ARCHEOLOGISCHE GIDSEN VAN HET MALGRÉ-TOUT De Jacht in de Prehistorie van het Paleolithicum tot het Neolithicum in Europa... en elders Pierre Cattelain - Claire Bellier Nieuwe, bewerkte, gecorrigeerde en uitgebreide druk Uitg ave van CEDARC, 28 rue d e la Gare , B-5670 Tre ig ne s, Be lg ië 2002 1 2 " Zo la n g we o n s n ie t rich t e n o p he tg e e n we zijn, in p laats van op he tg e e n we me ne n te zijn, zal d e oorsp rong van d e me ns he e n e n we e r b lijve n schomme le n als d e sling e r va n Fo uca ult , d ie d o o r d it g e zwa a i t e n s lo t t e a lle kwe t s b a re ve rscha nsing e n ro nd o nze ze ke rhe d e n ve rwoe st." Pascal Picq , 2001 3 Dit is e e n nie uwe , b e we rkte , g e corrig e e rd e e n uitg e b re id e d ruk van he t g e schrift, d at we rd uitg e g e ve n te r g e le g e nhe id van he t in 1990 in Tre ig ne s g e org anise e rd e inte rnationale cong re s e n d e te ntoonste lling " De Jacht in d e Pre historie " . De ze uitg ave b e g e le id t e e n nie uwe p re se ntatie van d e b ijg e we rkte te ntoonste lling , d ie van 27 januari tot 20 me i 2002 toe g anke lijk is voor he t p ub lie k. De te ntoonste lling " De Jacht in d e Pre historie " is ontworp e n e n ve rwe ze nlijkt d oor he t Ce ntre d ’Étud e s e t d e Docume ntation Arché olog iq ue s (CEDARC) / Musé e d u Malg ré -Tout. Te ntoonste lling scommisarisse n : Claire Be llie r, Pie rre Catte lain De ze te ntoonste lling is tot stand g e kome n d ankzij d e p re ttig e same nwe rking me t he t Koninklijk Be lg isch Instituut voor Natuurwe te nschap p e n (Laure nce Cammae rt, Anne Hauze ur, Ivan Jad in e n Patrick Se mal), d ie wij hie rvoor harte lijk d anke n e ve nals Je an-Marie Brams, Philip p e Dumont, Claud e Rob e rt, Miche l Jorand , Wlad imir Lozovski, Achille s Trotin e n Philip p e Vog rig , d ie e e n g e d e e lte van hun colle ctie s in d e p ot he b b e n g e g e ve n of aan he t muse um he b b e n g e schonke n. De orig ine le voorwe rp e n afkomstig uit d e colle ctie s van he t KBIN e n he t Musé e d u Malg ré -Tout (MMT) zijn aang e vuld me t afg ie tse ls d ie vrie nd e lijke rwijs te r b e schikking g e ste ld zijn d oor : - Ce ntre d e Docume ntation Alp ine d e Gre nob le (Frankrijk) - Dé p ôt d e Fouille s Pré historiq ue s d e Carcassonne (Frankrijk) - Dire ction d e s Antiq uité s Pré historiq ue s d 'Aq uitaine (Frankrijk) - Arche olog isch Instituut van Kraków (Pole n) - Koninklijk Be lg isch Instituut voor Natuurwe te nschap p e n, Brusse l - (KBIN) - National Muse e t, Kop e nhag e n (De ne marke n) - Natural History Muse um, Lond e n (Groot-Brittannië ) - Nie d e rsächsische s Land e smuse um Hannove r (Duitsland ) - (N.L. Hannove r) - Moravské Muse um, Brno (Tje chische Re p ub lie k) - Musé e d e l'Homme , Parijs (Frankrijk) - Musé e d e Pince ve nt (Frankrijk) - Musé e d e Pré histoire d e l'Unive rsité d e Liè g e (Be lg ië ) - (ULg ) - Musé e d e s Antiq uité s Nationale s, Saint-Ge rmain-e n-Laye (Frankrijk) - (MAN) - Koninklijke Muse a voor Kunst e n Ge schie d e nis, Brusse l (Be lg ië ) - (KMKG) - Muse u d e Pre istoria van Vale ncià (Sp anje ) - Muse um für Ur- und Frühg e schichte Thüring e ns, We imar (Duitsland ) - Se rvice Arché olog iq ue Cantonal, Frib ourg (Zwitse rland ) - (SACF) Schaalmod e lle n in d e te ntoonste lling : Je an-Louis De lsip é e Te chnische ve rwe ze nlijking : Claire Be llie r, Pie rre Catte lain, Saskia Bott, Christine Brood hae rs, Be rnad e tte Carlie r, Dany Colin, Gé rald ine Dub ois, Claud y Dursin, Alain Se lle kae rts, Sonja Souve nir e n Pascal Wauthie r. Te ke ning van te ntoonste lling saffiche e n catalog usomslag : Be noît Clarys Catalog us : O ntwe rp e n op maak Claire Be llie r, Be rnad e tte Carlie r e n Pie rre Catte lain. Ind ie n nie t and e rs ve rme ld zijn d e foto's d oor Pie rre Catte lain e n d e te ke ning e n d oor Claire Be llie r g e maakt. Ve rtaling van d e Ne d e rland se ve rsie : Saskia Bott ISBN 2-87149-043-0 We tte lijk d e p ot : D/2002/4357/2 © CEDARC 2002 Dit We rk we rd uitg e g e ve n d oor d e CEDARC me t hulp van he t Ministe rie van d e Franstalig e Ge me e nschap , Alg e me ne Dire ctie van Cult uur, Alg e m e ne Die nst vo o r he t Pa t rim o nium e n Die nst vo o r We te nschap p e lijk O nd e rzoe k van he t Ministe rie van he t Waalse Ge we st, Divisie van he t Patrimonium e n he t Maison d e s Je une s van Viroinval. He t we rd ve rwe ze nlijkt in he t kad e r van d e p rog ramma's PRIME n°31207 e n 30336, toe g e ke nd d oor he t Waalse g e we st. 4 Inleiding b e ke n d d o o r d e s t u d ie va n ja g e rs ve rzame laarvolke re n uit d e XIXd e e n XXste e e uw. Ze lfs d e uitrusting van ve rg anke lijk mate riaal (ho ut, ho o rn, ve re n, lig ature n, lijm...) is vrijwe l altijd o nb e ke nd . Alle e n tijd e ns tame lijk re ce nte p e riod e s, zoals he t Scandinavische Mesolithicum en het Alpijns Ne olithicum is ve rg anke lijk mate riaal ond e r ze e r sp e ciale omstand ig he d e n (ve ne n, e n me re nmilie us) b e waard g e b le ve n. De mens is al sinds zijn oorsprong e en alle se te r. Me t name zijn kauwo rg aan is d aarvoor ke nme rke nd . Vle e s is e e n min of me e r b e lang rijk ond e rd e e l van zijn d ie e t. Het bewijs hiervoor zijn dierlijke beenderen, d ie in d e p re h ist o risch e ka m p e n zijn g e vo n d e n . Ze ve rt o n e n ve rsch ille n d e so o rt e n snijsp o re n (sp o re n va n h e t in stukke n snijd e n e n van he t we g snijd e n van vle e s) e n sp ore n van op ze tte lijke b re uke n (om he t b e e nme rg te kunne n ve rwijd e re n). He t is sle chts mog e lijk te b e p ale n of he t ve ro rb e rd e vle e s afko mstig is van activite ite n als aase te n, van d e jacht of van b e id e , in d ie n d e o ve rb lijfs e le n e e n ve rza m e lin g zijn va n é é n b e p a a ld e d ie rsoort, als e r ville rijsp ore n zijn, of als e r d u id e lijk h e rke n b a re ja ch t wa p e n s zijn ontd e kt. Nie tte min moe t d e hoe ve e lhe id p lantaard ig vo e d se l, d ie in he t Pale o lithicum we rd g e nuttig d , maar waar vrijwe l g e e n s p o re n va n zijn o ve rg e b le ve n , ab soluut nie t word e n ond e rschat. Hoe he t o o k zij, d e e e rs t e b e wijze n vo o r jachtactivite ite n d ate re n uit he t Vro e g Pale o lithicum e n zijn to e g e schre ve n aan Ho mo e rg aste r e n zijn o p vo lg e rs Ho mo rhode sie nsis in Afrika, Homo e re ctus in Azië e n Homo he id e l-b e rg e nsis in Europ a. De e t n o g ra fis c h e s t u d ie va n vo lke re n, d ie in e e n re ce nt ve rle d e n o f te g e nwoord ig nog van jacht, visvang st e n ve rza m e le n le ve n, ka n ve le e le m e nt e n op le ve re n om d e ontb re ke nd e stukje s van d e p uzze l van ons ve rle d e n aan te vulle n. Alle jag e rs-ve rzame laarg e me e nschap p e n g a a n o p e e n ze lfd e m a n ie r m e t h u n o m g e vin g o m . Ze p ro d u c e re n g e e n vo e d se lb ro nne n, m a a r ro ve n ze uit d e natuur e n e te n ze me e stal b inne n korte tijd o p . Er wo rd t sle ch t s ze ld e n vo e d se l o p g e sla g e n vo o r la t e r. Er zijn 5 g ro t e ja cht st ra t e g ie ë n t e o nd e rsche id e n, d ie vaak naast e lkaar b e staan e n g e co mb ine e rd kunne n word e n: - h e t a ch t e rvo lg e n , wa a rb ij m e n a lle e n o f in g ro e p sve rb a n d d e p ro o i op jaag t ; - he t b e sluip e n, d at me e stal ind ivid ue e l word t g e d aan. Hie rb ij zijn Camouflag e te chnie ke n e n ze e r g oe d e ke nnis van d e o m g e ving e n he t g e d ra g va n wild nod ig ; - he t op wachte n, waarb ij me n b ij e e n wate rp unt of e e n wild p ad op d e loe r g aat lig g e n e n e ve ntue e l g e b ruikt maakt van lo km id d e le n . Hie rb ij wo rd e n va a k e ve ne e ns camo uflag e te chnie ke n to e g e p ast ; Vo o r vrijwe l d e g e he le p re histo rie , b e p e rkt onze ke nnis zich ove rig e ns, in he t g unstig ste g e val, to t d e ke uze van he t ja cht wild (so o rt , le e ft ijd , g e sla cht ), d e jachtse izoe ne n, d e jachtre sultate n (ve rwe rving van vle e s, huid , p e ls, g e we i,...) e n d e wap e ns van ste e n e n hard d ie rlijk mate riaal (b e e n, g e we i, ivoor), d ie we rd e n g e b ruikt. Jachtstrate g ie ë n late n sle chts ze ld e n ve rklaarb are sp ore n na e n zijn voorname lijk 5 - het opdrijven, dat collectief gebeurt e n waarb ij me e stal g e b ruik word t g e maakt va n d e o n e ffe n h e d e n in h e t t e rre in (natuurlijke valle n e n ob stake ls) ; - he t strikke n e n make n van valle n, wa t o p ze e r u it e e n lo p e n d e wijze ka n g e b e ure n. Er kunne n he e l e e nvo ud ig e mid d e le n (d e strik) of ing e wikke ld e me thod e n word e n g e b ruikt (lang e g ang e n, d ie zijn a fg e ze t m e t t a kke n e n d o o rnstruike n, wo rd e n o nd e r and e re d o o r d e Australische Ab orig inals g e b ouwd ). De ze me thod e kan me t d rijf- e n achte rvolg ing ste chnie ke n word e n g e comb ine e rd . he t alg e me e n makke lijk te transp orte re n o f te r p le kke te fab rice re n. In p rincip e moe te n alle le d e n van d e g e me e nschap d ag e lijks d e e lne me n aan d e take n d ie he t we lzijn van d e g roe p g arand e re n. Hie rd oor o nt st a a t e e n ze ke re t a a kve rd e ling , d ie afhanke lijk is van d e mob ilite it van e lk ind ivid u. Kind e re n, oud e me nse n e n jong e moe d e rs zorg e n ove r he t alg e me e n voor he t ve rzame le n e n d e jacht op kle inwild in d e b uurt van he t kamp . De and e re n g aan op g rote re afstand van he t kamp op jacht (manne n) of ve rzame le n voe d se l (vrouwe n). Bij g ro t e d rijfja ch t e n wo rd t o ve r h e t a lg e m e e n e e n b e ro e p g e d a a n o p a lle le d e n van d e g e me e nschap . Alle te chnie ke n ve re ise n e e n ze e r g oe d e ke nnis van d e omg e ving e n van he t gedrag, de bouw, en de seizoensritmen van he t wild . Bij d e m e e st e t e chnie ke n is g roe p sorg anisatie nood zake lijk. De ze a lg e m e n e re g e ls zijn wa a rsch ijn lijk t o t o p ze ke re h o o g t e , afhanke lijk van p laats e n tijd , e ve ne e ns van t o e p a ssing o p p re hist o rische vo lke re n. Naast e tnog rafische analog ie ë n, d ie nie t zo m a a r ve ra lg e m e e nd m o g e n wo rd e n, kunne n nie uwe arche ozoölog ische b e nad e rin g e n , g e b ru iks s p o re n a n a lys e o p u it ru st in g e n e n e xp e rim e n t e le re co n structie s g e le id e lijk nie uwe ke nnis le ve re n ove r p re historische jachtte chnie ke n. De m e e s t e ja g e rs -ve rza m e la a rg ro e p e n ve rp la a t se n zich b in n e n e e n tame lijk g root te rritorium. Afhanke lijk van d e p la a t se lijke e n se izo e n sg e b o n d e n ove rvloe d aan b e staansmid d e le n b e g e ve n ze zich van d e e ne p le k naar d e and e re . De uitrusting e n d e ond e rkome ns zijn ove r 6 Aan de oorsprong van de mensheid : de eerste mensachtigen meer aaseters dan jagers g arhi, schijne n ind e rd aad g e associe e rd te zijn me t sche rp e vuurste ne n afslag e n e n b e e nd e re n van antilop e n e n p aard e n. De b o tte n ve rto ne n snij- e n ve rb rijze ling ssp o re n e n b re uke n, d ie wijze n o p he t ve rwijd e re n va n m e rg . Dit wijst , na a st b e p aald e asp e cte n van hun g e b it, op e e n al g e d e e lte lijk omnivoor d ie e t. Pale o-antrop olog isch ond e rzoe k in d e ne g e ntig e r jare n van d e vorig e e e uw he e ft ve le nie uwe fossie le n op g e le ve rd . Dit vult he t b e e ld a a n, d a t m e n va n o nze oorsp rong kan he b b e n, maar maakt he t ook ing e wikke ld e r. O rrorin tug e ne nsis is d e oud ste twe e b e nig e me nsachtig e , d ie tot nu toe ontd e kt is. Hij is in 2000 in Ke nia g e vond e n e n is 6 miljoe n jaar (MJ) oud . Hij is nog sle cht b e ke nd . We kunne n vanaf d it tijd stip d e jacht op kle ine d ie re n nie t me e r uitsluite n. Toch is h e t ze e r wa a rs c h ijn lijk, d a t d e ove rb lijfse le n van g e g e te n zoog d ie re n van m id d e lg ro t e e n g ro t e a fm e t in g e n a fko m s t ig wa re n va n a a s e t e n : h e t onttre kke n van vle e s e n me rg aan d ie re n, d ie op natuurlijk wijze zijn g e storve n of he t slachtoffe r zijn g e word e n van roofd ie re n. De Australop ithe cus-g roe p ontwikke lt zich in Afrika tusse n -4,2 e n -2,5 MJ : he t b e tre ft hie r me nsachtig e n, d ie re d e lijk g oe d zijn aang e p ast aan twe e b e nig he id , maar no g g e d e e lte lijk o p b o me n le ve n. De ze g roe p omvat minste ns vijf soorte n e n b in n e n d e ze s o o rt e n b e vin d e n zic h mog e lijke vooroud e rs van he t typ e Homo . De Australop ithici le ve n in e e n ve e lzijd ig milie u binnen de vochtige be boste savanne a a n d e ra n d va n h e t g ro t e t ro p isch e re g e nwoud . Tu s s e n 3 e n 2 ,5 MJ g e le d e n ve roorzaakte e e n klimaatsve rand e ring op mond iaal g e b ie d e e n lang e d roog te in e e n g ro o t g e d e e lt e va n Afrika . De ze e co lo g ische ve rand e ring ko mt o ve re e n me t he t ve rschijne n van nie uwe re e kse n me nsachtig e n : d e p aranthro p e n e n d e e e rste ve rte g e nwoord ig e rs van he t typ e Homo . De stud ie van hun kake n e n tand e n wijs t o p vo o rn a m e lijk p la n t a a rd ig e voe d ing , d ie e ne rzijd s g e richt is op (ove r he t alg e me e n zacht) fruit e n b lad e re n e n anderzijds bestaat uit onderaardse, hardere p la n t a a rd ig e d e le n (va n t a a ie re co nsist e nt ie ) : wo rt e ls, wo rt e lst o kke n, knolle n, uie n e n b olle n. Ne t als d e huid ig e b aviane n e n chimp anse e s ate n Australop it h ic i wa a rs c h ijn lijk in s e c t e n e n b ij g e le g e nhe id vle e s (b ij b aviane n e n chimp anse e s omvat vle e s nog g e e n 5% van d e voe d ing ). De ove rb lijfse le n van e e n ind ivid u, van 2,6 MJ o ud , Australo p ithe cus Homo hab ilis ond e rsche id t zich van d e Australop ithici vanwe g e zijn g rote r e n co mp le xe r b re in e n d e afname van d e o m va n g va n h e t ka u wa p p a ra a t . Zijn twe e b e nig he id is d aare nte g e n nog maar mid d e lmatig e n hij le e ft nog g e d e e lte lijk o p d e b o m e n . Ho m o ru d o lfe n s is is d aare nte g e n zwaard e r. Hij loop t b e te r op twee benen en schijnt niet meer van bomen 7 Fig. 1 Chronologie van de verschillende soorten hominiden A. : Australop ithe cus ; P. : Paranthrop us ; H. : Homo 8 afhanke lijk te zijn. Hij he e ft ie ts g ro te re he rse ne n, maar ste vig e re tand e n, d ie ve e l op d ie van d e Australop ithici b lijve n lijke n. d ie re n a a n g e t ro ffe n . So m s zijn ze g e a s s o c ie e rd m e t g e re e d s c h a p va n rivie rke ie n (vuurste e n, kwarts, b asalt), d ie o p e c h t e st e e n we rkp la a t se n we rd e n ve rvaard ig d , zoals in Lokale le i (Ke nia). De we rktuig e n b e staan uit sche rp e afslag e n, chop p e rs e n ve e lvlakkig e b olle n e n nie ts wijst op he t b e staan van wap e ns voor he t d od e n van g rote g rase te rs. We moe te n we l in g e d a c h t e n h o u d e n , d a t e r g e e n o ve rb lijfs e le n va n e ve n t u e le h o u t e n wap e ns zijn g e vo nd e n. So mmig e we rktuig e n he b b e n d aare nte g e n g e d ie nd voor he t snijd e n van vle e s e n and e re voor he t b e we rke n van p lante n. De aang e tro ffe n o ve rb lijfse le n (va n ve e l jo ng e e n o ud e volwasse n d ie re n) schijne n nog ste e d s he t re sult a a t va n a a se t e n t e zijn . Dit wa s voorname lijk he t we rk van Homo hab ilis, maar o o k in b e p aald e mate van Ho mo ru d o lfe n sis e n d e p a ra n t h ro p e n . He t g e b e u rd e wa a rsch ijn lijk vo o r n a m e lijk tijdens het droge seizoen, waarin veel grote he rb ivore n op natuurlijke wijze ste rve n. De jacht op kleine en middelgrote dieren, zoals d a t nu no g vo o rko m t b ij b a via ne n e n chimp anse e s, kan ove rig e ns nie t word e n uit g e slo t e n. Va na f d it t ijd st ip we rd vis g e vang e n, d ie zich misschie n in natuurlijke valle n, zoals ond ie p e ve nne n, b e vond . De p aranthrop e n (vroe g e r Australop it h e c u s ro b u s t u s g e n o e m d ) wa re n tijd g e note n van d e e e rste me nse n. Ze zijn nauwe lijks g ro te r d an hun vo o rg ang e rs, maar hun aang e zicht e n tand e n zijn van ind rukwe kke nd e g rootte . Ze le ve n mind e r op b ome n e n zijn b e te re twe e b e ne rs d an d e Australop ithici. De e e rst e m e n se n e n d e p a ra n t hro p e n, d ie in e e n o p e n e n d ro g e re savanne le ve n, zijn ze e r g oe d aang e p ast aan hun le e fmilie u. Ze e te n hard voe d se l, d a t vo o rn a m e lijk a fko m s t ig is va n o n d e ra a rd s p la n t a a rd ig m a t e ria a l. De p aranthrop e n van Swartkrans (Zuid -Afrika) zijn ove rig e ns g e associe e rd me t vond ste n van b e ne n g raafstokke n. O ok al zijn zowe l d e p aranthrop e n als d e e e rste me nse n ze e r g o e d aang e p ast aan he t e te n van hard voe d se l (worte ls, note n), toch g e tuig e n ze van e e n omnivoor d ie e t. Vanaf d it tijd stip word e n op ve e l sit e s o p e e n h o p in g e n va n o p ze t t e lijk g e b roke n b e e nd e re n van g rote e n kle ine 9 1 2 3 Fig. 2 1. Geretoucheerde afslagen, kern en bewerkte rolsteen. O ld uvai DK 2,1, Tanzania. Naar M.D. Le ake y, 1975 2. Geretoucheerde afslag, chopping-tool en biface. La Be lle -Roche , Sp rimont, Be lg ië . Naar J.-M. Cord y e t al, 1992 3. Acheuléen biface. Pe tit-Sp ie nne s, Be lg ië . Te ke ning D. Cahe n 10 Het Vroeg-Paleolithicum O ng e ve e r 1,9 MJ g e le d e n ve rschijnt n a a s t d e e e rs t e t yp e s Ho m o e n d e Paranthrop e n in O ost-Afrika e e n nie uwe ling : Homo e rg aste r. Hij g e e ft he t b e g in van he t Vro e g -Pale o lithicum aan. Ho mo e rg a st e r o nt st a a t na a r a lle wa a rschijnlijkhe id uit Homo hab ilis of Homo rud olfe nsis. Hij he e ft aanzie nlijke lichame lijke e n anatomische wijzig ing e n ond e rg aan. Die ve rand e ring e n zijn ong e twijfe ld te wijte n a a n d e t o e ne m e nd e d ro o g t e va n zijn le e fmilie u e n se izoe n-te g e nste lling e n. To t o ng e ve e r -500 000 jaar d ate re n d e me e ste Europ e se me nse lijke fossie le n uit tussenijstijde n. Uit die tijd be staan nog zee r we inig aanwijzig ing e n voor d e b e he e rsing van he t vuurmake n. Uit d e p e riod e -1,3 MJ to t -600 000 jaar b e staan in Afrika ze lf sle chts ze e r we inig me nse lijke fossie le n. In d it we re ld d e e l lijkt Ho mo e rg aste r zich me te e n te ontwikke le n tot vorme n, d ie op Homo sap ie ns , d at wil ze g g e n d e mod e rne me ns, lijke n. De sche d e l van Kab wé of Broke n Hill, van 400 000 jaar g e le d e n, d ie Homo rhod e sie nsis g e noe md word t, is é é n van d e richtlijne n van d ie e volutie . Homo e rg aste r he e ft, als e chte me ns e e n ske le t, d at ve e l op d at van d e huid ig e m e ns lijkt : hij he e ft o nhe rro e p e lijk d e b o m e n ve rla t e n e n is e e n vo lle e rd e twe e voe te r. Hij he e ft e e n g e he e l omnivoor d ie e t, d at voor e e n b e lang rijk d e e l uit vle e s b e staat. Te n op zichte van zijn voorg ang e rs he e ft hij g rote re he rse ns, zowe l aang e zicht als kake n zijn kle ine r e n d e tand e n zie n e r e rg me nse lijk uit. Hij he e ft e e n kle ine re b orstkas e n ze e r lang e b e ne n. He t se ksue e l d imorfisme is mind e r op valle nd . Vanaf he t Vroe g -Pale olithicum zijn in kamp e n vaak d e ove rb lijfse le n van g rote zo o g d ie re n in o ve rvlo e d aanwe zig . He t b e tre ft hie r e e nvoud ig e b ivakke n of e chte b asiskamp e n, waarb ij sp rake is van b e he e r va n d e o m g e vin g , va n d e b e s t a a n s m id d e le n e n va n e e n g o e d e s o c ia le o rg a nisa t ie . De d ie rlijke o ve rb lijfse le n b e staan uit vle e se te rs (wolf, vos, b e e r, lynx, p a nt e r, le e uw,...) e n g ra se t e rs (o lifa nt , nijlp aard , ne ushoorn, p aard , he rt, re nd ie r, d amhe rt, oe rrund , muskusos,...), maar ook uit knaag d ie re n e n vog e ls. De b e e nd e re n ve rtone n sp ore n van he t we g snijd e n van vle e s e n ze zijn g e b roke n om he t me rg e ruit t e ha le n. O ve rb lijfse le n va n vis b lijve n tame lijk ze ld zaam. Doord at hij g oe d is aang e p ast aan e e n op e n, ze lfs d rog e , omg e ving e n d oor zijn g rote re sne lhe id , ve rsp re id t hij zich al sne l b uit e n Afrika . Ro nd -1,8 MJ is hij ong e twijfe ld al in O ost-Azië b e land . Daar zal hij zich tot Homo e re ctus ontwikke le n. Dit in d ivid u is ro b u u st e r e n b lijft t o t 300 000 jaar g e le d e n b e staan, waarna hij wa a rschijnlijk uit st e rft . Ho m o e rg a st e r ve rschijnt rond -1,7 MJ in uithoe ke n van Eu ro p a , in G e o rg ië . We t re ffe n h e m ve rvolg e ns in d e re st van Europ a aan in d e vo rm va n Ho m o h e id e lb e rg e n sis . Hij ontwikke lt zich tusse n 500 000 e n 200 000 jaar g e le d e n tot Homo ne and e rthale nsis. In h e t b e g in s c h ijn e n d e g ro t e zoog d ie re n nie t e cht g e jaag d te zijn. De vaak onvolle d ig e ove rb lijfse le n zijn b ijna altijd afkomstig van e e n e nke l ind ivid u e n wo rd e n g e a sso cie e rd m e t sla cht we rktuig e n. He t d ie r is op e e n strand of in e e n moe ras g e vond e n. Nad at d e kwe tsb aarste d e le n zijn op g e g e te n he b b e n d e me nse n 11 4 4 1 2 Fig. 3 1 tot 3. Werpspeer en werpstok (?) (sp arre nhout) Schöning e n, Duitsland . Naar H. Thie me , 1996 -400 000 4. Punt van een spies (taxus) Clacton-on-Se a, Groot-Brittannië (Natural History Muse um, Lond e n) Hoxnie n tusse nijstijd , -350 000/-300 000 3 12 g rote homp e n vle e s e ld e rs me e naartoe g e nome n. Vanaf he t Ache ullé e n, rond -1,4 MJ schijne n ze e r g ro t e d ie re n, d ie in natuurlijke valle n te re cht zijn g e ko me n, op ze tte lijk te zijn afg e maakt. zijn in 1 9 9 5 in e e n o p e n lu ch t m ijn in Schöning e n, in d e b uurt van Hannove r, in N o o rd -Du it s la n d , g e vo n d e n . Ze zijn te mid d e n van b e we rkte vuurste ne n e n p aard e nb e e nd e re n aang e troffe n. Ze zijn sp o e lvo rmig e n he b b e n e e n le ng te van 1,82 tot 2,30 m. He t e ve nwicht van d e ze echte projectielen ligt op 2/3 van de lengte. Uit d e vond ste n b lijkt d at d e me nse n, d ie ze he b b e n ve rva a rd ig d a l uit st e ke nd e te chnische e n b allistische ke nnis b e zate n. Bij d e sp e re n b e vond zich e e n twe e p untig e stok me t e e n le ng te van 78 cm, waarvan d e functie mind e r d uid e lijk is : e e n korte sp e e r of e e n we rp hout ? Van d e taxussp ie s van Clacto n-o n-Se a (Gro o t-Brittannië ) is sle chts d e p unt b e waard g e b le ve n, d ie uit ve rs hartho ut is g e sne d e n. Hij ve rto o nt g e e n sp ore n van ve rhard ing d oor vuur, is e rg sp its e n he e ft e e n tame lijk ve rzorg d g e p olijst aanzicht. De we rktuig e n e n d e d ie re n re s t e n , d ie m e t d e ze vo n d s t g e associe e rd zijn, g e ve n e e n d ate ring in d e Hoxnie n tusse nijstijd (-350 000/-300 000 jaar). O p d e Kalamb o Falls site in Ke nia, d ie is g e d ate e rd tusse n 300 000 tot 200 000 ja a r g e le d e n, zijn m e e rd e re g ro t e houte n sp ie ze n ontd e kt. Er zijn nog and e re frag me nte n g e vo nd e n in Stuttg art-Bad Ca nnst a t t , Bilzing sle b e n (Duit sla nd ) e n To rralb a (Sp anje ). O p e nke le ze ld zame b e e n fra g m e n t e n u it h e t Vro e g Pale olithicum zijn stig ma’s zichtb aar, d ie lijke n op sp ie sstote n, zoals b ijvoorb e e ld in Lune l-Vie l (Frankrijk). Uit he t Vroe g -Pale olithicum ontb re ke n g ro te nd e e ls d ire cte b e wijze n vo o r jacht e n visvang st. Jong e e n jong volwasse n d ie re n zijn ve rhoud ing sg e wijs me e r in d e b e stud e e rd e ove rb lijfse le n aanwe zig . O o k al zijn d e d ie rso o rte n no g al g e varie e rd , toch zijn b e paalde die rsoorte n me e r ve rte g e nwoord ig d d an and e re . Dit sug g e re e rt, d at e r naast aase te n e e n d oe ltre ffe nde jachttechnie k bestaat. Aaseten is ee n op p ortunistische strate g ie , d ie tijd e ns d e he le p re historie we rd b e oe fe nd . He d e nd aag se jag e rs-ve rza-me laars, zoals b ijvoorb e e ld d e San uit d e Kalahari voorzie n zich nog op d ie wijze van vle e s. Van d e ste ne n we rktuig e n uit Afrika, he t Na b ije O o st e n e n Euro p a schijne n sle chts e nke le kle ine , d unne , sp itse , mooi sym m e t risch e b ifa ce s a ls ja ch t wa p e n g e b ruikt zijn. De sp o re n a a n d e b a sis sug g e re re n, d at ze in e e n lans g e schacht ware n. Pas aan he t e ind e van he t Vroe g Pale o lithicum zijn e nke le ho ute n o nd e rd e le n op wond e rb aarlijke wijze b e waard g e b le ve n. Ze b e wijze n onte g e n-ze g lijk he t b e staan van jachtwap e ns. He t g aat hie r me t name om d rie volle d ig e sp e re n van g e wone sp ar, d ie 400 000 jaar oud zijn. Ze 13 3 1' 1" Fig. 4 1. Spies (taxus); 1'. De tail van d e p unt; 1" . De tail van d e hie l Le hring e n, Duitsland (N.L. Hannove r) Ee mie n tusse nijstijd , -125 000 2. Spies of speer om met de hand te werpen (hout) Australië (Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, Tervuren) XIXd e e e uw 3. Weerhaakspitsen (b e e n) Katand a, De mocratische Re p ub lie k Kong o - 90 000 ? Naar J. E. Ye lle n, 1998 1 2 14 Het Midden-Paleolithicum O n g e ve e r 5 0 0 0 0 0 ja a r g e le d e n word t he t ritme van e lkaar afwisse le nd e ijstijd e n e n tusse nijstijd e n b e nad rukt. De a m p lit u d e s wo rd e n ze e r o p va lle n d : t a m e lijk wa rm e p e rio d e s vo lg e n zo re g e lm a t ig o p ze e r ko u d e t ijd e n . De g e m a t ig d wa rm e t usse nijst ijd e n wa re n waarschijnlijk b e vord e rlijk voor d e ve rsp re id ing van d e me ns ove r zone s van Eurazië me t e e n g e matig d klimaat. De b e he e rsing van he t vuurmake n ste ld e d e me ns in staat om in d ie stre ke n te blijve n op he t mome nt, d at he t e r we e r ze e r koud we rd . ve rschille nd e soorte n homog e ne r. De jacht wo r d t d u s , in b e p a a ld e g e va lle n , g e sp e cia lise e rd e r, a fh a n ke lijk va n d e stre ke n, toe g e sp itst op e nke le soorte n : p aard , ste e nb o k, g e ms e n o e ro s. Bij d e ove rb lijfse le n van ze e r g rote zoog d ie re n (olifante n, ne ushoorns) b e vind e n zich nog ste e d s ve e l jo ng e d ie re n (d e p ro p o rtie e rvan kan ve rhoud ing sg e wijs op lop e n tot 70%). O p talrijke site s vond e n se izoe nsg e b ond e n activite ite n p laats. Van januari tot me i jaag d e me n op ste e nb okke n e n in d e zome r op p aard e n. In d it g e val word e n and e re d ie re n maar af e n toe g e jaag d . In he t Mid d e n-Pale o lithicum (-300 000/ -40 000) o ntstaat in Afrika e n Azië Homo sap ie ns. Hij he e ft zich waarschijnlijk uit e e n e nke le Afrikaanse stam ontwikke ld . In Europ a e volue e rt Homo he id e lb e rg e nsis naar Ho mo ne and e rthale nsis . Dit is e e n ro b u u s t in d ivid u , d a t g o e d a a n h e t ijstijd klimaat is aang e p ast. Rond ie ts me e r d a n 3 0 0 0 0 ja a r g e le d e n wo rd t h ij voorg oe d ve rvang e n d oor Homo sap ie ns. Homo ne and e rthale nsis e n e e n archaïsche vo rm va n Ho m o s a p ie n s (P ro t o -C ro Mag non) le e fd e n in he t Nab ije O oste n al o ng e ve e r 100 000 ja a r g e le d e n na a st e lkaar. Volg e ns d e huid ig e stand van ke nnis was hun mate rie le cultuur, he t Mousté rie n vrijwe l id e ntie k. Ge zie n d e afwe zig he id van m e n s e lijke fo s s ie le n ku n n e n d e ove rb lijfse le n nie t e e nd uid ig aan d e e ne of d e and e re soort word e n toe g e schre ve n. Er zijn d uid e lijke aanwijzing e n voor visvang st e n visco nsump tie . In ve rschille nd e afze tting e n, me t name in Frankrijk e n Sp anje , zijn visre ste n g e vond e n. Ze zijn n ie t o ve rvlo e d ig a a n we zig , m a a r in vold oe nd e mate om visvang st in zoe twate r e n aan d e kust te b e wijze n. In Saint-Ge rm a in -le s -Va u x (Fra n krijk) zijn in e e n Mo u s t e rie n h a a rd e n ke le ve rb ra n d e viswe rve ls g e vo n d e n . Dit b e wijst h e t b e re id e n van vis. In d e afze tting van Cing le -Ve rm e l (Sp a n je ) zijn m e e rd e re vu u rs t e n e n we rkt u ig e n o n t d e kt , d ie microsp ore n ve rtone n van he t schub b e n va n vis . In Ka t a n d a (De m o c ra t is c h e Re p ub lie k Kong o) zijn g rote , b re d e , d ikke b e ne n sp itse n me t e e nzijd ig e we e rhake n g e vond e n. Ze zijn g e associe e rd me t talrijke visre ste n (voorname lijk van katvis), d ie van 9 0 0 0 0 ja a r g e le d e n zo u d e n ku n n e n d ate re n... (De ve e lvuld ig e voor d e ze site g e b ruikte d ate ring swijze n zijn e chte r nog e xp e rime nte e l). De b asis van b e p aald e p unte n he b b e n twe e zijd ig e inke p ing e n, d ie wijze n o p schachting aan e e n ste e l. And e re p unt e n he b b e n ro nd e uit st ul- Uit stud ie van d ie rlijke ove rb lijfse le n, d ie o p sla ch t p la a t se n , ja ch t h a lt e s e n woonp laatse n zijn achte rg e late n, b lijkt d at b e p a a ld e so o rt e n o ve rh e e rse n . In d e vorig e fase was he t wild ove r he t alg e me e n g e varie e rd e r e n ware n d e p rop ortie s van 15 p ing e n, d ie aan e e n lijn b e ve stig d kond e n word e n : d it zoud e n harp oe np unte n kunne n zijn. In Blomb os Cave in Zuid -Afrika zijn p roje ctie lsp itse n van b e e n g e vond e n. Ze d ate re n van 70 000 jaar g e le d e n. we rp e n (kle ine b iface s, Le vallois-, Mousté rie n- e n b la d sp it se n e n ze lfs so m m ig e co nve rg e re nd e krab b e rs) ve rto ne n ve e l morfolog ische ove re e nkomste n me t lanse n sp e e rp unt e n, d ie uit d e e t no g ra fie b e ke nd zijn. Nie t alle ond e rzoe ke rs zijn he t d aar e chte r ove r e e ns. Sommig e n vind e n e e n g e d e e lte van d e sp itse n te d ik om aan e e n ste e l te ze tte n. O f ze vind e n, d at d e sp itse n nie t d oorb ore nd g e noe g zijn. Dat is g e he e l in strijd me t ve le e tnolog ische voorb e e ld e n. Alle e n d e stud ie van b re uke n e n g e b ru iks s p o re n a n a lys e ka n h ie r u it slu it se l o ve r g e ve n . Vo o r d e rg e lijk o nd e rzo e k mo e te n e chte r e e n he le b o e l kop ie ë n ve rvaard ig d word e n. Er moe te n o o k ve e l ve rsch ille n d e e xp e rim e n t e n g e d aan wo rd e n : ste e kp ro e ve n me t d e hand (lanse n), we rp e n o f schie te n o ve r la n g e re a fst a n d (p ro je c t ie le n ) e n d e p roe ve n moe te n op ve rschille nd e soorte n wild uitgeprobe e rd worde n,... Hierdoor zijn e r nog maar we inig e xp e rime nte n g e d aan e n is he t g e va a rlijk o m d e b e st a a nd e re sultate n te ve ralg e me ne n. De houte n sp ie s is ze ke r e e n van d e me e st voorkome nd e wap e ns. O ok al zijn vrijwe l alle houte n arte facte n ve rd we ne n, toch wijze n g e vond e n ste ne n we rktuig e n e n g e b ruikssp ore nanalyse e rop , d at e r ze e r ve e l ho ute n arte facte n mo e te n he b b e n b e staan. De b e st g e co nse rve e rd e sp ie s ko m t u it Le h rin g e n (Du it sla n d ) e n is g e d ate e rd van -125 000 jaar. Hij is in 11 stukke n tusse n d e rib b e n van e e n Ele p has Antiq uus (uitg e storve n olifant) g e vond e n, d ie b ij d e oe ve r van e e n oud me e r lag . Bij d e sp ie s lag e n vuurste ne n we rktuig e n, d ie voor he t kle insnijd e n zijn g e b ruikt. De sp ie s had e e n le ng te van 2,38 m e n is uit e e n tame lijk d unne taxusstam g e sne d e n. Hij is o ve r d e h e le le n g t e zo rg vu ld ig g la d g e schraap t, ond e r and e re om knoe ste n te ve rwijd e re n. De p unt van d e sp ie s is me t op ze t asymme trisch d ichtb ij he t hart van he t hout g e sne d e n, zod at hij ste rke r is. Hij is ze e r g oe d g e p olijst e n ve rhard in he t vuur. O p d e b a sis, d ie mind e r g o e d is afg e we rkt, b e vind e n zich schuursp ore n. Hij is misschie n als g raafsto k g e b ruikt. He t zwaarte p unt van d e sp ie s b e vind t zich aan d e b asis, d aarom is hij waarschijnlijk nie t a ls p r o je c t ie l, m a a r a ls s t e e kwa p e n g e b ruikt. Le hring e n zou e e n jachtte chnie k in d e b uurt van wate r e n mod d e r kunne n sug g e re re n. Daar ko n he t wild mo e ilijk ontkome n. Dit schijnt op me e rd e re site s uit he t Vroe g -Pale olithicum al he t g e val te zijn g e we e st. Ge zie n d e manie r waaro p d e spie s in het olifante nlichaam zat, moe t deze g e wond zijn g e we e st, voord at hij in he t me e r is ne e rg e valle n. O p and e re site s b lijft he t voortb e staan van aase te n, me t name van g rote zoog d ie re n, aanne me lijk. Zo le e rt d e stud ie van he t mate riaal van e e n Mousté rie nsite van Ke b ara (Israë l, -60 000/-50 000 jaar) ons, d at ong e ve e r 7% van d e arte facte n me t g e b ruikssp ore n stig ma’s he b b e n, d ie ke nme rke nd zijn vo o r gebruik als projectielspitsen. Het zijn breuksp ore n in d e b uurt van d e p unt. Ze zijn trap vormig , min of me e r te g e n d e richting van d e p unt in e n d e kke nd . Sommig e b re uke n zijn b e ite lb e kvo rmig . De arte facte n zijn o ve r he t alg e me e n Le vallo is- o f Mo ust é rie n sp it se n e n n ie t g e re t o u ch e e rd e d rie hoe kig e afslag e n. Me e rd e r arte facte n he b b e n ke nme rke nd e stig ma’s van he t aanze tte n van e e n ste e l. De rg e lijke sp ore n zijn o o k a a ng e t ro ffe n o p Mo ust é rie nmate riaal van twe e and e re Israë lische site s: Hayonim e n Q afze h. And e re arte facte n va n he t ze lfd e t yp e he b b e n o ve rig e ns sp ore n, d ie wijze op g e b ruik voor d e slacht, e n g e b ruik op hout e n b e e n. Be p aald e aang e p unte ste ne n voor- 16 Ee n van d e Mousté rie nlag e n van d e afze tting van Umm e l Tie l (Syrië ) he e ft e e n frag me nt van e e n Le vallo issp its o p g e le ve rd , d at in d e rug g e nwe rve l van e e n e ze l st a k. Enke le sp it se n uit d e ze lfd e la a g ve rtonen bewerkingen, die e rop wijzen, dat d e sp itse n ware n g e schacht. Bo ve nd ie n ve rtone n ze b re uke n, d ie he t g e volg van e e n schok zoud e n kunne n zijn. Er zijn ook sp itse n me t schachtsp ore n, d ie wijze n op and e re take n, zoals slachting b ijvoorb e e ld . De s t u d ie va n h e t Mo u s t é rie n mate riaal van Warwasi e n Bisitun (Iran) g e e ft e e n te g e nove rg e ste ld re sultaat. De analyse van b re uke n o p d e Mo usté rie nsp itse n, d ie zijn ve rg e le ke n me t Pale o ind iaanse p roje ctie le n sp re e kt he t g e b ruik als sp itse n te g e n. De vo rm e n d e g e b ru iks - e n breuksporen op steelspitsen van de Atérien in Noord -Afrika b e wijze n d aare nte g e n, d at ve e l e xe mp lare n als p roje ctie lsp itse n zijn g e b ruikt. O p me e rd e re site s uit he t Mid d e nPale olithicum zijn ook ste ne n kog e ls van uite e nlop e nd e afme ting e n ontd e kt. Ze zijn in vorm g e houwe n. He t ware n misschie n o nd e rd e le n va n b o la ’s. Da t zijn we rp wap e ns, d ie uit me t koord je s aan e lkaar g e maakte kog e ls b e staan. De b ola word t naar d e p ote n van he t wild g e g ooid om h e t t e h in d e re n . Kle in e ko g e lt je s zijn misschie n vo o r katap ulte n g e b ruikt. Dit soort wap e ns, d at ove r he t alg e me e n van vergankelijk materiaal is gemaakt, laat geen sp ore n na. 2 Fig. 5 1. Speer (b amb oe , vuurste e n, touwtje , hars) Noord -Australië (KBIN) XIXd e e e uw 2. Speer (hout, ob sid iaan, hars, p ig me nte n) Amirante n e ilande n, O ceanië (Koninklijk Muse um voor Mid d e n-Afrika, Te rvure n) XIXd e e e uw 17 1 1 2 7 4 3 8 5 6 18 9 2 3 2 1 4 Fig. 6 1, 2. Hartvormige bifaces (vuurste e n) Bifaciale stukke n me t re g e lmatig e vorm, b re d e b asis e n p untig uite ind e Sole sme s, Frankrijk (Coll. e n te ke ning e n B. Clarys) Mousté rie n 3, 4. Geretoucheerde Levalloisspitsen (vuurste e n) Drie ho e kig e afslag e n ve rkre g e n d o o r e nke le slag o p sp e ciaal voor d it d oe l g e p re p are e rd e ke rn. Bijg e we rkt me t rand re touche Sole sme s, Frankrijk (Coll. e n te ke ning e n B. Clarys) Mousté rie n 5 tot 9. Moustérienspitsen (vuurste e n) Drie hoe kig e soms ruitvormig e stukke n me t d unne sp itse p unt, ve rkre g e n d oor g rote re touche op wille ke urig e afslag 5, 6. Sole sme s, Frankrijk (Coll. e n te ke ning e n B. Clarys) 7, 8. Busig ny, Frankrijk (Coll. M. Jorand , te ke ning e n J.-M. Brams) - 9. Sp y, Be lg ië (KBIN, te ke ning J.-M. Brams) Mousté rie n 5 Fig. 7 1. Bladvormige bifaciale spitsen (Vuurste e n) Couvin, Be lg ië (MMT, te ke ning e n M. O tte ) Laat-Mousté rie n 2 tot 5. Atérienspitsen Le vallois-, Mousté rie n- of b ifaciale sp itse n, alle n me t ste e l 2. Be ni-Ab b è s, Alg e rije - 3 e n 5. O ue d Dje b anna, Alg e rije 4. Tit Me llil, Marokko. Naar Bord e s, 1988 Laat-Mousté rie n van Noord -Afrika 19 5 3 2 1 4 5 Fig. 8 1 tot 3. Stenen kogels In vorm g e houwe n, me e stal als ond e rd e le n van b ola’s of afhankelijk van de grootte als slingerstenen geïnterpreteerd 1. Goye t, Be lg ië (KBIN) - 2, 3. Sp y, Be lg ië (KBIN) Mousté rie n 4. Slinger (g e ve rfd e p lantaard ig e ve ze ls) Nie uw-Brittannië , O ce anië (MMT) XIXd e e e uw 5. Bola’s (ste e n, kalfsscrotum, touwtje s) We rp wap e n, d at naar he t wild word t g e g ooid om he t te h in d e re n , b e st a a n d e u it d o o r t o u wt je s a a n e lka a r ve rb ond e n kog e ls Brazilië (Coll. M. God oy) XXste e e uw 20 Het Laat-Paleolithicum, het Mesolithicum, het Neolithicum He t b e g in van he t Laat-Pale olithicum word t g e ke nme rkt d oor d e komst van d e mod e rne me ns, rond 40 000 voor he d e n e n d e to e ne me nd e ko lo nisatie van d e he le p lane e t. O p d at mo me nt vind t o o k e e n g e le id e lijke d ive rsifië rin g p la a t s in d e uitrusting van de jage r : pijl- e n spe e rpunte n va n vu u rst e e n , b e e n , g e we i e n ivo o r, sp e e rwe rp e rs, e lg e rs, harp oe ne n, b oe me ra n g s... Exp e rim e n t e le re co n st ru ct ie s, g e b ruikssp o re nanalyse e n e tno g rafische ve rg e lijking e n make n he t vaak mog e lijk om e e n re d e lijk b e trouwb are inte rp re tatie van hun functie te g e ve n. De aanwe zig he id van g roe ve n op sp e e rp unte n van g e we i word t soms in ve rb and g e b racht me t he t g e b ruik van g if. O m d oe ltre ffe nd te zijn moe t he t g if sne l we rke n e n late r b ij d e consump tie van he t vle e s nie t g e vaarlijk zijn. In Europ a schijne n d e rg e lijke mid d e le n ze ld zaam te zijn , a lh o e we l b e p a a ld e p la n t a a rd ig e (akonie tachtig e n) e n d ie rlijke afsche id ing e n (amfib ie ë n) kunne n zijn g e b ruikt. ook toe le g g e n op b e p aald e soorte n, zoals d e ste e nb o k in b e rg stre ke n o f b e p aald e vle e se te rs, d ie g e lie fd zijn om hun p e lze n. In Ce ntraal- e n O ost-Europ a is d e me e st g e jaag d e soort d e mammoe t, d ie g e lie fd is om zijn vle e s, maar ook vanwe g e he t ivoor (wa p e ns, we rkt uig e n, kunst we rke n), d e b e e nd e re n (wap e ns, we rktuig e n, b rand stof, bouwmateriaal voor beschuttingen), het vet, d e huid , d e vacht... Ee n aanzie nlijk d e e l van d e m a m m o e t b e e n d e re n , d ie wo rd e n g e b ruikt voor d e b ouw van woning e n, zijn e chte r ve rzame ld e b e e nd e re n van d ie re n, d ie op natuurlijke wijze zijn g e storve n. De mammo e t wo rd t o o k in d e Ce ntraal e n We st-Ame rikaanse vlakte s g e jaag d tijd e ns d e Llano fase van he t Pale oind iaan (-12 000/ -11 000). De ze fase word t g e ke nme rkt d oor Clovissp itse n. In aang re nze nd e g e b ie d e n wo rd e n masto d o nte n, karib o e s, kame e lachtig e n, wild e p aard e n, antilop e n e n nie t te ve rg e te n kle inwild g e jaag d . In warme re stre ke n is he t wild natuurlijk and e rs : he rte n e n e ve rzwijne n in Sp a nje , a nt ilo p e n in No o rd -Afrika , e m o e s e n ka ng o e ro e s in Australië ... De d ive rsifië ring van d e jachtwap e ns g a a t s a m e n m e t e e n s t e e d s g ro t e r word e nd e sp e cialisatie van d e jacht. He t re nd ie r ne e mt tijd e ns d e koud ste fase s in We st-Europ a e e n b e lang rijke p laats in. In he t Mag d alé nie n (-17 500/-10 000) maakt he t re nd ie r soms tot 90% van d e jachtb uit uit. He t re nd ie r b e te ke nt e chte le e ftocht : vle e s e n me rg als voe d se l, g e we i e n b e e n voor he t make n van we rktuig e n, wap e ns e n als g rond stof voor kunstwe rke n, tand e n als sie rrad e n, huid e n p e lze n voor kle d ing e n t e nt e n, p e ze n vo o r lig a t ure n, ve t vo o r lampen... Tijdens de interstadialen, warmere p e riod e s, van d e laatste ijstijd word t he t re nd ie r soms ve rvang e n d oor he t p aard e n he t oe rrund. Ge spe cialise e rde jacht kan zich J a ch t e n visva n g st ko m e n in h e t Mid d e n-Pa le o lit hicum g e lijkt ijd ig vo o r. Tijd e ns he t he le Laat-Pale olithicum b lijve n a a nwijzing e n vo o r visva ng st a ls ne ve nactivite it b e staan. Tot aan d e twe e d e he lft van he t Mag d alé nie n b lijft mate riaal, d at d uid e lijk me t visvang st word t g e associe e rd ze e r ze ld zaam : e e n krom haakje uit e e n Grave ttie n-laag van -25 000 van Pre d most (Tje chische Re p ub lie k) e n we e rhaaksp itse n u it Ish a n g o (De m o cra t isch e Re p u b lie k Kong o) van 21 000 jaar g e le d e n. In O ostEuro p a wo rd e n visre ste n va na f -12 500 talrijke r, ne t als we e rhaakp unte n, d ie me t 21 vochtig e milie us zijn g e associe e rd . Haakje s b lijve n tame lijk schaars. t e g e nwo o rd ig o nd e r m e e rd e re m e t e rs wate r lig g e n. He t wate rnive au is imme rs g e ste g e n sind s he t e ind e van d e laatste ijstijd . So mmig e Me so lithische site s zijn e chte g e sp e cialise e rd e vissite s me t haakje s, h a rp o e n p u n t e n , we e rh a a ks p it s e n e n vis fu ike n . Ee n vo o rb e e ld h ie rva n is Za m o st je , e e n sit e la n g s e e n rivie r in Rusla nd . O o k o p ve le Afrika a nse sit e s b inne n e e n g e b ie d , d at zich uitstre kt van d e Sahara, via d e Sahe l, he t d al van d e Nijl to t e n me t he t Gro te Me re ng e b ie d zijn t a lrijke we e rh a a ksp it se n e n visre st e n g e vond e n. De site s d ate re n van -10 000 tot -1 000 ja a r. Uit d e ze lfd e Me so lit hische p e rio d e st a m m e n d e o ud st e o nt d e kt e netten en bootjes in de vorm van uitgeholde b oomstamkano’s. And e re sloe p e n had d e n misschie n e e n frame van houte n b ale ine n me t d aar omhe e n e e n romp van g e sp anne n ve l. Dit word t g e sug g e re e rd d oor e nke le h e la a s ze e r o n vo lle d ig e vo n d st e n . De visvang st g aat in he t Ne olithicum ve rd e r, m e t n a m e ro n d d e o e ve rs va n d e Alp e nme re n. Visfuike n e n we e rhaaksp itse n zijn e r volop aanwe zig , maar haakje s zijn ze ld zame r. Die word e n in Europ a p as in d e Bronstijd , mind e r d an 4 000 jaar g e le d e n, we e r g ang b aar. Naast b asiskamp e n, d ie d ie ne n voor mid d e llang e of lang e b e woning , zijn e r in he t Laat-Pale olithicum ook e e n re e ks korte r b e wo o n d e ja c h t h a lt e s . Da a r vin d e n se izo e nsactivite ite n p laats, d ie te make n he b b e n m e t he t g e d ra g va n he t wild . Sommige kampen liggen bijvoorbeeld langs d e oe ve rs van rivie re n in d e b uurt van e e n we d , waar g ro te kud d e n tijd e ns d e tre k g e d wong e n zijn ove r te ste ke n. Alle in d e in le id in g g e n o e m d e ja c h t t e c h n ie ke n schijnen hier te zijn toegepast. Vanaf -14 000 jaar is d e wolf op ve rschille nd e p laatse n in Eurazië g e d o me stice e rd . De zo o ntstane hond he e ft vanaf d ie tijd ong e twijfe ld als jachtg e no o t g e d ie nd . Ie ts late r, aan he t e ind e van he t Laat-Pale olithi-cum, we rd e n e r m issch ie n d e le n va n sch e -d e ls va n he rtachtig e n, waar he t g e we i nog aan zat, als camo uflag e maske rs g e b ruikt. Zo ko n me n he t wild b e te r b e nad e re n. Aan he t e ind e van d e laatste ijstijd , ong e ve e r 10 000 jaar g e le d e n kome n e r g e le id e lijk ve rand e ring e n in he t milie u : g rote g e me ng d e b osse n ontstaan te n koste va n t o e nd ra e n st e p p e . Gro t e kud d e n he rb ivo re n tre kke n naar he t no o rd e n e n wijke n voor troe p e n he rte n, e ve rzwijne n, re e ë n e n e land e n. Tijd e ns d e ze p e riod e , he t Me so lithicum, raakt d e b o o g alg e me e n ve rb re id . He t b e staan e rvan is b e we ze n d oor ve e nvond ste n. De g roe p e n me nse n lijke n kle ine r te zijn e n ind ivid ue le jacht is ong e twijfe ld b e lang rijke r g e word e n. De d o me sticatie van g e it, schaap , varke n e n rund (e n van lama e n alp aca in Zuid -Ame rika) vind t in he t Ne o lithicum, afhanke lijk van d e stre ke n, op ve rschille nd e m o m e n t e n p la a t s. Hie rd o o r n e e m t d e e sse ntië le ro l van d e jacht als b ro n van d ie rlijke e iwitte n af. Vanaf d at mome nt is d e jacht voorname lijk e e n aanvulling . Hie r komt nog b ij, d at d oor d e land b ouw he t p lantaard ig e d e e l van d e voe d ing e norm t o e n e e m t . De ja ch t za l la t e r va a k zijn voorb e houd e n aan b e p aald e klasse n. Dit g e ld t na t uurlijk nie t vo o r st re ke n wa a r jagers-verzamelaars zelfs tegenwoordig nog voortb e staan. O p h e t ze lfd e t ijd s t ip n e e m t d e visvang st, vo o rname lijk in zo e twate r e n lang s d e kuste n toe . Dit g e ld t ook voor he t vang e n van we e k- e n schaald ie re n. Me n moe t e r e chte r we l re ke ning me e houd e n, d a t d e m e e st e Pa le o lit hische kust sit e s 22 Stenen projectielspitsen Tijd e ns d e oud ste fase s van he t LaatPa le o lit h icu m ve rsch ille n d e t a m e lijk schaarse ste ne n p unte n nauwe lijks van e lkaar. So mmig e e e nzijd ig o f twe e zijd ig b e we rkte b lad vormig e sp itse n, sp itse n me t afg e stomp te b oord van Châte lp e rron e n aang e p unte kling e n kunne n d ie nst he b b e n g e d a a n a ls p ro je ct ie lsp it se n . Ta lrijke e tnog rafische voorwe rp e n, d ie wat vorm betreft zeer veel lijken op de prehistorische, g e tuig e n hie rvan. O ok b e p aald e macrob re uksp o re n sug g e re re n e e n d e rg e lijk g e b ruik. De vraag b lijft nie tte min onb e a nt wo o rd va nwe g e he t o nt b re ke n va n d ie p g aand e arte facte nanalyse s. me t ste le n, zoals schrab b e rs, b ijg e we rkte e n he rg e b ruikt e sp it se n zijn. De g ro t e ve rschille n in afme ting e n g e ve n aan, d at e r zo we l s p e e r- a ls p ijlp ro je c t ie le n b e stond e n. In he t So lutré e n (-20 000/ -17 300) o ntstaan p unte n me t e e n p lat aanzicht, d aarna laurie rb lad - e n ke rfsp itse n. De ze e r g ro t e la u rie rb la d e re n , d ie t a m e lijk b re e kb a a r zijn , h e b b e n m issch ie n a ls spitsen voor feest- of danswapens gediend. In d e e t n o g ra fie b e s t a a n e r t a lrijke vo o rb e e ld e n van. And e re to e p assing e n (me sse n,...) mog e n vooralsnog nie t word e n uitg e slote n. Re ce nte e xp e rime nte n in he t kad e r van he t p ro je ct Co mb e -Sauniè re (Fra nkrijk) he b b e n uit g e we ze n, d a t d e stig ma's op d e e xp e rime nte le ke rfsp itse n ze e r ve e l lijke n o p d ie va n h e t arche o lo g isch mate riaal. De ke rfsp itse n we rd e n als p ijl- e n sp e e rp unte n g e b ruikt e n vooral d e re sultate n me t e xp e rime nte le p ijle n zijn ke nme rke nd . And e rzijd s he b b e n Laat-Solutré e nlag e n (-19 000/-17 300) van me e rdere site s van het Iberisch schiereiland ste e lsp itse n e n sp itse n me t we e rhake n o p g e le ve rd . Ze ve rt o ne n wa t vo rm e n afme ting e n b e tre ft ve rrasse nd e ove re e nko mste n me t Ne o lithische e n Bro nstijd p ijlp unte n. Tijd e ns d e Grave ttie nfase (-27 000/ -20 000) ne e mt he t aantal p unte n to e , wa a rva n d e vo rm o n t e g e n ze g lijk h e t g e b ruik als p ro je ctie lsp itse n sug g e re e rt. Vo o rb e e ld e n zijn : Gra ve tte - e n m icro g rave tte sp itse n (sp itse n me t afg e stomp te b o o rd ), st e e l- e n ke rfsp it se n , p ijlt je s, Ce ntraal- e n O ost-Europ e se sp itse n (in he t b ijzond e r Kostië nkisp itse n). Daarb ij kome n n o g m ic ro klin g e n m e t we l o f n ie t afg e stomp te b oord , d ie als same ng e ste ld e sp itse n d ie nst kunne n he b b e n g e d aan. Ee n b e g in van e e n antwoord is al g e g e ve n d oor d e nog schaarse g e b ruikssp ore nanalyse e n e xp e rim e nt e n. Ve e l va n d e a rt e fa ct e n he b b e n e e n g e b roke n p unt in d e vorm van e e n la n g we rp ig e a fsla g , b e it e lb e k o f fle xie b re uk, d ie me e stal he t g e volg zijn van e e n h e ft ig e sch o k. Ze ko m e n o o k b ij Ne olithische e n e tnog rafische p ijlp unte n voor, waarb ij g e e n e nke le twijfe l b e staat ove r d e toe p assing . Re ce nte e xp e rime nte n he b b e n uitg e we ze n, d at d e ze lfd e stig ma's ontstaan wanne e r vuurste ne n p unte n als p ro je c t ie ls p it s e n wo rd e n g e b r u ikt . Bove nd ie n kunne n b e p aald e we rktuig e n Vanaf he t Mag d alé nie n (-17 500/-9 000), ne me n kle ine g e ome trische sp itse n in a a nt a l t o e . Ze wo rd e n o ve rvlo e d ig b in n e n d e c u lt u r e n va n h e t La a t Pa le o lit h icu m e n o ve rh e e rse n in h e t Me s o lit h ic u m (-8 5 0 0 / -4 0 0 0 ). De d ocume ntatie is voor d e ze p e riod e s nog ove rtuig e nd e r : e r zijn in g e we isp itse n of b e e n g e scha cht e kling e t je s g e vo nd e n. Ge b ruikssp ore nanalyse he e ft b e we ze n, d at 23 s p it s e n m e t a fg e s t o m p t e b o o r d a ls p roje ctie lsp itse n zijn g e b ruikt. Er zijn ze lfs e xe mp lare n g e vo nd e n, d ie no g aan d e sch a ch t va n d e p ijl va st za t e n , in h e t b ijzond e r in Ste llmoor (Duitsland , -10 000). Be p aald e sp itse n kunne n e ve ne e ns als me s h e b b e n g e d ie n d . Da t e e n e e n vo u d ig aang e sp itse kling ook e e n g e d uchte sp its kan zijn b e wijst d e d oorb oord e rug g e nwe rve l van e e n re nd ie r, d ie in Mo nfo rt (Frankrijk, Laat-Mag d alé nie n, -12 600/-10 000) is ontd e kt. De e nke le g e g e ve ns, d ie hie rb ove n staan ve rme ld , g e ld e n alle e n voor Europ a. Sind s minste ns 15 000 jaar le ve rt Noord Ame rika ook ve le vuurste ne n sp itse n op , in he t b ijzond e r d ie me t e e n ce ntrale g roe f. De ze Clovis- e n Folsomsp itse n wijze n op he t g e b ruik va n ve rschille nd e so o rt e n p roje ctie le n. Ze zijn of me t d e hand of me t e e n sp e e rwe rp e r g e wo rp e n , o f a fg e scho te n me t e e n b o o g . He tze lfd e g e ld t ook voor d e re st van d e we re ld : Afrika, Azië e n O ce anië . Aan he t e ind e van he t Mag d alé nie n nemen bovendien nieuwe types afgeknotte sp itse n e n sp itse n me t afg e stomp te b oord in a a n t a l t o e . Dit is h e t g e va l in ve rschille nd e Laat-Pale olithische culture n va n N o o rd -Eu ro p a . Er zijn g e kro m d e sp itse n me t afg e stomp te b oord , (Azilie ne n Tjo ng e rsp itse n) ho e kig e sp itse n me t a fg e st o m p t e b o o rd (Cre swe llsp it se n ), ke rfsp it se n (Ha m b urg sp it se n) o f st e e lsp it se n (Ah re n sb u rg sp it se n ) o m m a a r enkele voorbeelden te noemen. De meeste ware n p ijlp unte n. Tijd e ns he t Ne o lithicum wo rd t d e re e ks ste ne n sp itse n in d e ve rschille nd e we re ld stre ke n o ng e lo fe lijk we e ld e rig e n g e varie e rd . Ze kunne n trap e ziumvormig , d rie hoe kig of b lad vormig zijn. Ze he b b e n e e n ke rf, e e n st e e l o f e e n ve rna uwd e b asis... Ze he b b e n p latte , d ub b e lb o lle , b o lh o lle , d rie h o e kig e , vrijwe l ro n d e d o o rsn e d e n ... e n ze e r u it e e n lo p e n d e afme ting e n. Ze we rd e n he t me e st vo o r p ijle n g e b ruikt, maar lanse n e n asse g aaie n (sp e re n) schijne n ook nog altijd ve e l voor te kome n. Fig. 9 1 tot 6. Zgn. "Font Robert" steelspitsen (vuurste e n) 1 tot 5. Maisiè re s-Canal, Be lg ië (KBIN) 6. Lausse l, Frankrijk (KBIN) 1 tot 4 : te ke ning e n J. d e He inze lin; 5, 6 : M. O tte Grave ttie n 7 tot 9. "Font Robertspitsen" (vuurste e n) Sp itse n me t ve rschille nd e soorte n b re uke n, waarschijnlijk als g e volg van hard e schokke n. Maisiè re s-Canal, Be lg ië (KBIN) 7 e n 9 : te ke ning e n J. d e He inze lin; 8 : M. O tte Grave ttie n 10 tot 15. Gravettespitsen (vuurste e n) Sp itse n me t re chte afg e stomp te b oord , ve rkre g e n d oor ste ile re touche op é é n zijd e . Uite ind e n b e we rkt me t d ire cte of omg e ke e rd e re touche . Sommig e me t afg e knotte b asis 10. Sp y, Be lg ië (KMKG) - 11,12. Eng is, Be lg ië (ULg ) - 13 tot 15. Goye t, Be lg ië (KBIN). Te ke ning e n M. O tte Grave ttie n 16, 17. Microgravettespitsen (vuurste e n) 10. Eng is, Be lg ië (ULg ) - 11. Sp y, Be lg ië (KBIN). Te ke ning e n M. O tte Grave ttie n 24 5 3 1 2 6 4 7 10 9 8 16 11 12 13 14 25 15 17 3 2 1 5 6 Fig. 10 1. Kerfspits (vuurste e n) Lausse l, Frankrijk, naar G. Camp s, 1979 Grave ttie n 2. Pijltjes (vuurste e n) O p kling e n d oor d ire cte , omg e ke e rd e , b e knotte of se miste ile re touche g e maakte b lad vormig e sp itse n La Grave tte , Frankrijk, te ke ning e n F. Lacorre Grave ttie n 3. Spits met plat aanzicht (vuurste e n) Blad vo rmig e sp its g e maakt d o o r d e kke nd e e e nzijd ig e re touche ring Laug e rie -Haute , Frankrijk (ULg ), te ke ning J.-M. Brams Solutré e n 4 tot 8. Kerfspitsen (vuurste e n) 4. Hyp othe se voor aanze tte n van ste e l, naar J.-M. Ge ne ste e n H. Plisson, 1986 - 5. Laug e rie -Haute , Frankrijk (KBIN), te ke ning J.-M. Brams. - 6 tot 8. Le Fourne au d u Diab le , Frankrijk (6 : naar D. d e Sonne ville -Bord e s, 1960 - 7, 8 : naar P. Smith e n P. Laure nt, 1966) Mid d e n e n Laat-Solutré e n 7 Fig. 11 1. Kerfspitsen (vuurste e n) Cova d e l Parp allo, Sp anje (Muse u d e Pre historia, Vale ncià) Naar H. Mülle r-Karp e , 1966 Mid d e n e n Laat-Solutré e n 2 tot 6. Laurierbladspitsen (vuurste e n) Vrijwe l ovale of b ijna ruitvormig e b lad sp itse n, g e maakt d oor g e he e l d e kke nd e twe e zijd ig e re touche ring 2. Le Fourne au d u Diab le , Frankrijk, naar D. d e Sonne ville Bord e s, 1960. 3 tot 5. Laug e rie -Haute , Frankrijk (3 : naar G. Camp s, 1979 - 4 : ULg - 5 : KBIN, te ke ning e n J.-M. Brams). 6. Sainte -Barb e , Frankrijk (KBIN, te ke ning J.-M. Brams) Mid d e n e n Laat-Solutré e n 7. Steelspitsen met vleugeltjes (vuurste e n) Cova d e l Parp allo, Sp anje (Muse u d e Pre historia, Vale ncià) Naar A. Le roi-Gourhan e t al, 1968 e n H. Mülle r-Karp e , 1966 Mid d e n e t Laat-Solutré e n 4 8 26 1 2 3 5 6 4 7 27 Fig. 12 1. Spitsen van Laugerie-Basse (vuurste e n) Ovaalachtige spitsen gemaakt door directe of omgekeerde, se mi-ste ile re touche Laug e rie -Basse , Frankrijk. Naar D. d e Sonne ville -Bord e s, 1960 Laat-Mag d alé nie n, -11 500/-10 000 2 tot 4. Spitsen met kromme afgestompte boord (vuurste e n) Azilie n- o f Tjo ng e rsp itse n ; g e b ruikssp o re nanalyse van sommig e stukke n he e ft b e we ze n, d at he t p roje ctie lsp itse n zijn 2. Le Mas d ’Azil, Frankrijk (MAN, d e ssin St-J. Pé q uart) - 3, 4. Vauce lle s, Be lg ië (MMT) Laat-Pale olithicum, -12 500/-10 000 5 tot 8. Creswellspitsen (vuurste e n) Sp itse n me t hoe kig e afg e stomp te b oord 5, 6. Pre sle s, Be lg ië (ULg , naar M. De we z, 1989) - 7, 8. Vauce lle s, Be lg ië (MMT) Laat-Pale olithicum, -12 500/-10 000 1 Fig. 13 1. Hamburgspitsen (vuurste e n) Ke rfsp itse n e n sp itse n me t schuine afknotting De ime rn, Duitsland (N.L. Hannove r, te ke ning e n S. Ve il) Hamb urg cultuur, g roe p van Te ltwisch, -13 000/-11 750 2. Steelspitsen van het type "Havelte" (vuurste e n) Dörgener Moor, Duitsland (N.L. Hannover, tekeningen S. Veil) Hamb urg cultuur, g roe p van Have lte , -13 000/-11 750 3. Spitsen met afgestompte boord (vuurste e n) We hle n, Duitsland (N.L. Hannove r, te ke ning e n S. Ve il) Fe d e rme sse rcultuur, -11 800/-10 000 4. Wehlenspits (vuurste e n) We hle n, Duitsland (N.L. Hannove r, te ke ning S. Ve il) Fe d e rme sse rcultuur, -11 800/-10 000 5. Microklingen met afgestompte boord (vuurste e n) We hle n, Duitsland (N.L. Hannove r, te ke ning e n S. Ve il) Fe d e rme sse rcultuur, -11 800/-10 000 6 tot 8. Ahrensburgspitsen (vuurste e n) Ste e lsp itse n me t schuine afknotting . 6, 7. Hyp othe se n voor aanze tte n van ste e l. Naar A. Fisch e r, 1 9 8 5 - 8 . De im e rn , Du it sla n d (N .L. Ha n n o ve r, te ke ning e n S. Ve il) Ahre nsb urg cultuur, - 1 500/-9 500 9. Zonhovenspitsen (vuurste e n) Ke rfsp itse n me t schuine afknotting , d ie vrijwe l ruitvormig is De ime rn, Duitsland (N.L. Hannove r, te ke ning e n S. Ve il) Ahre nsb urg cultuur, -11 500/-9 500 10. Driehoekjes (vuurste e n) De ime rn, Duitsland (N.L. Hannove r, te ke ning e n S. Ve il) Ahre nsb urg cultuur, -11 500/-9 500 11. Ruggenwervel van rendier met een ongeretoucheerde kling erin en detail van kling (b e e n, vuurste e n) Montfort, Frankrijk (Muse um d ’Histoire Nature lle , Toulouse ) Laat-Mag d alé nie n, -12 600/-10 000 28 3 4 2 7 5 6 8 2 1 4 3 5 6 8 9 10 7 11 29 Fig. 14 Gravure van jager gewapend met gevederde speer. Grotte d e s Comb are lle s, Frankrijk. Naar C. Barriè re , 1997 Mag d alé nie n Fig. 15 Schildering van "gevelde" jager en met een speer of lans "opengereten" bizon (?) " Scè ne d u p uits" , Grotte d e Lascaux, Frankrijk. Naar G. Bataille , 1955. Mag d alé nie n 30 Sp itse n van hard d ie rlijk mate riaal Va n a f h e t b e g in va n h e t La a t Pale olithicum (-38 000) ke nne n we rktuig e n van hard d ie rlijk mate riaal (g e we i, ivo o r, b e e n ,...) e e n e n o rm e g ro e i. La n s e n p roje ctie lsp itse n ne me n b inne n d e ze g roe p voorwe rp e n, d ie me e stal van re nd ie rg e we i zijn , e e n ze e r b e la n g rijke p la a t s in . Uitg e b re id e analyse s, aang e vuld me t talrijke e xp e rime nte n, he b b e n aang e toond , d at d it mate riaal, ind e rtijd he t me e st d oe ltre ffe nd was. Hie rb ij word t g e e n re ke ning g e houd e n met hout, want dat is niet bewaard gebleven. Re nd ie rg e we i was ruimschoots voorhand e n, is e lastische r e n mind e r b re e kb aar d an b e e n, makke lijke r te b e we rke n d an ivoor e n he e ft e e n ve e l d ikke r corticaal (b uite nste , hard e ) g e d e e lte d an and e re g e we iso o rte n (he rt, e land , re e ,...). He t is trouwe ns op valle nd , d at ste ne n sp itse n aan he t e ind van d e laatste ijstijd (-10 000) e e n ong e ke nd e ontwikke ling d o o rmake n. Do o r he t o p warme n van he t klimaat ve rd wijne n d e re nd ie re n imme rs uit d e huid ig e g e matig d e zone van Europ a. g e schikt zijn voor he t aanze tte n van ste le n aan lanse n of asse g aaie n. Er zijn e chte r vanaf d it tijd stip o o k sp itse n van ve e l kle ine re a fm e t in g e n b e ke n d , d ie wijze n o p h e t g e b ruik van lichte re ste le n, zo als d ie van pijlen... Tijdens het gehele Laat-Paleolithicum b lijft he t g e b ruik van sp itse n van hard d ie rlijk mate riaal, van ze e r uite e nlo p e nd e afme ting e n, g e hand haafd . Dub b e lp untig e sp itse n of sp itse n me t ve rko rte b asis ko me n in d e " b e e nd e re n" uitrusting van he t Grave ttie n (-27 000/-20 000) he t me e ste voor. Ze b lijve n tijd e ns he t Solutré e n (-20 000/-17 000) b e staan e n zijn in he t Mag d alé nie n (-17 500/-10 000) nog t a lrijk. De Ma g d a lé nie n-ind ust rie wo rd t e chte r o ve rhe e rst d o o r sp e e rp unte n, me t e nke lvoud ig e of d ub b e le afschuining , d ie uit he t Aurig nacie n stamme n. Lange spe e rpunte n me t e nke lvoudige , lance tvormig e e n g e stre e p te afschuining e n zijn e e rd e r ke nme rke nd voor he t b e g in van he t Mid d e n-Mag d alé nie n (-15 500). Dit g e ld t o o k vo o r sp itse n van Lussac-Ang le s, d ie korte r e n g e g roe fd zijn, maar waarvan d e lang e afschuining nie t g e stre e p t is. De ze soort is misschie n nie t alle e n als we rke lijke sp its g e b ruikt, maar als we e rhake n, d ie op e e n p unt van hout of hard d ie rlijk mate riaal wa re n va st g e b o n d e n . Ve rg e lijkb a re , in Ab orig inal Australië b e ke nd e voorwe rp e n, sug g e re re n d e ze g e b ruikswijze . Vanaf d e twe e d e he lft van he t Mid d e n-Pale olithicum kome n sp itse n me t d ub b e le afschuining ve e l voor e n ze b lijve n tot aan he t e ind e van he t La a t -Ma g d a lé nie n in g e b ruik. Ze ko m e n te g e lijke rtijd voor me t twe e p untig e sp itse n me t e nke lvoud ig e afg e schuind e b asis, me t g e vorkte b asis of me t ve rkorte b asis. Enke le ze e r kle ine sp itse n me t d ub b e le afschuining Sp it se n va n ha rd d ie rlijk m a t e ria a l kome n vanaf he t Châte lp e rronie n voor. De ze N e a n d e rt h a le rcu lt u u r g e e ft , g e zie n d e aanwe zig he id van e nke le d ub b e lko nische sp itse n, d e ove rg ang aan van he t Mid d e nnaar he t Laat-Pale olithicum. He t Aurig nacie n (-38 000/-27 000) was ge de e lte lijk ge lijktijdig a a n h e t C h â t e lp e rro n ie n e n is d o o r " cultuurco ntacte n" misschie n b e ïnvlo e d . Binne n d e ze cultuur ware n sp itse n ove r he t alg e me e n ruit- o f b lad vo rmig me t in he t b e g in me e stal e e n g e sp le te n b asis e n late r e e n e nke lvoud ig e massie ve b asis. O m d e sp its aan e e n ste e l te kunne n ze tte n moe st d e schacht d e sp its " omhulle n" of moe st d e sp its d e schacht " omsluite n" . Late r we rd d e basis enkelvoudig massief. Veel spitsen waren van redelijk grote afmeting en zouden eerder 31 d o e n e e rd e r a a n p ijlp u n t e n d a n a a n sp e e rp unte n d e nke n. He t is e chte r vaak ze e r moe ilijk om p ijl- e n sp e e rp unte n van e lkaar te ond e rsche id e n : e tnog rafische b ronne n le ve re n zo we l t a m e lijk kle in e e n lich t e sp e e rp unt e n a ls re d e lijk g ro t e e n zwa re p ijlsp itse n. Binne n he t Noord e lijk Me solithicum (8 500/-5 200) e n he t Alp ijnse Ne olithicum (-3 400/-2 500) kome n massie ve , min of me e r twe e p untig e , sp itse n van he rte ng e we i o f b e e n voor. Dankzij d e uitzond e rlijke conse rve ring somstand ig he d e n is d e wijze , waarop d e sp itse n aan ste le n we rd e n b e ve stig d , b e ke nd . De p unte n we rd e n me t b e hulp van b ast e n b e rke np e k aan ho ute n schachte n vastge maakt. De rge lijke voorwe rpe n we rde n e chte r ook aan korte ste le n vastg e he cht. He t g e b ruik hie rvan was and e rs, maar is nog nie t d uid e lijk b e p aald . 