nafarroan ................................................. 86 Aurkibidea __________________________________________________________________ 7 9. koadroa Lurraldearen ulermena Nafarroan .............................................. 86 10. koadroa. Euskal hiztunen kopurua 1867an ............................................... 122 11. koadroa. Euskal hiztunen kopurua gaur egun ........................................... 122 12. koadroa. Euskal herritartasuna erabakitzeko elementuak .......................... 153 13. koadroa. Euskal herritartasuna erabakitzeko elementuak nazio nortasunaren arabera ................................................................... 154 14. koadroa. Independentzi nahia Hego Euskal Herrian ................................. 160 MAPAK 1. mapa. Euskal leinuen hedapena erromatarkuntzaren aurretik .................... 44 2. mapa. Erromatarren lurralde administrazioa (Augusto-ren garaian, k.a. I.go mendearen amaieran) ..................... 45 3. mapa. Santxo III. Nafarroakoaren Inperioa ................................................ 46 4. mapa. Nafarroako Erresuma XVI. mendearen hasieran ............................ 47 5. mapa. Espainia eta Frantziako administrazio berdinketa (XVIII eta XIX. mendeetan) ............................................................ 48 6. mapa. Euskal Herriko mapa politikoa gaur egun ........................................ 74 7. mapa. Nazionalismoaren hedapen zona nagusiak ....................................... 77 8. mapa. Nazionalismo moderatu eta erradikalaren nagusigo zonak 78 ............ 9. mapa. Euskararen lurraldea historian zehar .................................................. 118 10. mapa. Euskararen lurraldea Aro Modernotik hona ................................. 119 11. mapa. Hizkuntza areak ............................................................................... 120 12. mapa. Euskararen ezaguera maila lurraldeka ........................................... 120 Sarrera _____________________________________________________________________ 9 SARRERA Lurraldea, nazionalismoa eta Euskal Herria; izenburuan agertzen diren hitzok lan honen mamia eta muga zedarriztatzen dute. Nazionalismoa, bera delako aztergaitzat hartu dugun eremu zabala; lurraldea, nazionalismoari aplikaturik lanaren hari eroalea delako; eta Euskal Herria, marko fisikotzat hartu delako, nazionalismoak erreibindikatzen dituen zazpi herrialdeak bezala ulerturik. Banaka eta binaka sarritan aztertuak izan diren arren, ez da horrela gertatu hiruren arteko interrelazioarekin. Hori dela eta, Euskal Herria markotzat harturik, lurraldearen papera aztertu gura izan dugu nazionalismoaren barruan. Alde batetik, lurraldeak, kontzeptu bezala, nazionalismoarentzako daukan garrantzian eta nazionalismoak lurraldea eratzen daukan eraginean; bestetik, nazionalismoak hautatzen duen lurraldeaz egiten duen botere aukera eta bere gradualizazio posiblean. Lana, hortaz, “nazio” mailan (euskal nazionalismoak proposaturikoa, hain zuzen ere) planteatzen da, hau da, Euskadi osotasun bezala nola ulertu, sentitu eta erabiltzen den eta zelan gauzatu nahi den politikoki projektu hori. Lanaren zedarriztapenetik kanpora gelditzen dira interesgarriak eta biziak diren beste gai batzuk: bere barruko lurralde diferentziak, euskal nazionalismoaren hedapen desberdina lurraldeka, eta abar. Edo, zehatzago esanez, nazionalismoak aldarrikatzen duen lurralde batuketa eta beronen arazoak, izan ere bi estatutan hedatzen baita lurralde hau; Nafarroako arazoa Hego Euskal Herriko batuketa lortzeko, eta abar. Nazionalismoari dagokionez, mugimendu politiko bezala aztertu dela azaldu behar da, maila honetan aurkezten baitira guri interesatu zaizkigun nazio lurralde aukerak. Alde batera utzi dugu, ostera, “barrutik” eginiko analisia, nazionalismoa talde bezala ulerturik. Nazionalismoa zerbait eratu bezala ulertzen dugu hemen, praktika politikoan aritzen dena eta iharduera honek inposatzen dituen baldintzapenak kontuan hartuta. Lurralde eta nazionalismoaren arteko harreman hau aztertzeko derrigorrezkoa iruditu zaigu orokortasuna ulertzea. Horretarako, momentu honetako testuingurua eta baldintzak azalarazten saiatu gara. Ulermena osoagoa izan zedin testuinguru historikoaz zerbait argitzen ahalegindu gara eta, azkenik, baina aurretik lanean, gai orokor horiei buruzko berri laburra eman nahi izan dugu, lurraldeaz eta nazionalismoaz, alegia. Ikerketa bi ataletan banatu dugu. Lehen atalean, lanaren hiru zutabeen sarrera bat egiten da hasieran (lurraldea, nazionalismoa eta euskal nazionalismoa) eta ondoren euskal lurraldearen garapen historikoa, hala nazionalismoa sortu aurretik, nola sortu ostean, gure egunetara heldu arte. Nazio sentimentu hori gaur egun nola eta zein indarrez heldu zaigun aztertzen da azkenik. 10 ____________________________________________________________________________ Bigarren atalean, nazionalismoa mugimendu politiko bezala aztertzen da. Era horretara, helburu nazionalista antzekoak eduki arren, diferentzia ideologikoek zatikatu egiten dute euskal nazionalismoa eta alderdiak sortzen dira. Ideologiek eta iharduera politikoek baldintza batzuk ezartzen dituzte, zeintzuei gehitu behar baitizkiegu abagaduneak, orokorrean ulerturik, gaineratzen dituenak. Lurraldean zentraturik, baldintzapen eta behar hauetatik aukera nazionalista bakoitzak bere nazio projektu desberdina eskainiko digu. Lan hau 1992an aurkezturiko doktoradutza tesi baten bertsio laburtua eta arindua da. Testua 1991-92 urteetan idatzia da eta bertsio hau 1993an, denbora nahikoa zenbait gauza alda dadin. Testuari begira, aldaketarik adierazgarrienak hiru dira: batetik, abertzaleen artean aztertu ziren Euskadiko Ezkerra eta Euskal Ezkerra alderdiak desagerturik daudela gaur egun; bestetik abertzaleek hauteskundeetan lortzen duten botu kopuruak beherantz egin duela Hego Euskal Herrian; eta azkenik, orain datu gehiago eta jarraituago daudela nazio sentimentua mailakatzeko eta baloratzeko. Beste aldaketa batzuk ere aipa daitezke, Europako Batasunaren aurrerapausuak edo nazioarteko egoera, kasu. Hala ere, ez dut uste lanaren mamiari eragiten diotenik eta lana bere hartan uztea pentsatu dut, orduan idatzi bezala, hor-hemenkako aldaketatxo batzuk salbu (zaharkiturik zegoen daturen bat, pare bat ohar lana noiz egina den gogorarazteko, eta abar). Nahiago izan dut horrela jokatzea, aipaturiko aldaketei buruzko testua gaurkotu gabe, ezen horrek beste aldaketa sakonagoak eska zitzakeen (planteamentuzkoak edo teorikoak) eta lanaren batasuna apur zitekeen azkenean. Gorago, bertsio laburtua dela esan dut, baina zehatzago esateko, tesiaren zati bat da eta argitaratu gabe geratu behar zen zatiaren laburpena gehitu dut, lehenengo atalaren lehenengo partea osatzen duena, hain zuzen ere. Laburpen horretan ez dut, ordea, esaten tesia Geografia politikoaren esparruan kokatu behar denik eta inportantea da hori argitzea, lanean zehar maiz agertzen baitira Geografiarenak diren kontzeptuak. Dena den, kokapen hau bere zentzurik zabalenean ulertu behar da, lana ez baita disziplina baten muga estuetan garatzen, aise froga daitekeenez. Zuzenagoa dateke esatea ikerketa politiko bat dela eta Geografiak (baina ez berak bakarrik) erabiltzen duen lurralde kontzeptua hartu dela aztergaitzat. Tesiaren zuzendaria Ander Gurrutxaga izan da, berezkoa zaion arduraz gain, eraketa orokorreko beste batzuk ere hartu behar izan dituena, edozein motatako laguntzarako beti prest agertu delarik. Lanaren prozesu guztia ezagutu (eta jasan) duena Txoli Mateos izan da. Berarekin eduki dudan harreman estuagoari esker, bere laguntza, ekarpen, iradokizun, agindu eta kritikak jaso ahal izan ditut, dena modurik goxoenean edo, behar zenean, zakarrenean esanda, elkarrenganako konfidantza osoaren jabe izateak ematen duen lasaitasunarekin. Sarrera _____________________________________________________________________ 11 Zaila egiten zaidan Ekonomiaren arloan Goio Etxebarriaren laguntza eduki dut eta bere iruzkin egokiek akats askotatik libratu nautela esan dezaket, oraindik daudekeenen ardura osoa nirea bada ere. “Betidanik Bilbokoa” den Fernando Etxegarai eta “errexildar toke egoskorra” txertatu zidan Juanjoxe Ugarterekin edukitako solasaldiek eta beren iritzi eta ikuspegiek neure jarrera zehazten eta sakontzen lagundu zidaten, beraiek agian jakin ez arren. Termino bereziak zehazten, aipamen batzuen itzulpenean laguntzen, eta oro har, “hizkuntz aholkulari” gisa, Julian Maia aritu da. Aipamen xume hau baino gehiago merezi zuela pentsatzen dut, baina hark honekin nahikoa dela ziurtatu dit eta bere nahia bete dut. Ane Beldarrainek laguntza material eskerga eman dit, beti ondo zehazturik, etiketaturik eta koloredun karpeta desberdinetan ondo sailkaturik, eta dena bere iribarre iraunkorraz lagundurik. Arreba bi, Elisabet eta Rosi, testuaren azken bertsioaz arduratu dira, nik bidaltzen nituen zuzenketak eta gehiketak testu nagusian sartuz, mapak berreginaz, eta abar, behin ere kexatu gabe eta edozein proposameni berehalako baietzarekin erantzunaz. Bestalde, momentu eta maila desberdinetan, Anton Uriartek, Bego Etxebarriak, Gurutze Maguregik, Rosa de la Asunciónek, Pili Leivak eta Pili Kortazarrek ere lagundu naute. Kartzelan pentsatu eta burutu dudan lan honi ezin diot amaiera eman aipamen orokor bat egin barik. Izan ere, eguneroko iharduera eskatzen duen honelako lan bat aurrera ateratzeko gutxienezko baldintza materialak eta oreka emozionala behar dira, neure egoera berezian lortzeko zailak zirenak. Alabaina, familiak, kanpoko lagunek, barruko “kolegiek” eta, ezagutu ez arren, mila modutan gurekiko atxikimendua adierazten duten horiek posible egin dute giro egoki horren iraupena. Eskerrik asko denoi! Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 13 1. EUSKAL NAZIONALISMOA ETA LURRALDEA: EUSKADI 1.1. LURRALDEA, NAZIONALISMOA ETA EUSKAL HERRIA Ondoko atalotan landuko diren hiru arlo hauen berri teoriko laburra ematea da puntu honen helburua. Laburra izanda ere, lurraldea* eta nazionalismoa luzeago azalduko dira euskal nazionalismoa baino. Azken honetaz lerro nagusiak baino ez dira aipatzen, alde batetik hurrengo puntuotan ere lantzen delako eta, bestetik, errazagoa delako gai horri buruzko monografiak kontsultatzea. 1.1.1. Lurraldea, etengabeko gatazka iturria Mundua maila desberdinetako mila zatitan banaturik dago. Animaliak zein gizakiak taldetan banatzen dira eta talde bakoitza espazio mugatu batean bizi izaten da gehienetan; noraezean ibiltzea ez da normalena. Animaliek edo gizakiek, banaka edo taldeka, espazio bat hartzen dute propiotzat bizitza garatzeko, lurraldea deitzen duguna. Banaketa hau, baina, ez da ez matematikoa ez iraunkorra. Hori dela eta, gatazka iturri etengabea bihurtzen da, ez bakarrik gizakiarentzat, animalientzat ere baizik. Espazioaren banaketak kontraesana dirudi gero eta integrazio handiagoa ezagutzen ari den mundu honetan. Izan ere, harreman ekonomiko, politiko eta soziokulturalak mundu mailan planteatzen dira gero eta gehiago, baina, lurraldeek ondo markaturik eta zaindurik diraute eta espazio propioa erreibindikatzen duten nazionalismoak eta estatuak ez dira gutxitzen. Gottmann-ek dioenez, gizakiak sentimentu kontraesankorrak ditu: “antza denez, jende zibilizatuak goiz erakutsi izan du unibertsalitate nahia, baina arreta handiz zatitu izan du beti espazioa bere inguruan, bere auzokoetatik aparte jartzeko” Lurraldearen eraketa Bizidun ororen beharrezko funtzioak elikapena, iraupena eta bersorkuntza dira. Hirurak ziurtatzeko modu asko daude eta horietako bat lurraldea da. Hala ere, lurralde zentzu hau ez dute espezie guztiek berdin erabiltzen. Hegaztiek muga sendoak jartzen dituzten bitartean, ugaztunenak malguagoak dira. Azken hauen kasuan, lurraldea mailakaturik geratzen da bere inportantziaren arabera: gehien *. Lan guztian zehar, “lurralde” hitza gaztelerazko “territorio” eta frantsesezko “territoire” berben baliokidetzat erabiltzen da. 14 ____________________________________________________________________________ erabiltzen den aldea -erdigunea- zainduagoa eta babestuagoa izaten da gutxitan erabiltzen dena baino -periferia-. Periferia honetan beste animalia batzuk ere sar eta ibil daitezke (espezie bereko animaliak esan nahi dugu, zeren lurralde kontzeptua espezie berekoei bakarrik dagokie). Erdigunerantz hurbiltzen garen neurrian, ordea, are eta ezinagoa bihurtuko da aukera hori, gero eta aukera gehiago izango baita ustezko “jabearekin” topo egiteko. Periferiaren helburua, hortaz, erdigunea babestea da, berau baita benetan zaindu nahi dena. Erdigunearekiko hurbiltasun graduazioaren arabera, ustezko “jabeak” defentsa sistema desberdinak jarriko ditu praktikan kanpoko arriskua uxatzeko. Azken baliabidea erasoa izango da, baina hau gutxitan gertatzen da, behin lurraldea markatu ondoren nahiko errespetatua izaten da eta. Baina lurraldea ez da marko fisiko honetara mugatzen. Bere bidez espazio pertsonala ere adierazten da, “barrura begira” diharduena. Espazio pertsonal honen arabera, taldearen barnean ere nolabaiteko zedarritzapenak daude: taldekide batzuk errespetatuagoak dira besteak baino. Hemen ere hurbiltasun graduazioaz hitz egin daiteke, zeinean status altuagoa daukatenenganako kontaktu fisikoa murriztu egingo baita, beti diferentziak markatuz. Lurraldearen bigarren osagai hau, hortaz, diferentziazio sozialarena da, eta espazio fisikoa aldatu arren mantendu egingo da, talde barruko eraketa sozialari erantzuten dio eta. Orain arte esanikoa bizidun guztiei aplikatu ahal bazaie eta esangura instintiboa eman ahal badiogu, ezin dugu ondorioztatu, ordea, gizakiaren lurralde jokaera oro instintiboa denik. Aitzitik, lurraldearen bidez behar fisiologikoei erantzun ezezik, kulturalak ere bilatzen ditu gizakiak (esate baterako, nortasuna adieraztea, statusa ezartzea edo besteen ezagupena lortzea). Horrez gain, gizakiak jabego kontzeptua ere garatzen du, animaliekin ezin erabil dezakeguna, jabegoak lurralde baten gaineko eskubide guztiak edukitzea esan nahi baitu, hots, eman, saldu, aldatu, trukea egin, testatu edo desio dugun beste edozein gauza egin ahal izatea (ikus Gold, 1982:47-48). Talde primitiboen artean lurraldeak bi helburu edukitzen zituen, kanpokoen agresioetatik babestea eta elikatzeko eremuak ziurtatzea. Taldearen iraupena bilatzen da, beraz, kanpokoen erasoetatik defendatuz. Horraino animalien jokaerarekin pareka liteke, baina hortxe amaitzen dira antzak, animalien lurraldetasun kontzeptua horretara mugatzen baita eta gizakiarena, berriz, askoz harago doa. Izan ere, gizakiarentzat lurraldeak funtzio soziala betetzen du eta, leinu primitiboen artean batez ere, konnotazio sakratu nabaria dario kontzeptuari, inolaz ere animaliaren jokaerarekin pareka ezin daitekeena. Gizakiaren kasuan kontzeptua konplikatzen hasten da sedentarizatzen hasten den momentutik. Gottmann-i jarraiki (1973), hiru etapa aipa daitezke gizakiaren bilakaeran: • Neolitikoan, sakabanaturik bizi ziren taldeak biltzen hasten dira. Horra Mesopotamia, Anatolia, Grezia, Nilo aldea eta Indo aldean osatzen diren hiri- Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 15 -estatuak, adibide bezala. Bizitza arautzeko legeak ezartzen dira, baliabide urriei dagokienez batez ere (ura, kasu). • Alexandro Haundiarekin beste fase bat zabaltzen da, inperioena, alegia. Bere hedadura zela eta, lurralde banaketa egin beharko da: Probintziak edo beste demarkazio motak sortzen dira. Adibide bezala Alexandro Haundiaren inperioa bera aipa daiteke, edo Erromakoa, Konstantinoplakoa, Karlomagnorena, Ekialdeko kalifena, Txinakoa eta abar. • XVI. mendetik aurrera Europan nazio-estatuen fasea hasten da, gaur arte heldu dena. Eraketa politiko berri honetan lurralde subiranotasunaren aniztasuna onartzen da Europan, eta Erromatar Inperioaren ideiarekin behin betikoz amaitzen da. Ondorioz, lurralde mugek inportantzia handiagoa hartuko dute. Erregearen beraren subiranotasuna ahulduz zihoan neurrian, “lurraldea nazio nortasunaren gorpuzketa legal eta fisikoa bihurtu zen” (Gottmann, 1973:49). Sack-ek, aldiz, bi fase nagusitan desberdintzen du lurraldetasunaren historia (1986), gizarte primitiboena batetik eta mundu zibilizatuarena, bestetik. Gizarte primitiboen artean harremanak elkarrekikoak eta maila berekoen artean dira, teknologia ez da monopolizatzen, lurrak kolektiboak dira eta klaserik gabeko igualitarismoan bizi dira. Oinarrizkoak diren baliabideak ziurtatu nahi direnean lurraldetasuna sortzen da (landaketak edo hazitako abereak beste inorentzat ez direla jakiteko). Gizarte primitiboen lurraldetasunak oinarrizko eraketa soziala ziurtatzen du. Hiru mailatan gertatzen da hau: I) taldekoak ez direnei sarrera debekatuz eta baliabideak ukatuz. II) taldekoak direnei baliabideen banaketa egokia ziurtatuz, euren arteko batasuna mantenduz. III) lurraldea, azkenik, harreman estuan dago taldearekin, osotasun bat bezala (taldea-lurraldea). Oso urrun geldituko zen, beraz, gaur eguneko kontzeptu funtzionalistatik, non espazioa hustu edo bete daitekeen gauza baita (Sack, 1986:56-63). Gizarte primitiboak utzita, aldaketa nabariak agertzen dira. Gizarte aurremodernoetan lurra da ondare iturri nagusia eta nekazaritza lan okupaziorik erabiliena, baina bitartean hiria hazten ari da. Lurraldea modu hierarkiko eta asimetrikoan eratzen da, giza harremanak bezala. Leku batzuk sakralizatu egiten dira, boterea bertan gordetzen da eta herriari zerbait helezina izango balitz bezala aurkezten zaio. Lurraldearen mugak ez daude oraindik ondo zehazturik. Beroriek zehazteko helburuz, hain zuzen ere, kartografiari inportantzia berezia emango zaio Erdi Aroaren amaieratik aurrera. Kapitalismoarekin, berriz, lurraldeak bere zentzu sakratu edo izpiritual guztia galtzen du. Hustu egiten da eta merkantzia bihurtu, hau da, saldu, erosi edo negozia daitekeen zerbait bihurtzen da. Espazioa gertakarien marko hutsera mugatzen da, beste esangurarik gabe. Neutrala balitz bezala aurkezten zaigu. 