Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2014, 14 (2) 199-208 Kastamonu Univ., Journal of Forestry Faculty Isparta Kenti Peyzaj Düzenlemelerinde Kullanılan Bazı Bitkilerin Kurakçıl Peyzaj Tasarımı Açısından Değerlendirilmesi Nilüfer YAZICI1, Şirin DÖNMEZ2, Candan KUŞ ŞAHİN2 Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, 32200, Isparta-Türkiye 2 Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, 32200, Isparta-Türkiye * Sorumlu yazar: niluferyazici@sdu.edu.tr * 1 Geliş Tarihi:13.03.2014 Özet Günümüzde kuraklığın bitkiler üzerinde fazlasıyla hissedilen yıkıcı etkisi nedeniyle, yeşil alanların elden çıkmasını önlemenin en temel yolu, suyun etkin olarak kullanıldığı peyzaj uygulamalarını gerçekleştirmektir. Bu çalışma kapsamında, Isparta Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüğü tarafından yapılan uygulamalarda yer alan bitkiler ile Isparta kent merkezindeki yeşil alanlarda kullanılan çim bitkilerinin ve bununla birlikte peyzaj düzenleme alanlarındaki sulama özelliklerinin kurakçıl peyzaj tasarımına uygunluğunu tespit etmek ve bazı çözüm önerileri sunmak amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Kurakçıl peyzaj, Isparta, Peyzaj uygulamaları, Bitki türleri Evaluation in terms of Xeric Landscape Design of Some Plants Used in Landscape Designs in Isparta Abstract At the present time, aridness effects on plants dramatically. The base of preventing plants from these extreme weather conditions, landscape practices should be applied with water efficient landscaping. In this study, the green land application practices in Isparta city center that conducted by Isparta Municipality and Gardens Directorate have been overviewed and irrigation features with water-wise landscape design applications evaluated in terms of suitability on drought landscape design practices and some of the solutions were intended to be offer. Furthermore, the study is aimed to some offers for solutions of aridness in terms of landscape discipline practices. The potential solutions should be considered to be made aware of what should be during that approaches. Keywords: Xerophytic Landscaping, Isparta, landscape applications, plant species Özellikle peyzaj mimarlığı uygulamalarının en önemli aşaması olan bitkisel tasarım çalışmalarında kullanılan süs bitkilerinin, yaşamlarını devam ettirebilmeleri için su, son derece etkilidir. Kentsel açık alanlarda su tüketiminin büyük boyutlarda olması, peyzaj mimarlığı düzenlemelerinde suyun olabildiğince az kullanılabilen uygulamalarını zorunlu hale getirmiştir (Barış 2007). Bitkinin sulamadan yeterli miktarda yararlanmasının ön koşulu, bitkilerin yağışlarla karşılanamayan su gereksiniminin, sulama suyu ile verilmesidir. Ancak su kaynaklarının kısıtlı oluşu nedeniyle, kısıntılı sulama uygulamaları günümüzde yaygınlaşmıştır (English ve Raja 1996). Peyzaj mimarlığı çalışmalarında bitkisel tasarımda kullanılan bitkilerin su tüketimleri yüksektir. Sulama ile bitkilerin optimum düzeyde gelişimi ve homojen görünümü sağlanır ve bitki besin maddeleri ve tarımsal mücadele ilaçları sulama suyu ile uygulanır Giriş Alternatifi olmayan ve insanoğlu tarafından üretilemeyen üç doğal kaynak; hava, toprak ve sudur. Bu üç doğal kaynak, birbirleriyle ilişkili ve ayrılamaz bir bütündür. Bu bütünün parçalanması tüm yaşamı felakete sürükler. