HISTORICAL ARCHAEOLOGY STUDIES - II TARİHSEL ARKEOLOJİ Ç ALI ŞMAL ARI - II DEMİR ÇAĞI’NDA ANADOLU – İRAN – TURAN ANATOLIA – IRAN – TURAN IN IRON AGE Ha zı rl ayan / Edi t ed by Şevket DÖNMEZ DEMİR ÇAĞI’NDA ANADOLU - İRAN - TURAN ANATOLIA - IRAN - TURAN IN IRON AGE AYRIBASIM / OFFPRINT Tarihsel Arkeoloji Çalışmaları; Uluslararası, Hakemli ve Bilimsel bir yayın serisidir. Yılda bir defa yayınlanır. Yayınlanması için gönderilen makaleler hakem değerlendirme sürecine tabi tutulur. Bu yayın serisinin tüm yayın hakları saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. Yazıların içeriğinden ve kaynakların doğruluğundan yazarlar sorumludur. Kaynağı belirtilmemiş görseller, makalelerin yazarlarına aittir. Historical Archaeology Studies is an international, peer-reviewed, scientific journal series. It is published annually. The articles delivered for publishing go under a peer-review process. Rights of this publication are fully reserved. Aside from the short excerpts for promotion, no article can be copied without the permission of the publisher. Authors are responsible for the validity of their articles and their sources. The illustrations without a specified sources belong to their authors. TARİHSEL ARKEOLOJİ ÇALIŞMALARI - II HISTORICAL ARCHAEOLOGY STUDIES - II DEMİR ÇAĞI’NDA ANADOLU - İRAN - TURAN ANATOLIA - IRAN - TURAN IN IRON AGE Hazırlayan / Edited by Şevket DÖNMEZ TARİHSEL ARKEOLOJİ ÇALIŞMALARI - II HISTORICAL ARCHAEOLOGY STUDIES - II Demir Çağı’nda Anadolu - İran - Turan Anatolia - Iran - Turan in Iron Age Hazırlayan / Edited by Şevket Dönmez 1. Baskı / 1st Edition ISBN 978-605-7673-65-7 © 2021, Ege Yayınları, İstanbul Yayıncı Sertifika No / Publication Certificate No: 47806 Tüm metin ve fotoğrafların yayım hakkı saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında metin ve görsel malzeme yazarların ya da yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz ve kullanılamaz. Baskı / Printed by Fotokitap Fotoğraf Ürünleri Paz. ve Tic. Ltd. Şti. Oruçreis Mah. Tekstilkent B-5 Blok No: 10-AH111 Esenler - İstanbul / Türkiye Sertifika No: 47448 Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım San. Ltd. Şti. Abdullah Sokak, No: 17, Taksim, Beyoğlu 34433 İstanbul - Türkiye Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209 E.posta: info@zerobooksonline.com www.zerobooksonline.com İçindekiler / Contents Önsöz .......................................................................................................................................................................................................................................................................VII Foreword IX ............................................................................................................................................................................................................................................................... İlk Türklerin Arkeolojisi: Türklerin Anayurt Sorununa Arkeolojik Bir Bakış ......................................... 1 Şevket Dönmez Hıristiyanlık Öncesi Ermeniler Zerdüşt Dini Mensubu muydu? Arkaik Ermeni İnançları Hakkında Yeni Gözlemler ..................................................................................................................... 51 Şevket Dönmez Were the Pre-Christianity Armenians Zoroastrian? New Observations on Archaic Armenian Believes ......................................................................................................................... 63 Şevket Dönmez Güncel Arkeolojik Bulgular Işığında Anadolu Erken Zerdüşt (Magi) Dini ............................................. 85 Mona Saba Oluz Höyük Erken Zerdüşt Dini Kutsal Alanında Arkeolojik Mirasın Korunması Çalışmalarında Arkeojeofizik Araştırmalar ............................................................................................................................................ 103 Fethi Ahmet Yüksel – Mona Saba - Şevket Dönmez Anadolu’da İlk Kurganlar-Tümülüsler .............................................................................................................................................................. 