Eğitim Perspektifinden Planlama, Ekonomi ve Politika Editörler: Şenay SEZGİN NARTGÜN  Türkan ARGON Editörler: Prof. Dr. Şenay SEZGİN NARTGÜN - Prof. Dr. Türkan ARGON EĞİTİM PERSPEKTİFİNDEN PLANLAMA, EKONOMİ VE POLİTİKA ISBN 978-625-7228-55-8 DOI 10.14527/9786257228558 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2021, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. A.Ş.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Ocak 2021, Ankara Yayın-Proje: Özge Yüksek Dizgi-Grafik Tasarım: Müge Çetin Kapak Tasarım: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grafik Tasarım ve Reklamcılık Ltd. Şti. İvedik Org. San. 1420. Cad. No: 58/1 Yenimahalle/ANKARA • Tel: 0 312 395 85 71 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 47479 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40 SUNUŞ Türkiye’nin 1960’ta planlı politikayı kabul etmesiyle birlikte eğitim literatüründe plan ve politika kavramları kendisini hissettirmeye başlamıştır. 1961 yılında Devlet Planlama Teşkilatı’nın kurulmasıyla birlikte ülkemiz kalkınma doğrultusunda hemen hemen her sektörde hedefler belirlemeye ve bu hedefleri gerçekleştirmeye yönelik hem orta hem de uzun vadede plan yapmaya başlamıştır. Plan ve politikaların işlevselliğinde devamlılık ve süreklilik önem arz etmektedir. 2019 yılına kadar 11 adet kalkınma planı hazırlanmış ve uygulamaya konulmuştur. Bu süreçte 2011 yılında Devlet Planlama Teşkilatı kapatılarak bir devrin sonuna gelinmiş, teşkilatın kapanması ile plan yapma, uygulama ve değerlendirme işlevi Kalkınma Bakanlığı’na devredilmiştir. 2018 yılında Kalkınma Bakanlığı Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ile birleştirilerek, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ismiyle icraatlarına devam etmiştir. Kalkınma Bakanlığı’nın planlamaya yönelik görev, yetki ve sorumlulukları 2018 yılında T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’na devredilmiştir. Yaşanılan süreçte plan yapma ve sürdürme işleminin sürekli makam değiştirmesi uygulanan politikalardaki devamlılığı engelleyen temel nedenlerden biri olmuştur. Süreç, sorunlar ve uygulamalara yönelik olarak yapılan kuramsal ya da uygulamalı çalışmaların dağınıklığı da göze çarpan ayrı bir sorun olarak görülmektedir. Bu doğrultuda plan, politika ve ekonomi konusunu tek elden ele alıp, Türkiye gerçeği ile tartışan herhangi bir kaynağa rastlanmamış olması kaynak kitap ihtiyacını da beraberinde getirmiştir. Kalkınma planları hemen hemen her sektörü içersede bu kitapda sadece eğitim planlaması, politikası ve ekonomisi konuları çerçevesinde bölümler hazırlanmıştır. Türkiye’de eğitim planlama ve politikasına yönelik yaşanılan süreçler ele alınmadan önce konunun teorik olarak anlaşılırlığının artırılması için kuramsal boyutta incelenmiş, ardından her bölüm uygulama boyutuyla ele aldığı konuyu tartışmıştır. Planlama kavramının bitimsiz bir süreci içerdiği, bugünün ve geçmişin verilerinden yola çıkıp geleceği inşa etmek olduğu düşünülürse yazılan her kaynağın değeri daha kolay anlaşılacaktır. Gelecekteki başarıyı artırmada bu kitabın da alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Kitapda 12 bölüm yer almaktadır. İlk bölümde eğitim planlaması, ekonomisi ve politikasıyla ilgili genel olgu ve temel kavramlarla başlayan kitap, eğitim planlamasının ilkeleri, hedefleri, evreleri, türleri, modelleri ile devam etmiştir. Ardından eğitim finansmanı modelleri, işgücü piyasaları, eğitim ve yetiştirmeye yönelik yatırımlar, istihdam sorunsalında teorik boyuta ayrıntılı yer verilmiştir. Türkiye’de planlama örgütü ve politika yapıcıları, eğitim planlaması, ekonomisi ve politikalarının yansımaları, yükseköğretimin planlanması ile uygulamalara yer verilmiştir. Son bölümlerde ise Türkiye’de eğitim planlaması ve politikası sorunları ve bu sorunlara çözüm önerileri getirilmeye çalışılarak, uluslararası platformda eğitim planlama ve politikalarında Türkiye’nin yeri ortaya konulmaya çalışılmıştır. iv Eğitim Perspektifinden Planlama, Ekonomi ve Politika Bu kitabı planlarken Türkiye henüz Covit-19 pandemi sürecini yaşamıyordu. Kitabın içeriği planlamanın ve uymanın önemini vurgulamakla birlikte hem editörler hem de yazarlar olarak beklenmedik süreç yeni bir yaşama uyum sağlamayı mecbur kıldığından hedeflerimize ulaşmada az da olsa gecikme yaşanmasına sebep olmuştur. Herşeye rağmen hem yeni yaşama ve öğretim süreçlerine uyum sağlayıp hem de kitap bölümlerini yazarak kitabın tamamlanmasına katkıda bulunan tüm bölüm yazarlarına teşekkürü bir borç biliriz. Eğitim planlaması ve ekonomisi alanında hepimizin hayatında izler bırakmış olan ve önsöz yazarak bizleri onurlandıran Prof. Dr. Kasım Karakütük’e ayrıca teşekkürlerimizi sunarız. Bu kitabın okuyucuya ulaştırması sürecinde her türlü katkıyı sunan ve dizgi-basım sürecini hızlandıran, kitap yazmamıza destek veren Pegem Akademi Yayıncılık’a teşekkür ediyoruz. Prof. Dr. Şenay SEZGİN NARTGÜN ORCID No: 0000-0002-5404-1655 Prof. Dr. Türkan ARGON ORCID No: 0000-0002-0744-8647 Bolu, Türkiye Ocak, 2021 ÖN SÖZ Eğitim yönetimi bilim alanının gelişmesinde eğitim yönetimi öğretim üyesi adaylarının ve eğitim örgütlerinin amacına ulaşmasında eğitim-okul yöneticilerine kazandırılması gereken yeterliklerin çok önemli olduğu yadsınamaz. Eğitim yönetimi bilim alanın öğretim üyesi adayları ile eğitim-okul yöneticilerinin yönetim süreci, yönetim kuramları ve örgüt modelleri yanında okulda yapılan işler konusunda bilgi sahibi olmaları beklenir. Eğitim yönetimi yazarlarının yönetim süreci ya da yönetim süreçleri olarak adlandırdıkları süreç; planlama, örgütleme, iletişim, eşgüdümleme, denetleme-değerlendirmeden oluşmaktadır. Bazı yazarlar karar verme, etki, bütçeleme gibi süreçleri de bunlarla birlikte belirtmektedirler. İster yönetim sürecini kararla başlatıp