Bibliyoterapi Kullanarak Akran Zorbalığı ile Mücadele Bir Kapsayıcı Eğitim Stratejisi Editörler Doç. Dr. Özlem Yeşim Özbek Doç. Dr. Pervin Oya Taneri Yazarlar Doç. Dr. Özlem Yeşim Özbek Doç. Dr. Pervin Oya Taneri Nalan Akduman Ankara 2022 Bibliyoterapi Kullanarak Akran Zorbalığı ile Mücadele Bir Kapsayıcı Eğitim Stratejisi Editörler: Doç. Dr. Özlem Yeşim Özbek Doç. Dr. Pervin Oya Taneri ©Tüm Hakları Saklıdır. Bu kitabın Türkiye’deki basım, yayın ve satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz, dağıtılamaz. Yayıncı Sertifika No e-ISBN Kapak Tasarımı Kapak Görseli Mizanpaj Dil Kontrol : 49260 : 978-605-170-710-5 : Kezban KILIÇOĞLU : Doç. Dr. Pervin Oya TANERİ : Göksel ÇAKIR : Göksel ÇAKIR KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI Bibliyoterapi Kullanarak Akran Zorbalığı ile Mücadele Bir Kapsayıcı Eğitim Stratejisi Editörler: TANERİ, Pervin Oya ÖZBEK, Özlem Yeşim Anı Yayıncılık, Ankara/Türkiye 2022, 1. Baskı, xvi+152 sf., 16x24 cm e-ISBN: 978-605-170-710-5 Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık, Psikoloji, Eğitim Zorba, Akran Zorbalığı, Zorbalığı Önleme, Kapsayıcı Eğitim, Bibliyoterapi, Bibliyoterapi Uygulamaları, Grup Müdahaleleri Anı Yayıncılık Kavaklıdere Mahallesi, Kızılırmak Caddesi No: 10/A Çankaya/ANKARA 06680 Tel: 0 312 425 81 50 pbx e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http://www.aniyayincilik.com.tr A harfinin evrimi ÖNSÖZ Zorbalık bir halk sağlığı sorunu olmasına rağmen fark edilmesi güç ve bazen de fark edildiği halde görmezden gelinen bir durumdur. Zorbalık (akran zorbalığı) konusunda çalışma düşüncesi, okulda akran zorbalığına maruz kalan küçük kızının sessiz çığlıklarını duyan bir annenin sorunu çözme çabası ile ortaya çıktı. Okul yönetiminden ve öğretmenlerden hiçbir destek alamayan bu araştırmacı anne, kızının sorununu kendi çabaları ile kısmen çözdükten sonra durmadı, zorbalığa maruz kalan diğer çocuklar için de eylem almaya karar verdi. Bir gün telefon açıp ‘Akran Zorbalığını Önleme konusunda bir proje yapalım!’’ dedi. Bu bizler için bir öneri değil, bize verilen bir yönergeydi sanki. ‘Siz olsanız da olmasanız da ben bu çalışmayı yapacağım’ şeklinde bir alt anlam taşıyordu. Doç. Dr. Özlem Yeşim Özbek’in bu kararlılığı bizi bu günlere taşıdı. Nalan Akduman’ın da ekibimize katılmasının ardından iki tane Bilimsel Araştırma Projesi (BAP) tamamladık, ardından kongre bildirileri, çalıştay ve makaleler birbirini izledi. Katıldığımız her etkinlikten sonra ‘Bu çalışmalarınızı bir arada bulabileceğimiz bir kaynak var mı?’ sorularının sorulması bu kitabın ortaya çıkarılması için bizleri teşvik etti. Bu kitapta ne var peki? Bir sorunu çözebilmenin en iyi yolu nedir? Elbette ilk olarak sorunun ne olduğu konusunda uzlaşmak. Çalışmalarımızın en başından beri en sık duyduğumuz cümlelerden biri ‘Zorbalığa zorbalık demesek olur mu?’ cümlesiydi. Cevabımız netti: ‘HAYIR! Akran zorbalığı çocuklar ve gençler arasındaki ufak çatışmalardan, şaka yollu atışmalardan ve tek seferlik kavgalardan çok daha fazlasıdır ve mutlaka ZORBALIK olarak adlandırılmalıdır.’ Akran zorbalığının şiddet içeren diğer eylemlerden ayrılması için ölçütlerini araştırırken kendi çocukluğumuzda deneyimlediğimiz akran zorbalıklarını ve bu deneyimlerin bugün olduğumuz kişiye etkilerini keşfetme sürecimiz oldukça sancılıydı. Bu bakımdan bu kitap akran zorbalığının ne olduğunu, çeşitlerini açıklamanın yanı sıra akran zorbalığına dahil olan üç aktörün (zorba, mağdur, tanık/izleyici) gelecek yaşantılarının nasıl etkilendiğini de gözler önüne sermektedir. Durumun vahametini anlattıktan sonra (ya da bilimsel bir dille söylersek; problemi tanımladıktan sonra) soruna yönelik çözüm önerilerinin neler olabileceğini (hipotezleri) belirledik ve eyleme geçtik (hipotez testi). İlk olarak hizmet içi öğretmen eğitim programı, daha sonra ilkokul öğrencilerine yönelik akran zorbalığını önleme programı tasarlandı ve uygulandı (Bu kısmı hızlı geçiyorum, ayrıntılarla ilgilenenleriniz için makalelerimiz yardımcı olacaktır). Alanyazını incelediğinizde onlarca farklı akran zorbalığını önleme programı ile karşılaşabilirsiniz. Geliştirdiğimiz akran zorbalığını önleme eğitim programını diğerlerinden farklı kılan ve biricik yapan özellikleri ise bu programın çeviri ya da uyarlama bir program olmayıp tamamen toplumumuzun ihtiyaçlarına göre tasarlanması, bibliyoterapi, drama ve sanatla terapi gibi sanat temelli yöntemlerinin kullanılması ve tüm eğitimcilerin hizmetine sunulmasıdır. Kitabın 1. Bölümünde Akran Zorbalığı ve Zorbalık Türleri ele alınarak sorunun ne olduğu konusunda uzlaşılması amaçlanmıştır. Akran zorbalığı konusunda yanlış bi- linenler, zorbalığın bireyler ve toplum üzerindeki etkileri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Daha sonra akran zorbalığını önlemeyi amaçlayan programlar incelenerek ulusal çapta başarılı bir zorbalığı önleme programının nasıl olacağı tartışılmış ve yazarlar tarafından geliştirilen Akran Zorbalığını Önleme Programı ve Kapsayıcı Eğitim İlişkisi hakkında bilgi verilmiştir. 