115 Aynur Özfırat Önsöz MÖ 800’lü yıllardan başlayarak Hellenistik Dönem’e (MÖ 330) değin olan süreçte Anadolu – İran – Turan coğrafyalarının kendi içlerinde derin bir kültürel, dinsel ve özellikle de askeri bağlantılar içinde bulunduğu güncel araştırmaların en önemli sonuçları olarak belirmeye başlamıştır. Söz konusu bağlantılar ve bununla ilgili faaliyetler, Önasya tarihinde belki de ilk defa Anadolu ile birlikte yakın çevresini oluşturan Kafkasya, Batı İran ve Kuzey Mezopotamya’yı da derinden sarsan Avrasyalı Savaşçı Atlı Göçebelerce gerçekleştirilmiştir. Başlangıçta sızma hareketleri ile başlayan askeri operasyonların giderek kitlesel güçlü akınlara dönüştüğü anlaşılmaktadır. Kitabın ilk makalesini oluşturan “İlk Türklerin Arkeolojisi: Türklerin Anayurt Sorununa Arkeolojik Bir Bakış” başlıklı bölümde, Türkiye ve Önasya Türklerinin de anayurdu olan Güney Volga Havzası ile Batı-Orta Asya’dan gelen ve geleneksel kabulde İskit (Erken İskit, Klasik İskit) adıyla benimsenen atlı göçerlerin Demir Çağı Anadolusunun tarihine, kültürüne, sanatına ve özellikle de yaşam tarzına yapmış oldukları katkı ve etkilere değinilmiştir. “Hıristiyanlık Öncesi Ermeniler Zerdüşt Dini Mensubu muydu? Arkaik Ermeni İnançları Hakkında Yeni Gözlemler” başlıklı ikinci makale Ermenistanlı müzeci Dr. Miqayel Badalyan’a yanıt olarak Türkçe ve İngilizce olarak yazılmıştır. Dr. Miqayel Badalyan, 2016 yılında Türkçe ve İngilizce kaleme aldığım “Anadolu ve Ermeniler. Kızılırmak Havzası Demir Çağı Toplumunun Doğu Anadolu Yaylasına Büyük Göçü” kitabıma bir eleştiri yazmıştı. “Güncel Arkeolojik Bulgular Işığında Anadolu Erken Zerdüşt (Magi) Dini” başlıklı üçüncü yazıda, Oluz Höyük mimari kalıntıları ile bulguları ışığında Ateş Kültü’nün kurumsallaşması, bununla birlikte yeni bir dinsel yapılanmanın ve Arkaik Monoteizmin doğuşunun Anadolu ve Önasya için bir değerlendirilmesi yapılmıştır. Kitabın “Oluz Höyük Erken Zerdüşt Dini Kutsal alanında Arkeolojik Mirasın Korunması Çalışmalarında Arkeojeofizik Araştırmalar” başlıklı dördüncü yazısında, Oluz Höyük’te 2008 yılından beri aralıksız bir şekilde gerçekleştirilen ve olağan arkeolojik yöntemlerden biri olan arkeolojeofizik çalışmaların genel bir değerlendirmesi yapılarak, bunun özellikle Pers Yolu, Ateşgede ve İbadethane gibi Anadolu Demir Çağı mimarisinin özgün ve eşsiz yapılarının keşfindeki önemi vurgulanmaktadır. VIII Önsöz Kitabın son yazısı olan “Anadolu’da İlk Kurganlar – Tümülüsler” başlıklı bölümde ise Anadolu coğrafyasında kurgan ve tümülüslerin ortaya çıkışları, yayılımları ve toplumlarla olan bağlantıları değerlendirilmektedir. Tarihsel Arkeoloji Çalışmaları Yayın Serisi’nin ikinci sayısını hızlı ve nitelikli bir şekilde yayınlamamızı sağlayan Sayın Ahmet Boratav’a, Ege Yayınları çalışanlarına ve yazıları ile katkıda bulunan kıymetli meslektaşlarıma teşekkürlerimi sunarım. Şevket Dönmez Foreword The state of unity between Anatolia -Iran - Turan geographies with their deep internal cultural, religious and most importantly the military connections have started to appear as the vital results of the recent researches starting from 800 BC to the Hellenistic Period (330 BC). These connections and related activities were carried out, perhaps for the first time in the history of the Near East, by the Eurasian Horse Riding Warrior-Nomads, who deeply shook the Anatolia as well as the Caucasus, Western Iran and Northern Mesopotamia which formed its immediate surroundings. It is understood that the military operations, which initially started with infiltration movements, gradually turned into massive powerful raids. In the section titled “The Archaeology of the Early Turks: An Archaeological Perspective on the Homeland Problem of the Turks”, which constitutes the first article of the book, the contributions and effects of horse nomads which were generally accepted as Scythians (Early Scythian, Classical Scythian) who originated from the Southern Volga Basin and West-Central Asia which is the homeland of the Turks to the history, culture, art and especially the lifestyle of Iron Age Anatolia are mentioned. The second article named “Were the Pre-Christian Armenians Zoroastrian? New Observations on Archaic Armenian Believes” has been written in Turkish and English as a reply to the Armenian museum expert Dr. Miqayel Badalyan. Dr. Miqayel Badalyan had penned a critique for my book titled “Anatolia and Armenians: Great Exodus of Halys Basin Iron Age Peoples to the Eastern Anatolian Highland” which I have written in 2016 in Turkish and English. In the third article titled “Early Zoroastrian (Magi) Religion in Anatolia in the Light of New Evidence”, the institutionalization of the Cult of Fire in the light of Oluz Höyük architectural finds and evidence as well as the evaluation of a new religious establishment and the birth of the Archaic Monotheism in scope of the Anatolia and Near East were done. In the fourth article of the book titled “Archaeogeophysical Studies in the Preservation of Archaeological Heritage at the Early Zoroastrian Sanctuary at Oluz Höyük” archaeogeophysics work in Oluz Höyük which has been implemented continuously since 2008 and considered one of the usual archaeological methods is generally evaluated, emphasizing its importance in the discovery of the unique Anatolian Iron Age architecture such as Persian Road, Atashkadeh and the Sanctuary. In the last article of the book, titled “The First Kurgans - Tumuli in Anatolia”, the emergence, spread and connections of the kurgans and tumuli in the Anatolian geography are evaluated. X Foreword I would like to express my gratitude to Ahmet Boratav, the staff of Ege Publications and my valuable colleagues who contributed with their articles, for enabling us to publish the second issue of the Historical Archaeology Studies Publication Series in a fast and qualified manner. Şevket Dönmez Ş. Dönmez (Haz./Ed.). Demir Çağı’nda Anadolu - İran - Turan / Anatolia - Iran - Turan in Iron Age İlk Türklerin Arkeolojisi: Türklerin Anayurt Sorununa Arkeolojik Bir Bakış Şevket DÖNMEZ* Abstract Turks are the privilaged others of the world history. With its nomadic origins, shepherds, hunting, nomadic lifestyles and especially warrior characters, it is a society that is feared but respected as well. Central Asia is the geography where Turks emerged and lived through their cultural and religious development phases. Today’s archaeological findings and historical sources indicate that the larger part of the process of Turkish history in this great geography belongs to the Pre-Islamic periods. The nomadic steppe human clusters, which we will call Proto-Turan and Proto-Turkic in 1000s BC, have a pre-Abrahamic Religions period dating back to 1000 AD. Contrary to the popular belief, the nomadic people are not without history. The fact that they did not use writing due to the socioeconomic order and the nature-based culture they live in does not mean that these people do not have a history. In light of the contemporary evidence and considering the Sakae (the Eastern Scythians) as the earliest ancestors of Turks (Proto-Turan, Proto-Turks), the emergence of the Turks with their cultural and racial character in the historical scene even without using the name “Turk” dated to 3000 years before. Sakae/(Eastern) Scythians – Huns – Gökturks – Oghuzs/Turkomans being the steppe nomads of the Central Asia, which later will be called Turkestan, are the Turkish societites which will establish a long cultural chain within the Turan cluster. This process which can be defined as Proto-Turk and started with Sakae who were distinguished by their steppe nomadic identity has continued largely unchanged with Huns and Gökturks. Oghuzs and Turkomans which consists the final link in the chain of the Turkish peoples are a turning point. The adoption of the sedentary life of some of the Oghuz/Turkoman tribes with their conversion to Islam who genetically carried the socio-economic properties of the Sakae and inherited their steppe culture and nomadic life-style is a breaking point to this chain that continued since around the 1000s BC. The common characteristics of the Sakae-Gökturks-Oghuz/ Turkomans are that they were formed by the proto-feudal tribes. Examination of their * Prof. Dr. Şevket Dönmez (ORCID ID: 0000-0002-4386-8454). İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Dalı, Beyazıt 34453 İstanbul, Türkiye. donmezsevket@gmail.com Bu yazının hazırlanması sürecindeki yardımlarından dolayı Arkeolog Burçin Adısönmez’e, Desinatör Nurcan Koç’a, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü Rahmi Asal ile Uzman Mehmet Ali Polat’a teşekkür ederim. 2 Şevket Dönmez history and culture, especially in terms of archaeology, means examining the Anatolian and Near Eastern Turks, who are their heirs. It is seen that the archaeological findings and written sources belonging to the Persians have not been sufficiently taken into account by those who are interested in pre-Islamic Turkish archaeology, culture and history. When the Persian findings about the Turks are examined, it is observed that the archeological, religious and cultural evidences show that the Turks, who started their historical period in the early 8th century AD, had a longterm “Protohistory” traced from the Near East and going back to the 10th century BC. Evidence showing that Turkish history, culture and language originated in the north and east of the Caspian Sea is increasing day by day on the basis of the (Eastern) Scythians/ Sakas, who are understood to be the autochthonous people of this region. At the beginning of the 1st Millennium BC, Proto-Turkic communities and Proto-Turan clusters formed by the Saka, who were at the very beginning of their history, lived and wandered in a wide geography from the Caspian Sea to East Turkestan, from Southern Siberia to Northern India during the Iron Age. Kurgans dated to the Early Iron Age (10th-8th centuries BC), which we can define as the Proto-Saka Period, indicate that the Saka emerged in Western Turkestan, which covers the geography of today’s Western Kazakhstan, Uzbekistan and Northern Turkmenistan. While the archaeological findings of this geography indicate that the steppe culture began to evolve into warrior shepherds by taming the horse, it also shows that the real nomadic horse culture in Central Asia started with the Sakae. It can be traced on the basis of burial traditions that the Saka clusters spread from the East Caspian coast to the southeast towards the Tian Shan – Fergana in the Early, Middle and Late Iron Ages, and to the northeast on the Altay – Mongolia route. The primary evidence of Sakae being the first people that have the Proto-Turkic/Turan identity is that they had the tribal social structure. Both the Sakas and the Huns – Gökturks – Oghuzs/ Turkomans, who followed this society in chronological order, were also nomadic societies with tribal organization. Tent is the smallest unit of the tribe. Tribe is the most basic part of society based on a lineage formed by blood ties and marriages. In this context, it can be said that the Sakae were the first society of the Turkish lineage in the geography that would later be called Turkestan. It can be understood from their physical appearance and anthropological features that the Sakae clusters living in the geography of Khorasan - Transoxiana in the east of the Caspian Sea are racially distant from Europe and Indo-European communities. There is no archaeological problem in expressing the obvious differences in appearance between the (Western) Scythians and the (Eastern) Scythians. Just as the works depicting (Western) Scythians were made in workshops with ancient Greek influence, the reliefs in Persepolis Apadana Palace have contributions from ancient Anatolian and ancient Greek artists. It will be the most important contribution of archaeology to the pre-Islamic Turkish archaeology and history to reveal the similarities of the Saka individuals of the Apadana Palace with the historical Turkic type, and the differences of the (Western) Scythians with the Proto-Turk clusters, and to carry out detailed style-critic studies within the framework of ordinary methods. Anahtar Kelimeler: Türk, Tura, Turan, İskit, Saka Keywords: Turk, Tura, Turan, Scythian, Sakae Giriş Türkler, dünya tarihinin ayrıcalıklı başkalarıdır. Göçebe kökenleri, çobanlıkları, avcılıkları, konargöçer yaşam tarzları ve özellikle savaşçı karakterleri ile kendilerinden korkulan, ancak saygı da duyulan bir toplumdur. Bu durum kendini Gog ve Magog (Hezekiel 38, 2-3, 14-16, 18; 39, 1-6, 11-12) ile Ye’cuc ve Me’cuc (Tekvin 10, 2; Yuhanna’nın Vahyi 20, 7-8; el-Kehf Suresi 94. Ayet;