kararla bitirsin, ister planlamayla başlatıp değerlendirmeyle bitirsin, tüm eğitim-okul yöneticilerinin işletmeleri gereken yönetim sürecinde yapmaları gereken bazı işler bulunmaktadır. Her okulun eğitim amaçlarına ulaşması için öğretim programları ile ilgili işlerin yapılması gerekir. Okulda görev alan eğitim işgörenlerinin (personelin) göreve başladıktan emekli oluncaya kadar özlük işleri olacaktır. Okula öğrencilerin kaydolmasından mezun oluncaya kadar yapılacak işler, yine yöneticinin görev alanındadır. Okulun amaçlarının gerçekleştirilmesi planlı bir çalışma yanında bütçelemeyi gerektirir. Ayrıca, okulda eğitim hizmetinin sürdürülmesi için yapılması gereken genel yönetim (ısıtma, aydınlatma, temizlik, güvenlik…) işleri vardır. Buna karşın, eğitim yönetimi alanında son yıllarda önderlik (liderlik) konusu üzerinde çok araştırma ve yayın yapılan konulardan birisidir. Örgütün etkililiği, örgüt mecazları, örgüt metaforları, örgütsel toplumsallaşma, örgüt kültürü, örgütsel yurttaşlık, öğrenen örgütler gibi konular da eğitim yönetimi bilim dalının güncel konuları arasında yer almaktadır. Yönetim süreci içinde yer alan ekonomi, planlama, bütçeleme ve politikanın Anayasa ve eğitim yasalarıyla zorunlu olmasına karşın eğitim yönetiminin belirtilen konuları gibi yoğun araştırma ve yayın konusu olduğu söylenemez. Bunun önemli nedenlerinden birisi, eğitim yönetimi ve teftişi ile eğitim ekonomisi ve planlaması aynı bölümün anabilim dalları olarak ayrı lisansüstü programlar sürdürürlerken yapılan düzenleme ile eğitim ekonomisi anabilim dalı kapatılmış, eğitim ekonomisi ve planlaması lisansüstü programları da eğitim yönetimi lisansüstü programları ile birleştirilerek sonlandırılmıştır. Eğitim yönetimi alanında lisansüstü öğrenim gören öğrencilerin ve bunlar içindeki eğitim yönetimi alanında öğretim üyesi adaylarının yalnız eğitim yönetimi ve teftişi alanında değil, eğitim ekonomisi ve planlaması, eğitim hukuku alanlarında da yeterlik kazanmamaları gerektiği bir gerçektir. Kuşkusuz, eğitim yönetimi lisansüstü öğrenim programlarında öğrenim gören öğrencilerden ilgi duyanlar, eğitim ekonomisi, planlaması ve politikası konularında tez hazırlayarak bu alanın bilgi birikimine katkı yapabilirler. Bunun için eğitim yönetimi lisansüstü programlarında eğitim ekonomisi, eğitim planlaması, eğitim finansmanı, eğitimde bütçe yönetimi, eğitim politikası konularını içeren derslerin açılması, eğitim-okul yöneticisi adaylarının ve öğretim üyesi adaylarının eğitim yönetimi yeter- vi Eğitim Perspektifinden Planlama, Ekonomi ve Politika liklerini bütüncül olarak kazanmalarını sağlayacaktır. Bu konularda araştırmaların, yayınların yapılması eğitim yönetimi alanyazınını zenginleştirecektir. Bu kapsamda “Eğitim Perspektifinden Planlama, Ekonomi ve Politika” başlığını taşıyan bu yayın, planlama, ekonomi ve politika konularını ele alarak eğitim yönetimine derinlik kazandırmaktadır. Bu nedenle editörler Prof. Dr. Şenay Sezgin Nartgün ile Prof. Dr. Türkan Argon’u, bu kitabın oluşmasına öncülük yaptıkları için içtenlikle kutlarım. Ele alınan konuya ilişkin kavramlar, kuramsal gelişim, konunun günümüzde geldiği yerin kapsamlı biçimde ele alındığı birbirini bütünleyen oniki bölümden oluşan kitabın üç bölümü iki yazarlı olmak üzere onbeş yazarı da eğitim yönetimi bilim alanı içinde eğitim ekonomisi ve planlaması alanına gönül vermiş öğretim üyeleridir. Kitabın birinci bölümünde eğitim planlaması, ekonomisi ve politikasıyla ilgili genel olgu ve temel kavramları Dr. Yüksel Yeşilbağ ele almıştır. Eğitim planlamasının ilkeleri, hedefleri, evreleri, türlerinin incelendiği ikinci bölümü Doç. Dr. Rüyam Küçüksüleymanoğlu yazmıştır. Üçüncü bölümde Doç. Dr. Betül Balkar, yeni eğitim planlaması modellerini de inceleyerek eğitim planlaması modellerini geliştirmiştir. Prof. Dr. Şenay Sezgin Nartgün ve Dr. Öğretim Üyesi Ümit Dilekçi’nin geniş biçimde ele aldıkları işgücü piyasaları ile eğitim ekonomisi kuramları ve eğitim politikalarına yansımaları dördüncü bölümü oluşturmaktadır. Eğitimde finansman modelleri yanında Türkiye’de eğitim finansmanı, kamu ve özel finansmanın gerekçelerini Prof. Dr. Binali Tunç, beşinci bölümde yazmıştır. Eğitim ve yetiştirmeye yönelik yatırımların konu edildiği altıncı bölümün yazarı Doç. Dr. Asiye Gökçe Toker’dir. Prof. Dr. Tuncer Bülbül’ün ele aldığı eğitimde istihdam sorunsalı, kitabın yedinci bölümüdür. Türkiye’de planlama örgütü ve politika yapıcıları başlıklı sekizinci bölümü Prof. Dr. Türkan Argon ve Dr. Öğr. Üyesi Ayça Kaya ele almışlardır. Eğitim planlaması ekonomisi ve politikalarının Türkiye’de uygulamaya yansımaları dokuzuncu bölümde Prof. Dr. Ebru Oğuz’ca geliştirilmiştir. Onuncu bölümde Doç. Dr. Meltem Akın Kösterlioğlu da Türkiye’de yükseköğretimin planlanmasını irdelemiştir. Türkiye’de eğitim planlaması ve politikası sorunları ve çözüm önerilerinin değerlendirildiği on birinci bölümün yazarı Prof. Dr. Güven Özdem’dir. Prof. Dr. Adnan Boyacı ve Dr. Figen Karaferye’nin uluslararası platformlarda eğitim planlama ve politikaları ve Türkiye’nin yeri, kitabın on ikinci ve son bölümünü oluşturmaktadır. Bu kitap, eğitim planlaması, ekonomisi ve politikası konusunda bir boşluğu doldurarak, yeni çalışmalara kaynaklık edecektir. Bu bölümleri yazarak eğitim ekonomisi ve planlaması, eğitim politikası alanyazınına yaptıkları engin katkı için her bölümün yazarları olan meslektaşlarımı ayrı ayrı kutlamaktan büyük mutluluk duyuyorum. Prof. Dr. Kasım Karakütük ORCID No: 0000-0003-3136-1979 Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi 26 Ekim 2020, Ankara BÖLÜMLER VE YAZARLARI Editörler: Prof. Dr. Şenay SEZGİN NARTGÜN - Prof. Dr. Türkan ARGON 1. BÖLÜM: Eğitim Planlaması, Ekonomisi ve Politikasıyla İlgili Genel Olgu ve Temel Kavramlar Dr. Yüksel YEŞİLBAĞ, Milli Eğitim