2. Bölümde bibliyoterapi yöntemi tanıtılarak, Akran Zorbalığını Önleme Programında bibliyoterapinin nasıl kullanıldığı ayrıntılı olarak açıklanmıştır. 3. Bölümde bibliyoterapi yöntemi kullanılarak hazırlanan ders planlarına yer verilmiştir. Ders planları ilkokul 1. sınıftan 4. sınıfa kadar uygulanacak program hakkında uygulayıcılar için bir rehber niteliğindedir. 4. Bölüm, öğretmenlerin kendi bibliyoterapi uygulamalarını tasarlamalarını teşvik etmektedir. Bu kısımda bibliyoterapi uygulamaları için öneriler, kitap seçimi, bibliyoterapi ders planı hazırlama konusunda bilgiler yer almaktadır. 5. Bölüm, akran zorbalığını önleme bibliyoterapi uygulamalarında kullanılabilecek etkinlik ve materyal önerilerinden oluşmaktadır. Materyaller sadece öneri niteliğindedir, öğretmenlerin kendi etkinliklerini planlamalarında destek olması amaçlanmıştır. Kitapta sunulan öneri ve yaklaşımlar öğretmenlere, öğretmen adaylarına, öğretmen yetiştiren eğitimcilere, psikolojik danışmanlara, velilere ve akran zorbalığını ortadan kaldırarak daha kapsayıcı eğitim ortamları yaratmayı hedefleyen tüm bireylere hitap etmektedir. Kitabın ortaya çıkmasında ilham veren, destek olan, motivasyonumuzu sürdürmemizi sağlayan, yüreklendiren tüm çocuklara, öğretmenlere, aile bireylerimize ve arkadaşlarımıza teşekkür ederiz. Özellikle Sanat Terapisi, Drama ve Akran Zorbalığını Önleme Eğitim Programının resmî programlarla nasıl bütünleştirileceği ve öğretmen eğitimi konusunda bize ışık tutan, bibliyoterapi ders planlarının yazılmasında destek olan ve projenin hiçbir aşamasında bizi yalnız bırakmayan Nalan Akduman’a minnetlerimizi sunarız. Eğer projemizde yer verdiğimiz kitaplar yazılmamış olsaydı eğitim programımız bu kadar canlı ve etkileyici olmayacaktı. Bu bakımdan bu harika kitaplarla buluşmamızı sağlayan yayınevlerine, kitapların yazarlarına ve resimleyenlere de özel teşekkürlerimizi sunarız. Çiçeği burnunda bibliyoterapistler olarak, akran zorbalığını tanımlamak, zorbaların mağdurlarla empati kurmasını sağlayabilmek, mağdurlara yardım etmek ve onları iyileştirmek, izleyicileri zorbalık karşısında tavır almaya teşvik etmek ve en nihayetinde akran zorbalığına dur diyebilmek için öğrencilerin yaşantılarıyla ilgili kitapları seçtik ve sınıflarda kolayca uygulanabilecek etkinlikler hazırladık. Dileğimiz kitapların iyileştirici gücüyle toplumsal bir sorun olan akran zorbalığı konusunda bir farkındalık yaratarak daha huzurlu eğitim ortamları oluşturulmasına katkı sağlamak. Okurlarımızın öneri ve eleştirileri bizleri zenginleştirecektir. El ele akran zorbalığına son vermek dileğiyle… Doç. Dr. Pervin Oya Taneri Ankara, Şubat 2022 viii İÇİNDEKİLER KİTAP HAKKINDA ................................................................................................ v ÖNSÖZ ................................................................................................................... vii BÖLÜMLER VE YAZARLARI............................................................................. ix ŞEKİLLER VE TABLOLAR LİSTESİ ................................................................ xv 1. BÖLÜM .................................................................................................................... 1 AKRAN ZORBALIĞI VE ZORBALIK TÜRLERİ .................................................. 1 1.1. GİRİŞ ......................................................................................................................... 1 1.2. Akran Zorbalığının Tanımı ve Belirleyici Özellikleri ............................. 2 1.2.1. Zorba, Zorbalık ve Akran Zorbalığı ....................................................................................... 2 1.2.2. Akran Zorbalığının Aktörleri.................................................................................................... 4 1.2.3. Akran Zorbalığına Verilen Yanlış Tepkiler ........................................................................ 6 1.3. Akran Zorbalığının Türleri .............................................................................. 9 1.3.1. Fiziksel Zorbalık .......................................................................................................................... 10 1.3.2. Sözel Zorbalık ............................................................................................................................... 10 1.3.3. İlişkisel Zorbalık .......................................................................................................................... 10 1.3.4. Siber Zorbalık ............................................................................................................................... 