2 Fig. 16 1 tot 4. Speerpunten met gespleten basis (re nd ie rg e we i) 1. La Q uina, Frankrijk (MAN) - 2. Tro u al’We sse , Pe tit Modave, België (ULg) - 3. Trou du Sureau, Montaigle, België (KBIN) - 4. Goye t, Be lg ië (KBIN) (2 tot 4 : te ke ning e n M. O tte ) - 5. Hyp othe se n voor aanze tte n van ste e l, naar J. Hahn, 1983. Typ isch Aurig nacie n 1 3 Fig. 17 1 tot 6. Speerpunten met enkelvoudige basis (1 tot 4 : re nd ie rg e we i; 5 : mammoe tivoor) 1. Marche s-le s-Dame s, Be lg ië (KMKG) - 2, 3. La Fe rrassie , Frankrijk (MAN, naar H. Camp s-Fab re r (d ir.), 1988) - 4. Goye t, Be lg ië (KBIN) - 5. Fond -d e -Forê t, Be lg ië (ULg ) - 6. Hyp othe se voor aanze tte n van ste e l naar J. Hahn, 1983. Aurig nacie n 7. Speerpunt (mammoe tivoor) Dolni Ve stonice , Tje chische Re p ub lie k (Moravské Muse um, Brno). Grave ttie n 8. Speerpunt van Isturitz (re nd ie rg e we i) Bre d e , aan b e id e zijd e n aang e p unte sp its. O p é é n zijd e b e vind e n zich fijne g e g roe p e e rd e stre p e n, d ie schuin ove r d e as van d e schacht lop e n Isturitz, Frankrijk (MAN). Grave ttie n 9 tot 14. Speerpunten met verkorte basis (9 : mammoe tivoor; 10 tot 14 : re nd ie rg e we i) 9. Maisiè re s-Canal, Be lg ië (KBIN) - 10 tot 12. Trou Mag rite , Be lg ië (KBIN) (9 tot 11 : te ke ning e n M. O tte ). Grave ttie n 13. Le Placard , Frankrijk (ULg ) - 14. Trou d e Chale ux, Be lg ië (KBIN). Mag d alé nie n 15. Speer (re nd ie rg e we i, le d e r) Ne tsilik, Pe nny Bay, Arctisch Canad a (Koninklijk Muse um voor Mid d e n-Afrika, Te rvure n). XIXd e e e uw 4 5 32 1 2 3 4 5 6 7 10 9 15 11 8 33 12 13 14 2 6 5 Fig. 18 1. Pijl ( b amb oe , hout, rotan) De ze p ijl he e ft e e n twe e p untig e , g e g roe fd e houte n sp its Haute s-Te rre s, Nie uw-Guine a, O ce anië (Privé coll.) XIXd e e e uw 2 tot 7. Tweepuntige spitsen (2 : mammoe tivoor, 3 tot 6 : re nd ie rg e we i) 2. Maisiè re s-Canal, Be lg ië (KBIN, te ke ning M. O tte ) - 3. Go ye t, Be lg ië (KMKG) - 4. Tro u Mag rite , Be lg ië (KBIN, te ke ning M. O tte ) Grave ttie n 5, 6 : Le Placard , Frankrijk (MAN) Mag d alé nie n 7. Hyp othe se voor aanze tte n van ste e l 3 Fig. 19 1. Gegroefde speerpunt met dubbele afschuining, nog in tussenstuk (re nd ie rg e we i) Pe karna, Tje chische Re p ub lie k (Moravské Muse um, Brno) Laat-Mag d alé nie n 2 tot 6. Tussenstukken voor stelen? (re nd ie rg e we i) 2 tot 5. Fontalè s, Frankrijk (Muse um d ’Histoire Nature lle , Toulouse , te ke ning e n A.-C. We lté ) 6. Hyp othe se voor aanze tte n van ste e l Laat-Mag d alé nie n 7. Doorboorde staaf, versierd met gegraveerde vissen (re nd ie rg e we i) De ze voorwe rp e n he b b e n waarschijnlijk g e d ie nd voor he t re chtmake n van d e natuurlijke kromming van sp e e rp unte n van re ndiergewei. Goyet, België (KBIN, naar F. Twiesselman, 1951) Laat-Mag d alé nie n 7 1 4 34 3 2 6 4 5 1 7 35 2 Fig. 20 1 tot 5. Speerpunten met enkelvoudige afschuining (re nd ie rg e we i) 1, 2. Le Placard , Frankrijk (MAN) (2 : naar H. Camp s-Fab re r, 1988) Mid d e n-Mag d alé nie n 3, 4. Goye t, Be lg ië (KBIN) Laat-Mag d alé nie n 5. Hyp othe se voor aanze tte n van ste e l 1 Fig. 21 1, 2. Speerpunten van Lussac-Angles (re nd ie rg e we i) Kle in e , ko r t e , b re d e , la n c e t vo rm ig e p u n t e n m e t e nke lvo ud ig e a fschuining . He t uit e ind e is sche rp , d e afschuining is lang e n zond e r stre p e n me t op é é n e n soms op b e id e zijd e n e e n g roe f 1. Le Placard , Frankrijk (MAN) 2. Hyp othe se n voor aanze tte n van ste e l Mid d e n-Mag d alé nie n 3 t ot 10. Speerpunt en met dubbele afschuining (re nd ie rg e we i) 3. No va Drate nicka, Tchje chische Re p ub lie k (Mo ravské Muse um, Brno) - 4 tot 6 e n 8, 9. Trou d e Chale ux, Be lg ië (KBIN) - 7. Goye t, Be lg ië (KBIN) 10. Hyp othe se voor aanze tte n van ste e l Laat-Mag d alé nie n 11 tot 14. Speerpunten met gevorkte basis (rendiergewei) 11, 12. Isturitz, Frankrijk (MAN) (12 : naar H. Camp s-Fab re r (d ir), 1988) - 13. Sp y, Be lg ië , (KMKG, te ke ning M. O tte ) 14. Hyp othe se voor aanze tte n e e n ste e l Mid d e n- e n Laat-Mag d alé nie n 3 5 4 36 6 1 2 7 11 4 8 9 12 3 13 5 10 14 37 1 Fig. 22 1. Speerpunt met dubbele afschuining, versierd met amfibie en plat t e weergave van de versiering (re nd ie rg e we i) Fontalè s, Frankrijk (Muse um d ’Histoire Nature lle , Toulouse , te ke ning A.-C. We lté ) Laat-Mag d alé nie n 2. Halfronde stok, versierd met 2 paardenkoppen (b e e n) O nd e rd e e l van sp e e rp unt ? Fontalè s, Frankrijk (Muse um d ’Histoire Nature lle , Toulouse , te ke ning A.-C. We lté ) Laat-Mag d alé nie n 3 tot 5. Pijltjes (re nd ie rg e we i) 3, 4. Trou d e Chale ux, Be lg ië (KBIN) - 5. Sp y, Be lg ië (KBIN) Laat-Mag d alé nie n 3 Fig. 23 1, 1'. Tweepuntige spits met onderdeel van steel (b e e n, b e rke np e k e n b ast, hout) Frie sack, Duitsland (Muse um für Ur- und Frühg e schichte , Potsd am, naar B. Gramsch, 1987) 1'. De tail van d e mate riale n : stip p e n = b e e n, stre e p je s = hout, zwart = b e rke nb ast e n p e k Me solithicum 2 tot 6. Tweepuntige massieve speerpunten (he rte ng e we i, b e e n e n b e rke np e k) 2, 3, 5 e n 6. Montilie r, Zwitse rland (SACF) - 4. Portalb an, Zwitse rland (SACF) (naar D. Ramse ye r, 1985) Ne olithicum, Horg e ncultuur, -3 200/-3 100 7. Pijl (b amb oe , b e e n, tap a) Marind anim, Irian Jaja, Nie uw-Guine a, O ce anië (MMT) XXste e e uw 4 5 2 38 1 1' 7 6 5 3 4 2 39 1 2 3 Fig. 24 Harpoenpunten. Ishang o, De mocratische Re p ub lie k Kong o (KBIN, naar J. d e He inze lin, 1957) 1, 2. Harp oe np unte n me t twe e zijd ig e we e rhake n, b e lang rijkst fossie l b e vatte nd nive au, -23 000/-21 000 3. Harp oe np unte n me t e e nzijd ig e we e rhake n, tuf b e vatte nd nive au, -21 000/-20 000 40 Sp itse n me t we e rhake n Projectielpitsen met weerhaakpunten ko m e n ve e l vo o r b ij ja g e rsvo lke n . Ze he b b e n ze e r uite e nlo p e nd e vo rme n e n kunne n in vie r g rote cate g orie ë n ve rd e e ld wo rd e n : a sse g a a ie n, p ijle n, e lg e rs e n harp oe ne n. Vuurste ne n microkling e n kwame n in he t Ma g d a lé nie n ze e r ve e l vo o r, m a a r b e s t o n d e n a l la n g e r. So m m ig e in g e we ip u n t e n g e va t t e e xe m p la r e n sug g e re re n he t b e staan van al d an nie t vastg e he chte we e rhaakp unte n vanaf he t Grave ttie n (-27 000/ -20 000). Vanaf he t Mid d e n-Mag d alé nie n (-15 500) zijn e nke le we e rhaakp unte n g e he e l van re nd ie rg e we i. De o ud ste e xe mp lare n he b b e n sle chts kle in e , n ie t ve r n a a r b u it e n s t a a n d e we e rh a ke n . So m m ig e n h e b b e n e e n g e vorkte of afg e schuind e b asis, d ie wijst op e e n vaste he chting aan d e schacht. - Asse g aaie n e n p ijle n me t we e rhake n word e n soms voor d e jacht g e b ruikt. Ze schijne n e chte r vooral voor visvang st e n g e ve cht b e d oe ld te zijn. De we e rh a ke n h o u d e n d e vis makke lijke r vast e n b ij e e n g e ve cht wo rd t d e g e wo nd e t e g e nst a nd e r b e hoorlijk in zijn b e we g ing e n b e le mme rd , omd at hij he t p roje ctie l nie t uit d e wo nd ka n t re kke n. Dit e ffe ct word t b ij d e jacht mind e r b e oog d , b e halve in natte milie us waar he t wild b inne ng e haald moe t word e n. - Elg e rs word e n g e ke nme rkt d oor e e n vastg e he chte sp its, d ie uit ve rschille nd e licht uite e nwijke nd e p unte n b e staat. Ze zijn b e ste md vo o r he t vang e n van vis e n vo g e ls, me e stal wate rvog e ls. - Harp oe ne n he b b e n e e n ve rwijd e rb are sp its, d ie me t e e n lijn aan d e schacht b e ve stig d is. Ze zijn voornamelijk bedoeld voor visvangst of jacht in vo cht ig e m ilie us. He t wild ka n d oor simultaan g e b ruik van d rijve rs word e n op g e haald . Aan he t b e g in van he t Laat-Mag d alé nie n (-12 500) ontstaan g e we ip unte n me t ve r na a r b uit e nst a a nd e e e nzijd ig e , o f t we e zijd ig e we e rh a ke n . De m e e s t e e xe mp lare n he b b e n als ove re e nkomst e e n b e ve st ig in g svo o rzie n in g (u it sn ijd in g , inke p ing , uitste e kse l, d o o rb o ring ), waar e e n lijn aan vastg e maakt kan word e n. Ze ku n n e n b ij d e h a rp o e n e n wo r d e n ing e d e e ld . De nie uwe ove rvloe d van d it so o rt vo o rwe rp e n wijst waarschijnlijk o p ve ra n d e rd e ja c h t t e c h n ie ke n , d ie o p wate rwild ware n g e richt. Er was d us e e n nie uwe re latie me t d e o mg e ving e n d e b e staansmid d e le n. Harp oe np unte n uit he t Mag d alé nie n va rië re n va n vo rm , g ro o t t e , a a n t a l we e rhake n e n b e ve stig ing svoorzie ning . In sommig e g e valle n is e e n lokale e volutie zichtbaar, die misschien te maken heeft met e e n sp e cifie k b e oog d e p rooi. In d e Pé rig ord word e n tijd e ns he t Mag d alé nie n tot -11 500 vrijwe l alle e n harp oe np unte n me t e e nzijd ig e we e rhake n ontwikke ld . Daarna wo rd e n ze ve rvang e n d o o r p unte n me t twe e zijd ig e we e rhake n, d ie tot -10 500 in In Kong o zijn in Ishang o, in e e n me re ng e b ie d , p unte n me t we e rhake n g e vond e n, d ie ve rwijd e rb a a r o f va st g e he cht ware n. Ze d ate re n van tusse n -23 000 e n 20 000 jaar e n had d e n e e rst twe e zijd ig e e n ve rvolg e ns é é nzijd ig e we e rhake n. Ze zijn g e a s s o c ie e rd m e t o ve rvlo e d ig e visre ste n. 41 g e b ruik b lijve n. Eld e rs b e staan d e twe e t yp e s t o t ro n d -1 1 5 0 0 n a a st e lka a r. So m m ig e vo o rwe rp e n m e t we e rha ke n, m a a r zo n d e r b e ve st ig in g svo o rzie n in g d e d e n misschie n d ie nst als vastg e he chte sp itse n of als ond e rd e le n van e lg e rs. we e rhake n, d ie e e nzijd ig of twe e zijd ig zijn. O o k a l zijn ze in d e b u u rt va n wa t e r g e vond e n, waar visconsump tie d uid e lijk is a a n g e t o o n d , t o c h h e b b e n ze g e e n b e ve stig ing svoorzie ning ... Platte we e rhaakp unte n van he rte ng e we i, d ie in he t Me solithicum zijn aang e to o nd , ko me n in he t Vro e g -Ne o lithicum maar ze e r ze ld e n voor. Ze word e n we e r talrijk in d e p aalwoning e n van he t Mid d e nNe olithicum. In d e Horg e n-cultuur (-3 400/ -2 950) zijn d e p unte n altijd d oorb oord e n d u s e ve n t u e e l g e b ru ikt vo o r ja ch t in vochtige gebieden. In de volgende fase van Lüsche rz (-2 950/-2 600) is d e b asis van d e p unte n re chthoe kig e n nie t d oorb oord . In Europ a schijne n we e rhaak-sp itse n in he t Laat-Ne olithicum te ve rd wij-ne n, te rwijl d ie va n h a rd d ie rlijk m a t e ria a l in Afrika t e nm inst e t o t a a n d e IJ ze rt ijd b lijve n vo o rt b e st a a n . N e t a ls in O ce a n ië e n Ame rika werde n ze daar e chte r in de vorige e e uw ook nog g e b ruikt. In he t Mag d alé nie n van Cantab ria e n d e Pyre ne e ë n ontstaan vanaf -12 000 p lat uit zie nd e ha rp o e np unt e n m e t t a m e lijk b re d e , g rote we e rhake n, d ie vrijwe l altijd a a n d e b a s is e e n g a t h e b b e n . De ze zo g e n a a m d e Azilie n -h a rp o e n p u n t e n ve rvang e n d e Mad alé nie n-harp oe np unte n vanaf -11 500 e n b lijve n tot rond -9 000, aan he t e ind e van d e ijstijd , in g e b ruik. In d e me e r no o rd e lijke Ahre nsb urg cultuur kome n ze op he tze lfd e tijd stip ook voor. In he t noord e n van Europ a zijn in he t LaatPale olithicum (Culture van Bromme : -11 0 0 0 / -8 4 0 0 ) o o k ve e lvu ld ig g ro t e harp oe np unte n me t e e nzijd ig e we e rhake n te vind e n. In he t Noord -Europ e se Me solithicum (Ma g le m o s ie n : -7 5 0 0 / -6 0 0 0 ) zijn we e rhaakp unte n van he rte ng e we i of b e e n, zond e r b e ve stig ing svoorzie ning , ze e r wijd ve rb re id . Dit is tame lijk vre e md aang e zie n e r in d ie tijd e chte kustsite s b e staan e n he t g e b ruik van sp e ciale p unte n voor vochtig e g e b ie d e n mind e r d uid e lijk b lijkt te zijn... De we e rhake n zijn vrijwe l altijd e e nzijd ig e n we in ig vrijg e m a a kt . O p so m m ig e p unte n is d e b e ve st ig ing swijze a a n d e houte n schacht me t b e hulp van b e rke np e k n o g zic h t b a a r. In d e vo lg e n d e fa s e (Kong e mosie n : -6 000/-5 200) b e staan d e we e rhake n soms uit vuurste ne n kling e tje s, d ie in hars zijn g e vat. Dat is e e n te chnie k, waarvan he t b e staan al in he t Mag d alé nie n is b e we ze n . So m m ig e p u n t e n zijn in ske le tte n van e land e n e n re uze nhe rte n e n b e re n a a ng e t ro ffe n, a nd e re zijn g e a ssocie e rd me t snoe ke n. In he t ooste n, in Rusland , b e staan ve le variante n : g rote of kle ine g e we ip unte n me t é é n of me e rd e re Fig. 25 1, 2. Spitsen met weinig vrijgemaakte weerhaken (re nd ie rg e we i) 1. Gaze l, Frankrijk (Laboratoire de Pré histoire , Carcassonne ) - 2. Laug e rie -Basse , Frankrijk (MAN) Mid d e n-Mag d alé nie n 3 tot 9. Spitsen met eenzijdige weerhaken (re nd ie rg e we i) 3 tot 7. Grotte d u Colé op tè re , Be lg ië (3 : ULg , 4 tot 7 : KMKG) - 8. La Mad e le ine , Frankrijk (MAN) - 9. Hyp othe se n voor aanze tte n van ste e l, naar M. Julie n, 1982 Laat-Mag d alé nie n 10 tot 13. Harpoenpunten met tweezijdige weerhaken (re nd ie rg e we i) 10. La Vache , Frankrijk (MAN) - 11. Isturitz, Frankrijk (MAN) - 12. Goye t, Be lg ië (KBIN, te ke ning M. O tte ) - 13. Pe karna, Tje chische Re p ub lie k (Moravské Muse um, Brno) Laat-Mag d alé nie n 14. Speerpunt met dubbele afschuining, versierd met een harpoenpunt met tweezijdige weerhaken (re nd ie rg e we i) Fontalè s, Frankrijk (Muse um d ’Histoire Nature lle , Toulouse , te ke ning A.-C. We lté ) Laat-Mag d alé nie n 42 1 5 4 6 7 8 3 9 12 2 10 11 43 13 14 1 2 Fig. 26 1 tot 6. Elgers of vogelpijltjes (re nd ie rg e we i) Stukke n me t é é n o f me e rd e re p unte n e n/o f te g e no ve r e lkaar g e p laatste we e rhake n me t ve rd und uite ind e . De ze vo o rwe rp e n kunne n zijn g e b ruikt als p ro je ctie lsp itse n (p unte n in d e richting van he t d oe l, g e e n ze e r e ffe ctie f syste e m, maar b e ve stig d d oor e tnog rafische b ronne n) of als tusse nstuk waarb ij e e n sp its op he t d unne g e d e e lte we rd aang e b racht. (p unte n naar achte re n g e richt – ook d o o r e t n o g ra fisch e b ro n n e n b e ve st ig d ). Be p a a ld e vo o r we rp e n zijn a ls o n d e rd e le n va n vis h a a kje s g e ïnte rp re te e rd 1 tot 5. Fontalè s, Frankrijk (Muse um d ’Histoire Nature lle , Toulouse , te ke ning e n A.-C. We lté ) - 6. La Vache , Frankrijk (MAN) Laat-Mag d alé nie n 3 Fig. 27 1 tot 6. Harpoenen en "Noordelijke" weerhaakspitsen (1, 3 e n 4 : b e e n; 2 : he rt e ng e we i; 5 : he rt e ng e we i, b e rke nb ast e n p e k; 6 : he rte ng e we i, hout e n p lantaard ig e ve ze ls) 1 . Fr e d e riks s u n d , De n e m a rke n (N a t io n a l Mu s e e t , Cop e nhag e n) - 2. Wiche le n, Be lg ië (KMKG) - 3. Vib yg ard , De n e m a rke n (N a t io n a l Mu s e e t , C o p e n h a g e n ) - 4 . To rb e n fe ld t Mo se , De n e m a rke n (N a t io n a l Mu se e t , Cop e nhag e n) - 5. Frie sack, Duitsland (Muse um für Ur- und Frühg e schichte Po tsd am, naar B. Gramsch, 1987) - 6. Ulke strup Lyng , De ne marke n (naar K. And e rse n e t al, 1982) 1, 2 : Laat-Pale olithicum, -12 500/-9 500 3 tot 6 : Mag le mosie n -9 500/-8 000 5 44 4 6 4 6 2 1 3 5 45 2 1 6 3 4 Fig. 28 1 tot 5. Samengestelde weerhaakspitsen en klingen met afgestompte boord (1 : re nd ie rg e we i, hars e n vuurste e n; 2 tot 4 : vuurste e n; 5 : b e e n, b e rke np e k e n vuurste e n) 1. Pince ve nt, Frankrijk (Musé e d e Pince ve nt, naar J.-L. Pie lDe sruisse aux, 1986) - 2. Vauce lle s, Be lg ië (MMT) - 3, 4. Couze -Lalind e , Frankrijk (Coll. e n te ke ning e n J.-M. Brams) 5 . Ho r m s h e r re d , De n e m a rke n (N a t io n a l Mu s e e t , Cop e nhag e n) 2 : Mid d e n-Mag d alé nie n 1, 3 e n 4 : Laat-Mag d alé nie n 5. Kong e mosie n, -8 000/-6 000 6 tot 8. Platte harpoenpunten (6: re nd ie rg e we i; 7,8 : he rte ng e we i) 6. Lorthe t, Frankrijk (MAN) - 7, 8. Le Mas d ’Azil, Frankrijk (MAN) 6 : Laat-Mag d alé nie n 7, 8 : Azilie n 7 5 Fig. 29 1 tot 5. Platte harpoenpunten (he rte ng e we i) 1 , 3 . Est a va ye r, Zwit se rla n d (SACF) - 2 . Mo n t ilie r, Zwitse rland (SACF) - 4. Portalb an, Zwitse rland (SACF) (naar D. Ramse ye r, 1990 e n H. Camp s-Fab re r (d ir), 1995) 1, 2 : Ne olithicum, Horg e ncultuur -3 400/-2 950 3, 4 : Ne olithicum, Lüsche rzcultuur -2 950/-2 600 5. Hyp othe se n voor aanze tte n van ste e l, naar J.-G. Rozoy, 1978 8 46 2 3 1 4 5 47 2 3 1 Fig. 30 1 tot 3. Spitsen met weerhaak aan de basis (he rte n-ge we i, b e rke np e k) 1, 2. Portalb an, Zwitse rland (SACF, naar H. Camp s-Fab re r (d ir), 1995) 3. Hyp othe se n voor aanze tte n van ste e l, naar J.