Bakanlığı ORCID No: 0000-0002-4999-6123 2. BÖLÜM: Eğitim Planlamasının İlkeleri- Hedefleri- Evreleri ve Türleri Doç. Dr. Rüyam KÜÇÜKSÜLEYMANOĞLU, Bursa Uludağ Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-3540-2117 3. BÖLÜM: Eğitim Planlaması Modelleri (Temel ve Yenilikçi Yaklaşımlar) Doç. Dr. Betül BALKAR, Çukurova Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-4774-9727 4. BÖLÜM: İşgücü Piyasaları ile Eğitim Ekonomisi Kuramları ve Eğitim Politikalarına Yansımaları Prof. Dr. Şenay SEZGİN NARTGÜN, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-5404-1655 Dr. Öğr. Üyesi Ümit DİLEKÇİ, Batman Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-6205-1247 5. BÖLÜM: Eğitim Finansman Modelleri Prof. Dr. Binali TUNÇ, Mersin Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-3636-209X 6. BÖLÜM: Eğitim ve Yetiştirmeye Yönelik Yatırımlar Doç. Dr. Asiye TOKER GÖKÇE, Kocaeli Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-1909-1822 viii Eğitim Perspektifinden Planlama, Ekonomi ve Politika 7. BÖLÜM: Eğitimde İstihdam Sorunsalı Prof. Dr. Tuncer BÜLBÜL, Trakya Üniversitesi ORCID No: 0000-0001-6334-8264 Dr. Gül KURUM, Trakya Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-8686-7339 8. BÖLÜM: Türkiye’de Planlama Örgütü ve Politika Yapıcıları Dr. Öğr. Üyesi Ayça KAYA, Haliç Üniversitesi ORCID No: 0000-0001-7510-7708 Prof. Dr. Türkan ARGON, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-0744-8647 9. BÖLÜM: Eğitim Planlaması, Ekonomisi ve Politikalarının Türkiye’de Uygulamaya Yansımaları Dr. Öğr. Üyesi. Tuba AKPOLAT, Mimar Sinan Üniversitesi ORCID No: 0000-0001-5907-6972 Prof. Dr. Ebru OĞUZ, Mimar Sinan Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-5731-011X 10. BÖLÜM: Türkiye’de Yükseköğretimin Planlanması Doç. Dr. Meltem Akın KÖSTERELİOĞLU, Amasya Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-9213-9135 11. BÖLÜM: Türkiye’de Eğitim Planlaması ve Politikası Sorunları ve Çözüm Önerileri Doç. Dr. Fatmanur ÖZEN, Giresun Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-3232-7484 Prof. Dr. Güven ÖZDEM, Giresun Üniversitesi ORCID No: 0000-0001-5617-5780 12. BÖLÜM: Uluslararası Platformda Eğitim Planlama ve Politikaları ve Türkiye’nin Yeri Prof. Dr. Adnan BOYACI, Anadolu Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-4389-1926 Dr. Figen KARAFERYE, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-3449-032X İÇİNDEKİLER Sunuş ...................................................................................................................................... iii Ön Söz ......................................................................................................................................v Bölümler ve Yazarları .......................................................................................................... vii 1. BÖLÜM EĞİTİM PLANLAMASI, EKONOMİSİ VE POLİTİKASIYLA İLGİLİ GENEL OLGU VE TEMEL KAVRAMLAR Giriş ..........................................................................................................................................1 Eğitim Planlaması ile İlgili Genel Olgu ve Temel Kavramlar ...........................................1 Plan ve planlama ..............................................................................................................1 Ekonomik planlama .........................................................................................................3 Eğitim planlaması.............................................................................................................3 İnsangücü planlaması, insan kaynakları planlaması ve istihdam ..............................7 Türkiye’de planlama .........................................................................................................9 Stratejik planlama...........................................................................................................10 Eğitim Ekonomisi ile İlgili Genel Olgu ve Temel Kavramlar .........................................12 Ekonomi bilimi ve çalışma alanları .............................................................................13 Eğitim ekonomisi ...........................................................................................................15 Eğitimde talep ve arz......................................................................................................16 Eğitimin yatırım ve tüketim özelliği ............................................................................18 İnsan sermayesi kuramı .................................................................................................20 Eğitimin getirileri ve faydaları ......................................................................................22 Eğitimin getirilerinin ölçülmesi ...................................................................................25 Eğitimin maliyeti ve finansmanı ..................................................................................26 Eğitim, kalkınma ve ekonomik büyüme .....................................................................28 Eğitim Politikası ile İlgili Genel Olgu ve Temel Kavramlar ............................................32 Politika ve kamu politikası ............................................................................................32 Kamu politikası...............................................................................................................33 Eğitim politikası .............................................................................................................34 Kaynakça................................................................................................................................36 x Eğitim Perspektifinden Planlama, Ekonomi ve Politika 