11 1.3.5. Cinsel Zorbalık ............................................................................................................................. 13 1.4. Akran Zorbalığının Bireysel ve Toplumsal Etkileri ..............................13 1.4.1. Zorbaya Etkileri ........................................................................................................................... 14 1.4.2. Kurbana/Mağdura Etkileri..................................................................................................... 14 1.4.3. Tanıklara/İzleyicilere Etkileri .............................................................................................. 15 1.5. Dünyada ve Türkiye’de Akran Zorbalığı Sorunu ...................................15 1.6. Akran Zorbalığını Önleme Programları ....................................................16 1.6.1. Okul Temelli Akran Zorbalığı Müdahale Programları ........................................... 16 1.6.1.1. Olweus Akran Zorbalığını Önleme Programı (Olweus Bullying Prevention Program-OBPP)................................................................................................................................................16 1.6.1.2. KiVa Koulu Anti-Zorbalık Programı ..........................................................................................17 1.6.1.3. Viyana Sosyal Yeterlilik Eğitimi Programı (Viennese Social Competence-ViSCTraining for Students) ....................................................................................................................................18 1.6.1.4. Tuzaklara Düşmeyelim! (No Trap!/Noncadiamointrappola!) ........................................19 1.6.1.5. Saygılı Adımlar: Zorbalığı Önleme Programı (Steps to Respect: A Bullying Prevention Program) ......................................................................................................................................20 1.6.2. Akran Zorbalığına Akranlar Aracılığıyla Müdahale ................................................ 21 1.6.3. Akran Zorbalığına Grup Müdahaleleri ........................................................................... 23 1.7. Akran Zorbalığını Önleme ve Kapsayıcı Eğitim İlişkisi .......................25 1.8. SONUÇ .....................................................................................................................26 1.9. TARTIŞMA SORULARI .......................................................................................27 1.10. KAYNAKÇA .........................................................................................................28 1.11. OKUMA ÖNERİLERİ .........................................................................................32 2. BÖLÜM .................................................................................................................. 33 AKRAN ZORBALIĞINI ÖNLEMEDE BİBLİYOTERAPİ KULLANIMI .......... 33 2.1. GİRİŞ .......................................................................................................................33 2.2. Bibliyoterapi Nedir? .........................................................................................34 2.3. Bibliyoterapinin Türleri .................................................................................35 2.4. Bibliyoterapinin Kullanım Alanları ............................................................36 2.5. Bibliyoterapinin Eğitim Alanında Kullanımı ...........................................38 2.6. Bibliyoterapinin Akran Zorbalığının Önlenmesinde Kullanımı ......40 2.7. Bibliyoterapi Uygulamaları ...........................................................................41 2.8. Bibliyoterapide Kullanılacak Kitapların Seçiminde Nelere Dikkat Edilmelidir? ..................................................................................................................43 2.9. Bibliyoterapi Sırasında Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar ..............45 2.10. SONUÇ ..................................................................................................................46 2.11. TARTIŞMA SORULARI ....................................................................................46 2.12. KAYNAKÇA .........................................................................................................46 2.13. OKUMA ÖNERİLERİ .........................................................................................50 3. BÖLÜM .................................................................................................................. 51 SINIF DÜZEYLERİNE GÖRE SEÇİLEN KİTAPLARIN BİBLİYOTERAPİ UYGULAMA PLANLARI......................................................................................... 