16 ____________________________________________________________________________ Lurraldea eta bere funtzioak Zer da orduan lurraldea? Argitu behar den lehen puntua da espazioa eta lurraldea ez direla gauza bera, batzuetan nahasten diren arren. Espazio kontzeptua zabalagoa da. Lefebvre-k (1976) “espazio mentala” eta “espazio soziala” desberdintzen ditu. Lehena errepresentazio teorikoa da, formala, matematikatik hurbil dagoena eta, beraz, neutroa. Bigarrena, berriz, ez da behin ere neutroa, gizakiak eraikia eta sortua baita, bizi izana. Espazio soziala Historian zehar osatuz joan da, gizakien aktuazioen arabera, eta helburu politikoak lortzeko erabili da. Honek guztiak esan nahi du espazioa ez dela intenporala eta produkzio modu bakoitzak eredu bat daukala espazioa eratzeko. Espazioa hierarkizatu egiten da eta espazio menperatzaileak eta espazio menperatuak sortzen dira ondorioz (Lefebvre, 1974:221). Hau da, espazioen arteko desberdintasunak agertzen dira: erdiguneak eta periferiak (nazionalismoaren iturrietako bat). Espazio mugatu baten gaineko boterea adierazten denean, berriz, lurraldeaz hitz egiten ari gara. Lurraldeak, espazioa eta boterea jartzen ditu harremanetan, botereak espazio bat behar baitu bere eragina zabaltzeko. Gehienetan lurralde hitza estatuei loturik ikusten dugu eta maila horretan aztertuko dugu guk ere, baina kontuan izan behar dugu lurraldetasuna edozein eskalatan ager eta erreibindika daitekeela: etxeko gela batean, norberaren etxean, kalean, hirian eta abar. Lurraldea eten gabe markatzen da bizitzan zehar, mailarik hurbilenean ere. Ikus dezagun Sack-ek (1981:56-57) eskaintzen digun adibide erraz bat. Etxe bat har dezakegu non gurasoek muga batzuk seinalatzen baitizkiote haurrari. Beronen jokuak direla eta, gurasoek arriskuan ikus ditzakete beraientzat baliozkoak diren zenbait gauza. Arrisku hori ekiditeko bi era daude: bata, haurrari arriskuaz ohartaraztea (hitz eginaz) eta bestea, leku konkretu batera (gela batera, adibidez) sarrera galeraztea. Bigarren kasu honetan ez dago elkarrizketarik, agindu hutsa baizik. Gurasoek “lurraldea” markatzen dute, beste baten akzioak kontrolatzeko asmoz. Modu honetan ulertuta lurraldetasuna kontzeptu zabala da, ez marko politikora mugatua, normalean ulertzen dugunez. Ez da kontzeptu absolutua ere, erlatiboa baizik, zeren, gorago esan denez, espazio oro ez da lurraldea. Gela bat, adibidez, ez da beti lurraldea. Momentu batez hala izan daiteke, baina, lehengo adibidera itzulita, haurra hazi ahala zentzu hori gal lezake. Definizio bat ematekotan hauxe da Sack-ek eskaintzen duena: “(jende, gauza, harreman eta abarren) akzio eta interakzioetan parte hartzeko, eragiteko edo kontrolatzeko saioa, area geografiko jakin baten gaineko kontrola aldarrikatuz eta betearazten ahaleginduz. Lurraldetasunak lurraldea boterez, eraginez, agintez edo subiranotasunez betea balego bezala ikusarazten digu” (1981:55) (azpimarrak autorearenak berarenak dira). Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 17 Gorago esan dugunez, gizakiaren kasuan lurraldea kulturari loturik doa. Espazio hutsa gauza fisikoa da, baina lurraldeak funtzio sinboliko eta soziala betetzen du gizakiarentzat. Dena dago harremanetan, “giza taldearen eraikintza soziala, funtzio sinbolikoa eta lurraldearen eraketa” (Bonnemaison, 1981:256). Era horretara, ez da bakarrik kultura eta lurraldea loturik doazela, baizik eta lurraldea bera ere kulturan bertan sortzen dela. Horrela ulertuta, kultura gorde behar den bezala, lurraldea ere kontserbatu beharko litzateke eta horretan ahalegintzen dira gizarteak. Nazio lurraldea espazio fisiko mugatua baino gehiago bihurtzen da, bertan balio historiko eta afektiboa txertatzen zaio eta. “Nazioaren nortasuna oroitzapenari lotua dago eta oroitzapena aberrian dago sustraiturik” (Williams/Smith, 1983:509) Baina esangura kulturala ematen diogunez, zentzu aldakorra ere eman beharko diogu lurraldeari, gizarteak aldatzen diren bezala. Garai historiko bakoitzean gizarte bakoitzak modu batera eratuko du espazioa. Denbora faktore hau ez da, ordea, beti kontuan hartua izaten, eta aldaezintzat ulertzen da sarritan. Horixe da, adibidez, nazionalismoak bultzatzen duen ulerkera, berak formulaturiko proposamenaren ondorio dela ahazturik. Denborarekin, eta gero eta jende gehiagok formulazio hori onartzen duenan, proposatutako lurraldea naturaltzat hartuko du jendeak, mugiezina den marko fisiko bat bezala. Propiotzat erabakitako lurralde hori kontrolatzeko eskubidea aldarrikatzen du taldeak. Horixe da, hain zuzen ere, lurraldearen funtziorik argiena, hots, talde baten eragin eta kontrolaren zedarritzapena markatzea eta halaber beste taldeen eragin eta kontrola galaraztea. Era horretara, taldeak beharrezko dituen baldintzak ziurtatu nahi ditu, hartarako beste taldeei lurralde horretarako sarbidea ukatu behar badie ere. Kontrolak, gainera, sekuritatea eta bizitza aurrera ateratzeko aukera esan gura du. Baina funtzio primario hauez gain, ezin ditugu ahaztu gizakiaren jokaerei loturik doazenak. Izan ere, lurraldearekin giza taldeen emozio erreakzioak sortzen dira, identifikazio bat gertatzen baita talde eta espazio konkretu baten artean, azken hau -lurraldea- ikur edo sinbolo bihurtzen delarik. Bere ezaugarri fisikoek (mendiak, oihanak, basamortua....) zentzu berezia hartuko dute bertako biztanleentzat eta ezaugarri horien kolorea bera ere (mendien berdeak, basamortuaren horiskak...) sentituagoa eta ederragoa irudituko zaio jendeari. Emozio kulturalak dira, zer esanik ez, baina zama afektibo hau inportantea da, lurraldearekiko identifikazioa indartzen duelako. Nazionalismoan, behintzat, oinarrizko elementua da taldearen homogeneizazioan (Schofer, 1975). Nazionalismo hori estatu bati loturik doanean, gure garaian araua denez, kontrol politikoa eta ideologikoa ere bilatuko ditu estatuak. Hori ziurtatzen ez bada arazoak sor daitezke eta arazo horiek lurralde mugatu batean gertatzen badira, lurralde bereizketa ere ager daiteke. Hori dela eta, estatuak arreta berezia jartzen du homogeneizazio kultural horretan. Asmo horrekin kultura bakarra sustatuko du, 18 ____________________________________________________________________________ egon daitezkeen beste kulturen kaltean, azken hauek debekatuak edo gutxienez baztertuak izango baitira. Plan hori aurrera eramateko, aldarrikatzen duen biolentziaren monopolioan oinarrituko da estatua, horixe baita gaur eguneko nazioarteko sistemaren ezaugarrietako bat, alegia, bere lurraldearen mugen barruan berak bakarrik daukala boterea eta inork ezin diola botere hori kuestionatu ez barrutik ez kanpotik. Lurraldea zehaztuz: mugak Diogun guzti honengatik argi ageri da lurraldeak ondo markaturik egon behar duela, erreibindikatzen diren eskubideak non aplikatzen diren zehazten jakiteko. Helburu hori lurraldearen funtsezko elementua den mugak betetzen du. Lurraldeaz genioen bezala, mugak ere aldakorrak dira denboran zehar. Gaur eguneko gehienak, adibidez, XIX eta XX. mendeetan sortuak dira eta Europako muga asko 1919an erabakiak dira (Pariseko Itunean), gerora aldaketak izan badira ere, berriki frogatu ahal izan dugunez. Muga kontzeptua aldakorra da eta horrelaxe gertatu da historian zehar. Labur laburrean esanda, inperio handietan bi muga eredu jarraitzen dira. Txinak lerro-muga aukeratzen du (murraila) eta Erromak, berriz, zona-muga. Arazo berdintsuei aurre egiteko, defentsa modu diferenteak hautatzen dira bi kasu hauetan. Murrailak bereizketa zehatz eta osoa markatu nahi du. Erromak, ordea, muga sistemak eraikitzen ditu, ibaiak, mendiak eta beste natur ezaugarriez gain, kaminoak eta defentsa dorreak eraikiz lurralde osoan zehar (Jones, 1959:246). Erdi Aroan lurralde zentzua galtzen da, feudoek lur jabegoaren diskontinuitatea zekarten eta. Joera hau Errenazimentuan hasten da aldatzen, estatu modernoaren ideia indartzen hasten delarik. Mugak orain inportantzia handiagoa hartzen du, kontrola erabatekoa egin gura da eta. Erdi Aroan zona-muga nagusi bazen (gaizki zedarritua, informazio gutxi biltzen zelako), orain lerro-muga hobetsiko da (ondo zedarritua). Diferentzia honetan helburu desberdinak agertzen dira, noski, Erdi Aroan defentsa baitzen helburua eta nahikoa zitzaien horretarako zona markatzea, “jaberik gabeko lur” bezala utziz sarritan, erdigunea zaindurik zegoen bitartean. Baina Estatu Modernoak populazioaren kontrol estuagoa behar du eta, hortaz, populazioa, lurraldea eta baliabideak ondo zedarritu behar dira (Raffestin, 1980:150). Nazio-estatuaren mugak ulertzeko, Frantziar Iraultzarekin batera aldarrikatu zen berdintasun kontzeptua hartu behar da kontuan. Berdintasunak denontzako arau bat bakarra ezarri nahi zuen, ordura arteko araua, desberdintasunean oinarritua, baliogabetuz. Erreakzio honetan ezberdintasun oro pribilegiotzat hartu zen, eta beraz, ezabatu beharrekoa. Maila sozialetan edo Zuzenbidean bezala, lurraldean ere berdintzera joko dute aldaketa ideologiko honen partaideek. Lurraldea batua behar da arautegi berdintzaile hori aplika dadin, bestela, Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 19 berdintasunari uko egingo lioketen herrialdeak -pribilegiodunak- geldituko lirateke eta. Apurka apurka lerro-muga inposatzen da eta espazioa kohesionatzeko eta eratzeko erabiltzen da. Muga naturalen ideia hedatu egiten da XVIII. mendetik aurrera eta bere bidez anexiorako aukera zabaldu. Erreakzio modura, ordea, nazio kontzeptua eraikiko da, Alemanian hasieran, berdinketa inposatuari kontra egiteko. Kohesioa eta integrazioa lortzeko, ondo zaindu beharko dira mugak, beste estatuen erasoetatik libratzeko (gogoratu Napoleonen kanpainak). Estatuen arteko mugetaz ardura handiagoa hartzen da orain, zedarriak zehatzago jartzen direlarik. Modu horretan, estatu bakoitzaren espazioa (zeinean eragin baitezake) zein den adierazi nahi zaie beste estatuei. Mugak nazio-estatuaren subiranotasunaren sinbolo bihurtzen dira. Sakralizatu egiten dira eta lerro mugituezina bihurtu, mapetan ondo markaturik biztanleek ikas ditzaten, eta beharrezkoa bada, beren bizitza emateko ere prest ager daitezen mugen integritatea salbatzeko. Mugak komunitatearen biolatuezineko lurraldea seinalatzen du, arbasoek utzitakoa eta ondorengoei utzi beharko zaiena, taldea ezin baita ulertu bere lurralderik barik, ez eta lurraldea bere talderik barik ere. Konnotazio sakratu hau gizarte primitiboen pentsakeratik heldu zaigu, baina gaurkoturik eta sekularturik nazionalismoaren bidez, Guichonnet eta Raffestin-ek diotenez (1974:16). Baina nazionalismoak mugei ematen dien zentzu intenporala gezurrezkoa da, denboran zehar mugak aldatuz joan baitira: ez betikoak, ez betirako, ez erabatekoak, ez zehatzak ez direla frogatzen da horrela. Nazio-estatuak zehatzak egiten ahalegindu dira, baina ezin dute inoiz ziurtatu erabatekoak izango direnik. Mugen aldarkotasun honek, gainera, beste ondorio batera garamatza, mugen diseinu arbitrariora, alegia. Mugak artifizialak dira: asmatuak. Horixe da hain aldakorrak izateko arrazoia. Ez dago, orduan, muga “naturalik”, ez “egokirik”, ez “onik”, inguru geografikoak bere eragina badaukala aitortu arren. Mugak “egokiak” eta “onak” izan daitezke, baina momentu historiko konkretu baterako bakarrik. Egokitasun hori estatuaren indar eta kohesioaren arabera etorriko da, mugei bere hartan eusteko ahalmenean baitatza egokitasuna. Barruan bizi den jendeak estatua-lurraldea lotura onartzen badu eta estatua gai bada lurralde hori defendatzeko, muga “egokia” izango da. Baina egoera horrek momentu historiko bati erantzungo dionez, posible da beste egoera historiko batean egokitasun hori galtzea eta, orduan, mugak “berregokitu” egin beharko lirateke. Argi utzi behar da, haatik, mugen diseinua dela arbitrarioa eta ez muga bera edo bere ondorioa, Raffestin-ek ohartarazten digunez, “ez dago gauza zentzubakoagorik muga sistema oro arbitrario dela esaten entzutea baino. Muga sistema oro konbentzionala da, noski, baina pentsatua eta jarria izan denetik eta funtzionatzen duen momentutik, ez da 20 ____________________________________________________________________________ hartaz gero arbitrarioa, projektu sozial baten lekupena ahalbideratzen baitu, hots, gizarte jakin baten proiektuaren lekupena” (1980:149). Afrikako muga asko, adibidez, arbitrarioak dira beren diseinuan, etnia asko erdibiturik gelditu baitzen estatu diferenteetan, baina projektu kolonial baten ondorio dira eta botere banaketa bati erantzuten diote. Mugen berregokipenak ekar zitzakeen kalteak ekiditeko estatu berriek ez dute aldaketarik egin nahi izan. Hori dela eta, euren projektu soziala muga hauen barruan garatu da eta konforme daude, oro har, banaketa horri eusteko. Beraz, mugak “egokiak” direla esan daiteke, momentu honetarako behinik behin, beren arbitrarietatea eta guzti. Mugen azterketa osoa egin nahi badugu derrigorrezkoa zaigu, ikusten ari garenez, abagadune historikoa kontuan hartzea. Etengabeko gatazka iturria. Subiranotasunaren bila Espazioa kontrolatzeko joera etengabeko gatazka iturri bihurtzen da, sarritan erreibindikazio bat baino gehiago formulatzen baita espazio bererako. Arazoa da lurralde bat helgarria egiten bada talde batentzat, beste talde baten kalterako izaten dela normalean. Salbuespenak egoten dira, adiskidetasunezko itunetan, baina oso gutxitan gertatzen dira eta balio estrategiko edo sinbolikorik ez duten lur eremuetan gauzatzen dira. Desberdina da, haatik, nolabaiteko interesa duten lurraldeen kasua, oso zaila izaten baita akordiotara heltzea. Gatazka izaten da hemen normalena, zeina, maila desberdinetan bada ere, mundu osoan agertzen baita: Etiopia eta Somaliaren artean, Errusia eta Txina, Txile-Argentina, Alemania-Polonia, Kaxmir-India, Biafra-Nigeria, Euskal Herria-Espainia eta Frantzia, eta abar. Lurralde gatazkak zailak izaten dira konpontzeko, nazio-estatuak lurraldearen integritatea ezinbestekotzat jotzen du eta. Ez dago “inportantzia gutxiko” lurralderik, txikiena izanda ere, zatiki guztiek baitaukate berebiziko garrantzia nazio-estatuak erreibindikatzen duen lurralde osotasunerako (gogora dezagun Gibraltarrek duen inportantzia Espainia osatzeko). Integritate kontzeptu hau modernoa da eta ez zen hain era bortitzean agertzen aurreko sistemetan. Inperio erromatarrean edo feudalismoan, esate baterako, errazagoa zen lurraldearen jabegoa aldatzea. Ez zegoen taldea-kultura-lurraldea moduko identifikaziorik. Posible zen era askotako itunetara heltzea (bakeak, ezkontzak, erregaluak, sariak,...). Baina nazionalismoarekin pentsaezinak dira horrelako aldaketak, lurraldea behar-beharrezkoa baitzaio estatuari, esan dugunez. Nazio-estatuak kanpora zein barrura begira erreibindikatzen du bere lurraldea. Gatazka egon arren, nahiko erraza izaten da begirune hori lortzea kanpotik, nazioarteko sistemak mugak errespetatzera bultzatzen du eta. Zailagoa da, ostera, begirune hori bere mugen barruan lortzea, estatuaren lurraldea ez baitzaio askotan talde etniko bakar bati egokitzen. Estatuarekin identifikatzen ez Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 21 den taldeak bere lurralde propioa erreibindikatuko du, nazio-estatuek erabiltzen duten argudioan oinarrituta, hau da, nortasun propioa duten talde etniko guztiek badaukatela beren lurraldea kontrolatzeko eskubidea. Hemendik sortzen den nazio gatazka ez da erraz konpontzen, talde biak argudio berean oinarritzen baitira; arrazoi berean. Hala ere, estaturik osatzen ez duten kultura guztiek ez dute beti beren lurralde propioa erreibindikatzen. Historian zehar kultura asko galdu dira beste batzuetan integratuz edo desagertuz. Nazio-estatuak sortu ahala ere kultura asko galdu izan dira, norberaren kultura bigarren mailan geratzen izan baita estatuak bultzatzen zuenaren aldean. Kultura propioa berbalorizatzekotan, berriz, talde intelektual baten formulazio teorikoa behar zen. Kasu horretan, lurralde baten kontrola proposatzen da, bertan kultura horren eragina nagusi dadin. Baina kontrol hori era askotara uler daiteke. Zenbaitentzat nahikoa izan daiteke mehatxaturiko kulturaren sustapena ziurtatzea eta horretarako gutxienezko neurri politikoak eta administratiboak eskatuko dira, baina baliteke uste izatea kulturaren sustapen hori aurrera ateratzeko neurri politikoak harago eraman behar direla, eta hartarako independentzia eskatu. Pentsakera, uste eta analisi desberdinetatik projektu diferenteak sortuko dira: autonomia, federazioa, konfederazioa, independentzia... 1.1.2. Nazionalismoa: Estatuaren integraziorako eta desintegraziorako tresna Etnia eta entitate politikoak bat izatea helburu zaharra da. Hori dela eta, Historian zehar beti izan dira arazo etnikoak. Hala ere, azken mende biotan eta azpiko arazo etniko horiek profitatuz, nazionalismoak arrazionalizatu egin ditu sentimentu horiek eta forma politikoa eman die. Hortxe dago diferentzia nagusia (Smith, 1984; Connor, 1989). Ordutik aurrera, nazionalismoa presente egon da estatua eraikitzeko, zabaltzeko edo defendatzeko eta, oro har, kultura propioa sustatzeko jaulki diren formulazio teoriko guztietan, baita helburu horiek lortzeko antolatu diren mugimendu politikoetan ere. Izan ere, lurraren gainazal gehiena lurralde proportzio desberdinetan zatikaturik aurkezten zaigu gaur egun, eta zati horietako bakoitzari estatu bat dagokio. Egoera hau etengabe aldatzen da, esate baterako lur zati batzuk beste estatu batek erreibindikatzen dituenean, edo estatua izatera iritsi nahi duen talde bat dagoenean. Aztertzen ari garen lurraldearen ikuspuntutik hartuta, nazionalismoa herrialde konkretu baten kontrola erreibindikatzen duen mugimendua izango litzateke, dela kontrol hori lehenagotik baduelako, dela lortu gura duelako. Nazionalismoaren sorrera Nazionalismoa XVIII. mendearen amaieran hasten da sortzen Europan. Aurretik zegoen etnizismoa profitatzen du, esan dugunez, baina bere sorrera 22 ____________________________________________________________________________ teorikoak bi eragin polo dauzkala esan daiteke. Bata, Frantziar Iraultza eta bestea, Kant eta bere ondorengo pentsalari alemanak. Burgesia iraultzailea da bultzatzailea, baina hasiera honetan bere erreibindikazioak herri osoaren interesekoak dira. Berdintasun printzipioan oinarriturik, nobleziak jaiotzez lortzen zituen pribilegioen kontrako burruka hasten du burgesiak. Berdintasun hori maila guztietara zabaldu nahi da, hala pertsona mailara nola kolektibora. Azken maila honek, hala ere, problema ugari sortarazi zituen, pribilegiotzat jotzen baitziren herrien ohiturei loturiko hainbat eskubide. Frantziar Iraultzak berdintasun kolektiboa aldarrikatzerakoan bere eredua inposatu nahi zuen, beronetaz ohartuz edo gabe. Ideia hauen hedapenak nazio sentimentuekin egingo du topo Europara zabaltzean eta gatazka ugari sortu, esan bezala, berdintasunak nazio sentimentu hauek ezabatzea eskatzen zuen eta. Testuinguru honetan kokatu behar dugu nazionalismoaren sorrera. Baina garapen ekonomikoan burgesiak merkatu librea eskatu eta, erreakzio bezala, beste batzuek babesa eskatzen duten modu berberean, garapen ideologikoan, frantziar filosofoak ideien merkatu librearen alde jarri zirenean, beste herrietako klase intelektualak kontra azaldu ziren (Minogue, 1968:59-60). Erreakzio hau Alemanian teorizatu eta gorpuzten da eta oso inportantea izango da beranduago estatuaren barruko nazionalismo banatzaileak ager daitezen. Oinarri teorikoa, baina ez zuzen-zuzenean, Kant-engan koka daiteke eta ondoren Fichte, Herder eta beste batzuengan (ikus Kedourie, 1988). Postkantiarrek Estatua herri baten osotasunak eraiki behar duela argudiatuko dute (“nazio organikoa”). Herriak berez banatuta daudenez, horrela edukitzea da zentzuzkoena, naturaltasuna baloratzen baita (eta ez beste egitura batzuek dakarten artifizialtasuna). Mundua naziotan banatzen da eta egokiro gara daitezen nolabaiteko eraketa eman behar zaie, Estatua izaki aproposena. Herder-en ideala “Estatu bat-Nazio bat” binomioa da eta lokarri gisa hirugarren elementu bat: “Hizkuntza bat”. Honela, badaukagu osaturik hainbesteko arrakasta lortuko duen nazionalismoaren formulazioa, hau da, mundua berez naziotan banatzen dela eta nazioaren ezaugarri nagusia hizkuntza dela. Baina Alemania batzeko mugimendua sortzen lagundu zuen nazionalismoaren teorizazio honek ez zion eskubide bera onartzen edozein herriri, ezen hizkuntza diferentea mintzatzeak ez zuen nazioa halabeharrez suposatzen. Horretarako, Historian nortasun propioa eduki dela erakutsi behar zen, “historiarik gabeko herriek” (beste baten menpe egon direnek edo berezitasunik erakutsi ez dutenek) ez baitzuten Estatua eraikitzeko eskubiderik: Historian arrastorik utzi gabe hiltzea eta desagertzea zen euren patua. Ideologia liberalak zein berriki sorturiko sozialistak onartutako “historiarik gabeko herrien” teoria honek ateak ixten zizkion Europako hainbat herri zapalduri, baina garai hauetan zabaldu zen erromantizismoak herri guzti hauen berbalorazioa zekarren. Nazio sentimentua pizten zen horrela, herriak subiranoak izateko eskubidea aldarrikatzen zen eta. Hemendik sortuko den nazionalismo mota berria Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 23 ez du burgesia handiak bultzatuko, ordura arte bezala. Bere helburuak lortu ondoren eta Estatua kontrolatuta, burgesia kontserbadore egiten da, batez ere gorantz ari den langileriaren arriskuaz jabetzen denean. Nazionalismo esentzialista sustatzen da orain, nondik arrazismoa, inperialismoa edo pan-nazionalismoak sortuko edo indartuko baitira. Baina era berean, esentzialismo honek estaldura ideologikoa eman zien hortik aurrera sortuko diren nazionalismo banatu-zaleei, berauekin kontrako jokabide bat hasiko delarik Estatuari dagokionez. Ordura arteko nazionalismoek integraziora jo badute (banatuta zeuden “nazio bateko” zatikiak batzera, alegia), orain desintegraziora joko dute, hots, osatutako nazio-estatutik banatzera, nazio-estatu berria eraikitzeko asmoz. Mugimendu hauek lehenagotik eraikitako nazio-estatuen periferietan sortuko dira eta beren bultzatzaileak burgesia txiki eta ertaina izango dira. Helburua, esan dugun legez, nazio-estatu berria eraikitzea da. Periferia zena erdigune bihurtzen da horrela. Estatutik aldegiteko arrazoi bat behar zenez, diferentzia eta zapalketa kontzeptuak landuko dituzte. Lehenaren bidez Estatua eraikitzeko eskubidea bilatzen da eta bigarrenaren bidez, bere beharra, bestela heriotzera abiatzen baita herria. Mugimendua azkar zabaldu zen Europatik eta I. Mundu Gerraren ostean estatu berrien agerketa ekarri zuen, Wilson estatubatuar presidentea izan zelarik bere bultzatzailerik inportanteenetakoa. Baina Europatik kolonietara ere pasatuko da eta mugimendu antikolonialistak sortu. Talde hauetako askotan elementu berri bat ageri da: sozialismoa. Beronen teoriko klasikoek garrantzi handiegirik eman ez arren, mugimendu antikolonialista hauek egokitu egingo dituzte beren teoriak problematika berezi hauetara. Sozialismo eta nazionalismoaren batuketa honek kolonietan lortuko dituen emaitza positiboak (estatuaren eraikipen osoa), Europako estaturik gabeko nazionalismoak sustatuko ditu azkenean, gaur egun ezagutzen ditugun bezala. Nazionalismo motak Faktore askoren arabera sailka daitezke nazionalismoak, beronen interpretazio bakoitzak sailkapen desberdinetara eramango gaitu eta. Hemen, helburu eta ideologia politikoei dagokiena interesatzen zaigu gehien bat, baina badaude ekonomian edo bilakaera historikoan oinarritu direnak ere. Azken sailkapen hau aurreko puntuan garatu dugu eta azalpen aldetik balio handirik eduki ez arren, deskripzio moduan interesgarria da. Ekonomia oso erabilia izan da nazionalismoak desberdintzeko, interpretazio ekonomizista egiten dutenen artean batez ere, jakina. Horietako bat Tom Nairn dugu, zeinak hiru mota bereizten baititu: 1.- Herri azpigaratuek erreakzio bezala sortzen dutena. Helburua industrializatuen mailara heltzea da eta horretarako metropoliarekiko loturak apurtu behar dira (antikolonialismoa). 24 ____________________________________________________________________________ 2.- Herri inperialena. Konkista justifikatzeko erabili da (inperialismoa). 3.- Definizio zailagoa duen hirugarren taldea gelditzen da. Oro har, lehenengoaren aldagai bezala uler daiteke, baina hemen herri garatu batetik askatu beharrean, atzeratuago batetik askatu nahi da. Estatu zentrala ez da gai lurralde horretan sortzen den edo sor litekeen potentzial ekonomikoari erantzuteko eta garapen propioa bilatzera abiatzen da talde periferikoa. Hau da Belgika, Katalunia, Biafra edo Euskal Herriaren kasua, baina horietako lehenean independentzia lortu zen eta besteetan ez. Kategoria bat gehiago sar daiteke talde honetan, Ipar Irlanda, Hegoafrika zuria, Singapur edo Israeli dagokiena, alegia. Hemen ere garapen sendoagoa ematen da inguruko lurraldeetan baino. Diferentzia hori, haatik, kolonialismoak sortua da kasu honetan (Nairn, 1977:165-170). Interpretazio eta sailkapen ekonomizista hauei kultura kontuan ez hartzea leporatu zaie eta Europako kasuan behintzat derrigorrezkotzat jotzen da faktore hori aintzat hartzea. Birch-entzat faktore bi hauetatik bakar batean oinarritzen den mugimendu nazionalistak aukera gutxiago izango du arrakasta lortzeko. Nazionalismo desorekatuaren adibide bi ipintzearren, Gales eta Mendebaleko Australia aipa litezke. Lehen herrian kultura da ardatza, baina faktore ekonomikoa falta denez, zabaldu ezinean aurkitzen da. Alderantziz gertatu zen mende hasieran Mendebaleko Australian, non aldeko egoera ekonomiko berezi batek mugimendu independentzizalea osatzera eroan baitzuen, baina kultur desberdintasunik ez zegoenez, laster hustu zen mugimendua, hain zuzen ere erreibindikazio ekonomikoei irtenbidea kausitu zitzaienean (Birch, 1989:226). Helburuei begira ere diferentziak aurki ditzakegu nazionalismoen artean. Orain arte esandakoagatik, badirudi nazionalismo mota guztiek estatu bat osatu nahi dutela, baina hori ez dago hain argi, edo gutxienez, nazionalismo batzuek tarteko pausuak garatzen dituzte. Smith-ek honelaxe sailkatzen ditu. Berak deituriko “lurralde nazionalismoaz” gain (antikolonialista, hemen alde batera utziko duguna), hiru mota desberdin aipatzen ditu nazionalismo etnikoa deitzen duenaren barruan: separatismoa, irredentismoa eta berriztapena. Lehenak bere indibidualitatea (norberatasuna) gorde ahal izateko herriarentzako autonomia bilatzen du; bigarrenak, herri osoaren kohesioa eta indibidualitatea du jomuga, eta hirugarrenak, berriz, kohesioa, autonomiaren bidez. Kasu guztietan subiranotasuna eskatzen da, baina arrazoi taktikoak direla eta, forma desberdinak har ditzake mugimenduak denboran zehar. Horregatik, oso zaila da asmatzea nazionalismo bat autonomizale edo sezesiozalea den. Zuhurragoa dateke bien arteko diferentziazio estuegirik ez egitea (Smith, 1982:18-19). Interesa duen sailkapen mota honetan Orridge-k proposatutakoa ere ikus genezake. “Nazionalismo anti-inperialista” deitzen duena (koloniena) berriz alde batera utzirik, Orridge-k hiru mota bereizten ditu Europan, denak kultur Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 25 desberdintasunetan oinarrituak (anti-inperialista, aldiz, ekonomian oinarritzen delarik): • estatu-nazionalismoa: estatu egonkorrari dagokio. Kultura eta estatua guztiz identifikatuta daude eta elkarri eusten diote. • bateratze-nazionalismoa eta irredentismoa: kultura berekoak diren populazio talde eta lurraldeak batzeko egiten den ahalegina. Irredentismoaren kasuan, zati bat beste entitate politiko baten barruan dago eta orduan estatu horretatik banatzea eskatzen du, kultura bera duen beste estatu batean integratzeko. • nazionalismo autonomizalea: irredentismoan bezala, estatu bateko zati batek banaketa eskatzen du, baina oraingoan beste estatu independientea osatzeko, eta ez beste batekin bat egiteko. Zehatzago nahi bada, bi mota desberdin daitezke kategoria honen barruan: autonomi eta bereizketa nazionalismoak, oso zaila delarik bien arteko diferentzia azaltzea, autonomia pausu taktiko hutsa izan daiteke eta (Orridge, 1982:44-45). Sailkapen egokia iruditzen zaigu Europarako, non ekonomiaz gain oso paper inportantea jokatzen baitu kultura faktoreak. Baina helburu politikoen araberako sailkapena onartzerakoan beste hirugarren faktore indartsu bat azaltzen zaigu: politika. Hori dela eta, ez da erraza nazionalismo baten helburua autonomia ala independentzia den jakitea. Faktore honen arabera, nazionalismoa pentsakera politiko bati lotzen zaio, etiketa bat eskuratuz: nazionalismo liberala, kontserbadorea, sozialista... Baina argitu beharra dago hau guztia. Izan ere, ideia nazionalistak ideologia politiko batekin lotzen direla diogu. Lotura zentzua azpimarratzen dugu, zeren ez dugu uste nazionalismoa, berez eta politikoki hitz eginaz, joera batekoa edo bestekoa denik. Bere historian zehar behintzat ideologia politiko guztiekin lotu da. Hasiera batez normala bazen liberalismo burges progresistarekin batzea, gero kontserbadoretzat jo zen. Sozialistek ez zuten, oro har, begi onez ikusi. Hala ere, deskolonizazioarekin, batu egin ziren biak. Lotura zentzu horretan ulertu behar dira nazionalismoaren etiketak, izatez, nazionalismoa ez delako ideologia bat eta konpatible egiten delako aukera politiko guztiekin. Nazionalismoak ez du gobernu forma konkretua erreibindikatzen, eskubide kolektiboen sendoketa baizik. Adibide hurbil bat bilatzekotan, euskal nazionalismoak “Komunio” izena hartu zuen 1916tik aurrera eta Alderdi izena errefusatu, nazionalismoa gizarte osoari zegokiolako eta euskalerritar ororen lana izan behar zela ulertzen zutelako. Behin euskal izaeraren etorkizuna ziurtatu ondoren, bere lana amaitutzat emango zen eta desegin egingo zen mugimendu bezala, orduan bai alderdientzako txanda helduko zelarik. Berdin zen, bestalde, foruzaleen jarrera XIX. mendearen amaieran. Etiketazio politikoaren arazoa, baina, ez dagokio bakarrik nazionalismoari. Beste fenomeno sozialekin (feminismoa, ekologismoa...) berdin gertatzen da. Arazoaren iturria fenomeno hauen interklasismoan datza, kasu batzuetan klase guztietako populazioaren interesak bat etor daitezke eta. Horrela ulertzen dira 26 ____________________________________________________________________________ noizbait sor daitezkeen aliantza bereziak: kultura zapaldua erreibindikatzeko espektro politikoko indar nazionalista guztiak batuko dira, ideologia berekoak izan litezkeen indar ez-nazionalisten kontra; emakumeen erreibindikazio batzuetan (pornografia, demagun) emakume kontserbadoreak eta ezkertiar erradikalak bat daitezke; natur ingurune baten defentsan, herrialde horretako biztanlego gehiena agertuko da, edozein ideologiatakoa delarik ere; eta abar. Batasun hauek guztiz koiunturalak dira, helburu zehatz batek biltzen baitu jendea eta ez bizitzaren aurreko filosofia orokor batek. Fenomeno sozial hauek eta ideologia politikoak, hortaz, kategoria desberdinetan mugitzen dira. Horrela ulertuta, gizabanakoa liberala, kontserbadorea, sozialista eta abar izango da eta, horrez gain, nazionalista, ekologista edo feminista, adibidez, eta mugimendu hauetan bere ideologia politikoa txertatuko du. Ideologia politikoa alderdien bidez bideratzen denez, iritzi korronteak zabalduko dira gizartean alderdien inguruan, alderdiak eurak etiketatuz. Horrela agertuko dira alderdi liberalak eta nazionalistak; kontserbadoreak eta nazionalistak... Hau dena sinplifikatzeko, nazionalismo iraultzaileaz, kristauaz edo liberalaz hitz egiten da, baina argi eduki beharko da helburu nazionalistak ez direla desberdinak. Honekin ez dugu esan gura, noski, alderdi nazionalista guztiek praktika nazionalista bera garatuko dutenik, alderdi politikoa koiunturako faktoreen arabera mugitzen baita. Beraz, ideologia bakoitzak defendatzen duen eredu sozioekonomikoa eta helburu nazionalistak espazio eta denbora zehatz batean bilduko dira, bertatik aterako delarik alderdi nazionalistaren taktika berezia, eta ondorioz, abagadune horretarako nazionalismo mota formulatuko. Lurralde eskubideak, Pertsona eskubideak Ikusitako nazionalismo mota hauek guztietan inplizituki lurralde eskubideak erreibindikatzen dira, hots, lurralde bat osotasunean kontrolatu nahiaren adierazpena egiten da, bertako biztanle guztiak barne. Gehienetan lurralde zentzu honetan ulertzen den arren (nazio-estatuak horren adibide dira), badago alderantzizkoa den beste kontzepzio bat, pertsona eskubideak erreibindikatzen dituena, alegia. Ikuspegi desberdin hauek ondorio inportanteak eduki ditzakete nazio arazoei irtenbidea ematerakoan praktikan. Baina polemika ez dagokio nazio arazoei bakarrik, harago doa eta. Zuzenbidean, legeek lurralde hedapena eduki behar duten ala pertsonari aplikatu behar zaizkion diskutitzen da. Administrazioan, zergak lurraldeka edo pertsonaka bil daitezke. Hizkuntza kontuetan, berriz, hizkuntza baten eskubide ofizialak lurralde bati atxikiturik ala pertsonari bakarrik loturik ulertu behar diren eztabaidatzen da. Eta abar. Ezagunagoak diren lurralde argudioak alde batera utzirik, pertsona eskubideei arreta handiagoa ipini dietenen artean sozialismo austro-marxista aipa daiteke. Beronetan zentratuz, 1899an Brünn-en egin zen kongresuan Inperio Austrohungariarraren konfigurazio multinazionalari eustea erabaki zen eta ondorioz independentzi prozesuei sostengua kentzea. Bere ordez federalismoa proposatu Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 27 zen. Lurralde eskubidea ukatzen zen, beraren alde jotzeak Inperioaren urratzea ekarri behar baitzuen halabeharrez, hain baitziren sakonak nazio diferentziak. Jarrera hauek justifikatu eta teorizatu nahian ekarpen interesgarriak egin ziren, Inperio barruko nazioak konforme geldi zitezen. Teoriko hauen artean Karl Renner eta, agian adierazgarriena, Otto Bauer ditugu. Nazio arazoaz kezkatua, Bauer alternatiba berri bat lantzen saiatu zen, arazoa baztertzen zutenen kontra. Bere ustez, proletargoak “nazio autonomia” ere erreibindikatu behar zuen. Baina, nola? Ez lurralde printzipioaren bidez. Izan ere, printzipio horren arabera, nazioen eragin esferak beren lurraldean xedatzen dira, muga garbiak jarriz. Era honetara, nazioen artean ematen diren mugimenduak (migrazioak, hizkuntz muga aldakorrak...) guztiz ahazturik gelditzen dira. Zer egin, adibidez, “Hizkuntz irlekin”? Lurralde printzipioak beti erakarriko du gutxiengoen arazoa, beti egongo baita gutxiengo baten barruko gutxiengoa. Bestalde, estatuak ezin ditu administrazio barrutiak nolanahi ezarri, erizpide ekonomiko, judizial, administratiboa e.a. erabiliz baizik, eta horiek lege ekonomikoek erabakitzen dituzte normalean. Estatuen errealitatea, beraz, lurralde nazioaniztasuna da eta zenbat eta lurralde demarkazio handiagoa hartu, are mistoagoa ageriko da. Bere ustez, lurralde printzipioak handitu egiten ditu nazio diferentziak (Bauer, 1979:316 ta hur.). Langileriak ez du, orduan, printzipio hori bereganatu behar, bere indarraren zatiketa ekar lezake eta (lurraldeka banatzea, alegia). Alderantziz, langileek bat egin behar dute nazio eta gizarte erreibindikazioak eskuratzeko, baturik lortuko dira eta. Hori dena bideratzeko “pertsona printzipioa” proposatzen du, hots, nazioa lurralde mugatu bati lotu beharrean, biztanleei lotzen zaie, edonon daudela, nazio horretako partaideak baitira, eskubide guztiekin. Ez da egongo, beraz, nazio lurralde esklusiborik: “aitzitik, nazioek, nonnahi bizi direla ere, osotasun bat bezala integratuak izan beharko dute, nazio arazoak bere kabuz administratuko dituen gorputz bat osatzeko. Nazio bik edo gehiagok hiri berean administrazio nazional autonomo bana edo hezkuntza institutu nazional bana eraikiko zituzten sarritan, bata bestearen ondoan, elkarri enbarazu egin gabe...” (Bauer, 1979:344) Praktikara eramanaz, bizilagun bakoitzak erabaki beharko du zein naziotan integratu nahi duen bere burua. Bere zergak nazio horretako administrazioari emango dizkio eta bertatik zerbitzu publikoak eskuratuko ditu (eskolak eta abar). Modu honetan, estatuak nazio gatazka gaindituko du, biztanle orok bere nazio eskubideak gorderik ikusiko baititu. Nazioa eta estatuaren arteko identifikazioa apurtu nahi du, horrela maila diferentetan planteatzen baitira bakoitzaren betebeharrak. Estatuak ez du nazio bat oinarritzat hartu behar, ez eta bat hobetsi eta besteak bigarren mailan baztertu behar ere. Baina honek guztiak ez du esan gura 28 ____________________________________________________________________________ estatua nazioen arteko oreka mantentzeaz arduratu behar denik ere, hori ez baita bere zeregina. Aitzitik, logikoa eta ekidinezina da nazio indartsuak ahulen kontura haunditzea eta ez da komeni joera horri oztopoak ipintzea. Nazioa eta Estatua modu honetan eratzea, bestalde, oso aproposa izango zen sozialismoarentzat, bere garapena oztopatzen zuen nazio arazoari irtenbide egoki hau emanda bidea libre gelditzen baitzen langileria mugarik gabe bil ledin. Nazionalismoaren ezaugarriak Nazionalismoen ezaugarriak historia eta espazioan markoztatu behar dira, ezaugarri bera intentsitate desberdinez kausituko baitugu denboraren eta espazioaren arabera. Adibide bat ipintzearren, euskal nazionalismoan arraza kontzeptua ezin inportanteagoa izan zen garai batez, guztiz deitoratua bihurtzeko gero. Erlijioa, berriz, lehen mailako ezaugarria da Irlandan, baina ez Euskal Herrian. Ezaugarriak, beraz, aldakorrak dira, mugimendu nazionalistak berak erabakitzen baititu hein batez, elementu batzuei lehentasuna emanaz momentuak hala eskatzen badu. Hautaketa hori arbitrarioa da, nahiz eta taldeak somatu ez eta berarentzat errealitate objektiboa izan. Hautaketa honekin beste herriekiko diferentzia markatu nahi da, hori lortzen den neurrian nazioa osatzen baita eta mugimendu nazionalista legitimatu. Baina kanpokoarekiko diferentzia markatzeko barrukoa batu behar da. Nazionalismoak, beraz, lan bikoitza garatzen du arlo honetan: desberdintasun sentimentua landu bere mugetatik at, eta berdintasuna, berriz, mugetatik barrura. Diferentzia hori faktore askotan funtsa daiteke, baina bi dira inportanteenak, hizkuntza eta erlijioa, alegia. Bi faktore hauez gain, eta inportantzia gutxiagorekin, beste batzuk aipa daitezke, hala nola arraza, historia, geografia, ekonomia eta abar. Denetatik, hizkuntza da erabiliena, Europan batez ere (aurrerago itzuliko gara puntu honetara). Erlijioa, ordea, indarra galtzen ari da, Israelen edo Islamen bizi-bizirik dagoen arren. Iraganean, aldiz, horixe izan da inportanteena. Inportantzia txikiagoko faktoreen artean arraza oso deitoratua izan da eta gaur egun oso ahula da. Historia, ostera, oso erabilia da kohesioa bilatzeko. Bertan bilatzen dira nazioaren hastapena (“sorreraren mitoa”), nortasun historikoaren froga (“garapenaren mitoa”) eta nortasun bakanaren froga (“bakantasunaren mitoa”), Williams-en terminoak erabiliz (1981:396-397). Geografia oso aproposa da, berriz, ezaugarri fisiko bereziren bat dagoenean: irlak, kasu. Ekonomia, azkenik, oso inportantea da merkatua bateratzeko, kolonietan batez ere. Faktore hauek eta momentu historikoak azalduko digute nazionalismoaren sorrera, baina dena bideratzeko eta forma emateko guztiz beharrezkoa da eraketa politikoa, bestela ezina izango bailitzateke mugimendu nazionalista aurrera ateratzea, eraketa politikoaren bidez bakarrik lortzen baita derrigorrezkoa den kontzientzia nazionalistaren sorrera. Lan honetan intelligentsiak ari beharko du, nortasun etnikoa jendearengan piztu nahiz. Nortasun hori kanpokoarekiko diferentzia landuz sendotzen da. Hala ere, kontuz ibili behar da, nazionalismoa ez Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 29 baita bakarrik kanpokoaren kontrako erreakzioa eta, alderantziz, kanpokoaren kontrako erreakzio guztiak ere ez dira nazionalismoarekin nahastu behar, burokraziaren gehiegikerien aurkako erreakzioak izan daitezke eta. Ondo desberdindu beharko dira, orduan, independentziara