2. BÖLÜM EĞİTİM PLANLAMASININ İLKELERİ - HEDEFLERİ EVRELERİ VE TÜRLERİ Giriş ........................................................................................................................................43 Planlamanın İlkeleri ............................................................................................................46 Plan Türleri............................................................................................................................47 Örgütlenme biçimi yönünden planlar ........................................................................50 Ölçek yönünden planlar ...............................................................................................51 Teknik yapılarına göre planlar ......................................................................................52 İçeriğine göre planlar .....................................................................................................52 Planlama Evreleri .................................................................................................................53 Durum analizi.................................................................................................................54 Amaç ve hedef belirleme ...............................................................................................54 Politika/Strateji oluşturma ............................................................................................55 Bütçeleme ........................................................................................................................55 Uygulama izleme ve güncelleme ..................................................................................56 Değerlendirme ve güncelleme ......................................................................................56 Eğitim Planlaması Süreci ve Süreçte Yaşanılan Durumlar .............................................56 Eğitim planlamasının amaçları ....................................................................................56 Eğitim Planlamasının Karşılaştığı Kısıtlamalar ...............................................................62 Eğitim Planlamasına Yönelik Eleştiriler ............................................................................68 Kaynakça................................................................................................................................70 3. BÖLÜM EĞİTİM PLANLAMASI MODELLERİ (TEMEL VE YENİLİKÇİ YAKLAŞIMLAR) Giriş ........................................................................................................................................73 Eğitim Planlamasında Temel Yaklaşımlar .........................................................................75 Sosyal talep modeli ........................................................................................................75 İnsan gücü modeli ..........................................................................................................77 Verim oranı yaklaşımı ...................................................................................................80 Makro Planlama Modelleri .................................................................................................83 Eğitim Planlamasında Yenilikçi Yaklaşımlar ..............................................................85 Rasyonel (akılcı) planlama ............................................................................................85 Sınırlı rasyonel planlama (sınırlı akılcılık) ................................................................89 Eylem planlaması ..........................................................................................................90 Esnek planlama...............................................................................................................94 İçindekiler xi Doğrusal programlama modeli ...................................................................................96 Stratejik planlama...........................................................................................................98 Değişen yönleriyle insan gücü modeli .................................................................... 103 Sentetik eğitim planlaması ........................................................................................ 104 Uluslararası karşılaştırmalar modeli ........................................................................ 105 Türkiye’de Uygulanan Eğitim Planlaması Modellerinin Değerlendirilmesi ............. 106 Kaynakça............................................................................................................................. 110 4. BÖLÜM İŞGÜCÜ PİYASALARI İLE EĞİTİM EKONOMİSİ KURAMLARI VE EĞİTİM POLİTİKALARINA YANSIMALARI Giriş ..................................................................................................................................... 117 İşgücü Talebinin ve Arzının Oluşumu............................................................................ 120 Eğitim Ekonomisine İlişkin Yaklaşımlar ........................................................................ 123 İşgücü piyasaları .......................................................................................................... 124 Eksik rekabet piyasaları .............................................................................................. 127 Bölünmüş işgücü piyasaları ....................................................................................... 137 Keynesyen kuramı ....................................................................................................... 139 Tam-Eksik rekabet kuramları .................................................................................... 