-G. Rozoy, 1978 Ne olithicum, Horg e ncultuur -3 400/-2 950 4. Spitsen met ha(a)k(en) aan het uiteinde (b e e n, he rte ng e we i) Zamostje 2, Rusland (naar V. Lozovski,1996) Me solithicum, Vroe g -Ne olithicum Fig. 31 1, 2. Harpoenpunt (b e e n) Te rre d e Fe u, Arg e ntinië (KBIN) XIXd e e e uw 2. Wijze van aanze tte n van ste e l, naar M. Julie n, 1982 3. Oorlogselger (hout) Noord -Australië (Koninklijk Muse um voor Mid d e n-Afrika, Te rvure n) XIXd e e e uw 4. Harpoen (re nd ie rg e we i, hout) Ne tsilik, Pe nny Bay, Arctisch Canad a (Koninklijk Muse um voor Mid d e n-Afrika, Te rvure n) XIXd e e e uw 5. Pijl met weerhaakspits (b amb oe e n hout) Haute s-Te rre s, Nie uw-Guine a, O ce anië (MMT) XIXd e e e uw 4 48 5 4 1 3 2 49 Sp e e rwe rp e rs De sp e e rwe rp e r is e e n we rp wap e n, d a t vo o r d e ja cht , d e visva ng st o f he t g e ve cht b e ste md is. He t is e e n stok of e e n onb uig zaam p lankje van variab e le vorm e n le ng te . Aan é é n van d e uite ind e n b e vind t zich een haakje of een gootje met of zonder uitste e kse l. Hie rop , of in, word t he t we l of nie t van ve re n voorzie ne p roje ctie l in d e vorm van e e n asse g aai (sp e e r), harp oe n of lang e p ijl aang e b racht. d e visvang st g e b ruikt op e e n afstand van m ind e r d a n 30 m . De p ro je ct ie le n zijn b e tre kke lijk lang , he b b e n e e n g e wicht van m ind e r d a n 500 g . e n e e n le ng t e , d ie me e stal varie e rt van 2,10 tot 3,20 m. De p roje ctie le n, d ie voor g e ve chte n word e n g e b ruikt zijn me e stal korte r (1,30 tot 1,80 m) e n lichte r (50 tot 100 g ) e n word e n ove r lang e re afstand e n g e worp e n. He t wap e n wo rd t b o ve nd ie n m e e st a l in e e n o p e n omg e ving g e b ruikt. He t b e la n g rijks t e d o e l va n d e sp e e rwe rp e r is h e t o p vo e re n va n d e b e g insne lhe id van he t p roje ctie l, waard oor in p rincip e d e d o e lt re ffe nd he id wo rd t vergroot. De speerwerper verlengt de hand e n maakt op d ie manie r d e e l uit van e e n ing e wikke ld he fb o o m syst e e m . De st uwe nd e kracht e rvan komt uit he t b e kke n e n d e schoud e r, ve rvolg e ns uit d e e lle b oog e n voorname lijk uit d e p ols, d ie aan he t e ind van d e b e we g ing , d ankzij e e n sne lle d raai, d e b e p ale nd e imp uls g e e ft. He t d oe l kan zijn om ze e r krachtig e n nauwke urig ove r e e n korte afstand te we rp e n (g e b ruik van e e n tame lijk lang e n zwaar p roje ctie l voor d e jacht e n d e visvang st). And e rzijd s ka n o o k o p g ro t e a fs t a n d wo rd e n g e worp e n (g e b ruik van e e n licht p roje ctie l voor b ijvoorb e e ld e e n g e ve cht). De sp e e rwe rp e r is b e ke nd in he t Pale olithicum van he t Laat-Solutré e n (-19 000) tot aan he t b e g in van he t Laat-Mag d a lé n ie n (-1 2 0 0 0 ). Hij ko m t vo o r in Zuid we st-Frankrijk, Zwitse rland , he t ooste n van Duitsland en in Spanje. De speerwerper st a a t o o k a fg e b e e ld o p Pa le o lit hische ro tsschild e ring e n in Australië e n in he t And e sg e b e rg te , d ie nog sle cht g e d ate e rd zijn. De onderdelen van rendiergewei, been e n ivoor, d ie in Europ a zijn te rug g e vond e n, zijn sle chts d e uite ind e n van sp e e rwe rp e rs, waarvan d e ho ute n hand vate n nie t zijn te rug g e vond e n. Bij volle d ig e e xe mp lare n is te zie n, d at ze zo d anig zijn b e we rkt (afschuining , d oorb oring ,...), d at ze aan e e n hand vat b e ve stig d ko nd e n wo rd e n. De ka ra kt e rist ie ke g e b ru ikssp o re n o p d e a rch e o lo g isch e vo o rwe rp e n zijn va a k he t ze lfd e a ls d ie o p e t no g ra fische e n e xp e rime nte le sp e e rwe rp e rs. De sp e e rwe rp e r we rd e n word t nog in O ce anië , in d e p oolcirke l e n in e e n g root d e e l van Zuid -Ame rika g e b ruikt. De stud ie van sp e e rwe rp e rs uit d e ze stre ke n le ve rt informatie ove r vorm, g e b ruiksomstand ig he d e n, g e b ruikssp o re n e n so cio lo g ische rol. Uit de analyse van voorwerpen, teksten, foto’s e n films b lijkt, d at d e le ng te van d e e tnog rafische sp e e rwe rp e r varie e rt van 40 cm tot 1,20 m me t e e n g e mid d e ld e van 75 cm. Bove nd ie n word t hij voor d e jacht e n Vo lg e ns d e huid ig e stand van d e we te nschap kunne n d e Europ e se Pale olithische sp e e rwe rp e rs in 4 " typ e s" word e n ve rd e e ld : d e " and rog yne " sp e e rwe rp e rs, me t o p d e b o ve nzijd e e e n haakvo rmig g ootje e n d e " manne lijke " sp e e rwe rp e rs (me t haakje ), d ie nie t ve rsie rd o f alle e n ge grave erd zijn e n het oudste type schijnen 50 te zijn. He t d e rd e typ e zijn " manne lijke " sp e e rwe rp e rs in d e vorm van e e n stok. Ze zijn ve rsie rd me t d e kop of d e voorhand van e e n he rb ivo o r. He t laatste typ e zijn " m a n n e lijke " s p e e rwe rp e rs , d ie zijn ve rsie rd me t e e n afb e e ld ing in hoog re lië f, d at me e stal is afg e p lat. Ze b e hore n tot d e m e e st e rwe rke n va n d e p re hist o -rische kunst. 1 Exp e rime nte n he b b e n uitg e we ze n, d a t re c o n s t r u c t ie s va n Eu ro p e s e Pale olithische sp e e rwe rp e rs uite rst d oe ltre ffe nd zijn. Die re n te r g rootte van e e n re nd ie r kunne n op e e n afstand van 20 m wo rd e n g e d o o d m e t b e h u lp va n e e n p ro je ct ie l m e t e e n vuurst e ne n, b e ne n, ivore n of g e we isp its. He t p roje ctie l d ring t in d e b e e nd e re n e n d o o rb o o rt he t d ie r vo lle d ig a ls h e t in d e we ke d e le n te re chtkomt. Aan d e we stkust van Zuid -Ame rika (Chili, Pe ru) zijn comp le te arche olog ische e xe mp lare n g e vond e n van me e r d an 4 000 jaar oud . Enke le ie ts jong e re sp e e rwe rp e rs zijn in d e stre e k van he t Gre at Basin in he t zu id we st e n va n d e Ve re n ig d e St a t e n ontd e kt. Ze zijn vrijwe l g e he e l van hout, maar he b b e n soms toe g e voe g d e ste ne n e n b e ne n o nd e rd e le n. Re ce nte re e xe mp la re n uit d e And e s he b b e n ha nd va t e le me nte n e n haakje s van kop e r. 2 Fig. 32 1 , 2 . O nversierde of eenvoudig gegraveerde "mannelijke" speerwerpers (re nd ie rg e we i) 1. Comb e -Sauniè re , Frankrijk (Dire ction d e s Antiq uité s Pré historiq ue s d ’Aq uitaine ) - 2. Le Placard , Frankrijk (MAN)) 1. Laat-Solutré e n 2. Solutré e n of Mid d e n-Mag d alé nie n 3. "Androgyne" speerwerper met haakvormig gootje en haakje (b e e n) Le Flag e ole t II, Frankrijk (Dire ction d e s Antiq uité s Pré historiq ue s d ’Aq uitaine ) Mid d e n-Mag d alé nie n 3 51 1 3 2 4 Fig. 33 "Mannelijke" speerwerpers in de vorm van versierde stok (re nd ie rg e we i) 1 tot 4, 6. Paard e n - 5. Ste e nb ok 1. Ab ri Courb e t, Bruniq ue l, Frankrijk (British Muse um) - 2. La Crouzad e , Frankrijk (Lab oratoire d e Pré histoire d e Carcassonne , te ke ning D. Sacchi) - 3. Isturitz, Frankrijk (MAN) - 4 . Te u fe lsb rü cke , Du it sla n d (Mu se u m fü r Ur- u n d Frühg e schichte , Thüring e ns, We imar) - 5. Le Mas d ’Azil, Fra nkrijk (MAN) - 6. La ug e rie -Ba sse , Fra nkrijk (MAN, te ke ning D. Buisson) Mid d e n-Mag d alé nie n 5 6 52 2 3 4 5 Fig. 34 "Mannelijke" speerwerpers, versierd met meestal platte in hoog reliëf gevormde afbeelding (re nd ie rg e we i) 1. He rte nkalf me t vog e ls, Le Mas d ’Azil, Frankrijk (MAN, t e ke n in g F. Le b ru n ) - 2 e n 4 . Vo g e ls e n ke m p e n d e ste e nb okke n, Enlè ne , Frankrijk (Musé e d e l’Homme ) - 3. Graze nd re nd ie r, Arud y, Esp alung ue , Frankrijk (MAN) - 5. Me nse nhoofd , Gourd an, Frankrijk (MAN) Mid d e n-Mag d alé nie n 1 53 1 2 Fig. 35 1. "Vrouwelijke" speelgoedspeerwerper voor kind (b amb oe , hout, rotan) Se p ik, Nie uw-Guine a, O ce anië (Privé coll.) XIXe e e uw 2. "Vrouwelijke" speerwerper (b amb oe , hout, rotan) Se p ik, Nie uw-Guine a, O ce anië (Privé coll.) Be g in XXste e e uw 3. "Mannelijke" speerwerper (hout, p e e s, hars) Ce ntraal-Australië (MMT) XIXd e e e uw 4. "Mannelijke" speerwerper (hout, p e e s, hars, sche lp ) Schie re iland van Cap e York, Q ue e nsland , Australië (Privé coll.) XIXd e e e uw 5. Speerwerpen in het Noorden van Queensland Q ue e nsland , Australië (naar N. W. Thomas, 1906) Be g in XXste e e uw 3 4 Fig. 36 1. Assegaai voor het gooien met speerwerper (hout, p e e s, b e e n) Australië (Koninklijk Muse um voor Mid d e n-Afrika, Te rvure n) XIXd e e e uw 2. Jachtscene, g e te ke nd d oor «Ye rtab rid a Solomon», e e n Ab orig inal van Coorong , in 1876. De jag e r b e nad e rt d e p rooi achte r e e n " schild " van b lad e re n (naar R. G. Tap lin, 1879) XIXd e e e uw 3. De jacht met een speerwerper Dit is d e o ud st b e ke nd e afb e e ld ing van sp e e rwe rp e n, g e g rave e rd d o o r Fro b ische r in 1580, Gro e nland (naar Houb e n, 1927) XVId e e e uw 54 5 2 3 1 55 Bog e n Als me n aan jag e rsvolke re n d e nkt is d e b oog misschie n we l he t e e rste wap e n, d at ie mand invalt. He t is moe ilijk om me t ze ke rhe id te b e p ale n wanne e r d e b oog is ve rschenen. Bogen zijn imme rs me estal van hout ne t als schachte n van p ijle n. Ze b lijve n sle chts ond e r b ijzond e re omstand ig he d e n, zoals in ve e n- e n me re ng e b ie d e n b e waard . Be p aald e vuurste ne n, b e ne n o f g e we isp itse n sug g e re re n, d at sp itse n al vanaf d e oud e fase s van he t Laat-Pale olithicum op d unne ste le n g e schacht we rd e n. O ok d e hog e d rijfkracht, d ie g e b ruikt we rd , d oe t d e nke n aan d e b oog . O m d it p rob le e m te klare n moe te n e r, voor zove r nood zake lijk, me e r e xp e rime nte n e n g e b ruikssp o re nond e rzoe k g e d aan word e n. Hoe he t ook zij, d e oud ste b og e n e n p ijle n zijn in h e t ve e n va n St e llm o o r (Duitsland ), e e n Ahre nsb urg site uit he t Dryas, d at wil ze g g e n Laat-Pale olithicum, (-10 000) g e vo nd e n. De b o g e n e n e e n hond e rd tal p ijle n, d ie zijn g e vond e n, zijn van d e nne nharthout g e sne d e n. De p ijle n b e stond e n uit e e n voorschacht, waaraan b ij s o m m ig e n o g fra g m e n t e n va n vuurste ne n p unte n (Ahre nsb urg sp itse n) zate n, and e re schachte n ware n g e wo o n a a n g e p u n t . De le n g t e va n d e g e h e le schacht varie e rd e van 85 tot 90 cm e n d e d ikte van 0,5 tot 1 cm. In Ste llmoor was he t re nd ie r he t vo o rnaamste jachtwild . Hie rna kwame n vog e ls, snoe ke n, vosse n e nz... Sommige rendierschoude rbladen zijn d oorb oord e n d e g ate n he b b e n d e ze lfd e g rootte als d e sp itse n e n schachte n. In d e b orst van e e n re nd ie r is e e n Ahre nsb urg sp its ontd e kt. In e e n we rve l van e e n wolf is e e n massie ve houte n p unt g e vond e n. De ze ontd e kking e n b e wijze n hoe d oe ltre ffe nd d e uitrusting was. 56 In Ho lme g aard (De ne marke n) zijn me e rd e re b og e n uit he t Bore aal (-6 500) g e vond e n. Ze ware n g e maakt van ie p e nhout, d at in d e schad uw is g e g roe id , want d e jaarring e n lig g e n ze e r d icht op e lkaar. Dit g e tuig t van e e n uitste ke nd e g rond stofke uze : d e ie p is na d e taxus é é n van d e b e ste b oog houtsoorte n van Noord we stEuro p a . De zo g e na a m d e Ho lm e g a a rd b o g e n, d ie o o k e ld e rs in De ne marke n, Zuid -Zwe d e n e n No o rd -Duit sla nd zijn ontd e kt, he b b e n e e n le ng te van 1,50 tot 1,70 m. De b og e n zijn p lat e n b re e d . De o m t re k is m e e st a l sp o e lvo rm ig e n he t hand vat ve rnauwd , maar d ikke r van p rofie l. De kracht van d e b og e n kon varië re n van 45 tot 70 lb s (p ond ). Uit d e ze lfd e stre e k zijn enkele kleinere bogen bekend, die voor kind e re n of p ub e rs b e d oe ld ware n. Ee n ze lfd e soort b oog van d e nne nho ut is in Wis (Rusla nd -6 500/ -5 500) g e vo nd e n. Da a r is o o k e e n b o o g va n vure nho ut me t e e n e nke lvo ud ig e kro mming g e vond e n e n e e n le ng te van 1,50 m. Bove nd ie n ontd e kte me n e r e e n he e l g rote b oog van 3,50 m. Dit was waarschijnlijk e e n ond e rd e e l van e e n b oog val. Uit he t Laat-Me solithicum (Erte b ølle cultuur -5 200/-4 200) zijn in Noord -Europ a ve le b og e n g e vond e n. Ze ware n me e stal van taxus, d e b e ste Europ e se b oog houtsoort, mind e r vaak van ie p of e s. He tze lfd e g e ld t vo o r he t No o rd e lijke e n Alp ijnse Ne olithicum. Er zijn twe e b oog soorte n : of re cht of me t d ub b e le kromming e n me t soms e rg b re d e schoe p vormig e arme n. De d oorsne d e is D-vormig , d e b uite nkant p lat, so m s h o l o f m e t e e n g le u f la n g s d e b inne nkant. De b og e n had d e n e e n sp anwijd te van ro nd d e 70 cm. Ze g e tuig e n alle maal van e e n uiste ke nd e ke nnis van d e p rincip e s van he t b og e n b ouwe n, zowe l wa t b e t re ft d e g ro nd st o fke uze a ls d e b e we rking e n d e vormg e ving . Boog p e ze n zijn he laas no o it b e waard g e b le ve n : ze ko nd e n va n p la nt a a rd ig e ve ze ls (vla s, b rand ne te l, lind e ), van p e e s, d arm (?) of le e r zijn... De p e ze n we rd e n aan d e b oog b e ve stig d me t b e hulp van e e n inke p ing , e e n u it s t e e ks e l, e e n kn o o p o f e e n schuifb are kle mring . Bij d e p re historische rotsschild e ring e n van d e Sp aanse Le vant ko me n o o k b og e n me t e e n d ub b e le kromming voor, maar he t is vaak moe ilijk om d e p re cie ze oud e rd om e rvan vast te ste lle n. Fig. 37 1. Boog van het "Holmegaard" type (ie p ) Holme g aard , De ne marke n (National Muse e t, Cop e nhag e n, naar J.-G. Rozoy, 1978) Vroe g -Kong e mosie n, -6 000 2. Boog van het "Holmegaard" type (taxus) O chse nmoor, Duitsland (N.L. Hannove r, naar K. Be ckhoff, 1965) Ne olithicum, -3 000 3. Boog (hout, " touw" van b amb oe sp aand e r) Nie uw-Brittannië , O ce anië (MMT) XIXd e e e uw 1 2 3 57 1 3 2 Fig. 38 1. Hertenjacht (rotsschild e ring ) Cue va d e los Cab allos, Valtorta, Sp anje , naar J.