jo nahi duten mugimenduak, momentuko erreakzio modura sortzen direnetatik (Agnew, 1981:280-282). Zentzu politiko honek eta jendearen atxikimendua lortu beharrak, ezaugarrien aldaketa ekartzen du denboraren joanean. Linz-ek desberdintasun nabariak aurkitzen ditu nazionalismoaren prozesuan. Hasieran “diferentzia” lantzen da, baina mugimendu politikoa gorpuztu ahala behar berriak agertzen dira eta “integrazioa” bilatzen da, jende ororengana heldu ahal izateko. Hasierako nazionalismo honi “primordialista” deituko diogu, zeinean nazio sentimentua hizkuntza, kultura edo, orokorrean esanda, talde bateko partaide sentitzetik sortzen baita, aldi berean beste taldeetatiko banatasuna azpimarratzen delarik. Diferentzia hauek historian, kulturan, erlijioan edo beste elementu batzuetan bilatuko dira. Hala ere, denbora pasatu ahala, helburu batzuk lortzen direnean, ezin zaie elementu hauei eutsi, populazioaren zati batek agian betetzen ez dituelako. Kasu hori nabaria da inmigrazio handiko lurraldeetan. Orduan, batu beharrean, elementu primordialek banatu besterik ez dute egiten. Gatazka soziala ekiditeko, beraz, nazionalismo aurreratuetan primordialismoa baztertu egingo da eta partaidetza beste elementu ez-diskriminatzaileetan bilatuko: lurraldean, alegia. Estatuak, edo estatua eraiki nahi duen nazionalismoak, partaidetza aitortzen dio bere lurraldearen barruan bizi den orori eta norbera izango da, bere borondatez, partaidetza erabakiko duena edo, are gehiago, eskatu barik ere emango zaio, modu unibertsalean. Primordialismoa, laburtzeko, hasieran agertzen da, baina nazionalismoa mugimendu politiko sendoa bihurtzen denean bigarren mailara pasatzen da eta lurraldetasun printzipioa onesten da (Linz, 1985:204-205). Antzeko desberdintasuna aipatzen du Gurrutxagak. Hasieran etnozentrismoa da nagusi, zeina kanpoko eraso baten kontrako erreakzio modura sortzen baita. Baina oraindik ez dago nazionalismoa osaturik. Industrializazioak ekartzen du erasoa. Ohizko bizimodua krisian sartzen da orduan eta mehatxu sentsazio horren kontra aurreko izaeraren ezaugarriak goraipatzen dira, defentsa bezala. Hizkuntz eta kultur berpizkundeen momentua izaten da. Laster, ordea, esangura politikoa ematen zaio sentsazio kolektibo honi eta etnozentrismo modura jaio zena zerbait eratuago eta arrazionalizatuago agertzen da (Gurrutxaga, 1990:48-49). Nazionalismoa teorizatzen duen taldearen lana itzela izaten da, nortasun etnikoa landu behar izaten baitu. Iharduera horretan nazionalismoak nazioa osatzen du: forma fisikoa ematen zaio, mugak jarri, eskubide eta ezaugarri batzuk aitortu eta, ondorio bezala, estatua eraikitzeko eskubidea erreibindikatzen da. Hala ere, nazioa lan politiko (eta historiko) baten bidez egiten dela esateak, nazionalismoak berak nazioari ematen dion espontaneitate eta naturaltasun kutsuarekin egiten du topo, ezen nazionalismoak, nazio kontzeptua sortzerakoan, bera sortu aurretik osaturik zegoen nazioaren produktua dela aldarrikatzen du. 30 ____________________________________________________________________________ Nazioaz bi ikuspegi nagusi daude. Gellner-en terminoetan esateko, batari “kulturala” dei diezaiokegu, zeinaren arabera nazioa kultura bati baitagokio. Bestea, “boluntarista” da, zeinean nazioa gizakiak berak propiotzat aitortzen duena baita (1988:20). Ikuspegi biek arrazoi zati bat daukate, baina ez osorik. Lehenaren gabeziak adierazteko Gellner-ek historian zehar pluralismo kulturalean oinarritu diren gizarteak aipatzen ditu (emaitza onak lortu dituzte, gainera). Jarrera boluntaristaz, berriz, esan daiteke hori dela beste talde edo erakunde askoren kasua (kultur edo kirol taldeena, esate baterako), borondatean oinarritzen dira eta. Bere ustez, heredentzia historiko-kulturalak badauka bere inportantzia. Nazioa ez da gauza natural bat, nazionalismoak sortzen baitu, baina horregatik ezin dugu esan asmakizun artifiziala denik. Arazoa da nazionalistak uste duela bere heredentzia historiko-kulturalarekin harreman estuan dagoela, baina alderantziz da, oso urruna eta aldatua da eta (ikus Gellner, 1988:77 hh). Nazionalismoaren interpretazioak Nazionalismoa ikuspegi askotatik aztertu izan da. Nazionalismoak berak interpretazio subjektibistak (esentzialistak) maite ditu, hots, herriaren arima arriskuan dago eta salbatu egin behar da. Funtzionalismoak gogor eraso zion interpretazio honi, zientifismoaren izenean. Beronen arabera, nazionalismoa gizartearen egoera berri bati erantzuteko tresna edo modua izango litzateke, industrializazioarekin batera doalarik normalean. Marxisten artean, ekonomizismoa oso jarraitua izan da, hau da, periferiako klase batek nazionalismoa sustatzen du ekonomikoki aurreratzeko. Oso jarraitua izan zen, halaber, teoria kolonialista, zeinaren arabera periferia zapalduta sentitzen baita ekonomi, gizarte zein kultur arloan, eta nazionalismoa, berriz, horren kontra jotzeko modua izango litzateke. Azken urteotan, aldiz, kultur faktoreari inportantzia handiagoa ematearen aldekoak agertu dira, gehiegizko ekonomizismoaren kontra. Era berean, sentimendu, emozio eta altruismoaren indarra azpimarratu dute. Faktore kulturalak eta ekonomikoak kontuan hartuz, baina faktore politikoei dimentsio berezia emanaz eta, batez ere, hiruron arteko harremanei inportantzia haundiagoa eskainiz, beste korronte batzuk ere sortu dira. Euron arabera, nazionalismoa helburu politikoak lortzeko tresna bat da, ideologia askorekin bil daitekeena. Ezin da, hortaz, indar sozial autonomo bezala aztertu ez eta erregio determinismoan erori. Aurrerantzean, eta azken joera hauei loturik, lan honetan defendatuko den jarrera argitzen saiatuko gara. Gizakiak interes pertsonal eta kolektiboak garatzen ditu gizartean eta biak defendatzen ditu (Agnew, 1981:278-279). Faktore bakarrean oinarritutako teoriak onartezinak dira, baita orokortasuna azaltzeko borondatearekin sortzen direnak ere. Aitzitik, leku diferenteetan era desberdinez eragingo dute faktoreek, bilakaera historikoaren arabera. Sarritan aipaturiko garapen ekonomikoa, adibidez, ezin da izan faktore bakarra, beste batzuen arteko bat baizik. Espazioa eta Denboraren koordenaden arabera aztertu behar dugu, beraz, nazionalismoa, eta koordenada hauetako bakoitzean egoera soziala, Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 31 politikoa, ekonomikoa eta kulturala oinarritzat jarri. Horrela hartuta nazionalismoetan egon daitezkeen diferentziak errazago ulertuko dira: momentu batzuetan estatua osatzeko eta integratzeko borondatea erakutsiko dute eta beste batzuetan, berriz, banatzeko grina adieraziko; batzuk burgesiak gidatuko ditu eta sozialismoak besteak; erlijioan, hizkuntzan edo beste faktoreren batean oinarrituko dira (baina ez soilik); Hirugarren Munduko nazionalismo interetnikoa eta Europako mugimendu etnizistak, eta abar. Nazionalismoak ez dira ez halabeharrez (baldintza konkretu batzuk gertatuta), ez nolanahi edo “nahi delako” (era guztiz arbitrarioan) sortzen. Zerbait gehiago behar da; baldintza batzuen pean sortzen da, baina testuinguru historiko-sozial konkretuetan, non gizakiak aktuatu egiten baitu eta bere interesak defendatu. Testuinguru historiko-geografikoan sorturiko nazionalismoak berdefinitu egiten du espazioa. Nazionalismoa sortu zenetik espazioa “nazio markoan” ere uler daiteke. Espazioa maila askotan banatu ahal bada, estatuarena da erabilienetako bat, hau da, nazio-estatua. Nazioaren bidez espazio soziala interpretatzeko eta eraikitzeko modu berria eskaintzen du nazionalismoak. Eraikuntza horretan nazionalismoak nazioa sortu du, baina inportanteena da jendeak onartu egiten duela eraikuntza eta, nazioa bere-berea sentituz, bere alde jotzen du su eta gar. Lurralde markoan sarturik gelditu den giza taldeak marko horrekiko identifikazio progresibora jotzen du. Bilakaera horretan, dudarik ez, paper handia jokatzen du harreman pertsonalen intentsifikazioak, komunikazioaren bidez jendeak bere nortasuna aurkitzen baitu, kanpokoarekiko diferentzian oinarriturik, batez ere. Baina “nazio interesa” ez da beti gardena. Nazionalismoa, interklasista izan arren, klase, talde eta pertsonen interesen pean mugitzen da, nahiz eta ezkutuan gelditu, zeren nazionalismoa produktu politiko bat da eta ez giza ezaugarrietan atzeman daitekeen berezko joera bat. Horrela ulertuta, nazionalismoa (eta bere jokaera) praktika politikoan markoztatu behar da eta egiten zaizkion inputazio esentzialista edo irrazionalistak testuinguru honetan aditu behar dira. Nazionalismoa ezin da kontsideratu irrazionalitatearen eredutzat, “bere funtsa, ordea, abantaila politikoa lortzeko legitimazio ez-politikoaren erreibindikazioan datza. Beste hitz batzuetan, nazionalismoak, helburu politikoen bila dabilelarik, jo dezake nortasunaren kultur sinboloetara, horietarik lehena estatua kontrolatzea delarik. Politika praktiko bat da, ez indar transzendentala” (Agnew, 1989:174) Horregatik egiten da hain inportantea testuinguru soziopolitikoa ondo ulertzea, nazionalismoak “nazio sentimentu” (irrazionala) erabil dezakeelako hein batez edo bestez bere helburuak lortzeko. Horregatik, “nazio sentimentuaren” erabilpena aldatu egingo da, denbora eta lekuaren arabera ere. 32 ____________________________________________________________________________ Hau guztiarekin, hala ere, ez dugu esan nahi aipaturiko kritika horiek erabat erratuta doazenik, errealitatean gertatu egiten dira eta. Helburu politikoak lortzeko esentzialismoa eta irrazionalismoa erabiltzen dira, batez ere gutxien politizaturiko populazioaren aurrean. Baina kasu hori ez da nazionalismoan bakarrik gertatzen, praktika politiko orokorrean baizik. Elitea-masaren arteko disoziazioaren ondorioa izango litzateke. Arazoa, hortaz, elitismo politikoan legoke, beronen bidez zabaltzen baitira horrelako sinbologiak, herri masaren euskarria mantentzeko. Nazionalismoan eliteen papera inportantzia handikoa izan da eta sinbologiak gehiegizko eraz erabili dira sarritan, baina ez dirudi nazionalismoak halabeharrez horrela jokatu behar duenik. Agian, nazionalismoari bakarrik leporatu bazaio kritika hori, erakarpen handia erakutsi duelako izan da, eta hala ageriago gelditu delako. Hain izan da handia erakarpen indar hori, gatazka iturri agortezina bilakatu dela munduan, klase burrukekin batera. Nazio tirabirak konpontzea ez zaio erraz egiten estatuari, aipaturiko zama irrazional horren azpian aurkezten delako sarritan eta estatuaren defentsak (berauek ere nazio sentimentuan oinarrituak hein handi batean) baliogabetzat uzten dituelako. Kontrol ezintasun hau dela eta, arazo hauek intzidentzia handikoak izaten dira erregio koiuntura geopolitikoan. Arazoa sortu denaren ondoko estatuetan arretaz begiratzen da problematikaren bilakaera, berdin gerta ez dakien. Nazionalismoaren erakarpen indarra nazio sentimentuan oinarritzen delarik, nazio sentimentu hori landu egiten da politikoki. Baina ez da sentimentu guztiz ezerezetik asmatua, azpitik badago zerbait. Kanpotik presio demografiko handi bat jasaten denean talde etnikoa bere ezaugarriei atxikitzen zaie adore handiagoz eta oraindik etnozentrista (eta ez nazionalista) den jarrera hartzen du. Kanpotik datorren presio demografiko horren intentsitateak zeresan handia dauka erreakzio horretan. Izan ere, inmigrazio txikia dagoenean integrazioa errazagoa izaten da, batez ere inmigratuak hartzen duen lanpostuak bertakoekiko harremanak posibilitatzen baditu. Uhin handiak etorriz gero, ordea, ezina egiten da integrazio hori eta ondorioz bertakoari egoneza sartzen zaio, bere kulturak ematen zion ziurtasuna arriskutan dago eta. Faktore askok erabakiko dute, ondoren, egoeraren bilakaera: bertako kulturaren indarrak, inmigratuak kultura batekoak bakarrik edo askotakoak izateak, elite teorizatzaile baten sorrerak, eta abar. Azken kasu honetan, elite teorizatzaileak kanpotik etorrien kontrako ukapen sentimentua landuko du eta iraganaren kontzientzia agertuko dio herriari, eta baita nortasun historikoa eskaini eta talde kohesioa gehitu ere. Nazionalistak bere herriaren historia goraipatuko du eta historia horretako partaide sentituko da, baina bereganatze horretan iraganarekiko loturak estutuko ditu, eta orainaldikoak nolabait mespretxatu. Azterketa diakroniko horretan “jatorrizkotasunaren” aztarnak bilatzen dira, baina ikertzailea ezin da ageriko azterketa horretan gelditu; azterketa sinkronikoa ere egin beharko du, ostera, mugimenduaren gauzapena testuinguru historikoan ulertu beharko da eta. Nazionalismoa, hortaz, ez da ikusi behar “iraganaren aztarna” bat bezala, “orainaldiko ideologia” legez baizik. Era horretan, argi ikusiko da iragan Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 33 bera errekuperatzea ez dela helburua, baizik eta orduko “garai onak” orainaldian berpiztea. Garai haietako arrakasta hura jendea baturik zegoelako gertatzen zen eta nazionalismoak mezu hori zabaldu nahi du, orainaldiko egoerara txertatzeko. Nazionalismoa eta lurralde erreibindikazioak Nazionalismoak lurralde erreibindikazio bat egiten duela argi egon arren, lurralde horretaz eskatzen duen kontrol maila eztabaidatu egiten da. Sarritan nazionalismoa estatu bat osatzearekin identifikatzen da, baina irudi hau hasierako nazionalismotik eta deskolonizaziotik ateratzen dugu, berauekin batera beste integrazio motak ere erreibindikatu dira eta. Nazionalismoaren lurralde helburua ez da beti bera, baina gutxienez esan dezakegu lurralde batekiko nolabaiteko kontrola erreibindikatzen duela. Beste alde batetik, kontuan hartu behar da mugimendu nazionalistaren nahiak ez direla beti betetzen eta tartean beste pausu taktiko batzuk hartu behar izaten dituela. Abagadune faktore hauen arabera, estatuaren barruko lurralde unitate desberdinak modu batera edo bestera integratuko dira. Integrazio erak baterakortasun osotik bereizketa osora pasatzen dira: estatu baterakoia, deszentralizatua, federala, konfederala... eta bereizketa. Helburuetan agertzen diren diferentzia hauek, ordea, ez gaituzte harritu behar, zeren nazionalismoak daraman zama subjektiboak posible egiten du xede desberdinak onartzea, jendearen nahi nagusi eta lehena ez baita beste estatu guztien mailan jartzea, estatu bakar batekin parekatzea baizik, zapaltzailetzat jotzen duenarekin, alegia. Horrela ulertuta, autonomia nahikoa izan liteke estatu erdirakoiarekiko distantzia markatu ahal izateko eta jendearengan zapalketa sentsazioa baretzen doala sentiarazteko (Connor, 1989:126). Nazionalismoaren gorpuzteak gatazka erakarriko du estatuarekin, bientzako funtsezkoa den lurraldea bereganatzeko lehian arituko dira eta. Banaketa prozesuak tirabiratsuak izaten dira gehienetan, baina ez halabeharrez. Salbuespen bezala kolonia izandako estatu batzuk aipa daitezke; Senegal Malitik banatu zen 1906an edo Singapur Malaysiatik 1965an. Europan ere kasu bereziak agertzen dira. Norvegia Suediarekin batu zen 1815ean eta 1905ean era baketsuz banatu (baina egoera tirabiratsuaren ondoren). Berrikiago, eta deigarriago, Txekoslovakiaren zatiketa aipa daiteke. 1918an Bohemiak, Moraviak eta Eslovakiak (eta gutxiengo batzuek ere) estatu bat osatu zuten eta 1993an bitan banatu da: Txekiar Errepublika (txekiar eta moraviarrekin) eta Eslovakia. Hemen ere tirabirak izan dira, baina Europan inoiz ezagutu den zatiketarik lasaiena izan da. Independentzia lortu ezean (edo lor ez dadin, estatuaren aldetik) beste aukera batzuk agertzen dira. Subiranotasun gutxiagoko aukera hauek ez dira “txarragoak” derrigorrez. Izan ere, nazio sentimentuak ez dira iraunkorrak ez orokorrak eta aldatu egiten dira denboran eta espazioan. Momentu bateko independentzi nahia 34 ____________________________________________________________________________ estatuaren federalizazioak itzal dezake eta berau autonomi nahia ere bihur daiteke denborarekin. Eta alderantziz. Espazioan ere izan daitezke aldaketak, herrialde desberdinetan sentimentu nazionalista desberdinak ager daitezke eta. Nazionalismoaren helburu aniztasun honek irtenbide aniztasuna dakar ondorioz. Gatazkan dauden aldeen arteko azken akordioa indar harremanek azalduko digute. Konfederazio Ituna sortuko da estatuko unitateak subiranoak direla onesten bada. Hortaz, neurri orokorrak aho batez onartu beharko dira, inork ezin izango baitu bere aldetik ezer inposatu. Federazio Ituna sortuko da, berriz, subiranotasuna baturik eta estatuan zentraturik badago. Unitateak autonomoak izango dira esfera batzuetan eta Gobernu zentrala subiranoa izango da besteetan (estrategikoetan batez ere). Maila apalagoan deszentralizazio administratiboak daude (Lege Bereziak, Ordezkapen Legeak, Autonomi Estatutuak), zeintzuetan Gobernu zentralak boterea gordetzen baitu eta autonomia eskaini zenbait unitateri (edo denei), arlo batzuetan bakarrik. Aipatu diren integrazio mota desberdinek nazionalismoaren helburu diferentziak adierazten dizkigute. Horiekin guztiekin Aarebrot-ek (1982:80-84) piramide bat osatu du, laburpen gisa argigarria suertatuko zaiguna (ikus 1. irudia). Bere oinarrian herri sostengurik handiena eduki lezaketen helburuak agertzen dira (aukera erdirakoiak). Helbururik bareenak, beraz, dira hobetsienak, eta alderantziz. Dena dela, nazionalismoak fase desberdinak ezagutu ditzake bere garapenean, jauzi bakoitzean herri sostengu sendoa eroan dezakeelarik. Norvegia, adibidez, fase desberdinetatik pasatu zen 1860tik 1905era arte, noiz Suediatik banatzea lortu baitzuen. 1.1.3. Euskal herria eta Nazionalismoa Nazionalismoari buruzko interpretazio orokorrek euskal nazionalismoaren azalpen desberdinak aurkezten dizkigute. Posible zaigu, horrela, erdiguneaperiferia eskemari jarraitzen zaizkion interpretazioak aurkitzea, edo gehien bat arrazoi ekonomikoetan oinarritzen direnak edo, oro har, “garapen desberdinari” egokitzen zaizkionak, zeinaren arabera periferiak garapen azkarragoa bilatzen baitu nazionalismoaren bidez. Baina Anderson-ek seinalatzen duenez (1986:226230), Kataluniarako balio zezakeen teoria hau hutsala gertatzen da euskal kasuan, beronen lehen nazionalismoaren formulazioa industrializazioaren kontrakoa baita, ez garapen azkarragoaren aldekoa. Ezin gara, hortaz, faktore edo interpretazio ildo bakarrean zentratu nazionalismoaren sorrera ulertzeko. Gure ustez, hiru ildori begiratu behar zaio: . nazio arazoan eragiten duten faktoreak (kultura, ekonomia, historia...). . testuingurua (denboran eta espazioan). . bideraketa politikoa (interes pertsonal eta kolektiboekin). Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ HELBURU MAILAKETA ETAPA MAILAKETA EKIMEN POLITIKOAK Ondoko estatu batean integratu Independentzi gerra edo estatu mailako negoziazioa INDEPENDENTZIA OSOA SEPARATISMOA/ IRREDENTISMOA KONFEDERALISMOA 35 Independentzia Autonomia osoa. Gobernu zentrala federazioen arteko arazoez arduratzen da Bereizteko saioak Botere banaketa gobernu zentrala eta barruko unitateen artean Botere itzulketa Autonomia estatuko erregio batentzat baina ez denentzat Herri sostengu handiko alderdi nazionalista REGIONALISMOA Kultur ezaugarrien defentsa Hauteskunde partaidetzako alderdi nazionalista/ regionalista PERIFERI PROTESTA Erregio eskaerak aintzat hartuak izaten hasten dira FEDERALISMOA AUTONOMISMOA PERIFERI NORTASUNAREN ERAIKIPENA INTEGRAZIO OSOA Estatuaren baterakotasuna zalantzan jartzen hasten da Estatu osoko alderdiren batek sostengu handia du erregio horretan Kulturaren defentsaren aldeko elkarteak Estatu bateko probintzia. Kultur nortasun berezirik ez Aerebrot-engandik (1982:81) moldatua. 