140 Radikal yaklaşım ......................................................................................................... 141 Sonuç Yerine Türkiye Analizi .................................................................................... 141 Kaynakça............................................................................................................................. 144 5. BÖLÜM EĞİTİM FİNANSMAN MODELLERİ Giriş ..................................................................................................................................... 149 Eğitimde Bireysel-Toplumsal Fayda İkilemi: Tüketim mi, Yatırım mı? ..................... 151 Bilginin Metalaşması Sorunu ve Eğitim Hakkı ............................................................ 152 Kamu ve Özel “İyi” Olarak Eğitim .................................................................................. 155 Eğitim Finansmanı: Teorik Çerçeve................................................................................ 157 Devlet Finansmanı (Bürokratik Finansman)................................................................. 158 Piyasa Finansmanı (Birey-Aile Finansmanı) ................................................................. 159 Rasyonel Seçim Yaklaşımı ................................................................................................ 163 Eğitim Kuponu................................................................................................................... 167 Eğitim Finansmanında Güncel Uygulamalar ................................................................ 171 xii Eğitim Perspektifinden Planlama, Ekonomi ve Politika Öğrenci Kredileri............................................................................................................... 175 Son Söz Yerine ................................................................................................................... 176 Kaynakça............................................................................................................................. 178 6. BÖLÜM EĞİTİM VE YETİŞTİRMEYE YÖNELİK YATIRIMLAR Giriş ..................................................................................................................................... 181 Tüketim ve Yatırım Olarak Eğitim .................................................................................. 182 Eğitim ve Yetiştirmeye Yönelik Harcamalar .................................................................. 184 Eğitim ve Ekonomik Gelişme ....................................................................................... 187 Eğitim ve Yetiştirmenin Getirileri .................................................................................. 190 Eğitimin Bireysel Getirileri ............................................................................................. 191 Eğitimin Sosyal Getirileri ................................................................................................ 192 Eğitim ve Yetiştirmeye Yönelik Talep ............................................................................. 197 Bireysel ve Sosyal Talep .................................................................................................... 197 Eğitimde Talep ve Arz İlişkisi .......................................................................................... 201 Eğitim ve Yetiştirme Yatırımlarında Değerlendirme .................................................... 205 Eğitim Yatırımlarında Özel ve Sosyal Fırsat Maliyetlerinin Değerlendirilmesi ....... 207 Eğitim Yatırımlarında Kamu Harcamalarının Değerlendirilmesi ............................ 210 Para ve Fırsat Maliyetlerinin Belirlenmesi ............................................................... 212 Cari ve Sermaye Harcamalarının Belirlenmesi ....................................................... 214 Marjinal Maliyetler/Harcamalar ............................................................................... 214 Maliyet Fonksiyonları ................................................................................................. 214 Verimlilik Ölçümü ...................................................................................................... 215 Maliyet-Etkililik Analizi ............................................................................................. 216 Maliyet Fayda Analizi ................................................................................................. 217 Eğitim Yatırımlarında Maliyet Hesaplamalarının Önemi ........................................... 220 Kaynakça............................................................................................................................. 223 7. BÖLÜM EĞİTİMDE İSTİHDAM SORUNSALI Giriş ..................................................................................................................................... 227 İstihdam Kavramı ve Sınıflandırması ............................................................................. 228 Tam istihdam .............................................................................................................. 229 Eksik istihdam ............................................................................................................. 230 İçindekiler xiii Aşırı istihdam .............................................................................................................. 231 İşsizlik ................................................................................................................................. 232 Eğitim ve İstihdam İlişkisi ................................................................................................ 233 Temel Ekonomi Kuramlarında İstihdam ve Eğitim Anlayışı ...................................... 