-G. Rozoy, 1978 Me solithicum/Ne olithicum 2, 3. Rechte boog met D-vormige doorsnede (taxus) 2. Re constructie , naar A. Bocq ue t e n A. Houot, 1982 3. He t uite ind e is zod anig ing e sne d e n, d at d e p e e s nie t van d e b oog loslaat. He t hand vat in he t mid d e n was b e d e kt me t op g e rold e d raad , d ie e e n afd ruk in he t hout he e ft achte rg e late n Charavine s, Frankrijk (Ce ntre d e Docume ntation d e la Pré histoire Alp ine , Gre nob le ) Laat-Ne olithicum, -2 400/-2 300 58 Pijle n De oud ste sp itse n, d ie zond e r twijfe l me t he t g e b ruik van p ijl e n b oog g e associe e rd kunne n word e n, d ate re n uit he t LaatPa le o lit h icu m e n h e t Ep ip a le o lit h icu m , ong e ve e r 10 000 jaar g e le d e n. Uit d e ze tijd stamme n d e e e rste onb e twistb are ove rb lijfse le n van d e b oog . Ee rd e r ve rtoond e al e e n he le se rie sp itse n ove re e nkomstig e ke nme rke n. Zowe l g e b ruikssp ore nanalyse als, zij he t nog schaarse , e xp e rime nte n he b b e n uitg e we ze n, d at d e inte rp re tatie van p ijlp unte n al op minste ns vanaf he t Grave ttie n staafb aar is. De ze uit le g wo rd t e cht e r so m s no g b e stre d e n... He e l ve e l e le me nte n wijze n op h e t g e b ru ik va n p ijl e n b o o g . Er zijn Grave ttie nsp itse n me t afg e stomp te b oord , p ijltje s, kle ine ang e l- e n ke rfsp itse n uit he t Solutré e n. O m maar te zwijg e n ove r Noord Afrikaanse sp itse n e n ze e r kle ine g e we ip unte n uit he t Aurig nacie n, he t Grave ttie n e n h e t Ma g d a lé n ie n . He t zijn a lle m a a l aanwijzingen voor het gebruik van de boog... Er b e staat e chte r g e e n e nke l e xe mp laar uit d e ze p e rio d e , m a a r e r zijn o o k g e e n asse g aaischachte n of te ntstokke n e n hie rvan ontke nt nie mand he t b e staan ! d oor e e n hard e schok. (Dit is ook he t g e val voor ve e l oud e re Pale olithische sp itse n, d ie e e nze lfd e vorm he b b e n...). De asymmetrische driehoekjes met holle b a sis u it h e t o u d e N e o lit h icu m va n d e Band ke ramie k (-5 500/-4 800) make n nog d e e l uit van d e Me solithische trad itie . Dit g e ld t ook voor trap e e sje s me t d warssne d e , d ie b lijve n bestaan tot het Laat-Neolithicum (-1 800). Vanaf he t Mid d e n-Ne olithicum (-4 000) ontstaan e r nie uwe sp itssoorte n : e e rst d rie hoe kig e , b lad of ruitvormig e , d ie e volue re n tot d e klassie ke vorme n zoals he t d e nne nb oomp je e n sp itse n me t we e rhake n. De ze vo rme n ke nne n hun hoog te p unt in d e Bronstijd (-1 800/-750) e n wo rd e n sp o e d ig ve rva ng e n d o o r m e t a le n e xe m p la re n... Die zijn m ind e r b re e kb a a r, m issch ie n n ie t d o o rb o re n d e r, m a a r we l d o e ltre ffe nd e r, want als ze nie t kap o t zijn kunne n ze op nie uw word e n g e b ruikt... Ge zie n d e ze e r sp e ciale we e rhake n aan so mmig e b ro n ze n sp it se n zijn ze e e rd e r vo o r oorlogsdoe le inde n ge bruikt dan voor de jacht. Vanaf he t Me solithicum is he t b e staan van d it soort conflicte n e chte r al b e ke nd zond e r d at d e sp itse n d aarvoor g e sp e cialise e rd ware n. Vanaf he t b e g in van he t Me solithicum ne e mt he t aantal kle ine vuurste ne n sp itse n, micro lie te n, aanzie nlijk to e . Ve rschille nd e c a t e g o rie ë n s p it s e n e n g e o m e t ris c h e e le m e n t e n h e b b e n a ls p ijls p it s e n o f we e rhake n d ie nst g e d aan : d rie ho e kje s, t ra p e e sje s, b la d vo rm ig e sp it se n... Dit is b e we ze n d oor g e b ruikssp ore n e n d oor d e ontd e kking van e le me nte n, d ie in b e e n of hout zijn vastg e he cht of d aar nog sp ore n (h a rs) va n ve rt o o n d e n . An d e re zijn in b e e n d e re n (o e rru n d , p a a rd , m e n s ,...) ing e slo t e n. Ve e l va n d e ze vuurst e e nt je s ve rtone n e e n b e ite lb e k, d ie is ve roorzaakt De o u d s t e p ijls c h a c h t e n va n d e nne nhout zijn afkomstig uit Ste llmoor (1 0 0 0 0 ). O p Me so lit h isch e sit e s in h e t No o rd e n, zo a ls Lo shult , Vinke l, Wis e n Ho lm e g a a rd zijn ve le m e e r e n m in d e r g e frag me nte e rd e p ijle n aang e tro ffe n. Dit g e ld t ook voor d e Ne olithische p aalwoningen uit de Alpen, zoals Charavines, Portalban e n Montilie r. Alle p ijle n zijn van d e n, sne e uwb al e n mind e r vaak van haze laar of and e r hout. Ze zijn g e maakt van g rote of kle ine takke n e n 59 g e sp le te n stamme n afkomstig uit he t hart van he t hout. Sommig e zijn me te e n ve rhit e n re ch t g e b o g e n . Alle p ijle n zijn m e t vu u rst e e n u it g e sn e d e n . Da a rn a zijn ze zo rg vu ld ig g la d g e m a a kt e n g e p o lijst , waarschijnlijk me t b e hulp van g e g ro e fd e zand ste e n of me t e e n vuurste e n. De le ng te s van d e schachte n, rond d e 90 cm., lop e n nie t ve r uite e n. Sommig e p ijle n zijn in twe e d e le n g e maakt : é é n lang (schacht) van ong e ve e r 70 cm e n é é n kort (voorschacht) d e e l van ong e ve e r 20 cm. Ze he b b e n e e n inke p ing e n b e ve d e ring (waarvan soms nog lig atuur- 1 5 re ste n zijn g e vond e n) e n e e n insnijd ing voor d e sp it s e n so m s e e n g ro e fje vo o r d e b ijkomstig e we e rha(a)k(e n). De nog aanwe zig e sp itse n zijn me t b e hulp van d e nne nhars o f b e rke np e k vastg e ze t. So mmig e p ijle n he b b e n aan he t uite ind e " knotsje s" van hout of g e we i, d ie afg e rond of p lat zijn. Dit is b e d oe ld om vog e ls e n kle inwild te ne e r te slaan. He t is op d ie manie r makke lijke r om é n he t p roje ctie l é n he t wild te rug te vind e n. Bove nd ie n g aan d e p ijl e n d e p e ls van he t d ie r ie ts mind e r sne l stuk. He t b inne nste van he t d ie r is e chte r we l e rg e r b e schad ig d . 2 3 4 7 6 8 Fig. 39 1 tot 9. Microlitische projectielspitsen (vuurste e n) 1. Kling e n me t afg e stomp te b oord - 2. Cirke lse g me nte n 3. Sp itse n me t ong e re touche e rd e b asis - 4. Drie hoe kje s 5. Drie hoe kig e sp itse n - 6. Tard e noissp itse n - 7. Trap e e sje s - 8. Spitsen met dekkende retouche - 9. Gemonteerde pijlen van Loshult, naar J.-G. Rozoy, 1978 1 tot 8. Provincie Name n, Be lg ië (Coll. e n te ke ning e n J.M. Brams) 1, 2. Vroe g -Me solithicum, -8 000/-6 000 - 3 tot 8. LaatMe solithicum, -6 000/-4 000 10 tot 13. Asymmetrische driehoekjes met holle basis (vuurste e n) Vallé e d e l'Aisne , Frankrijk, naar M. Plate aux, 1990 Vroe g -Ne olithicum, Band ke ramie k, -5 500/-4 800 60 10 11 9 12 13 1 2 3 6 5 4 7 8 9 10 12 11 Fig. 40 1 t ot 5. Project ielspit sen met t ransversale snede (vuurste e n) 1, 2. Provincie Name n, Be lg ië (Coll. e n te ke ning e n J.-M. Brams) - 3, 4. O ttig nie s, Be lg ië (Coll. e n te ke ning e n B. Clarys) - 5. Wijze voor he t aanze tte n van e e n ste e l, naar A. Fische r, 1985 Mid d e n-e n Laat-Ne olithicum, -4 800/-1 800 6. Massieve driehoekige spits (vuurste e n) O ve rijse , Be lg ië (Coll. e n te ke ning B. Clarys) Mid d e n-Ne olithicum? 7 tot 9. Amandel- en ruitvormige spitsen (vuurste e n) 7. Name n, Be lg ië (Coll. e n te ke ning J.-M. Brams) - 8. Luik, Be lg ië (ULg ) - 9. Portalb an, Zwitse rland (SACF, naar D. Ramse ye r, 1987) Mid e n-Ne olithicum, -4 800/-2 800 10 tot 17. Driehoekige spitsen (10 : b e e n; 11 : vuurste e n, b e rke np e k; 12 : vuurste e n, schachtsp ore n; 13 : vuurste e n, b e ite lb e kb re uk d oor schok; 14 tot 17 : vuurste e n) 10 tot 15. Montilie r, Zwitse rland (SACF, naar D. Ramse ye r, 1990) - 16, 17. O ttig nie s, Be lg ië (Coll. e n te ke ning B. Clarys) Mid d e n-Ne olthicum, -4 800/-2 800 14 16 61 13 15 17 2 1 5 4 6 9 8 7 Fig. 41 1, 2. "Knotsjes" voor op pijlen (he rte ng e we i, sne e uwb alhout) Dit soort " knotsje s" word t me e stal g e b ruikt voor d e jacht op kle inwild Montilie r, Zwitse rland (SACF, naar D. Ramse ye r, 1990) Mid d e n-Ne olithicum, Horg e ncultuur, -3 200/-3 100 3. In een paalwoning teruggevonden "knotspijl" (ste e l van sne e uwb alhout, p roje ctie l-sp its van he rte ng e we i) Montilie r, Zwitse rland (SACF, naar D. Ramse ye r, 1990) Mid d e n-Ne olithicum, Horg e ncultuur, -3 200/-3 100 4 tot 9. Spits met steel en tot aan de basislijn doorlopende vleugeltjes (4 : vuurste e n e n b e rke np e k; 5 tot 9 : vuurste e n) 4. Portalb an, Zwitse rland (SACF, naar D. Ramse ye r, 1990) 5. Va uce lle s, Be lg ië (MMT) - 6, 7. Luik, Be lg ië (ULg , te ke ning e n J.-M. Brams) - 8, 9. Name n, Be lg ië (Coll. e n te ke ning e n J.-M. Brams) Mid d e n- e n Laat-Ne olithicum, -3 200/-1 800 10 tot 12. Spitsen met steel en vleugeltjes (vuurste e n) 10, 11. O ve rijse , Be lg ië (Coll. e n te ke ning e n B. Clarys) 12. Name n, Be lg ië (Coll. e n te ke ning J.-M. Brams) Bronstijd , -1 800/-750 10 11 3 12 62 Boe me rang s e n we rp houte n O b lazowa g e vond e n. Hij is van mammoe tivo o r g e m a a kt e n a a ng e t ro ffe n in e e n Grave ttie nlaag van ong e ve e r -23 000 jaar. Hij he e ft e e n ze e r ke nme rke nd e p latb olle doorsnede. De oudste houten boemerangs zijn in 1973 in e e n ve e n in Wyrie Swamp , in he t zuid we st e n va n d e st a a t So ut h Au st ra lia g e vo n d e n . De d u n n e lich t e b o e m e ra n g s , d ie wa a rs c h ijn lijk te rug kwame n zijn b ijna 10 000 jaar oud e n in p e rfe ct e st a a t . Bo e m e ra ng s ko m e n trouwe ns voor in muurschild e ring e n van Arnhe mland , d ie me e r d an 9 000 jaar oud zijn. Ze kome n ook voor in Noord -Afrikaanse muurschild e ring e n uit d e ze lfd e p e riod e . De b o e m e ra n g is t yp is c h vo o r Ab orig inal Australië . He t is e e n we rp hout m e t a ë ro d yn a m isch e e ig e n sch a p p e n , waard oor he t ove r e e n afstand van 60 tot 200 m g e worp e n kan word e n. De we rp e r kan zowe l d e b aan van d e b oe me rang , d ie te rug komt als hij g e e n d oe l raakt, als d ie va n d e nie t t e rug ke re nd e b o e m e ra ng , co nt ro le re n. He t wo o rd b o e m e ra ng is afg e le id van he t woord " b umariny" , d at is Dharug , d e taal van d e Ab orig inals, d ie te n zuid e n van Syd ne y wone n. He t b e g rip b oe me rang omvat zowe l b o e me rang s, d ie te rug ko me n naar hun b e g inp unt als e e n g rote ve rsche id e nhe id a a n we rp h o u t e n m e t a ë ro d yn a m isch e e ig e nschap p e n. He t wo o rd b o e me rang b e t re ft d us nie t a lle e n " t e rug ke re nd e " inst rum e nt e n : d e m e e st e Aust ra lische b oe me rang s kome n trouwe ns nie t te rug . Ze zijn ontworp e n om e e n d oe l te tre ffe n. Boe me rang s he b b e n ze e r uite e nlop e nd e vorme n e n afme ting e n. O ve r he t alg e me e n is een boemerang een gebogen plankje van 45 cm tot 1 m le ng te . Eé n zijd e is me e stal b ol e n d e and e re p lat, maar ze kunne n ook b ijvoorb e e ld d ub b e l b ol zijn... Ze e r g rote g e ve chtsb o e me rang s, d ie no o it wo rd e n g e g ooid , kunne n me e r d an 2 m lang zijn. En ke le Eg yp t is c h e b o e m e ra n g s d ate re n van minste ns 4 000 jaar g e le d e n. Er zijn e r ook ve e l in he t g raf van farao To e tanchamo n o ntd e kt. So mmig e e rvan ko n d e n n a a r d e we rp e r t e ru g ko m e n . Enke le houte n b oe me rang s of we rp houte n zijn g e vo nd e n in Eg o lzwil, e e n Mid d e nNe olithische site in Zwitse rland . V-vormig e b o e m e ra n g s st a a n o p Bro n st ijd ro t sschild e ring e n in Zwe d e n. In e e n ve e n in Ve ls e n (N e d e rla n d ) is e e n vo lle d ig e xe mp laar uit d e Vroe g e -IJze rtijd g e vond e n. And e re re ce nte re volke re n he b b e n nie t te rug ke re nd e b oe me rang s g e b ruikt, zoals d e Hop i uit Arizona, d e e skimo’s e n ve rschille nd e volke n uit Ind ia, Ind one sië ... Sommig e b oe me rang s he b b e n e e n symme trische vorm, b ij and e re is é é n b lad g rote r d an he t and e re . Er zijn d unne lichte of g e d rong e n e xe mp lare n of juist tame lijk zwa re . De uit e ind e n kunne n a fg e ro nd , sp its, p lat of lichte lijk g e d raaid zijn. De b oe me rang van mammoe tivoor van Oblazowa is waarschijnlijk uniek, omdat alle andere overeenkomstige Paleolithische e xe mp lare n van ho ut ware n, ne t als re ce nte re wè l te rug g e vond e n voorb e e ld e n. De oud st b e ke nd e , waarschijnlijk nie t te rug kome nd e , b oe me rang is in Pole n, in 63 1 2 Fig. 42 1. Boemerang (mammoe tivoor). O b lazowa, Pole n (Muse um van Kraków), Grave ttie n 2. Boemerang (hout). Q ue e nsland , Australië (MMT) , XIXd e e e uw 64 1 2 3 4 Fig. 43 1 tot 3. Werphouten (hout). Eg olzwil 4, Zwitse rland . Mid d e n-Ne olithicum, Cortaillod , -3 900/-3 400 4. Boemerang (hout). Mörig e n, Zwitse rland (Musé e Historiq ue d e Be rne ). Late -Bronstijd , -1 200/-750 (naar D. Ramse ye r, 2000) 65 Bibliografie ALTUNA J. - 1989. Caza y alime ntacion p roce d e nte d e macromamife ros d urante e l Pale olitico d e Amald a. La Cue va d e Amald a (Ze stoa, Pais Vasco). p . 149-192. cation, fixation, fonctions. In La main e t l’outil. Manche s e t e mmanche me nts p ré historiq ue s (Travaux d e la Maison d e l’O rie nt, 15), p . 103-116. ALTUNA J. - 1990. La caza de herbivoros durante el Paleolitico y Me solitico d e l Pais Vasco. MUNIBE, 42, p . 229-240. BO CQ UET A., HO UO T A. - 1982. La vie au Né olithiq ue . Chavarine s : un villag e au b ord d ’un lac, il y a 5.000 ans. Dossie r Histoire e t Arché olog ie , 64. ANDERSEN K., J Ö RGENSEN S., RICHTER J . - 1982. Mag le mose b ytte rne ve d Ulke strup Lyng (Nord iske Fortid smind e r, sé rie B). BO NJEAN D. (é d .) - 1996. Né and e rtal. And e nne , Arché olog ie And e nnaise . BO RDES F. - 1988 5.(1967). Typ olog ie d u Palé olithiq ue ancie n e t moye n . Pre sse s d u CNRS. ANDERSO N P. C., BEYRIES S., O TTE M., PLISSO N H. (d ir.) - 1993. Trace s e t fonction : le s g e ste s re trouvé s. Acte s d u Colloq ue inte rnational d e Liè g e . 8-9-10 d é ce mb re 1990. ERAUL 50, 2 Vol. BO SINSKI G. - 1990. Homo sap ie ns. L’histoire d e s chasse urs d u Palé olithiq ue sup é rie ur e n Europ e (40 00010 000 avant J.-C.). Parijs, Errance . ANELL B. - 1960. Hunting and trapping methods in Australia and O ce ania . Lund , Stud ia Ethnog rap hica Up salie nsa, XVIII. BRO O KS A. S., SMITH C. C. – 1987. Ishang o re visite d : ne w ag e d e te rminations and cultural inte rp re tations. The African Archae olog ical Re vie w, 5, p . 65-78. BARRIERE C. - 1997. L' Art Pa rié t a l d e s Gro t t e s d e s Comb are lle s . Palé o, sp e ciaal numme r, Ang oulè me . BUISSO N D. - 1999. À p rop os d e trois raccord s d e " p rop ulse urs" . In Pré histoire d 'O s, re cue il d 'é tud e s sur l'ind ustrie o sse use p ré histo riq ue o ffe rt à H. Camp sFab re r . Pub lications d e l'Unive rsité d e Prove nce , p . 89-95. BATAILLE G. - 1955. La Pe inture p ré historiq ue . Lascaux ou la naissance d e l'Art . Ge ne ve , Skira. BAUDAIS D. - 1985. Le mob ilie r e n b ois d e s site s littoraux d e Chalain e t Clairvaux. Né olithiq ue , Chalain-Clairvaux, fo uille s ancie nne s, 1. Lo ns-le -Saunie r, Musé e Arché olog iq ue , p . 177-180. BURDUKIEWICZ J. M., KO BUSIEWICZ M. (é d ) - 1987. Late g lacial in ce ntral Europ e . Culture and Environme nt . (Po lska Aka d e m ia Na uk, 5). Wro cla w, Wa rsza wa , Krakow, Gd ansk, Lod z. BAR-YO SEF O . - 1987. Dire ct and ind ire ct e vid e nce for hafting in the e p i-p alae o lithic and ne o lithic o f the so uthe rn Le vant. In La main e t l’o util. Manche s e t e mmanche me nts p ré historiq ue s (Travaux d e la Maison d e l’O rie nt 15), p . 155-164. CAHEN D., CASPAR J.-P., O TTE M. - 1986. Ind ustrie s lithiq ue s d anub ie nne s d e Be lg iq ue . ERAUL 21. CAMPS G. - 1979. Manue l d e re che rche s p ré historiq ue s. Parijs, Doin. BEC KHO FF K. - 1 9 6 5 . Eig n u n g u n d Ve r we n d u n g e inheimischer Holzarten für prähistorische Pfeilschäfte. Die Kund e , T. 16. CAMPS-FABRER H. (d ir.) – 1988. Fiche s typ olog iq ue s d e l’Ind ustrie osse use p ré historiq ue . Cahie r I. Sag aie s . Pub lications d e l’Unive rsité d e Prove nce . BEC KHO FF K. - 1 9 6 5 . Die Eib e n h o lz-Bo g e n vo m O chse nmoor am Dümme r. Die Kund e , T. 14, p . 63-81. CAMPS-FABRER H. (d ir.) – 1993. Fiche s typ olog iq ue s d e l’Ind ustrie osse use p ré historiq ue . Cahie r VI. Élé me nts ré ce p te urs . Tre ig ne s, Éd . d u CEDARC. BELLIER C., CATTELAIN P. (d ir.) - 1998. Le s g rand e s inve ntions d e la Pré histoire . Tre ig ne s, Éd . d u CEDARC. BELLIER C., CATTELAIN P., O TTE M. (d ir.) - 2000 . La Chasse dans la Pré histoire . Hunting in Pre history. Acte s d u Colloq ue inte rnational d e Tre ig ne s. 3-7 octob re 1990. Anthrop olog ie e t Pré histoire 11, ERAUL 51, Arte facts 8. CAMPS-FABRER H. (d ir.) – 1995. Fiche s typ olog iq ue s d e l’Ind ustrie osse use p ré historiq ue . Cahie r VII. Élé me nts b arb e lé s e t ap p are nté s. Tre ig ne s, Éd . d u CEDARC. CARTAILHAC E. - 1969. Q ue lq ue s faits nouve aux d u Pré historiq ue ancie n d e s Pyré né e s. L’Anthrop olog ie , 7, p . 309-318. BERGMAN C. A. - 1987. Hafting and use of b one and antle r p oints from Ksar Akil, Le b anon. In La main e t l’outil. Manche s e t e mmanche me nts p ré historiq ue s (Travaux d e la Maison d e l’O rie nt 15), p . 117-126. CASPAR J.-P., O TTE M. - 1987. Le s p ointe s d e la Font Rob e rt : outils e mmanché s ? In La main e t l’outil. Manche s e t e mmanche me nts p ré historiq ue s (Travaux d e la Maison d e l’O rie nt 15), p . 65-74. BINDO N P., RAYNAL J.-P., SO NNEVILLE-BO RDES D. d e 1987. Sag aie s e n b ois d ’Australie occid e ntale . Fab ri- 66 Trip . In M. Toussaint (é d .), 5 millions d ’anné e s, l’ave nture humaine , ERAUL 56, p . 287-301. CATTELAIN P. - 1979. Q ue lq ue s consid é rations sur le s p rop ulse urs mag d alé nie ns au trave rs d e trois p iè ce s conse rvé e s au Musé e d e s Antiq uité s Nationale s. Antiq uité s Nationale s, 11 : p .15-21. DELPO RTE H. - 1983-1984 (1985). Ré fle xions sur la chasse à la p é rio d e p a lé o lit hiq ue . J a g e n und sa m m e ln, Jahrb uch d e s Be rnische n Historische n Muse um, 6364, p . 69-80. CATTELAIN P. - 1986. Trace s macroscop iq ue s d ’utilisation sur le s p rop ulse urs p alé olithiq ue s. He linium, XXVI/2 : p . 