1. Irudia. Estatu barruko integrazio edo desintegrazio mailak. 36 ____________________________________________________________________________ Euskal nazionalismoa XIX. mende amaieran Europan sortzen diren mugimenduekin batera aztertu behar da. Era horretara, Europako nazionalismoen ezaugarriak aurkezten ditu (zeintzuk beste kontinenteetakoetatik desberdinak baitira hein batez), baina propioak ere agertzen ditu. Momentu horretan azaltzen diren nazionalismoak periferikoak dira eta beren helburua eraikitako nazio-estatutik banatzea da. Ordurako sorturik dauden nazio-estatuetan erdiguneko klase gidariak izan badira mugimenduaren eragileak, periferiako mugimendu hauetan klase ertainak izaten dira eta kasu bietan herriaren sostengua bilatzen da. Lehen nazionalismo mota berdintasunean oinarritzen da (mugen barruan geratzen diren guztiena); nazionalismo berri hau, aldiz, desberdintasunean (mugen barruan geratzen direnen berdintasuna aldarrikatu arren). Asmo horrekin erdigunearekiko diferentziak azpimarratu egiten dira eta banatu-beharra frogatzeko argudioak eskaintzen. Begira dezagun nola heltzen den egoera horretara. XIX. mendean aurreko mendeetako bizimoduaren konstante batzuk zalantzan jartzen dira Euskal Herrian. Aldaketa prozesu hau era traumatikoan garatu zen eta gatazka ugari sortu zuen. Industrializazioa elementu erabakigarria da honetan guztian. Bere agerpenak egitura ekonomiko zaharraren suntsiketa erakarri zuen eta eredu berria inposatu, zeinak jende kontzentrazioa eskatzen baitzuen. Urbanizazioaren arazoa sortzen da horrela. Jende gehiagoren beharrak, gainera, berori kanpotik ekartzera bultzatu zuen: inmigrazioaren arazoa agertzen da. Egitura ekonomikoak, bestalde, aldaketak eskatzen zituen maila politikoan. XIX. mendeko gizartearen polarizazio politikoa aldaketa hauen alde eta kontrako jarreretan aurkitzen dugu. Bizimodu berriak, azkenik, kolokan jartzen zituen sinismen zaharrak. Erlijio arazoak sortzen dira horrela. Ikusten denez, aldaketak orokorrak dira. Barne gatazka hauei Madrilekiko harremanetatik datozenak gaineratu behar zaizkie. Aurreko mendetik intentsifikatu diren estatuaren saio bateragileek oztopo handiak aurkitu dituzte, herrialde desberdinek nahiago baitute garapen propioari ekin, gobernuaren gidaritza iguriki gabe. Espainiak projektu inperialista bati eutsi zion bere posizioa ahulegia zenean kanpo zein barne mailan. Estatu moderno eta erdirakoia eraikitzeko pausuak berantatu egingo dira ondorioz. Industrializazioa, gainera, nortasun handiko bi herrialdetan kontzentratuko da, estatuaren bihotza zen Gaztelaren kalterako. Nazionalismoaren protagonistak Era eta maila guztietako krisi hau Karlistadetan gauzatuko da, Euskal Herrian batez ere. Prozesuaren amaieran, 1876tik aurrera, industrializazioak aurki zitzakeen oztopo administratibo eta politikoak desagertu egingo dira Foruen ezabaketarekin. Baina guzti hau Bizkaia eta Gipuzkoari dagokie eta ez beste herrialdeei. Bi lehenekin jarraituko dugu, bertan gertatzen baita nazionalismora eramango duen bilakaera. Klase sozialen bilakaerari begira, jauntxo eta merkatari Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 37 batzuk ondo egokitzen zaizkio egoera berriari, gorantz ari den burgesia osatuko dute eta. Baina nazioarteko lehiaketarako prestatuta ez dagoen burgesia honek estatuaren babesa bilatu beharko du aurrera egiteko. Horretarako estatuko alderdien laguntza bilatuko dute, liberalena lehenengo eta kontserbadoreena azkenean. Madrilekiko loturak estutzen zituelarik, espainiartasuna bereganatuko du eta Euskal Herria eta euskal kulturarekiko harremanak galdu eta, denborarekin, gaitzetsi ere bai. Badago, ordea, joera honi segitzen ez dion burgesiaren zati bat, ez-monopolista, hain zuzen ere. Hauetako batzuek nazionalismoari eutsiko diote. Mende honetako aldaketetan jauntxoek botere politiko gehiena galtzen dute. Euretako batzuek burgesia berria osatzen dute, baina beste askorentzat industrializazioak hondamendira eramango ditu beren industria zaharrak, konpetitibitatea galtzen dute eta. Botere ekonomikoa eta politikoa galtzen dituzte, hortaz. Egoera horretan, gehienak erradikalizatu egingo dira eta euren jarrera pribilegiatua ziurtatzen zuten Foruak eskatu. Foruzaletasuna bizkortuko dute, Elkarteen bidez batez ere. Esparru politikora ere irten nahi izango dute, baina ez zuten espazio politikorik bereganatu eta 1876 osteko foruzaletasun bolada agortzen denean integrismoan amaituko dute. Langileria berria etorkinek osatzen dute gehien bat. Euren egoera deitoragarriari aurre egiteko eratu egingo dira. Bideraketa politikoa sozialismoaren eskutik egingo dute. Orduko sozialista askoren antzera, nazionalismoa etsai bezala hartuko da, langileria zatitzen zuelakoan. Foruen ezabapena izan zenean gutxi eta eratu gabeak ziren oraindik, baina ondoren ere ez dute arreta gehiegirik ipiniko gaian. Bizkaiko eta Gipuzkoako nekazariek ez diote abantailarik aurkitzen egoera berriari. Foruek mea, baso eta larrak era egokiagoz bermatzen zizkieten. Soldaduzka ez zuten egin behar. Etorkinek beste ohiturak zekartzaten. Erlijioari ere eraso egiten zaio... Aldaketak barne-barneraino heltzen zitzaizkien, beraz. Foruak erreibindikatuko dituzte, erlijioari oso loturik. Apaizgo xehea izango da euren gidaria sarritan, antzeko problematika bizi du eta. Azkenerako uzten ditugu hiri burgesia ertain eta txikia, berauek eta funtzionariak, enplegatuak eta intelektualak izango baitira nazionalismoaren lehen sustatzaileak. Intelektualki prestaturiko jende hau da mezu nazionalista zabaltzen hasiko dena. Lehenengo, inguruan zegoen burgesia txiki eta ertainari eta beranduago nekazal eliteei eta nekazari arruntei. Baina zabalpen honetan, nazionalismoak ez du lortuko hiru sektore inportanteren euskarria bereganatzea: burgesia handia eta monopolista, langileria inmigratua eta, azkenik, ezkerreko jarrerak edo aurrerazaleak defendatzen zituztenak oro har, sozialistak edo liberalak izaki beraiek. Nazionalismoaren arrazismoa, integrismo katolikoa eta tradizionalismoa inkonpatibleak ziren berauen ideiekin. 38 ____________________________________________________________________________ Nazionalismoaren bideraketa politikoa Mugimenduaren hasiera XIX. mendearen azken urteotan jarri behar bada, kontuan hartu behar da mende osoko giroa, Karlistadekin, Foruen kontrako giroarekin Madrilen, eta Foruen ezabapenarekin 1876an. Azken hau gertatu zenean Euskal Herria osorik kontra jarri zela esan daiteke. Orduko euskal diputatu guztiak ere Legearen kontra mintzatu ziren Korteetan. Giro horren ondorio foruzaletasunaren sendoketa da. Aurretik ere existitzen bazen ere, orain hartuko du benetazko inportantzia. Zuzpertze horretan elkarte kultural eta politikoek eragin zuten, ezagunenak Nafarroako “Asociación Euskara” (Euskal Elkartea) eta Bizkaiko “Sociedad Euskalerria” (Euskalerria Elkartea) izan zirelarik. Lehena Campion, Iturralde, Obanos edo Estanislao Aranzadiri loturik dago eta bigarrena Sagarminagari batez ere, baina bere barruan EAJn amaituko duen Sota eta bere taldea daude. Foruzaleen interpretazioan euskal probintziak (foruzaletasuna Hegoaldeaz ari da normalean), borondatez batu ziren Gaztelarekin, independienteak zirelarik, eta Foruak gordetzeko eta errespetatzeko baldintzapean. Gaztelako aldaketa politikoek ez zuten, beraz, eraginik euskal probintzietan, berauek aldatzeko gogoa ez bazuten adierazten. Baina hau guztia ukatuta gelditu da 1839 eta 1876ko Legeekin. Foruzaleek ez diote Espainiarekin loturik segitzeari uko egingo, baina Foruen itzulketa exigituko dute. Planteamendu hau ukatu egingo du Aranak, ikusiko dugunez. Nafarroako «Asociación Euskara»k lan inportantea egingo du kultura eta gizarte mailan, baina huts egingo du politika arloan. Euren formulazio politikoa interesgarria zen, baina Nafarroako errealitatea Erregimen Zaharrarena zen oraindik. Ez zegoen aldaketa nahikorik horrelako berplanteamentuak egiteko. Hori dela eta, esperientzia honek ez du arrakastarik lortuko. Alderdi Karlista moduko erakundea hobeto egokitzen zitzaion egoerari eta bertan amaituko dute Nafarroako foruzale gehienek. Nazionalismora trantsizioa egin zutenak, berriz, apur batzuk izango dira, Araba eta Iparraldean bezala. Izan ere, azken lurralde hauetan guztietan ez dago oraindik industrializazioren aztarna sendorik. Badaude, egon, industria apur batzuk Baiona, Gasteiz, Iruñea, Altsasu, Kastejon eta Aiara aldeetan baina intentsitaterik gabekoak. Gainera, gehienetan lehen sektoreari lotuta daude (kontserbak, ongarriak...). Gizartean ez da aldaketa nabaririk somatzen eta aukera politiko nagusiak kutsu tradizionalistakoak izango dira, nazionalismoa, ostera, aldaketa aroan dagoen gizarteari dagokiolarik (Beltza, 1974:326). Horrelako egoera Bizkaian eta, apur bat beranduago, Gipuzkoan kausi dezakegu. Esan dugunez, 1876an Foruen alde agertu badira denak, Legeak negoziagai uzten zituen puntuei heldu ala ez diskutitzean ezberdintasunak hasiko dira. “Intransigente” deiturikoek Foruak beren osotasunean berreskuratzea eskatzen dute. “Transigente” deitutakoak, berriz, bide hori profitatzearen aldekoak Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 39 dira. Bertatik sortuko dira Kontzertu Ekonomikoak, botere politikoa kontrolatzen hasia den burgesia monopolistak hain egokiro aprobetxatuko dituenak. Ordutik aurrera, burgesia hau guztiz aldentzen da Foruen erreibindikaziotik, zeina tradizionalistagoak diren intransigenteen eskuetara pasatuko baita gehien bat. Mugimendu hau Bilboko Euskalerria Elkarteak gidatuko du. Politikoki «Unión Vasco-Navarra» eratu zuten, baina porrot nabaria izan zen kontzentrazio koalizioaren ideia hau eta beste aukera politiko baten antzera aritu zen azkenean, tradizionalismoari loturik eta “Jaungoikoa eta Foruak” lemapean. 1879ko hauteskundeetara presentatu ziren eta Sagarminaga diputatu ateratzea lortuko dute, baina hortik ez dira pasatuko eta laster integristekin batuko dira. Mende amaierarako hiru joera desberdintzen ditu Corcuera-k (1979:142-143): integristak, mauristak (Alderdi kontserbadorearen adar bat) eta nazionalistak. Azken hauek Sotak gidatzen ditu. Katalandar ereduaren araberako kutsu liberaleko nazionalismoa eraikitzen saiatuko dira, baina ezina egingo zaie eta Aranaren gidaritza onartu beharko dute, berorrekin elkarlanean hasiko baitira, 1898tik aurrera batez ere, Euskalerria Elkartea behin betikoz utzi eta gero. Politikoki giro karlistan hazitako Sabin Arana izango da nazionalismoari bideraketa politikoa emango diona. Ideologikoki tradizionalista eta integrista izaki, gizartean nabaritzen ari diren aldaketen kontra azalduko da: sozialki industrializazioa eta politikoki liberalismoa zein sozialismoa gaitzetsiko ditu. Hori guztiaren ordez, euskal nortasuna gordetzen jakin duen tradizio sistema defendatuko du, nekazal munduari loturik dauden betiko euskal ohitura eta erakundeak erreibindikatzen ditu eta. Lerro nagusi bezala, katolizismoaren defentsa berbaieztatzen du. Oinarri horiekin euskal nazionalismoa formulatzen du. Euskal Herria nazio historikoa da. Horren frogatzat euskaldunen elementu berezi batzuk aipatzen ditu, inportanteena arraza, ezaguna denez. Horrez gain, Euskal Herria independientea izan dela argudiatzen du, baina ez du onartzen, foruzaleek bezala, bere lurraldeek (Hegoaldekoek, alegia) Espainiarekin bat borondatez egin zutenik. Aitzitik, Espainiarekiko harremana norberaren independentzia galdu gabe egin zen eta 1839tik aurrera bakarrik apurtu da itun hori, Espainiak euskal probintziak konkistatu dituenean. Bere mezua zuzena da: Espainiarekin segituez gero Euskal Herriaren hondamena ziurtzat jo behar da. Irtenbide bakarra behingoz lotura guztiak apurtzea eta independentzia aldarrikatzea da. Ideia horrekin, Sabin Arana, bere anaia Luisekin batera, mugimendu berria eratzen saiatuko da XIX. mendeko azken hamarkadatik aurrera. Lan horri ekiteko euskal kutsuko elkarguneak antolatzen saiatu zen: batzokiak. Horiek koordinatzeko eta lan politikoari sakonago eusteko Euzko Alderdi Jeltzalea sortuko du, zeinarekin hauteskundeetara aurkezten hasiko baitira. Baina iharduera honek exigentzia pertsonalak eta materialak zekartzan berarekin (dirua, egitura sendoa, jende prestatua). Lehen aipaturiko Sotaren taldeak laguntza eskerga emango dio arlo horretan. Baina, esan dugunez, Sotaren talde honek nazionalismoaren kontzepzio liberalagoa zeukan. Lankidetza onartzean, lehen 40 ____________________________________________________________________________ momentuan bultzatutako nazionalismo “hutsari” amaiera ematen zitzaion. Hasieran Aranak militanteen “kalitatea” bilatu badu, behin oinarriaren zabalpena onartu eta hausteskundeetara presentatu ondoren, kopuruari ere begiratu beharko zaio, ideien sendotasunaren kalterako. Horrela sortuko dira gerora EAJren konstantea izango diren bi sektore klasikoak: • “Lehen Aranaren” sektorea (“sabindarrak”): tradizionalismotik dator eta ideologiaz kontserbadorea da. Independentziaren aldekoa. Arana hil ostean (1903) alderdiaren kontrola hartuko du, baina handik urte gutxitara galdu. Ondoren, “Aber~i” aldizkariaren inguruan bildutako gazteek (“aberritarrak”) bereganatu egingo dute independentziaren helburua, ideologia mailan gaurkotzen badira ere. Errepublika garaian “Yagi-Yagi” aldizkariaren inguruan bildutako gazteek (“jagijagiak”) antzera jokatuko dute. Kasu biotan sabindar zaharren euskarria edukiko dute. • Sotaren sektorea. Euskalerria Elkartetik datorrena (“euskalerriatarrak”): katalandar burgesiaren eredu liberalari atxikitzen zaio eta Aranaren “fase espainiarzale” eztabaidatua hartzen du oinarri ideologikotzat autonomiaren alde jotzeko. Laster hartuko dute alderdiaren kontrola eta autonomiaren bideari ekingo diote, I. Mundu Gerra ostean eta Errepublika garaian batez ere. Errepublikarekin amaitzen den fase hau, hala ere, Bizkai eta Gipuzkoara mugatu da oro har. Araba eta Nafarroa Errepublikaren urte hauetan hasi dira benetan eratzen eta Iparralde osoan ez dago oraindik talde politiko eraturik. Espazio faktore hau kontuan harturik eta denboran gaur arte helduz, begira ditzagun euskal nazionalismoan zehar gertatzen diren diferentzia nagusiak. Bi etapa desberdin daitezke: 1.- XIX. mende amaieratik aurrera Bizkaian sortu eta laster Gipuzkoara pasatzen dena. Lehenengoz industriguneetan gertatzen da eta gero ondoko nekazal inguruetara hedatzen da. Bitartean, beste herrialdeetan ez dago ekimenik, leku bakan batzuetan izan ezik. Nazionalismo honen teorizatzailea Sabin Arana da, norentzat arraza baita euskalerritartasunaren faktore nagusia. Bideraketa politikoa EAJk egiten du. Etapa honetan jarraituz, 1930etik aurrera ekimen politikoa indartu egiten da eta nazionalismoa bera zabaldu. Bizkaian eta Gipuzkoan herri guztietara heltzen da eta hauteskundeetan emaitza onak lortzen ditu, sarritan bera izaten delarik nagusi. Araban eta Nafarroan apur bat gehiago hedatzen da, hiri handietan batez ere. Iparraldean, berriz, lehen zirkuluak osatzen dira, baina batere indarrik gabe. Aktibitate politiko hau, haatik, gerrak moztuko du eta ondoko urteetan nazionalismoak sendo jarraitzen badu atzerrian, denborarekin itzali egingo da, 1950eko hamarkadan krisian sartuz (ikus 1. koadroa). Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ Herrialdeak Urteak 41 BIZKAIA GIPUZKOA ARABA NAFARROA IPARRALDEA 1904 20 5 1908 37 40 1 (1912 aldera) 11 1930 53 45 1 25 1932 90 65 7-10 76 OHARRAK: 1908an, Gipuzkoan 40 joan ziren Nazio Batzarrera, baina 51 zirela dio Beosinek. 1932ko kopuruetan Bizkaia eta Gipuzkoan ia herri guztietan daude udal batzarreak edo laster eraikiko dira. Araban bost herritatik batean bakarrik agertzen dira eta Nafarroan, lautik batean. ITURRIAK: Beosin (1953), de la Granja (1986), Larronde (1977), Letamendia (1987), Martinez-Peñuela (1989), de Pablo (1985;1988). 1. koadroa. Euskal nazionalismoaren sorrera eta lehen hedapena herrialdeka (udal batzarren kopuruaren arabera) 2.- 1950-60ko hamarkadetatik aurrera nazionalismoaren berformulazioa gertatzen da, egoera berrira moldatzeko. Bizkaian eta Gipuzkoan industrializazio berria hasten da, baina orain Nafarroan eta Araban ere emango da. Industrigune hauetatik inguruetara hedatuko da nazionalismoa. Inmigrazio uhin itzelak etorri arren, nazionalismoak ez du arrazismo kontzeptua berraipatzen (arazo sozialak agertzen badira ere). Garai hauetan, dudarik ez, kontzeptua oso desprestigiaturik dago. Giza eskubideak aldarrikatzen dira eta, gainera, sozialismoaren eraginak langileria oro batzera dei egiten du. Arraza ez da dagoeneko faktore nagusia euskal nortasunean, hizkuntza baizik eta, ikusiko dugunez, lurraldea ere bai. Nazionalismo berri honen teorizatzaileak gerra galdu dutenen ondorengoak dira, EAJ utzi eta zerbait berria bilatzen dutenak, ETAren bidez batez ere. Bideraketa politikoa ETAk eta bere inguruan sorturiko taldeek egingo dute hasiera batean eta gero beste alderdietara ere pasatuko da. Ekimen politikoa Hegoaldean klandestinitatean garatu behar da 1977ra arte gutxienez, baina 70eko hamarkadan gero eta intentsoagoa da. Tartean, Iparraldean lehen nazionalismoa hasten da garatzen. Etapa honen gailurra 1977tik aurrera lortzen da. 1930etik aurrera bezala, nazionalismoa hauteskundeetara presentatzen da Hegoaldean eta indar handia erakusten du, oro har. Bizkaian eta Gipuzkoan (gehiago oraindik bigarren honetan) nazionalismoa da gehienetan nagusi. Araban oso hedatuta dago eta emaitza onak lortzen ditu. Nafarroan nahiko hedatuta agertzen da eta emaitza onak erdiesten ditu lurralde horretan ere, baina zona batzuetan bakarrik, besteetan oso ahul dirauen bitartean. Iparraldean aktibitate politikoa areagotu egin da 1980ko hamarkadaren erditik aurrera. Oraindik hedapen fasean dago, emaitza urriekin, baina gorantz ari dira (ikus 2. irudia). 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 IPARRALDEA NAFARROA GARAIA ARABA 1890 1910 1920 1930 1940 1950 2. Irudia. Euskal nazionalismoaren sorrera eta hedapen maila denbora eta espazioan zehar. 1960 1970 1980 1990 Hazkunde aroa. hedapenari ekiten zaio, baina ez dauka indar handirik Osotasun aroa. Denetik hedatua eta herri edo hauteskunde indar handikoa Formazio aroa. Talde gutxi eta sakabanatuak 1900 Gutxi hedatua Indar gutxikoa Nahiko hedatua Indar ertainekoa Ondo hedatua Nahiko indartsua Ondo hedatua eta indartsua 1920 GIPUZKOA 1910 Ondo hedatua eta indartsua 1900 BIZKAIA 1890 42 ____________________________________________________________________________ Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 43 1.2. EUSKAL LURRALDEAREN ERREIBINDIKAZIOA HISTORIAN ZEHAR Nazionalismo orok lurralde zehatz bat erreibindikatzen du, dakigunez, eta lurralde horrek bere iharduketaren mugak markatzen ditu. Erreibindikazio hori faktore askoren arabera egin daiteke. Hori dela eta, modu askotara uler daiteke eta erreibindikazio desberdinen artean tirabirak sortuko dira. Behin zehaztu ondoren, hautaturiko lurraldearen homogeneitate eta bakantasun historikoak justifikatu nahi izango dira eta horretarako historiaren berdefinizioa egingo du nazionalismoak. Gaur egun Euskadi izenez ezagutzen dugun lurraldea Sabin Aranaren formulazioaren ondorioa da, baina berak markatu zuen lurraldea bat dator historikoki euskal herrialdeak izan direnen mugekin. Aranaren lana herrialde hauen batasun politikoa proposatzea izan zen, zeinarentat izen berria ere asmatu baitzuen. Ondorengo euskal nazionalismoak marko hau onartu eta zabaldu du bere iharduketarako. 