235 Merkantilist dönem..................................................................................................... 236 Klasik okul.................................................................................................................... 237 Keynesyen okul ............................................................................................................ 238 Neoklasik okul ............................................................................................................. 239 İnsan Sermayesi Kuramında Eğitim ve İstihdam İlişkisi ............................................. 240 Bölünmüş İşgücü Piyasası Kuramlarında Eğitim ve İstihdam İlişkisi........................ 243 İkili (Dual) İşgücü Piyasası Kuramında Eğitim- İstihdam İlişkisi .............................. 244 Eleme Hipotezinde Eğitim- İstihdam İlişkisi ................................................................ 246 Kuyruk Hipotezinde Eğitim- İstihdam İlişkisi .............................................................. 248 İçsel İşgücü Piyasası Kuramında Eğitim- İstihdam İlişkisi .......................................... 250 Gelişmiş, Gelişmekte Olan ve Az Gelişmiş Ülkelerde İstihdam Sorunları ............... 252 Sonuç Yerine....................................................................................................................... 259 Kaynakça............................................................................................................................. 262 8. BÖLÜM TÜRKİYE’DE PLANLAMA ÖRGÜTÜ VE POLİTİKA YAPICILARI Giriş ..................................................................................................................................... 267 Planlama ve Eğitim Planlaması ...................................................................................... 267 Türkiye’de Planlama Örgütü ............................................................................................ 269 Dünyada Planlama ve Eğitim Planlaması ...................................................................... 270 Eski tarihlerden günümüze eğitim planlaması........................................................ 270 Ülke ölçeğinde planlamanın tarihsel altyapısı ........................................................ 271 Uluslararası ölçekte planlamada eğitim planlamasının yeri .................................. 273 Eğitim planlaması çalışmaları.................................................................................... 275 Türkiye’de planlamanın örgütlenmesinde atılan adımlar ...................................... 277 Türkiye’nin Planlama ve Eğitim Planlaması Girişimleri ............................................. 285 1960 dönemi öncesi planlama .................................................................................. 286 1960 dönemi sonrası planlama ................................................................................. 295 Sonuç ................................................................................................................................... 307 Kaynakça............................................................................................................................. 310 xiv Eğitim Perspektifinden Planlama, Ekonomi ve Politika 9. BÖLÜM EĞİTİM PLANLAMASI, EKONOMİSİ VE POLİTİKALARININ TÜRKİYE’DE UYGULAMAYA YANSIMALARI Giriş ..................................................................................................................................... 315 Ekonomik Büyümede Eğitimin Rolü.............................................................................. 316 Kalkınmada Eğitimin Rolü .............................................................................................. 319 Eğitimin Gelir Etkisi ......................................................................................................... 322 Eğitimin gelir dağılımına etkisi ................................................................................. 323 Eğitimin istihdama etkisi ........................................................................................... 325 Eğitimin teknolojiye etkisi ......................................................................................... 327 Eğitimin yaşam kalitesine etkisi ................................................................................ 328 Türkiye’de Eğitim Politikaları ve Kalkınmaya Yansımaları .......................................... 330 Sürdürülebilir Kalkınmada Eğitimin Rolü..................................................................... 345 Sonuç ................................................................................................................................... 347 Kaynakça............................................................................................................................. 348 10. BÖLÜM TÜRKİYE’DE YÜKSEKÖĞRETİMİN PLANLANMASI Giriş ..................................................................................................................................... 353 Öğretmen Yetiştirmeye Yönelik Planlama ve Politika Çalışmaları ............................. 354 Öğretmen yetiştirme ile ilgili yasal düzenlemeler .................................................. 357 Öğretmenlik Meslek Kanunu Tasarısı ............................................................................ 359 Milli eğitim şuralarında öğretmen yetiştirme ......................................................... 360 Kalkınma planlarında öğretmen yetiştirme ............................................................ 363 Hükümet programlarında öğretmen yetiştirme ..................................................... 365 Milli Eğitim Bakanlığı stratejik planında (2019-2023) öğretmen yetiştirme ...... 