51 3.1. İlkokul 1. Sınıflar İçin Bibliyoterapi Uygulama Planları .....................51 GÖNÜL KUŞU ............................................................................................................................................. 51 KUŞ YUVASI SAÇLI KIZ VE HUGUFTU ........................................................................................... 55 ZOR BALIK .................................................................................................................................................. 59 xii KAYIKTAKİ ÇOCUK ................................................................................................................................. 63 3.2. İlkokul 2. Sınıflar İçin Bibliyoterapi Uygulama Planları .....................66 MADELINE FINN İLE KÜTÜPHANE KÖPEĞİ .............................................................................. 66 FARKLI AMA AYNI .................................................................................................................................. 69 MİNİK RAKUN İRİ KÖTÜ KABADAYI ............................................................................................. 71 TARIK VE BEYAZ KARGA..................................................................................................................... 75 3.3. İlkokul 3. Sınıflar İçin Bibliyoterapi Uygulama Planları .....................78 SARILALIM MI? ........................................................................................................................................ 78 MAVİ ŞEHİR SARI ŞEHİR ..................................................................................................................... 81 ZÜRAFA PUPA ........................................................................................................................................... 84 YOLCULUK .................................................................................................................................................. 88 3.4. İlkokul 4. Sınıflar İçin Bibliyoterapi Uygulama Planları .....................91 RENKLERİN KARA KİTABI ................................................................................................................. 91 ZOE ZOR ÖĞRENİYOR ........................................................................................................................... 95 TUMBURLUPLAR- OKULDA ZORBA VAR! .................................................................................100 ÇABUKSIĞINLAR ...................................................................................................................................103 3.5. EKLER .................................................................................................................. 106 EK A. ALTERNATİF ETKİNLİK ÖNERİLERİ ...............................................................................106 EK B. ÖĞRETMENLER İÇİN YARATICI DRAMA OTURUMU PLANI 1 ............................108 EK C. ÖĞRETMENLER İÇİN YARATICI DRAMA OTURUMU PLANI 2 ............................110 EK D. HAFTALIK İZLEME VE DEĞERLENDİRME RAPORLARI ........................................113 3.6. KAYNAKÇA ......................................................................................................... 116 3.7. OKUMA ÖNERİLERİ ........................................................................................ 116 4. BÖLÜM ............................................................................................................... 117 BİBLİYOTERAPİ UYGULAMALARI ................................................................ 117 4.1. Bibliyoterapi Uygulamaları İçin Öneriler .............................................. 117 4.2. Bibliyoterapi Uygulamaları İçin Kitap Seçimi ...................................... 118 4.3. Bibliyoterapi Planı Hazırlama ................................................................... 120 4.4. Bibliyoterapi Şablonu ................................................................................... 121 4.5. OKUMA ÖNERİLERİ ........................................................................................ 122 xiii 5. BÖLÜM ............................................................................................................... 123 AKRAN ZORBALIĞINI ÖNLEME BİBLİYOTERAPİ UYGULAMALARINDA KULLANILABİLECEK ETKİNLİK VE MATERYAL ÖNERİLERİ ................ 123 5.1. Akran Zorbalığını Önleme Bibliyoterapi Uygulamaları İçin Kitap Önerileri ..................................................................................................................... 123 5.2. OKUMA ÖNERİLERİ ........................................................................................ 134 5.3. VİDEO ÖNERİLERİ ........................................................................................... 134 YAZARLAR HAKKINDA ................................................................................. 151 xiv