1.2.1. Euskal lurraldeen sorrera eta osaketa politikoaren historia Lurralde honen lehen berri historikoa kronista greko eta latinoek ematen digute. Momentu hartan euskararen zabalerak markatzen zuen euskal lurraldetasunaren muga, biak bat zirelarik. Lurralde hori oraingoa baino zabalagoa zen eta izen desberdineko leinuek betetzen zuten. Hala ere, eztabaida handiak daude ikerlarien artean leinuak zeintzuk ziren erabakitzeko. Interpretazio bat hautatzearren Estornes Lasarena (1978) hartu dugu. Berarentzat, Mendebaldetik Ekialdera hauexek ziren: autrigoiak, karistioak, barduluak, baskoiak, beszitanoak eta zereteak. Horiez gain beroiak Hegomendebaldean; ilergeteak Hegoekialdean; akitaniarrak Iparmendebaldean eta azkenik, taruskoak Iparrekialdean. Beraien arteko banaketaren eragina orain arte heldu zaigu kasu batzuetan, euskalkietan adibidez. Horrela, bizkaiera eta gipuzkeraren arteko muga karistio eta barduluen artekoarekin bat letorke, karistioen lurraldea Deba ibaiaren alderaino helduko zen eta. Gipuzkeraren ekialdeko muga, bestalde, bardulu eta baskoinen arteko banaketarena ere izango zen, Oiartzun aldea baskoia zelarik (ikus 1. mapa). Erromatarkuntza nahiko intentsoa izan omen zen Hegoalde fisikoan (erromatarrek “ager vasconum” esaten ziotena) eta azalekoa Iparralde fisikoan (“saltus vasconum”). Erromatarrek lehen administrazio sarea jarriko dute Euskal Herrian eta beraiekin lehen lurralde banaketa ere egingo dute, gerora ia konstante bat bihurtuko dena, euskal herrialdeak banaturik agertuko baitzaizkigu ia historia osoan zehar. Erromatarrek bi probintziatan banatu zuten Euskal Herria. Pirinioetatik Hegoalderako lurraldea “Tarraconensis” probintziaren barruan geldituko da eta Pirinioetatik Iparralderakoa “Aquitania” probintzian, hasiera batean, eta “Novempopulana”-n geroago. “Tarraconensis”-aren barruan, gainera, bi “conventus juridicus” desberdinetan banatuko dute euskal lurraldea: baskoietatik Mendebalderako leinuak batetik (“conventus cluniensis”) eta Ekialderakoak bestetik (“conventus caesaraugustanus”) (ikus 2. mapa). 44 ____________________________________________________________________________ CARISTIA V A RD U LI A TA RU SC I VASCONIA BERONIA V ES CE TA N IA AUTRIGONIA AQUITANIA CERETES TES RGE ILE (BERNARDO ESTORNES LASA, 1978:178) 1. mapa. Euskal leinuen hedapena erromatarkuntzaren aurretik. Erdi Aroan banaturik ikusten ditugu herrialdeak. Urte batzuetan Nafarroako Erresumaren pean dago lurralde gehiena, baina ordurako herrialde bakoitzak badauka bere nortasun propioa (ikus 3. mapa). Ez dira, beraz, Nafarroaren “zati banaezinak”, bere pean integraturik dauden herrialdeak baizik. Jite independiente honek beste babes batzuk bilatzera eramango ditu. Lapurdi bizkonterri aldarrikatu zuen Santxo III.ak 1023an eta 1193an Inglaterrako Rikardo Lehoibihotzaren eskuetara pasatu zen, ezkontzaren bidez. 1449an, Ehun Urteko Gerran, Frantziako Erregeak konkistatu zuen, Baiona eta Zuberoarekin batera. Botere efektiboa berreskuratu zuen horrela (nominala bazeukan eta). Baiona, bestalde, Lapurdiko zatia izan zen 1193ra arte, urte honetan Rikardo Lehoibihotzak foru berezia eman baitzion eta zuzenean Erregeren dependentzian egotera pasatu zen. Zuberoa ere bizkonterri izendatu zuen Santxo III.ak. 1307an Inglaterrako Erregearen eskuetara pasatu zen, baina, esan dugunez, Frantziako Erregeak konkistatu zuen 1449an. Apur bat beranduago, 1463an, Biarnoko Jaunari eman zioten eta 1520an Frantziako Erregearen menpera itzuli zen berriz. Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 45 BELGICA L U G D N U E Probintzietako mugak N S "Conventus juridicus"-etako mugak LU T SI A N IA RR Clunia AC ON E NS IS N A RB O N EN SI S AQ UI TA NI A IS TA Caesaraugusta CA TI E BA 2. mapa. Erromatarren lurralde administrazioa (Augusto-ren garaian, k.a. I.go mendearen amaieran) Arabako lehen berri historikoa VIII. mendekoa da, orduan Oviedoko monarkiari loturik dagoelarik, konterri bezala. Gero Asturias-Leoneko monarkiari loturik agertzen da eta Santxo III.arekin Nafarroara pasatu zen, beti konterri bezala. 1199an Alfonso VIII.ak, Gaztelako Erregeak, inbaditu zuen eta bere pean gelditu zen. 1332an Arabako ordezkapen politikoa zen Arriagako Kofradiak desagertzea erabaki zuen, Gaztelan integratzeko. XV. mendean, azkenik, Laudio eta Aiara bildu zitzaizkion Arabari. Trebiño, Miranda eta Pancorbo, aldiz, banatu egin ziren eta hala gelditu zen osoturik gaur egun ezagutzen dugun herrialdea. 46 ____________________________________________________________________________ Gipuzkoa Nafarroako monarkiari loturik agertzen da hasieran. 1200ean Gaztelako Koroara batu zen (baina ez Erresumara), ordura arte Nafarroako koroapean egona zelarik. Alfonso VIII. Gaztelakoak Oiartzun aldea konkistatu zuen, Gipuzkoari lotu aurretik Nafarroaren zatia zena. 1845ean, Oñati aldea ere batu zen. Bizkaiko lehen Jauna 1040an dago dokumentaturik. Nafarroara loturik hasieran, Gaztelarekin harremanetan jarri zen beranduago eta bere Jauna zenak titulu biak bildu zituen Gaztelako Erregea bihurtu zenean (Juan I, 1379an). Hasierako erdiguneari (Busturia, Markina, Uribe, Arratia) Enkarterria batu zitzaion XVI. mendean, Durangaldea 1212an (baina 1628an erabatez) eta Orozko aldea 1785ean. Ondare pertsonala Aginte nominala (Lokarri feudala) Barne banaketa nagusia . Bordele GASKUINAKO DUKERRIA . Oviedo ASTURIAS-LEON IRUÑEKO Iruñea ERRESUMA . . . Burgos. Naxera Leon Astorga LEON . Palencia Zamora . GAZTELA . Tutera S R OB G IBA RA O RB RZ E A . . Logroño ARAGOA KATALANDAR KONTERRIAK . Zaragoza AK RALDE N LUR A M L SU TA MU RAK E R U L BEKO IK GA JABER 3. mapa. Santxo III. Nafarroakoaren Inperioa. . Bartzelona Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 47 Nafarroako Erresumaren hasiera 824. urtera arte atzeratu ahal dugu, data horretan Iruñean errege bat bazegoela dokumentaturik dago eta. Erresuma honek Pirinio aldean izango zituen mugak hasieran, baina XI. mendean Europako erresumetarik inportanteenetakoa izango da Santxo III.aren pean eta oraingo euskal lurralde gehienetan aginduko du. Hurrengo mendeetan Iparraldera (Nafarroa Beherea) eta Hegoaldera (Erribera) hedatuko da, baina Ekialdetik eta, batez ere, Mendebaldetik lurraldeak galduko ditu. 1512an Gaztelak konkiskatu zuen. Gerra eta gatazka batzuen ostean, 1530ean Nafarroa Beherea (Pirinioetatik Iparraldera gelditzen zena) banatu egin zen erabat eta erresuma bezala segitu. Beste lurraldea, Nafarroa Garaia, Gaztelara loturik geldituko da betiko. 1589an, Nafarroako Errege zen Henri III.ak Frantziako koroa ere bereganatu zuen (Henri IV), baina ez zuen nahi izan Nafarroa Frantzian integratzerik eta koroa biak mantendu zituen, 1620an bere seme Luis XIII Frantziakoak biak bateratu arte, nahiz eta bi erresuma izaten jarraitu Frantziar Iraultzara arte (ikus 4. mapa). AK ERE H E B HER LUXENBURG N SUITZA PO R TU G A L OA RR FA NA A IA SABOIA Estatu elkartuak FR TZ FRANKO KONTERRIA G A ZT E LA -A R A G O A 4. mapa. Nafarroako Erresuma XVI. mendearen hasieran. 48 ____________________________________________________________________________ Espainia eta Frantziako erresumetan integraturik egon arren, euskal herrialdeek nortasun markatua gordeko dute eta uko egingo diote integratze sakonago bati. Gaztelak Euskal Herriarekiko barne mugak apurtu eta kostaldera eramateko egingo dituen ahaleginak lurraldea berdefinitzeko eginiko saioen islada dira. Bateraketa lortzea, baina, derrigorrezkoa zitzaien estatu erdirakoiei. 1789ko Abuztuaren 4eko Nazio Asanbladan bateratu egin ziren frantziar estatuko erakunde eta arau guztiak, eta orduan galdu ziren betiko Lapurdi, Nafarroa Behereko eta Zuberoako erakunde propioak. 1839-1876 tartean berdin jazoko da Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroarekin, kasu hauetan Kontzertu Ekonomikoak, lehen hiruretan, eta “Ley Paccionada” delakoa, Nafarroan, geldituko badira ere. Aldaketa prozesu guztian, haatik, kexa eta kontrako iritzi ugari altxatuko da (ikus 5. mapa). 5. mapa. Espainia eta Frantziako administrazio berdinketa (XVIII eta XIX. mendeetan). Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 49 1.2.2. Euskal lurraldearen erreibindikazioa XX. mendera arte Batasun politikorik eduki ez arren, bai izan da euskal herrialdeen artean nolabaiteko lotura historikoa, hizkuntzari atxikiturik batik bat. Hasiera batean Euskal Herria euskaraz mintzatzen zen herria bazen, beranduago ondo ezagutzen ditugun herrialde historikoekin identifikatuko da, nahiz eta herrialde osoan euskara erabili ez, Nafarroa Garaian gertatuko den bezala. Diogun hau guztia Axularrek frogatzen digu, 1643an Gero liburua argitaratuko duenean, euskalkien arazoa planteatuko baitu, bide batez Euskal Herria zeintzuk lurraldez osatua zegoen argituz: ”Zeren anitz moldez eta diferentki mintzatzen baitira euskal herrian, Nafarroa garaian, Nafarroa beherean, Zuberoan, Lapurdin, Bizkaian, Gipuzkoan, Alaba-herrian, eta bertze anitz lekutan” (1988:17)1 Urte apur batzuk lehenago, 1638an, Arnaut Oihenartek latinez argitaratu du Euskal Herriari buruzko historia bat (Notitia utriusque Vasconiae...), zeinean euskal lurraldeak iraganean zabalagoak izan direla argitzen baitu, orain zazpi herrialde ezagunetara mugatzen bada ere. Lurralde horretara mugatzeko arrazoi historiko eta linguistikoak daude eta, horrez gain, usadioak horrela adierazten du, tradizionalki herrialde hauei ematen baitzaie euskaldun izena (ikus Oyenart, 1929). Euskal Herria herrialde politiko hauekin batzeko tradizioak iraun egingo du XVIII. mendean, euskarak lurraldea galtzen segitu arren. Euskararen geroaz hain kezkaturik agertzen den Etxeberri Sarakoak horrela egiten du. Euskaraz egiten den herrialde politikoek osatzen dute Euskal Herria, eta ez euskaraz mintzaten den lurraldeak soilik. Herrialde hauen euskal herritartasuna oso argi dauka. Euskal herritarren laudorio egiteko, beren merezimentuak aipatzen ditu eta horien artean Nafarroako errege-erreginak, hauxe dioelarik hauetako batez: “Bertze alde Doña Katalina Iruñeko alaba, Nafarroako erregina zenaz geroztikan, ezta dudarik hura ere eskualduna zela, ezen Eskual Herriko umea zer ahal dateke baizik eskualduna? hala nola Parisko umea, Paristarra? Madrilgoa, Madriltarra?” (1972:75) Euskara eta Euskal Herriaren defentsa horretan Larramendik eman zion hasiera Euskal Herria politikoki batzeko proposamenen tradizioari, bere proposamenaren arrazoia eta asmoak bestelakoak izan arren, antza denez. Izan ere, Larramendi euskararen defendatzaile sutsua da, eta bere baliagarritasuna erakutsi nahi du. Baina harago doa, euskara defendatzeaz gain, Euskal Herria ere erreibindikatuko baitu, integrazio asmo batekin nonbait. Erreibindikazio horretan, Foruen berezitasuna azpimarratuko du behin eta berriz, pribilegioak ez direla esanaz, lege bereziak baizik. Hala ere, Larramendiren ideiarik harrigarriena Sobre 1. Argitarapen faksimila; gaurkotu egin dut ortografia. 50 ____________________________________________________________________________ los Fueros de Guipuzcoa liburuan (1983) agertuko da, euskal herrialdeen independentziari buruzko proposamen iluna botako duenean. Liburuan Larramendik Gipuzkoako Foruen apologia egin nahi du. Hipotesi bat garatzen du, zeinean Gaztelak Gipuzkoa abandonatu baitu. Gipuzkoan, zer egin pentsatzen ari direla (IV. eta V. hitzaldiak) eta beste iritzi desberdinen artean, agure bat mintzatzen da, Larramendik aurkezpen barregarria egiten diola. Hauxe dio: “Zer arrazoi dago euskal nazioa, Espainiakoa ezezik inguru guztiko lehen populatzailea izanik, nazio berezia ez izateko, berezko nazioa, nazio banatua eta besteetatik independientea ez izateko ? (...) zergatik euskarak, hizkuntza hain bizia eta beste ezein baino bizitza luzeagokoa delarik, ez ditu ikusi behar bere euskaldun guztiak baturik eta bat eginik nazio libre bakar batean, beste hizkuntzarik eta naziorik gabe? Zergatik Espainian (eta Nafarroako erresuma hizpidera ekarri ere ez dut egingo) egon behar dute hiru Probintziak Gaztelaren menpe: Gipuzkoa, Araba eta Bizkaiak; eta beste hiruk Frantziaren menpe: Lapurdi, Zuberoa eta Nafarroa Behereak?” (1983:58) Diskurtsua jarraituz, hizlaria kexu da Iparraldeko herrialdeak libertatea galtzen ari direlako eta Bizkaia eta Gipuzkoako patu bera jasan beharko dutelako. Hau dena fikzio modura presentatzen da eta kasu horretan ager litezkeen aukerak aztertzen dira: Gaztelarekin berriz batzea, beste batekin egitea (Frantzia edo Ingalaterra) edo bakarrik gelditzea. Azkenean, iritzi batek errealismoz jokatu beharraz ohartarazten du eta estatu handi baten itzala bilatu behar dela dio eta errealistena Gaztelarekin jarraitzea izango zela. Ikusten denez, hor proposatzen da lehenengoz zazpi herrialdeen batasun politikoa. Entitate berri honek “Pirinioko Probintzia Batuak” izena eramango zuen (“Provincias Unidas del Pirineo”). Telletxeak apuntatzen duenez, Larramendik hizkuntza hartzen du oinarritzat eta beraren arabera proposatzen du euskal lurraldeen batasuna, nazio bakarra osatzeko (in Larramendi, 1983:63, 9. oharra). Asko diskutitu da ia proposamen hori Larramendiren iritziarekin bat zetorren. Kontuan hartu behar da garai hartan oso txarrak zirela Monarkia eta jesulagunen arteko harremanak (handik gutxira erresumatik espulsatuak izango direlarik). Dena den, baliteke Larramendik aukera independentzizale hori benetan ez sinestea. Hala ere, inportanteena, gure ustez, proposamenaren formulatzea bera da, zentzu politikoa emanaz. Garai hartan aukera bezala antzematea da baloratu behar dena. Edozein modutan ere, Larramendiren idatziak Gipuzkoako Foruak goraipatzea dauka helburutzat, bere ohizko statusaren iraunarazpena eskatzen duela behin eta berriz. Foruak defendatzearren metodo guztiak erabil daitezke, baita armen bidezkoa ere. Agresioa balego, armekin defendatzeko eskubidea leukake Gipuzkoak, Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 51 “Eta Gipuzkoa bera bakarra ez bada on aski bere herriekin erresistentzia egiteko, dei egin diezaieke Bizkaia eta Araba eta Nafarroa eta Frantziako herri lagunei, eta baita bere burua atxiki eta eskaini beste errege bati ere, bere askatasunaren eta foruen defentsan” (Larramendi, 1983:282) Ukaezina da Larramendik ondo gogoan dituela beti beste euskal herrialdeak eta ziurtzat ematen duela, gainera, foru eta libertateen alde burrukatzeko beren laguntza luzatuko dutena denek. Argi dago, halaber, Foruak lehen mailan ipintzen dituela, beraien defentsan Gaztelarekiko harremanak ere berplanteatu daitezkeelarik. XVIII. mendean oraindik, Jean Philippe Bela militar zuberotarrak Histoire des basques liburua idatziko du, zeinean zazpi herrialdeek osaturiko “euskal nazioaz” mintzatuko baita. Askoz mugatuagoa da, ostera, “Real Sociedad Bascongada de Amigos del Pais” izeneko elkarteak (1766an sortua) hartuko duen lurralde oinarria, Mendebaldeko hiru probintzietara bakarrik hedatuko da eta, “Hirurak-bat” lemapean. Frantziako Iraultzak eta Frantziak estatu sendo eta boteretsu bezala lortu zuen ospeak kolokan ipiniko du Gipuzkoaren leialtasuna Gaztelarekiko. Frantzia Europatik hedatzen hasten denean, Gipuzkoak status berezia negoziatu nahi izango du Frantziarekin Konbentzioko Gerran, estatu neutral gelditzeko. Baina ekimen honek ez zuen arrakastarik lortu. Zorte bera izan zuen Garaten proposamenak, zeinak Frantziako hedapenak Europako mapa politikoa alda zezakeela antzematen baitzuen. Aukera hori profitaturik, Euskal Herriko zazpi herrialdeak politikoki batzeko lehen proposamen “errealista” egingo zuen. Hona nola. Joseph Dominique Garat, abokatua, Lapurdik hautaturiko azken ordezkaria izan zen, bere anaiarekin batera. 1789ko Abuztuaren 4ean, Parisen, norbanako eta herrien “pribilegioen” ezabaketa erabaki zuen Biltzarrean hartu zuen parte, hau da, ordezkaria zen Uztaritzeko Biltzarrearen desagerpena onartu zuen. Gero karrera politikoa egin zuen Parisen, Justizia eta Barne ministraria izatera iritsi zelarik. Napoleon boterera heldu zenean, postu onetan iraun zuen. Beste alde, Euskal Herriari amodio handia erakutsi zion. Agian horregatik, eta 1789ko Abuztuaren 4eko legea izenpetzeaz damuturik nonbait (Agudo, 1983:40), Euskal Herri osoa bilduko zuen projektu politiko bat bideratu nahi izan zuen. Giroa nahiko aldekoa zen, bestalde. Esan dugunez, Gipuzkoak eskatua zuen ordurako status berezia eta, gainera, Parisen ez zen gaizki ikusten Ebrotik Pirinioetara zabalduko zen estatu tartekatu bat jartzea, Espainia eta Frantziaren arteko mugak hobeto ziurtatzeko. Giro honetan ulertu behar da Garaten projektua. Beronen lehen albisteak 1808koak dira, Iberiar penintsulako inbasioa hasi ostean. Garatek lehen projektua presentatzen dio Napoleoni, Espainia eta Frantziako euskal herrialdeak bi edo hiru departamentu berritan biltzeko, enperadorearen pean zuzenean jarriz. Napoleon interesaturik agertu zen eta zerbait zehatzago eskatu zion Garati, honek bigarren 52 ____________________________________________________________________________ idatzi bat egin baitzuen (“Fenizia Berriaren Projektua”), gauza berri gutxi eskaini arren. Baina Garat asko berantatu zen bigarren projektu hau idazten eta entregatu zuenerako, 1811n, mundu egoera asko aldatu da. Espainiako kanpaina amaitzear dago eta Napoleonen interesa Errusian dago orain. Ondorioa da Napoleonek ez zuela interesik erakutsi eta projektua betiko ahaztu zen (Agudo, 1983:40-42). Projektuan entitate politiko berri bat sortzen zen, “Fenizia Berria” izena izango zuena, euskaldunak feniziar zaharren ondorengoak zirela pentsatzen baitzuen Garatek. Eraketari buruz, hauxe zioen: “Lau kantoi espainol euskaldunek eta hiru frantses euskaldunek Inperioaren bi edo hiru departamentu berri osa ditzatela (...) Frantziak eta Espainiak herri hauetan sartu dituzketen diferentziak ziurrago eta azkarrago ezabatzeko, beharrezkoa litzateke departamentu bakoitza zati espainolez eta frantsesez, bietatik nahasian, osatzea (...) Nafarroa Garaiak eta Nafarroa frantsesak, elkarren ondokoak eta euskaldunak izaki biak, aukera handiak eskaintzen dituzte horretarako; orobat gertatuko litzateke Baztango haranarekin, Espainian dena, eta Frantzian den Errobiko haran edo Lapurdiko herriarekin. Batetik bertzera iragateko aski litzateke mendi bakar bat zeharkatzea. Deusek ez luke galaraziko, eta bai ordea kontsiderazio politiko anitzek hala galdatuko, Bidasoaren bi aldeak departamentu berean sarraraz litezela: Hondarribia eta Hendaia” (Agudo, 1982:42-43) Euskararen papera oso inportantea izango zen, euskaldunen lokarri bezala. Eskoletan euskara irakatsiko zen eta erdaldunek debekatuta edukiko zuten Euskal Herrirako sarbidea (Goyhenetxe, 1985:94-96). Fenizia Berri hau enperadorearen pean geldituko zen, baina Garatek ez zuen gehiago argitu puntu hau. Ostera, ondo adierazi zizkion Napoleoni atzeman zitzakeen abantailak. Batzuek praktikoak ziren. Espainiaren errendaketa eta Inglaterraren itsas boterearen murrizketa (beraien kontra ariko baitziren