366 Öğretmen yetiştirme sürecinde akreditasyon ve öğretmen yeterlilikleri ........... 367 Yönetici Yetiştirmeye Yönelik Planlama ve Politika Çalışmaları................................. 370 Milli eğitim şuralarında yönetici yetiştirme ........................................................... 373 MEB stratejik planında yönetici yetiştirme ............................................................. 375 Yüksek Öğretimin Planlanması ....................................................................................... 377 Üniversite Mezunlarına Yönelik İstihdam Sorunsalı .................................................... 379 Bölüm Sonu Değerlendirme ............................................................................................ 385 Kaynakça............................................................................................................................. 387 İçindekiler xv 11. BÖLÜM TÜRKİYE’DE EĞİTİM PLANLAMASI VE POLİTİKASI SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Giriş ..................................................................................................................................... 391 Eğitim Politikaları ............................................................................................................. 395 Cumhuriyetin İlk Yıllarında Uygulanan Eğitim Politikaları (1923-1946) ................. 396 Çok partili dönemle birlikte uygulanan eğitim politikaları (1946-1960) ............ 399 Planlı dönemle birlikte uygulanan eğitim politikaları (1960-1980) ..................... 404 12 Eylül 1980 askeri darbesi sonrası uygulanan eğitim politikaları ..................... 412 Sonuç ve Değerlendirme .................................................................................................. 422 Kaynakça............................................................................................................................. 423 12. BÖLÜM ULUSLARARASI PLATFORMDA EĞİTİM PLANLAMA VE POLİTİKALARI VE TÜRKİYE’NİN YERİ Giriş ..................................................................................................................................... 427 Gelişme, Değişim ve Eğitim Planlaması ......................................................................... 428 Uluslararası Platformda Eğitim Plan ve Politikaları ..................................................... 432 Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarında Eğitim ve Türkiye’de Durum ........................ 435 Farklı Ülkelerde Eğitim Plan ve Uygulamalarına İlişkin Örnekler............................. 441 Uluslararası Alanda İnsani Gelişmişlik Düzeyleri ve Eğitim Karşılaştırmaları ........ 443 Yirmi Birinci Yüzyılda Geleceğin Eğitim Plan ve Uygulamalarına İlişkin Çeşitli Öncü Örnekler....................................................................................................... 448 Kaynakça............................................................................................................................. 452 Yazarlar Hakkında ...................................................................................................... 455 TABLOLAR LİSTESİ 1. BÖLÜM Tablo 1. Eğitim Planlaması Tanımları..................................................................................5 Tablo 2. Geleneksel Planlama ve Stratejik Planlama Arasındaki Farklar......................11 Tablo 3. Eğitimin Sosyal ve Bireysel Maliyetleri...............................................................27 6. BÖLÜM Tablo 1. Eğitimin Yararlarının Sınıflandırılması ........................................................... 185 7. BÖLÜM Tablo 1. İstihdam Sürecinde İşgücünün Sınıflandırılması ........................................... 229 Tablo 2. 2017-2019 Yılları Arası Gelişmiş1-Gelişmekte Olan1-Az Gelişmiş2 Ülkelerde Nüfusun Eğitim Düzeyine Göre İstihdam Oranı ......................... 253 Tablo 3. 2017-2019 Yılları Arası Gelişmiş1-Gelişmekte Olan1-Az Gelişmiş2 Ülkelerde Nüfusun Eğitim Düzeyine Göre İşsizlik Oranı............................. 255 Tablo 4. 2018 Yılı Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerin Yükseköğretim Mezunlarının Alanlara Göre İstihdam ve İşsizlik Oranı (%) ....................... 257 8. BÖLÜM Tablo 1. T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı Plan ve Programlar Genel Müdürlüğü Hizmet Birimi ve Alt Birimleri Görevleri ...................... 282 Tablo 2. Türkiye’de Planlama Girişimleri Dönemleri ................................................... 285 9. BÖLÜM Tablo 1. Türkiye’de GSYİH Değerleri (1998-2015/1998 Bazlı) .................................... 317 Tablo 2. Türkiye’de Kişi Başı GSYİH Değerleri (1998-2015/1998 Bazlı) .................... 318 Tablo 3. Türkiye’de İşgücü Açığı Bulunan İş Yerlerinin İşgücü Eğitim Beklentisi (2017) .................................................................................... 326 Tablo 4. Finans Kaynağına Göre Eğitim Harcamaları .................................................. 344 10. BÖLÜM Tablo 1. Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlilikleri ........................................................ 369 Tablo 2. Son Beş Yılda Yüksek Öğretim Mezunlarının İstihdam Durumu ............... 382 11. BÖLÜM Tablo 1. Seçilmiş Ülkelerde GSMH Yüzdesi Olarak Eğitim Harcamalarında Değişim: 1981-1989............................................................................................ 414 Tablo 2. Milenyum Kalkınma Programı Hedef ve Performans Ölçüleri ................... 416 Tablolar Listesi xvii Tablo 3. Milli Eğitim Bakanlığı 2018-2019 Yılı Örgün Eğitim Okul ve Öğrenci Sayıları................................................................................................... 