193-205. DE LUMLEY H. (d ir.) - 1984. O rig ine e t é vo lut io n d e l’homme. Parijs, Museum National d’Histoire Naturelle. CATTELAIN P., O TTE M., ULRIX-CLO SSET M. - 1986. Le s cave rne s d e l’Ab îme à Couvin. La ré g ion d u Viroin d u te mp s d e s cave rne s au te mp s d e s châte aux. 1 : La Pré histoire . Tre ig ne s, Éd . d u CEDARC. DEWEZ M. - 1987. Le Palé olithiq ue sup é rie ur ré ce nt d ans le s g rotte s d e Be lg iq ue . Louvain-la-Ne uve , Socié té Wallonne d e Pale thnolog ie asb l. CATTELAIN P. - 1988. Fiche s typ olog iq ue s d e l’Ind ustrie d e l’os p ré historiq ue . Cahie r II : Prop ulse urs. Aix-e nProve nce , Pub lications d e l’Unive rsité d e Prove nce . FEUSTEL R. - 1980. Magdalenienstation Teufelsbrücke, Weimar, Muse um für Ur- und Frühg e schichte Thüring e ns. FISCHER A. - 1985. Paa jag t me d ste nald e r-vaab e n. Le jre , Historisk-Arkae olog isk Forsog sce nte r. CATTELAIN P. - 1989. Un croche t d e p rop ulse ur solutré e n de la grotte de Combe-Saunière 1 (Dordogne). B.S.P.F., 86, p . 213-216. GARANGER J. (d ir.) - 1992. La Pré histoire d ans le mond e . Parijs, PUF. CATTELAIN P. - 1991. Le s p rop ulse urs p alé olithiq ue s : utilisation e t trace s d ’utilisation. In Arché olog ie Exp é rime ntale , Tome 2 - La te rre , Acte s d u Colloq ue Inte rnational “Exp é rime ntation e n Arché olog ie : Bilan e t Pe rsp e ctive s” , p . 74-81. GENESTE J.-M., PLISSON H. - 1986. Le Solutréen de la grotte d e Comb e -Sauniè re 1 (Dord og ne ). Pre miè re ap p roche p ale thnolog iq ue . Gallia-Pré histoire , 29, 1, p . 9-27. CATTELAIN P. - 1990. Le s p rop ulse urs. Dans De rnie rs chasse urs, p re mie rs ag riculte urs (catalog ue d ’e xp osition). Musé e d e Roue n, p . 48-50. GIACO BINI G., d ' ERRICO F. (d ir.) - 1986. I Cacciato ri Ne and e rtaliani. Milano, Jaca Book. GO MEZ TABANERA J.M. - 1983. Sob re ce p os y tramp as ve natorias e n la vie ja Europ a y su p re se ncia e n Asturias. Bole tin d e l Instituto d e Estud ios asturianos, 109110, p . 403-430. CATTELAIN P. - 1995. La chasse : l’inve ntion d u p rop ulse ur e t d e l’arc. In Le Gé nie d e l’Homme , d e s orig ine s à l’é criture (catalog ue d ’e xp osition, J.-M. Cord y d ir.). St Gé rard , Ab b aye Saint-Gé rard d e Brog ne , p . 173-177 e t 187-192. G RAMSC H B. - 1 9 8 7 . Au s g ra b u n g e n a u f d e m me so lithische n Mo o rfund p latz b e i Fre isack, Be zirk Potsdam. Ve röffe ntlichunge n de s Muse ums für Ur- und Frühg e schichte Potsd am . 21, p . 75-100. CATTELAIN P. - 1994 (1997). La chasse au Palé olithiq ue sup é rie ur. Arc ou p rop ulse ur, ou le s d e ux ? Arché oSitula , 21-24, p . 5-26. CATTELAIN P., PERPÈRE M. - 1993. Tir e xp é rime ntal d e sag aie s e t d e flè che s e mmanché e s d e p ointe s d e la Grave tte . Arché o-Situla, 17-20, p . 5-28. GUTHRIE R.D. - 1983. O sse ous p roje ctile p oints : b iolog ical consid e rations affe cting raw mate rial se le ction and d e sig n among Palae olithic and Pale oind ian p e op le s. In Animals and Archae olog y, 1. Hunte rs and The ir Pre y, p . 273-294. CATTELAIN P., STO DIEK U. - 1996. Prop ulse urs p alé olithiq ue s iné d its ou mal connus. In La Vie Pré historiq ue . Parijs, S. P. F. / Éd . Faton, p . 76-79. HAHN J. - 1983. Eisze itliche Jäg e r zwische n 35000 und 15000 jahre n vor he ute . In Urg e schichte in Bad e nWürtte mb e rg , p . 273-330. CHO LLET A., BO UTIN P., CELERIER G. - 1980. Croche ts e n b ois d e ce rf d e l’Azilie n d u Sud -O ue st d e la France . B.S.P.F. , 77, p . 11-16. HAHN J. - 1983. Die frühe Mitte lste inze it. In Urg e schichte in Bad e n-Württe mb e rg , p . 362-393. HEINZELIN J. d e - 1957. Le s fouille s d ’Ishang o (Exp loration d u Parc National Alb e rt, Fasc. 2). Brusse l, Inst. d e s Parcs Nationaux d u Cong o Be lg e . CLEYET-MERLE J.-J. - 1990. La Pré histoire d e la p ê che . Parijs, Errance . CO PPENS Y. , PICQ P. (d ir.) - 2001. Aux orig ine s d e l'humanité . Vol. 1. De l'ap p arition d e la vie à l'homme mod e rne . Parijs, Fayard HEINZELIN J. d e - 1973. L’ind ustrie d u site p alé olithiq ue d e Maisiè re s-Canal (mé moire 171). Brusse l, KBIN. HEN RIKSEN B.B. - 1 9 8 0 . Lu n d b y-h o lm e n (N o rd iske Fortismind e r, se rie B). CO RDY J.-M., BASTIN B., EK C., GEERAERTS R., O ZER A., Q UINIF Y., THO REZ J., ULRIX-CLO SSET M. - 1992. La Be lle -Ro che (Sp rim o nt , Be lg iq ue ) : t he o ld e st Archae olog ical Site in the Be ne lux. A Re p ort on a Fie ld HO LDAWAYS S. - s.d . We re the re Hafte d Proje ctile Points in the Mouste rian ? Uittre kse l. 67 HO UBEN H.H. - 1927. De r Ruf d e s Nord e ns. Be rlijn. PATO U-MATHIS M. (d ir.) - 1997. L'alime ntation d e s homme s d u Palé o lithiq ue . Ap p ro che p lurid iscip linaire . Acte s d u colloq ue inte rnational d e la Fond ation Sing e r-Polig nac. 4-5 d é ce mb re 1995. ERAUL 83. JELINEK J. - 1989. Socié té s d e chasse urs. Ce s homme s q ui vive nt d e la nature sauvag e . Parijs, Gründ . JULIEN M. - 1982. Le s harp ons mag d alé nie ns (XVII sup p l. à Gallia Pré histoire ). Parijs, CNRS. PÉTILLO N J.-M. - 1999. Le s p ointe s à b ase fourchue s d e G o u rd a n (G o u rd a n -Po lig n a n , Ha u t e -G a ro n n e ) . Afstud e e rscrip tie , Unive rsité d e Paris I. JUNKMANNS J. - 2001. Arc e t flè che . Fab rication e t utilisation au Né olithiq ue . Musé e Schwab , Bie l. PIEL-DESRUISSEAUX J.-L. - 1986. O utils p ré historiq ue s : forme , fab rication, utilisation. Parijs, Masson. J O NES Ph. - 2000. Bo o m e ra ng s, é cho s d ’Aust ra lie . Tre ig ne s, Éd . d u CEDARC. PININGRE J.-F. - 1985. Le s ind ustrie s lithiq ue s taillé e s d e Chalain e t Clairvaux. In Né olithiq ue , Chalain-Clairvaux, fouille s ancie nne s 1. Lons-le -Saunie r, Musé e Arché olog iq ue , p . 145-150. KNECHT H. (é d .) - 1997. Proje ctile Te chnolog y. Ple num Pre ss, Ne w-York LARSEN PETERKIN G. - 1989. Small stone p oints of the fre nch up p e r Palae olithic. 54 th Annual Me e ting of the Socie ty for Ame rican Archae olog y , 9 p ., 3 fig . PLATEAUX M. -1990. Q ue lq ue s d onné e s sur l'é volution d e s ind ustrie s d u Né olithiq ue d anub ie n d e la vallé e d e l'Aisne. In D. Cahen et M. Otte (éd.), Rubané et Cardial. Acte s d u Colloq ue d e Liè g e , nove mb re 198 8, ERAUL 39, 239-255. LEAKEY M. D. - 1975. Cultural Patte rns in the O ld uvai Se q ue nce . In K. W. Butze r & Gl. Isaac (e d s), Afte r the Australop ithe cine s. Stratig rap hy, Ecolog y and Culture in the Mid d le -Ple istoce ne . LERO I-GO URHAN A. (d ir.) - 1988. Dictionnaire d e la Pré histoire . Parijs, PUF. RAMSEYER D. - 1985. Piè ce s e mmanché e s e n os e t e n b ois d e ce rvid é s. Dé couve rte s né olithiq ue s ré ce nte s d u Canton d e Frib ourg , Suisse occid e ntale . In L’ind ustrie e n os e t b ois d e ce rvid é d urant le Né olithiq ue e t l’Âg e d e s Mé taux III. Parijs, CNRS, p . 194-210. LERO Y-PRO ST C. - 1975. Le s p ointe s e n matiè re osse use d e l’Aurig nacie n. Caracté ristiq ue s morp holog iq ue s e t e ssais d e d é finitions. B.S.P.F., 71, p . 449-458. RAMSEYER D. - 1987. De lle y/Portalb an II. Contrib ution à l'é tud e d u Né olithiq ue e n Suisse occid e ntale . Arché olog ie Frib ourg e oise , 3. LERO Y-PRO ST C. - 1978. Le s b ase s fe nd ue s d ’Isturitz (Pyré né e s-Atlantiq ue s). Morp holog ie e t trace s d ’utilisation. B.S.P.F., 75, p . 116-120. RAMSEYER D. - 2000. Le s arme s d e chasse né olithiq ue s d e s stations lacustre s e t p alustre s suisse s. In C. Be llie r e t al. (é d ), La Chasse d ans la Pré histoire . Hunting in Pre history. Acte s d u Colloq ue inte rnational d e Tre ig ne s. 3-7 octob re 1990. Anthrop olog ie e t Pré histoire 11, ERAUL 51, Arte facts 8, p . 130-142. LO ZO VSKI V. L. - 1996. Zamostje 2. Le s d e rnie rs chasse urspêcheurs de la plaine russe. The last prehistoric Hunterfishe rs of the Russian Plain . Tre ig ne s, Éd . d u CEDARC. RAMSEYER D., MICHEL R. - 1990. Munte lie r/Platzb ünd e n. Gise me nt Horg e n. Vol. 1 - Rap p orts d e fouille . La Cé ramiq ue . Arché olog ie Frib ourg e oise , 6. MATHIASSEN T. - 1 9 4 8 . Da n ke O ld sa g e r. I. Ae ld re Ste nald e r. Cop e nhag he , Gyld e nd alske Bog hand e l. MÜLLER-KARPE H. - 1966. Hand b uch d e r Vorg e schichte , 1 : Altste inze it . Münche n, Be ck. RO ZO Y J.G. - 1978. Le s d e rnie rs chasse urs. L’Ép ip alé olithiq ue e n France e t e n Be lg iq ue . Essai d e synthè se (Bull. d e la Soc. Arché o. Champ e noise , n ° sp é cial). Charle ville , 3 vol. O AKLEY K.P., ANDREWS P., KEELEY L.H., J. DESMO ND CLARK - 1977. A reappraisal of the Clacton Spearpoint. Proce e d ing s of the Pre historic Socie ty, 43, p . 13-30. SACCHI D. -1982. Catalog ue d e la colle ction Thé od ore Rousse au - fouille s d e la Crouzad e - au Musé e d e Carcassonne . Musé e d e s Be aux-Arts d e Carcassonne . O TTE M. - 1979. Le Palé olithiq ue sup é rie ur ancie n e n Be lg iq ue . Brusse l, KMKG, Monog rap hie s d ’Arché olog ie Nationale n°5. SHEA J.J. - 1988. Sp e ar Points from the Mid d le Pale olithic of the Le vant. Journal of Fie ld Archae olog y, 15, p . 441-450. O TTE M. (d ir.) - 1996. Nature e t Culture . Acte s d u colloq ue inte rnational d e Liè g e , 13-17 d é ce mb re 1993. ERAUL 68, 2 Vol. SO NNEVILLE-BO RDES D. d e - 1960. Le Palé olithiq ue sup é rie ur e n Pé rig ord . 2 vol. Bord e aux, De lmas. PATO U M. - 1984. Contrib ution à l’é tud e d e s mammifè re s d e s couche s sup é rie ure s d e la g rotte d u Lazare t (Nice , AM). Parijs, Univ. Pie rre e t Marie Curie , Doctoraalthe sis. STO DIEK U. - 1 9 8 8 . Zu r Sc h ä ft u n g s we is e ju n g p aläo lithische r Sp e e rschle ud e rn. Archäo lo g ische s Korre sp ond e nzb latt, 18/4, p . 323-327. PATO U M. - 1989. La chasse au Palé olithiq ue . In Le te mp s d e la Pré histoire . Parijs, S.P.F. - Arche olog ia, p . 66-68. STO DIEK U. - 1 9 9 3 . Zu r Te c h n o lo g ie d e r ju n g p aläolithische n Sp e e rschle ud e r. Eine Stud ie auf d e r 68 Basis archäolog ische r, e thnolog ische r und e xp e rime nte lle r Erke n n t n is s e . Tü b in g e r Mo n o g ra -p h ie n zu r Urg e schichte , 9. TWIESSELMANN F. - 1951. Le s re pré se ntations de l’homme e t d e s animaux q uate rnaire s d é couve rte s e n Be lg iq ue . Brusse l, KBIN, Mé moire n° 113. TAPLIN G. - 1879. The Narrinye ri : an account of the trib e s of South Australian Arb orig ine s, e tc. Ad e laïd e . VALLA F. R. - 1987. Le s Natoufie ns connaissaie nt-ils l’arc ? In La main e t l’outil. Manche s e t e mmanche me nts p ré historiq ue s (Travaux d e la Maison d e l’O rie nt 15), p . 166-173. THIEME H. - 1996. Alt p a lä o lit isch e Wu rfsp e e re a u s Sh ö n in g e n , N ie d e rs a c h s e n - Ein Vo rb e ric h t . Archäolog ische s Korre sp ond e nzb latt , 26, p . 377-393. VERHART L.B.M. - 1988. Mesolithic barbed points and other im p le m e nt s fr o m Euro p o o rt . In The Ne d e rla nd s. O ud b e id kund ig e Me d e d e ling e n uit he t Rijksmuse um van O ud b e d e n te Le id e n, 68, p . 141-194. THIEME H., VEIL S. - 1985 Ne ue Unte rsuchung e n zum e e mze itliche n Ele fante n-Jag d p latz Le hring e n, Ld kr. Ve rd e n Die Kund e , 36, p . 11-58. YELLEN J. E. - 1998. Barb e d Bone Points : Trad ition and Continuity in Saharan and Sub -Saharan Africa. African Archae olog ical Re vie w, 15-3, p . 173-198. THO MAS N.W. - 1906. Native s of Australia. Lond e n. Legenda van de kleurenplaten 1. Vellen van een olifant met behulp van houten spiezen, Ache ulé e n, rond -300 000 jaar. Illustratie e n © B. Clarys, 1990. 2. Drijfjacht op paarden in de steppe, Mousté rie n, rond 50 000 jaar. Illustratie e n © B. Clarys, 1990. 3. Vellen van rendieren met behulp van speerwerpers en speren, Mag d alé nie n, rond -14 000 jaar. Illustratie e n © B. Clarys, 1990. 4. Jacht op waterwild, Ne o lithicum, ro nd -3 000 jaar. Illustratie e n © B. Clarys, 1990. 5 tot 7. Speerpunten met gespleten basis (re nd ie rg e we i) 5. La Q uina, Frankrijk (MAN) - 6. Goye t, Be lg ië (KBIN) - 7. Trou al’We sse , Pe tit Mod ave , Be lg ië (ULg ), Typ isch Aurig nacie n. 8 tot 12. Speerpunten met enkelvoudige basis (8 tot 11 : re nd ie rg e we i ; 12 : mammoe tivoor) 8, 11. La Fe rassie , Frankrijk (MAN) - 9. Marche s-Le s-Dame s, Be lg ië (KMKG) - 10. Goye t, Be lg ië (KNIB) - 12. Fond d e -Fore t, Be lg ië (ULg ), Aurig nacie n 13 tot 17. Speerpunten met verkorte basis (re nd ie rg e we i) 13. Le Placard , Frankrijk (ULg ) - 14. Trou d e Chale ux, Be lg ië (KNIB), Mag d alé nie n 15 tot 17. Trou Mag rite , Be lg ië (KNIB), Grave ttie n 18, 19. Niet doorborende "knotspijlen" (he rte ng e we i) Mo nt ilie r, Zwit se rla nd (SACF), Mid d e n -Ne o lit h icu m , Horg e ncultuur 20 tot 24. Speerpunten met massieve en tweepuntige basis (he rte ng e we i, b e e n e n b e rke np e k) 20, 22 tot 24. Montilie r, Zwitse rland (SACF) - 21. Portalb an, Zwitse rland (SACF), Mid d e n-Ne olithicum, Horg e ncultuur 25, 26. Punten met weinig vrijgemaakte weerhaken (re nd ie rg e we i) 25. Laug e rie -Basse , Frankrijk (MAN) - 26. Gaze l, Frankrijk (Lab oratoire d e Pré histoire , Carcassonne ), Mid d e n-Mag d alé nie n 27 tot 30. Spitsen met eenzijdige weerhaken (re nd ie rg e we i) 27 tot 29. Grotte d u Colé op tè re , Be lg ië (27, 28 : KMKG, 29 : ULg ) - 30. La Mad e le ine , Frankrijk (MAN), Laat-Mag d alé nie n 31 tot 34. Spitsen met tweezijdige weerhaken (re nd ie rg e we i) 31. Goye t, Be lg ië (KNIB) - 32. La Vache , Frankrijk (MAN) 33. Isturitz, Frankrijk (MAN) - 34. Pe karna, Tje chische Re p ub lie k (Moravské Muse um, Brno), Laat-Mag d alé nie n 35 tot 37. Platte harpoenpunten (36 : re nd ie rg e we i ; 35, 37 : he rte ng e we i) 36. Lorthe t, Frankrijk (MAN), Laat-Mag d alé ne n 35, 37. Le Mas d ’Azil, Frankrijk (MAN), Azilie n 38. "Noordelijke" weerhaakspits (b e e n) To rb e n fe ld t Mo se , De n e m a rke n (N a t io n a l Mu se e t , Cop e nhag e n), Mag le mosie n 39, 40. Spitsen met weerhaak aan de basis (he rte ng e we i, b e rke np e k) Portalb an, Zwitse rland (SACF), Ne olithicum, Horg e ncultuur 41, 42. Platte harpoenpunten (he rte ng e we i) 4 1 . Es t a va ye r, Zwit s e rla n d (SAC F), N e o lit h ic u m , Lüsche rzcult uur - 42. Mo nt ilie r, Zwit se rla nd (SACF), Ne olithicum, Horg e ncultuur 43. "Mannelijke" gegraveerde speerwerper (re nd ie rg e we i) Comb e -Sauniè re , Frankrijk (Dire ction d e s Antiq uité s Pré historiq ue s d ’Aq uitaine ), Laat-Solutré e n 44. "Mannelijke" speerwerper versierd met een paardenhoofd in hoog reliëf, dat de vorm van de stok heeft en graseters, die zijn uitgestoken (re nd ie rg e we i) Laug e rie -Basse , Frankrijk (MAN), Mid d e n-Mag d alé nie n 45. "Mannelijk" speerwerper versierd met een hyena in semi-hoog reliëf (mammoe tivoor) La Mad e le ine , Frankrijk (MAN), Mid d e n-Mag d alé nie n 46. "Androgyne" speerwerper, met haakvormig gootje (re nd ie rg e we i) Laug e rie -Basse , Frankrijk (MAN), Mid d e n-Mag d alé nie n 47. "Mannelijke" speerwerper, versierd met mammoet in semi-hoog reliëf (re nd ie rg e we i) Ab ri Mo ntastruc, Bruniq ue l, Frankrijk (British Muse um), Mid d e n-Mag d alé nie n 48. "Mannelijke" speerwerper, versierd met ontvleesd paardenhoofd in semi-hoog reliëf (re nd ie rg e we i) Le Mas d ’Azil, Frankrijk (MAN), Mid d e n-Mag d alé nie n 49. "Mannelijke" speerwerper, versierd met een mammoet in semi-hoog reliëf (re nd ie rg e we i) Cane caud e 1, Frankrijk (Musé e d e Narb onne ), Mid d e nMag d alé nie n 69 Inhoudsopgave Inleiding 5 Aan de oorsprong van de mensheid : de eerste mensachtigen meer aaseters dan jagers 7 Het Vroeg-Paleolithicum 10 Het Midden-Paleolithicum 14 Het Laat-Paleolithicum, het Mesolithicum, het Neolithicum 21 Ste ne n p roje ctie lsp itse n 23 Sp itse n van hard d ie rlijk mate riaal 31 Sp itse n me t we e rhake n 40 Sp e e rwe rp e rs 50 Bog e n 56 Pijle n 59 Boe me rang s e n we rp houte n 63 Bibliografie 66 Legenda van de kleurenplaten 69 70