euskaldunak). Besteak, berriz, laudoriozkoak. Nahikoa izan zitekeen, apika, Napoleonen onespena jasotzeko, 1811rako egoera hain aldaturik ez balitz egon (Agudo, 1983:46). Larramendiren kasuan bezala, asko diskutitu da bere benetazko asmoaz. Asmo nazionalistarik ez edukitzea ere leporatu zaio, bere interesik handiena Frantzia zelarik eta ez Euskal Herria. Eztabaida horietatik kanpo, argi dagoena da Garaten projektua abagadunearen analisi oinarritu batean sustraitzen zela eta estatu tartekatuaren ideia erakargarria zela, ezen gogoratu behar da estatu tartekatuak zorte onekoak izan direla historian, beren independentzia ziurtatuta gelditu baita inguruko estatu boteretsuen onespenarekin. Horixe izan da Uruguay edo Afganistanen kasua, esate baterako. Iritzi eta projektu hauek maila indibidualean gelditzen dira, baina XVIII. mendetik aurrera euskal lurraldeen bereiztasun sentimentua gero eta sarriago agertzen da, bai Euskal Herrian egindako idatzietan nabaritzen denez, eta bai atzerritarrek eginiko deskripzio eta iruzkinetan irakur daitekeenez. Izan ere, Borboiekin nagusitu ziren zentralizazio eta berrestrukturazio nahiek ezer gutxi Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 53 eskain ziezaioketen Euskal Herriari, bere Foruekin abantaila handiagoak eskuratzen zituen eta. Erdiratze projektuak, hortaz, euskal erakundeen kontraerasoa ekarri zuen, euskal lurraldeen aintzinako independentzia eta estatuarekiko borondatezko batuketan zentraturik. Estatua ere saiatu zen bere aldetik kontrakoa frogatzen, polemika intelektual eta politiko bizi eta luzea suertatu zelarik. Polemika honek XIX.mende osoko bizitza politikoaren zati handi bat zentratzen du. Foruak zirela eta ez zirela, enfrentamentu ugari emango da mendean zehar: Espainia-Hego Euskal Herriko herrialdeak; hiria-baserria; liberalismoa-karlismoa; industrializazioa-ordenu zaharra, eta abar. Tirabira hauetatik, eta lurraldeari dagokionez, euskal lurraldeen arteko loturak estutu egingo dira eta bertatik formulazio politiko berriak sortu. Asko dira XIX. mendean egiten diren lurralde erreibindikazioak. I.go Gerra Karlistan herriak duen Foruen aldeko jarrera, lurraldearen erreibindikazio oharkabekoa da. Badaude, ordea, jakinaren gaineko aldarrikapen konszienteak.. Horietako bat liberal baten eskutik dator, Muñagorri, bere bertsoetan euskal herrialdeen patua gerrako eta kanpoko gorabeheretatik bereiztu nahi duelarik, bere helburua karlismoari Foruen aldeko bandera kentzea bazen ere. Gardenagoa da, ostera, Xahoren jarrera, bera izango baita lehena zazpi euskal herrialdeen independentzia politikoa publikoki erreibindikatzen. Agustin Xaho (edo Chaho) (1811-1858) Zuberoan jaiotako kazetaria da, zenbait urtez Parisen biziko dena. Garaiko erromantizismoak kutsatua, euskal independentziaren erreibindikatzaile eta bozeramailea izango da. Justifikazio bezala, eta nazionalisten ezaugarri batzuk bildurik, euskal “diferentzia” landuko du, antropologia, historia eta hizkuntzan oinarriturik. Bera izango da Aitorren mitoaren asmatzailea eta gerra karlistak nazio gerratzat interpretatuko duen lehena. Gerra honetan karlismoaren defendatzaile amorratua izan zen, liberalen etsai agertuz, bera ideologiaz liberal eta errepublikazalea izan arren. Baina nazio helburua gainetik jarriko du. Era horretara, Espainia zapaltzaile bezala agertarazten du eta zapalketa horren aurkako erreakzioa izango zen gerra, zeina independentzia lortzeko profitatu behar baitzen, Espainia eta Frantzian banaturik egon arren, euskaldunak bat sentitu baitira beti. Horrela, zentzurik ez duten bi aldeetako euskaldunen arteko iskanbilak ere konponduko lirateke: “Agian egun batez euskaldunak saiatuko dira aintzina gozatzen zuten nazio batasuna berreskuratzen” (Xaho, 1976:136) Larramendik Zazpiak-bat ideia posibletzat jo badu, Garatek projektu oinarritu bat aurkeztu du eta Xahok ideia horren aldeko sentimentu eta militantzia ipini ditu. Baina mezuak ez dauka oraindik herriarengana heltzeko aukerarik. Garai honetako ardura Foruak dira eta 1839ko Legeak gutxiturik utzi baditu ere, nahikoak dira momentuz egoera lasaitzeko. Foruei buruzko polemika, ordea, ez da itxi eta 1839 aurreko egoerara itzultzea eskatzen da, lurralde bakoitzeko Foruetan oinarriturik. Foruzaleek Lege Zaharraren laudorioa egiten dute eta aurreko ohiturak eta 54 ____________________________________________________________________________ bizimodua goraipatzen dira. Eginiko idatzietan maitasun gutxiz begiratzen da Espainia, Xahok ere aurreratu bezala, egoeraren errudun moduan ikusten dute eta. Foruei eutsi-beharrak euskal herrialdeak batzeko ondoriora eramango du. Laurakbat ideia arrunta egiten da urte hauetan. Ortiz de Zaratek politikoki eta arrazionalki formulatuko du ideia hori, euskal federazio bat (Hegoaldeko herrialdeena, alegia) proposatuz, 1839aren aurreko Foruetan oinarrituta. Berarentzat, Hirurak-bat lema tradizio handikoa izan arren, beharrezkoa da, orduko egoeran, Nafarroa ere gehitzea, hala efikazagoa izango zen eta. Are gehiago, Iparraldeko lurraldeak ere hartzen ditu kontuan, zeren “Hauek ere neba-arrebak ditugu odolez eta hizkuntzaz. Hauek ere osatzen dute zinez aintzinakoa eta noblea den euskal leinuaren bostgarren familia. Ez dugu zalantzan jartzen lehenago edo beranduago hori gertatuko dena. Ahalik eta gehien azkartu dadila nahi dugu guk. Orduan eskainiko diogu munduari ikuskizun bikaina, bost familia euskaldunak talde bakar batean baturik egonaz” (1867:287) Ikusten denez, bere azken helburua euskal herrialde guztiak batzea litzateke, Bostak-bat moduko elkarte batean bildurik. Dena den, Hegoaldeko herrialdeak batzeko projektuari ekingo dio su eta gar. Baina batasun hau ez da bakarrik historian edo, oro har, sentimentuan sustraituko. Ortiz de Zarateren ekarpena bere errealismoa da, lau herrialdeak bilduez gero dudaezineko abantaila ekonomikoak ondorioztatuko lirateke eta. 1867an Nekazal Erakusketa bat egin zen Iruñean, Sanferminetan. Nafarroako Diputazioak Hegoaldeko beste euskal Diputazioei luzatu zien gonbidapena. Ospaturiko omenezko oturuntzan, eta brindisen momentua heldu zenean, Juan Iturraldek Laurak-bat-en aldeko deia egin zuen, pil-pilean zegoen gaia gogoraraziz. Antza denez, lema hori Nekazal Erakusketa honetan sortu zen. Hala ere, batzuek hain ondo onartu zuten ikur berria (lau esku bata besteari loturik agertzen zirela) ez omen zen denen gustukoa izan, Campionek dioenez, ikurrak “txalo gutxi eta gaitzespen ugari” jaso zituen eta (in Corcuera, 1979:124, 195. oharra). Hala eta guztiz ere, Hego Euskal Herriko herrialdeen batasun beharra zabaldu egingo da herrian eta hurrengo urteetan oihu bihurtu, gerra karlista eta 1876ko Foru Ezabapenaren Legearen ostean batez ere. Iparragirre edo Xenpelarren bertsoak2 adibide zuzena dira. Orain arte ekimen indibidualak edo talde txikienak izan direnak zabaldu egiten dira orain eta Foruen aldeko elkarteak eta alderdiak sortzen dira: “Asociación Euskara”, “Sociedad Euskalerria”, “Partido Fuerista”. Kasu guztietan Hego Euskal Herriko lau herrialdeen Foruak berreskuratzea dute helburutzat eta estatu mailako alderdiak baztertzen dira. 2. Adibidez, “Gernikako Arbola” lehenaren kasuan, edo “Ia guriak egin du” bigarrenean. Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 55 Baina politikoki Hegoaldeko lau herrialdeen batasunerantz jotzen bada, zazpi herrialdeen lotura historikoei buruzko aipamenak gero eta ugariagoak egiten dira. Ideia horren bultzatzaileetako bat Nafarroako “Asociación Euskara” izango da, hemen ere. Bere ikurrean ideia hori isladatuko du: Zazpiak-bat lemapean Gernikako Arbola agertzen zen, azpian gurutze bat zuela, eta enborraren gainean Nafarroako kateak, hondoan zazpi mendi zeudelarik, zazpi euskal herrialdeak ordezkatuz (Martínez-Peñuela, 1989:27). Elkarte honen dinamizatzaileen artean ezin ahantz dezakegu Arturo Campionen eragina. Berarentzat argi dago “euskal nazioa” existitzen dena, zazpi herrialdeek osatua. Hala ere, herrialde bakoitzak oso nortasun propioa gorde du (euskal nortasuna bera ere indibidualista da eta), eta hala, zeinek bere bidea ibili du. Berak tradizioan ikusten du arazoentzako irtenbidea. Egokiena, beraz, 1839 aurreko egoerara itzultzea litzateke, Foruak ziurtatuz eta Espainiari loturik segituz Hegoaldean. Zazpi euskal herrialdeen batasuna ideia arrunta bihurtu zen XIX. mendeko azken laurdenean. Bere zabalpenean Lore-Jokuek eragin zuten eta Lore-Jokuei loturik Felipe Arrese Beitiaren irudia agertzen zaigu, horietako askotan parte hartu zuen eta. Bere olerkietan sarritan aipatzen dira zazpi probintziak, euskarari atxikiturik normalean. Orduko ohiturari jarraituz, politikoki Hegoaldeko lau herrialdeen batasuna eskatzen du, Euskal Herriko zazpi zatiak erreibindikatzen baditu ere. Adibide bat “Jaungoikoa eta Foruak” olerkian aurki dezakegu: ¡O! Esperantza gure zarean Aretx samur ta laztana! Orra or datoz Bizkaya legez Gipuzkoa ta Araba; orra or dator oneen antzera bai Nafarroa azkarra, baita Frantzian beste anayak diñoe elduko dirala, zazpirok egin daigun Erri bat derichakona ‘Euskara’ (Arrese Beitia, 1987:80) Honelako beste jaietan, Azpeitian, azalduko zen lehenengoz, 1893an, oso herritarra egin den poesia, “Gauden gu euskaldun”, Gratian Adema «Zaldubi»rena. Ideia berari ekiten zaio, baina sortzen ari den nazionalismoaren beste ideia bat ere batzen da, ez baitu nahi euskara arrotzek ikas dezaten, kantu berean dioenez3. 3. Honela dio zatirik famatuenak: Zazpi Eskualherriek bat egin dezagun guziak beti, beti, gauden gu eskualdun. Agur eta ohore Euskalherriari; Lapurdi, Basa-Nabar Zibero gainari; Bizkai, Nabar, Gipuzko, eta Alabari Zazpiak bat besarka lot beitetz elgarri. 56 ____________________________________________________________________________ Zazpi herrialdeen tradizio hau izango da Aranak bereganatu eta zabalduko duena, oraingoan zentzu politikoa emanaz batasunari. Beraren ostean, arrunta egingo da zazpi lurraldeez eta beren batasunaz hitz egitea. Baina Aranaren proposamen landuagora pasa aurretik, interesgarria da formula eta inguru hauetatik at gelditzen den beste erreibindikazio bat: Nafarroako Alderdi Federalarena. Pi y Margall-ek fundaturiko alderdi hau (ofizialki “Partido Republicano Demócrata Federal”) Madrilen bildu zen 1882an eta Hispaniako Federazioa proposatuz, Estatu bakoitzaren Konstituzioa idaztea eskatu zen. Guztira hiru projektu aurkeztu ziren: Kataluniakoa, Galiziakoa eta, denboran lehena, Nafarroakoa. Azken hau Tuteran aurkeztu zen 1883an, “Constitución futura de Navarra” izenpean. Bertan Foru zaharrak erreibindikatzen dira, momentuko errealitateari egokiturik. Bigarren oinarrian lurralde zedarritzapena egiten da eta Nafarroa oso zentzu zabalean ulertzen da, Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Nafarroa Beherea eta Errioxa biltzen dituelarik: “Nafarroak, bere oraingo mugen barrenean, Herrialde bat osatuko du, prest baitago lehenago nafarrak izan ziren Errioxako, Baskongadako eta (gaur egun frantsesa den) Bortuz bertzaldeko Seigarren Merinaldeko lurraldeen borondatezko berreransketa onartzera; baiezta daitekeelarik ezen haietako batzuetan dagoenekoz ere badela, izan, hain senide-giroko eta egoki den batasunerantzako joera abertzalea, egoerak hala permiti dezanean” 4 1.2.3. Sabin Aranaren ekarpena Lurralde formulazioari dagokionez, Aranak bi ekarpen funtsezko egingo ditu; bata, zazpi herrialdeen batasuna aldarrikatzea helburu politiko bezala, eta bestea, Espainia (eta Frantziarekiko) loturak apurtu beharra. Ideia hauek diskurtsu politiko sendo baten barruan sartuko ditu, bere garaian dudaezineko efektua lortu zuena. Horrez gain, eraketa politikoari ere ekin zion. Era honetara, bere ideiak ez ziren hil berarekin, aurreko kasuetan bezala, bera bezain konbentzituriko jarraitzaile asko gelditu baitziren bere heriotzean. Begira ditzagun aipaturiko bi ekarpenok. Aranak Bizkaian zentratuko du bere iharduera politikoa, baina euskal zazpi herrialdeon batasuna gero eta ideia kutunagoa izango da berarentzat. Hasiera batez Bizkaiaz bakarrik hitz egiten badu, argi dauka Euskal Herriaren hedapena, orduantxe zabaltzen ari den ideiari jarraituz. 1894erako lehen proposamen politikoa plazaratzen du: “Arrazaz, mintzairaz, fedez, izaeraz eta ohiturez Alaba, Benabarre, Gipuzkoa, Lapurdi, Nabarra eta Suberoaren haurride izaki, Bizkaya sei herri hauekin lotu edo konfederatuko da, Euskelerria (Euskeria) izeneko osotasuna eraikitzeko, baina norberaren autonomiaren murrizketarik gabe. Doktrina hau ondoko printzipio honen bidez adierazten da: Bizkaia askea Euskeria askean” 5 4. “Base 2ª De Navarra y de los navarros” pasartearen lehen puntua. Testu osoa in Estornes (1990: 2. eranskina, 572-576 orr.). Ik. ere Corcuera (1979: 117). 5. “Euskaldun Batzokija”-ren Araudiaren 8. art. 1894-7-15ean onartua. Lekuizenak, berak erabili bezala daude. Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 57 Hilabete batzuk aurrerago, Apirilean, Konfederazioaren ideia ere bota du, antzeko terminoetan, baina herrialde bakoitzaren autonomiaren gaiari ekin gabe. Gai hau, haatik, ez zeukan oraindik oso landurik, zeren artikulu berean adierazten du bere nazionalismoaren helburuaz: “Bizkaia nazio guztiz independientea bihur dadila, Espainiarekin nazioarteko harremanak baino besterik gorde gabe” 6 Euskal nortasunaren hondamena izaki Aranaren buruhaustea, berreskurapenaren alde aritzea izango da bere betebeharra, horretarako diskurtsu landuagoa beharko duela. Lan horretan, helburu horren kontra jotzen zuten faktoreak aztertu zituen eta argi ikusi zuen euskal herritartasuna espainiartasunean urturik gelditzen zena. Euskal nortasuna berreskuratzekotan termino biak desberdindu beharra zegoen. Gurrutxagak dioenez, Aranak espazio propioa definitu behar zuen eta, nazionalismoaren bidez, edukiz bete. Eraikitako espazio minorizatu hori gatazkan sartzen da bere zapaltzailea den estatuaren espazioarekin (Gurruchaga, 1985:124). Espazio berria definitzerakoan, Aranak historia hartzen du oinarritzat, momentuko eta aurreko mendeetako idazleen tradizioa jarraituz. Izan ere, eredu garbiagoa zen hizkuntzarena baino, lurralde askotan ez baitzen ordurako euskaraz egiten. Euskal herrialdeak aztertzerakoan norberaren autonomia historikoaz ohartu zen eta puntu horretan kontu handia jarri zuen beti. Hala ere, orduko kinka larria ikusita, beharrezkoa zen denen indarrak batzea, bakarka segitzeak hondamendia baino ez baitzuen emaitza bezala ekarri behar. Euskal herrialdeek, banaturik ibili badira historian zehar, batu beharra daukate orain eta eraketa politikorik egokiena konfederazioa da, batasunaren indarra eta norberaren autonomia bateragarriak egiten dira eta. 1897rako proposamen landuagoa botako du, non Euskal Konfederazio baten barruan, estatu guztiak baldintza berdinetan sartzen baitziren eskubide eta betebeharretan, bereizteko eskubidea gorderik. Kanpo harremanak eta ordena soziala Konfederazioaren eskuetan gelditzen ziren eta gainontzekoan estatu bakoitzak aginduko zuen. Hala ere, Aranak ez zuen gehiago garatu projektu hau eta bere iharduera Bizkaira mugatu zen ia osorik. Beste alde batetik, Historia ezagututa, esan dugunez, Aranak ez zuen egoki ikusten beste herrialdeen arazoetan sartzerik, norberaren subiranotasuna ezagutzen baitzuen. Bizkaiaz gehiegi arduratzea leporatu zaion arren, bere azken idatzietan argi dauka bizkaitartasuna euskal herritartasunaren pean dagoela: “Zeren bizkaitarrak, abertzaleak direnean izango dira bizkaitar; baina bizkaitar baino lehenago euskal herritar dira. Eta euskal arraza salbatzeko Bizkai osoa sakrifikatu behar bada, horretaraino ere emango dute amore!” 7 6. “Fuerismo es separatismo”, Bizkaitarra II:8, 1894-4-22 (ik. Arana, 1980:267). 7. “Cartas a don J. M.”, La Patria III:86, 1903-6-14 (ik. Arana, 1980:2288). 58 ____________________________________________________________________________ Aranaren bigarren ekarpen nagusia, lurraldeari dagokionez, independentziaren beharra da. Euskal herrialdeak ez dira izan Espainiaren zatia (Hegoaldeaz mintzo da normalean Arana), independienteak baizik, eta egoera horretara bihurtu behar dute. Nazionalismo guztietan bezala, historian momentuko jarrera politikoa justifikatu nahi da. Iharduera horretan, Aranak nahiago du “Foru” hitza baztertzea, berba horri “pribilegio” esangura ematen baitio, hots, Espainiak “emaniko pribilegioa” iradokitzen baitzuen. Horren ordez Lege Zaharrak erreibindikatzen ditu. Beraien bidez eratu dira euskal herrialdeak, eta erregea Gaztelakoa izan arren, bazegoen hura errefusatzeko eskubidea. Erregeak, gainera, bertako Legeak onartzeko baldintzapean hartzen zuen beti titulua. Ukaezineko froga, beraz, lurralde hauek ez zirela bere jabegoa, beste erresuma batzuk bezala. Aranak ez du onartzen, hortaz, borondatezko elkarketarik gertatu denik, foruzaleek zioten moduan, baizik eta independentzia mantendu dela. 1839an, orduan, Espainiak konkistatu egiten du Euskal Herria eta, indarrez, espainiar legepean jartzen du, horretarako eskubiderik ez zeukalarik, Lege Zaharrak ez baitira estatuak emaniko Foruak. Hau ez da izan Espainiaren lehen erasoa, baina aurreko guztietan euskal herritarrak ahobatez asaldatu dira saio horien kontra (Arrigorriaga, Mungia, Matxinadak...). Nazionalismoaren erantzuna berdina izan behar da orain, baina elementu berriak ageri direnez, egoera gero eta larriagoa da. Hori dela eta, euskal herritarrek behin betiko apurtu behar dituzte Espainiarekiko loturak eta independentzia aldarrikatu aipaturiko konfederazioan sartuz. Baina lurralde arloan horren ekarpen garrantzitsuak egin arren, Aranak ez zion ematen inportantzia handirik lurraldeari. Jakina da berarentzat arraza dela euskal herritartasunaren ardatza eta berorrek markatzen duela euskal hiritartasuna eta ez lurraldeak. Jaiotzearekin hartzen dugun ezaugarria da eta bizitza osorako balio duena, lekuz aldatu arren. Lurraldeari baino, Aranak biztanle komunitateari begiratzen dio gehiago. Hori dela eta, euskal arraza beste testuinguru geografiko batean ere gara daitekeen bitartean, gaur eguneko lurraldeari ezin izango genioke Euskal Herria deitu beste arraza batek beteko balu, euskaraz hitz egin arren. Argi azaltzen du guzti hau 1894ean, Karmelo Etxegarairi egiten dion erantzun artikuluan. Etxegaraik, Kantabriaz hitz egiten zuela, Euskal Herriko luzapen bezala ulertzen eta sentitzen zuen Kantabria, bere artikulu batean aitortzen zuenez. Aranaren erantzuna garratza (eta umoretsua) izango da, ohi bezala. Hauxe diotso pasarte batean: “Ikusten denez, Etxegarai Jnak. metroz neurtzen du Aberria, hau da beronek betetzen duen lurraldearen arabera; eta deitoragarria da, idazle izan nahi duen batengan, lurra Aberriaren elementu funtsezko eta konstantea delako sineste atzeratu hori. Gera bitez integritate aberritar hauek espainiarrentzat; guk euskeriarrok, jakin behar dugu Aberria arrazaz, historiaz, legez, ohiturez, izaeraz eta mintzairaz neurtzen dela, eta gure Euskeria hau berdin izan daitekeela Euskeria, bai Mendebaldeko Pirinio inguruan eta Bizkaiko Golkoan kokaturik, zein Pazifikoko uharte batera edo Afrikako laku handien kostaldeetara aldaturik; eta baita ez litzatekeela Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 59 Euskeria izango, gauzak orain arte bezala jarraitzekotan, lur honetako arraza maketoak denboraz berton eraikiko lukeena” 8 1.2.4. EAJren aktibitatea eta bere barruko eztabaidak Orain arte ikusi dugun independentziaren aldeko jarrera hau ez da, sarritan horrela iruditu arren, nazionalismoaren jarrera bakarra. Hasiera honetatik jada, Aranak nazionalismoa beste modu batera ulertzen duen talde bat ezagutzen du, berak nazionalistatzat jotzen ez badu ere. Beste korronte hau, Sotak ordezkatzen duena, gehiago isladatzen da kataluniar ereduan Aranarenean baino eta politika posibilistaren aldekoa izango da. Aranaren hasierako arbuioa ez da inoiz guztiz galduko, baina denborarekin samurtu egingo da. Are gehiago, bere “garapen espainiarzalean” arrazoia ematen diela dirudi. Hala ere, projektu honen iluntasunak duda handiak utziko ditu eta Aranak ez ditu argituko. Argitze falta honek posible egingo du bere heriotz ostean korronte biak Aranaren jarraitzaile bezala ager daitezela, biak bere testu eta esanetan oinarritzen direla. Bere bizitzan Arana eztabaidatu ezineko gidaria izan zen, korronte biek onartua. Hil aurretik Anjel Zabala izendatu zuen ondorengo bezala, baina Sotaren taldeak ez du onartuko bere gidaritza, jarrera independentzizale ortodoxoaren aldekoa baitzen. Hemendik aurrera, alderdiaren kontrola lortzeko lehia bizia pizten da talde bien artean. Lurralde helburuari dagokionez, independentzia/autonomiaren arteko eztabaida historiko bati ematen zaio hasiera era honetara, nazionalismoaren traiektoria osoa markatuko duena. Jarrera independentzizalea (sabindarra, edo ortodoxoa) aski azaldurik utzi dugu aurreko puntuan. Momentu honetako teorizatzaile nagusia Jose Arriandiaga («Joala») da. Aranaren argudio eta testu klasikoak errepikatzen dira eta lurralde helburua euskal konfederazio independientean gauzatzen da. Militantzia gehiena berorren alde dago, alderdiaren aparatoa barne. Jokaera honen zabalpenean inportantzia handia edukiko du A. Evangelista Ibero kaputxinoak, zeinak 1906an oso erabilia izango den nazionalismoaren bulgarizazio bat argitaratuko baitu. Liburu hau, “Ami Vasco”, katezismo modura planteatzen zen, galdera-erantzunen bidez. Aranari jarraituz, arraza da oinarrizko kontzeptua eta lurraldea bigarren mailan gelditzen da. Edonon bizi delarik ere, euskal herritarra beti euskal herritar izango da, Euskal Herritik kanpo jaioa eta bizi izana izan arren. Lurraldea arbasoen ekintzen marko modura ulertzen du Iberok, heredentzia modura hartzen dena. Euskal Herriaren etorkizuna, jakina, bere independentzian datza (1979). Jarrera autonomizalea (“euskalerriatarra”, edo posibilista) ez da gehiengoarena hasiera honetan, baina bai da koadrorik prestatuenak eta baliabide gehien dituena. Hala ere, gutxiengoa izateak kontuz jotzera behartzen zituen, militantziaren euskarria ez galtzeko. Bere teorizatzaileen formulazioetan korronte 8. “Vulgaridades”, Bizkaitarra II:18, 1894-12-31 (ik. Arana, 1980:426). 