420 Tablo 4. 2018-2019 Öğretim Yılı Temel Eğitim ve Ortaöğretim Düzeyinde Okullaşma Oranları............................................................................................ 421 Tablo 5. 2018-2019 Öğretim Yılı Yükseköğretim Öğrenci Sayıları ............................. 421 12. BÖLÜM Tablo 1. Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarında Eğitim ve Alt Hedefleri .................. 437 Tablo 2. Türkiye Eğitim Planlamalarında SKA 4 Hedeflerine İlişkin Örnekler ........ 438 Tablo 3. Farklı Ülkelerin Eğitim Plan ve Uygulamalarına İlişkin Örnekler .............. 441 Tablo 4. İnsani Gelişme Raporu 2016 Farklı Gelişmişlik Düzeyindeki Bazı Ülkelerin PISA 2015 Sonuçlarının Karşılaştırılması...................................... 445 Tablo 5. PISA 2018 Sonuçlarında En Yüksek Performans Sergileyen Bazı Ülkeler ve İGE Eğilimleri .................................................................................. 446 Tablo 6. İnsani Gelişme Raporlarında 1990-2018 Yılları Arasında Türkiye İGE Eğilimleri ..................................................................................................... 447 Tablo 7. 21. Yüzyıl Becerileri ............................................................................................ 448 Tablo 8. 21. Yüzyılda Geleceğin Eğitim Plan ve Uygulamalarına İlişkin Öncü Örnekler .................................................................................................... 450 ŞEKİLLER LİSTESİ 2. BÖLÜM Şekil 1. Planlama Türleri......................................................................................................48 Şekil 2. Süresine Göre Planlar .............................................................................................48 Şekil 3. Planlama Evreleri ....................................................................................................54 4. BÖLÜM Şekil 1. Beşeri Sermaye Kuramı, Cohn ve Geske (1990). ............................................. 129 Şekil 2. Eleme Hipotezi, Cohn ve Geske (1990). ........................................................... 133 5. BÖLÜM Şekil 1. İki Kutuplu Eğitim Finansmanı ........................................................................ 157 6. BÖLÜM Şekil 1. Eğitimin İşlevleri ................................................................................................. 186 Şekil 2. Eğitimin Dışsallıkları .......................................................................................... 194 Şekil 3. Bireyin Eğitimin Talebi Etkileyen Faktörler. .................................................... 198 Şekil 4. İşgücü Piyasasının Beklediği Beceriler ............................................................. 200 xviii Eğitim Perspektifinden Planlama, Ekonomi ve Politika Şekil 5. Eğitim Arzı ve Talebi Döngüsü .......................................................................... 202 Şekil 6. Eğitimin Fiyatı ...................................................................................................... 205 Şekil 7. Yatırım Fırsatlarını Değerlendirmede Boyutlar ............................................... 209 Şekil 8. Maliyet Değerlendirme Yöntemleri ................................................................... 212 Şekil 9. Eğitim Yatırımlarını Planlamada Maliyet Analizinden Yararlanma Alanları ............................................................................................ 220 9. BÖLÜM Şekil 1. Eğitimin Kalkınmaya Etkisi................................................................................ 322 11. BÖLÜM Şekil 1. İnceleme İçin Kavramsal Çerçeve...................................................................... 394 Şekil 2. Türkiye’de Yükseköğretim Düzeyinde Vakıf Üniversitesi Sayıları ve Bölgelere Göre Bu Üniversitelerin Dağılımı .................................................... 421 12. BÖLÜM Şekil 1. Öğrenme Bağlamı Çerçevesi .............................................................................. 430 Şekil 2. OECD Öğrenme Pusulası 2030.......................................................................... 434 GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1. Öğrenci başına eğitim yatırımları (2011-2018) (TÜİK) .............................. 321 Grafik 2. Eğitim ile gelir ilişkisi (Psacharopoulus, 1993) ............................................. 322 Grafik 3. Eğitim durumlarına göre yıllık gelir (TÜİK, 2020). ..................................... 323 Grafik 4. Türkiye’de P80/P20 oranı (TÜİK, 2020)......................................................... 324 Grafik 5. Bazı OECD ülkelerine ilişkin P80/P20 oranı (OECD, 2020). ..................... 324 Grafik 6. Türkiye’ye ilişkin Gini katsayısı değerleri (TÜİK, 2020).............................. 325 Grafik 7. Eğitim durumuna göre işgücüne katılım oranları (TÜİK, 2020). .............. 326 Grafik 8. Ar-Ge Harcamaları (TÜİK, 2020) .................................................................. 327 Grafik 9. Eğitim durumuna göre gelirden memnuniyet (TÜİK, 2020) ..................... 329 Grafik 10. Eğitim durumuna göre kişisel sağlıktan memnuniyet (TÜİK, 2020). ..... 329 Grafik 11. Okul öncesi eğitim okullaşma oranları (2014-2018) (TÜİK) ................... 339 Grafik 12. Lise dengi mesleki okul mezunu 15-64 yaş arası bireylerin işgücüne katılım oranı (TÜİK) ..................................................................... 340 Grafik 13. Alınan Eğitimin yapılan işe katkısı (İstihdamda olan 15-34 yaş çalışan) (TÜİK, 2016) ................................................................................................... 341 Grafik 14. Yükseköğretim mezunu 15-64 yaş arası bireylerin işgücüne katılım oranı (TÜİK, 2020) ........................................................................... 342