60 ____________________________________________________________________________ biak pozik uzteko ahalegina igertzen da, homogeneizatu nahian. Tradizio hau laster hasten da. Arana hil ostean sortzen diren indezisioak eta norabide falta konpondu guran, Miguel Cortés-ek arrakastatsua suertatu zen formulazio berria proposatu zuen 1904ean. Cortések 1839 aurreko egoerara itzultzea eskatzen du, separatismoa uxatuz, Aranak esan duenez nazionalismoa ez baita separatismoa.9 Modu honetan, gobernuak derrigor onetsi beharko zuen alderdia, independentzia eskatzean egoera historiko bat erreibindikatzen da eta. Ez dago, beraz, legalitatetik kanpo ibili beharrik, Estatuak emaniko lege baten ezabapena baizik ez baita eskatzen. Foru berreskurapen ideia hau egokia gertatu zen alderdi barruko banaketa arriskua ekiditeko, behar bezain iluna baitzen korronte biak barruan edukitzeko. Iluntasun kalkulatu hori, bestalde, are inportanteagoa izango da militante eta eusle xumeen sostengua ziurtatzeko. Projektu autonomizalea garatuko duten burukideak eta gogo independentzizalea erakutsiko duen alderdiaren oinarria batera edukitzea posibilitatzen zen horrela. Garapen espainiarzaleak ez zeukan, harrez gero, izateko arrazoirik (Corcuera, 1979:573-575). Joera biak elkartuko dituen lan teorikoa Luis Eleizalde eta Engrazio Aranzadi «Kizkitza»ri zor zaie. Posibilismoaren alde joko dute biek, nahiz eta Sotaren taldearekin guztiz bat etorri ez. Independentzia bigarren mailan gelditzen da bientzat. Eleizalderentzat, independentzia ez da alderdiaren helburu bakarra. Inportanteena 1839 aurreko egoera berreskuratzea da eta gero erabaki beharko da zer egin. Autodeterminazio horretan independentzia beste aukera bat baino ez da izango, besterik ez. Aranzadirentzat ere, nazionalismoak ez du derrigorrez independentzia ekarri behar. Helburua ez da independentzia politikoa lortzea, baizik eta nazioaren izaera gorde eta iraunaraztea. Forma politikoa bigarren mailan gelditzen da eta berdin jazotzen da lurraldearekin, nazioa edozein lurraldetan gara daiteke eta, horregatik bere izaera galdu gabe (1931:28 ta hur.). Nazio izaera da, beraz, lehen helburua eta nazionalismoaren ahaleginik handienak beraren berreskurapenaren alde egin behar dira. Honen gauzapen politikoa 1839 aurreko egoera berreskuratzea da, baldintza haietan garapen egoki eta orekatua izan baita. Horrek ez du esan nahi momentuko egoerara moldatu behar ez denik, baina beti ere Lege Zaharren izaera galdu gabe. Gehiago ezin da eskatu (independentzia, adibidez), Lege Zaharren muga hautsiko bailitzateke eta beraiek baitira, esan denez, euskal izaeraren gordelekua. Nazionalismoa, bere ustez, ez da definizio politikoen burrukan sartu behar. Foruzaleei jarraituz, nazionalismoaren sorrera euskal arima arriskutan dagoelako gertatu da eta zeregin horretan kontzentratu behar dira bere ahaleginak. Izaera salbu dagoenean, nazionalismoaren lana amaituta egongo da eta alderdien tenorea helduko da (Aranzadi, 1931:242 hh). 9. Aranari, izan ere, ez zaio “separatismo” hitza gustatzen, Euskal Herria (Bizkaia) inoiz ez baita izan Espainiaren zatia. Dena den, hitza onartu beharko balitz ere, helburua Euskal Herriaren (Bizkaiaren) independentzia litzateke, Cortesen argudioaren kontra (ik. “Fuerismo es separatismo”, Bizkaitarra II:8, 1894-4-22, edo Arana, 1980:267). Ideia bera beste idatzi batzuetan ere atzeman daiteke. Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 61 Garapen teorikoa “euskalerriatarrekin” bat etorri ez arren, praktikan autonomi bidea defendatuko dute Eleizaldek, Aranzadik eta posibilistek. Autonomia bitarteko bezala ulertuko da, baina alderdiaren kemen guztia jasoz. Era horretara, gainera, «azken Arana»ren esanak betetzen ziren. Aurka «lehen Arana»ren aldekoak azalduko dira, beraientzat autonomi eskaeretan sartzea euskal herritarrei ez dagokien gaian sartzea baita. Independentzia izan behar da alderdiaren indarrak bildu behar dituena. Joera bien artean alternantziak egongo dira: autonomi projektuak eskuragarriak direnean autonomizaleak nagusituko dira, baina projektu hori urrunago ikusten denean, independentzizaleak indar gehiagoz agertuko dira. Aldaki gutxirekin hauexek izango dira nazionalismoaren lurraldeari buruzko jarrerak. Hasierako konpromezuzko irtenbidea 1906an eginiko Nazio Asanbladan igerriko da. Bertan adierazten da Euskadi sei herrialdeek (Nafarroa biak bat eginda) osaturik dagoela eta helburu bezala 1789 eta 1839 aurreko egoera juridikora itzultzea aldarrikatzen da; handik aurrerako legeak ezabatzea eskatzen da, hortaz. Ofizialki, testu hau hurrengo nazio asanbladetan ere errepikatuko da, Errepublikara arte. Hala ere, urte berean, 1906an, tirabira gogorrak izan dira talde bien artean Kontzertu Ekonomikoak direla eta. Bere negoziaketa oso sentitua izan zen eta Gipuzkoan “Liga Foral Autonomista” izeneko alderdi koalizioa osatu zen, Franzisko Gaskue-k bultzaturik. Foru autonomia eskatzen zen, aurreko mendeko foruzaleen azken aztarna bezala, baina ideologiaz aurrerazaleagoak ziren. Erreibindikazio ekonomikoa lortu zenean, haatik, hustu egin zen mugimendua, administrazio erreibindikazioa albo batera utzirik. EAJk, dena den, ez zuen parterik hartu mugimenduan, euskal herritarren arazoa ez zela adieraziz, posibilistak negoziatzearen aldekoak izan arren. Hurrengo urteetan, eta apurka apurka, posibilistek alderdiaren kontrola erdiesten dute. 1913an “Mankomunitate Probintzialen” dekretua agertu da, helburu administratiboekin. Lege hori profitaturik, alderdia (“Comunión” izena hartu duena, alderdi hitza baztertuta) autonomi bidean jartzen da eta 1917an Hegoaldeko lau herrialdeentzako “Euskal Mankomunitatea” proposatzen du, momentuz ezina delako Iparraldekoekin (Lapurdi eta Zuberoa testuan) batasunik osatzea. Hala ere, “arraza senidetasuna” aldarrikatzen da eta batasun hori gauza desiragarritzat jotzen da10. Projektua giro on batean markoztatzen da eta autonomiaren eskaera zabaldu egiten da herritarren artean eta arrunta bihurtzen. Giro horretan Cambó-ren bidaiak laguntzen du, dudarik gabe. Urte berean, 1917ko Uztailaren 15 eta 16an, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Diputazioak bildu ziren Gasteizen. Autonomiaren eskaera luzatzen da berriz, hirurentzako oraingoan, baina Nafarroari batzeko deia eginaz 11 . Abuztuan 10. Ik. Mankomunitatearen testua in Estornés (1990:557-580, 3. eranskina). Urte hauetako projektuez, ik. Beltza (1974), García Venero (1968) eta Estornes (1990). 11. Agiriaren testua in Estornes (1990:102-104). 62 ____________________________________________________________________________ udalerriak biltzen dira, Gernikan, Diputazioen ahaleginari eusteko. Azaroan Diputazioak biltzen dira berriro, Gasteizen, eta Gobernuari mezu bat bidaltzen diote Foruen berreskurapena edo, gutxienez, autonomia eskatuz, zeinean Administrazio lokala, Nekazaritza, Industria, Meagintza eta Merkataritza sartzen baitziren. Projektuak hiru herrialde hauetako Senadore eta Diputatu gehienen sostengua lortu zuen eta Madrilen aurkeztu zen Abenduan, baina konpetentziak ondo zehaztu gabe. Hala ere, Madrilen larregizkoa iruditu zitzaien eta isilpean gordetzea erabaki zen. 1918an hauteskunde berrietara deitzen da eta projektu hau ahazturik geldituko da. Denbora hau guztian giro soziala bero-bero eginda dago eta autonomi eskaera oso sentitua da. I. Mundu Gerraren amaierarekin, gainera, Wilson-ek autodeterminazioaren aldeko iritzia azaldu du eta independentzi prozesu batzuk zabaldu dira Europan. Hori argudio bezala erabilita, manifestazioak egingo dira Euskal Herrian, zeintzuetan Foruen berreskurapena eta autonomia eskatzen baitira. Giro horretan, 1918ko hauteskundeetan emaitza onak lortzen ditu nazionalismoak (5 diputatu Bizkaian, 1 Gipuzkoan, 1 Nafarroan) eta hauteskunde ostean diputatu nazionalistek eskaera egiten dute berriz ere: “zertarako-eta, dagokion egunean, Araba, Gipuzkoa, Bizkaia eta Nafarroako legezko ordezkaritzekin tratatu eta bat etorri ahal izan daitezen ea zer-nolako oinarrien gainean ezarri behar den lurralde horien eta Espainiako Estatuaren arteko elkarbizitza bihotzekoa” 12 Nafarroako udalek ez zuten onartu eskaera eta 1919an beste hiru herrialdeentzako autonomia eztabaidatu zen Korteetan. Batzorde bat eratzen da, baina ez zen ezer aurreratu, borondaterik ez zegoen eta. Laster, gainera, hauteskunde berrietara dei egiten da eta ostera ere geldiarazten da projektua. Galarazte politika honekin giroa hoztu egin zen. Eskuina, bestalde, kontraerasoka hasi zen eta zerbait lortzeko itxaropena urrundu egin zen. Hurrengo hauteskunde hauetan nazionalistek diputatu bakarra lortuko dute eta, txarrago oraindik, Bizkaiko Diputazioa eskuinak bereganatzen du, zeinarekin autonomiaren ideiak indarra galtzen baitzuen. Primo de Rivera-ren diktaduraren hasieran beste saio bat egingo da oraindik, Gipuzkoako Diputazioak bultzaturik eta hiru herrialdeetara zabaldurik. Berriz ere Foru berreskurapena edo, gutxienez, autonomia eskatzen da. Baina, Arabak onartu arren, Bizkaiko Diputazioak ez zion testuari eutsi. Apur bat beranduago, Gipuzkoak berriro bidali zuen projektua, apur bat aldaturik, baina guztiz zokoraturik gelditu zen13. Primo de Rivera-ren diktadurapean beste saiorik ez da aurrerantzean izango. Projektu autonomizalearen porrotak independentzizaleen berraktibazioa erakarri zuen. Giroa epeldu ahala, independentzizaleak indartuz doaz eta beste 12. Aurkezturiko projektuaren 3. art. (in Beltza, 1974:179-180). 13. Ik. testua in García de Cortázar/Montero (1982:149-150). Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 63 korrontearen kontrako kritikak areagotu egiten dira. Kritika horretan, Madrileko Gobernuarekiko lankidetza aipatzen da, zeina ez baita euskal herritarron jokaera izan behar. Iritzi hauek Aberrik bideratzen ditu, azkenean alderditik espulsatuak izango direlarik. Espulsatuok eta beste nazionalista zahar batzuek (Luis Arana barne) EAJ berfundatuko dute. Programan euskal estatuaren konfederazioa proposatzen da berriro. Helburua independentzia da, hasieran bezala. Primo de Rivera-ren diktadurak, haatik, eten egingo du iharduera politikoa ofizialki. Urte hauetan, EAJ berri hau aktiboagoa azalduko da Komunioa baino. Edozein modutan ere, hamarkadaren amaiera aldera biak batzeko ahaleginak egiten dira. Harreman hauetatik Errepublikak markatuko zuen etapa berrirako alderdi sendo bat eraikiko zen. Alderdi bien berbatuketa Bergaran egin zen 1930eko Azaroaren 16an. Onarturiko printzipioak tradizio sabindarrari atxikitzen zaizkio. Hortaz, sei estatu historikoen konfederazioa proposatuko da ofizialki. Sabinen dotrina bere osotasunean errespetatzea paktatua zegoen alderdi bien artean. Hala ere, eta gai honi dagokionez, Komunioak inposatu egin zuen konfederazio barruko estatuek bereizte eskubiderik ez edukitzea, Aranak esandakoaren kontra. Bestalde, orain ez da 1839ko Legearen ezabapena eskatzen, ez eta Foruen berreskurapena erreklamatzen (de la Granja, 1986:51-52). Erreibindikazio sabindarra Aberri zaharrekoen eragina da, zeintzuk izango baitira aktiboenak urte hauetan. Baina lehengo erradikaltasuna albo batera utzita, autonomia eta independentzia helburuak batzen ahaleginduko dira. Maila teorikoan independentziarako eskubidea aldarrikatzen da, Euskal Herriko iragan autonomoan oinarriturik. Autonomia urrats bat besterik ez da eta Estatua, berriz, bidearen amaiera. Alderdiaren oinarriak sinbologia sabindarra erabiliko du, independentzi gogoa gorderik, baina alderdiaren lerro nagusiak autonomi bidetik abiatuko dira. Sistema ideologikoa mantentzen da, baina praktika politikoan posibilismoari eusten zaio (Elorza, 1978:427-431). Bergarako Batuketa Asanbladan programa sabindarrarekin konforme ez dagoen talde batek alde egingo du, alderdi liberalago bat egiteko asmoz (EAE, gazteleraz ANV). EAEren lurralde jarrera jakiteko14 1931ko Apirilaren 17an ateratako agiria har daiteke. Euren azken helburua Iparralde eta Hegoaldea batuko dituen Estatua eraikitzea da, baina taktikoki Hegoaldera mugatzen da eta lau herrialdeentzako autogobernua eskatzen da. Gobernu bakarrarekin, ordea, eta ez Aranaren konfederazio formarekin. Hau guztirako hiru etapa formulatzen dira: 1. Hegoaldeko lau herrialdeentzako behinbehineko gobernua: autonomia. 2. Espainia federal barruko euskal estatua eraikitzea (epe laburrera). 3. Ipar eta Hegoaldea batzea (eperik gabe). 14. Alderdi honi buruz, de la Granja-ren lana jarraitzen dugu (1986:131-132 eta 593-596). 64 ____________________________________________________________________________ Alderdiaren politika bigarren etapa lortzera abiatzen da. Lehenengoa behinbehinekotzat jotzen da eta hirugarrena, aldiz, urrutiko helburutzat. Tarteko helburu hori lortzeko asmoarekin Errepublikari eutsiko diote. Politika honen teorizazioari begira, berriz, Foruak ez dira honez gero oinarria, autodeterminazio eskubidea baizik. Ez da, beraz, iraganean sustraitzen, orainaldian baizik. Onartu egiten dute, bai, Foruen izpiritua, baina momentuko errealitatera egokiturik. Hori dela eta, herrialdeen arteko diferentziazioa ukatzen dute, nazio bakarra eraikitzea baitute helburutzat. Helburu hauek aldatu gabe egongo dira ia Errepublikaren denbora guztian. 1936ko Ekainaren 28an Nazio Bilera egin zuten Bilbon, zeinean sozialki ezkerretara jo baitzuten. Lurraldeari buruz, sei herrialde historikoen osotasuna ezagutzen da, Euskadi bakarra dela aldarrikatuz. Hala ere, aurreko urteetan konturatu dira dagoenekoz probintzien indarraz eta, errealitatera egokituz, nolabaiteko autonomia onartuko zaie herrialdeei Euskadi barruan, baina diferentziak ezabatzeko planteamentuarekin. Dena den, oraingo aldaketarik esanguratsuena Euskadiren independentzia eta berbatuketa eskatzea da, aurreko etapako lehen fase biak (autonomia eta federalizazioa) aipatu gabe uzten direlarik. Helburu berri honen gauzapena Mendebal Europako Herrien Konfederazioan egingo litzateke. Edozein modutan ere, argitu beharra dago EAEren benetako politikak lehenago bezala jarraitu zuela, autonomiaren alde su eta gar joaz. Izan ere, EAJk eta EAEk ahalegin guztiak egingo dituzte Errepublikan zehar autonomi estatutua lortzeko. Estatutuaren historia lehendik zetorren, ikusi dugunez. Errepublika aldarrikatzeaz bat, EAJk ideiari ekiten dio eta Agirrek gidaturik, alkateen bilera batera konbokatzen du Gernikan, Apirilaren 17an. Hala ere, Gobernadoreak debekatu egin zuen. Presentatu behar zen dokumentua iragarri zen, dena den. Bertan, Espainiar Errepublika onartzen zen eta bere barruan Euskal Gobernu Errepublikarra eraikitzea eskatzen zen, autodeterminazio eskubidearen izenean. Beste puntu batean Bizkaiko Udalerrietako Apoderatuek eginiko Agiria onartzea eskatzen zen. Agiri honetan katolizismoa aldarrikatzeaz gain, Euskal Errepublikaren alde jotzen zen. Bertan Bizkaia integratuko zen eta dei egiten zitzaien Araba, Gipuzkoa eta Nafarroari berdin egin zezaten. Berriztapenik handiena estatuaren osaketari dagokio, Euskal Errepublika Iberiar Penintsulako beste estatuekin federatuko zen eta 15. Iberiar federazio honen ideia nahiko zabaldurik egon zen urte hauetan eta behin baino sarriagotan aipatuko da (“Galeuzca”-n, esate baterako). 15. Bizkaiko Apoderatuen Agiriaren testu hau in García de Cortázar/Montero (1982:152-154). Garai honetako Estatutu Projektu eta ekimenez, ik. besteak beste, Beltza (1974), Estornes (1990), García Venero (1968), Sarrailh de Ihartza (1979). Euskal Nazionalismoa eta lurraldea: Euskadi ______________________________________ 65 EAJk udalerrien mugimenduari eusten segitu zuen, eta Hegoaldeko udalerri gehienen oniritziarekin estatutuaren alde jotzea erabaki zen azkenik. Aurreprojektua Eusko Ikaskuntzari (EI) eskatu zitzaion, aurretik ere ideia hori lantzen zetorrena. Lan honetan eragin handia hartuko zuen EAEk. Egoera politikoak hala eskaturik, arineketan egin behar izan zen lana, 1931ko Maiatzaren 31rako EIk onetsi egiten zuelarik bere aurreprojektua. Bertan, Hegoaldeko lau probintziek Estatu autonomoa osatzen zuten “Espainiako Estatu”aren osotasunaren barruan, “País Vasco” izenarekin. Probintzia bakoitzak bere autonomia zeukan barne eraketan. Dena den, herrialde hauez gain, beste herrialde batzuek har zezaketen parte, beren biztanleriaren %80k hala eskatzen bazuen (gehi beste betebehar batzuk). Eskubide hau Euskal Estatu honekiko mugan zeuden lurraldeei bakarrik luzatzen zitzaien, lurralde zatiketarik ez zedin izan (2. art.)16. Beste herriald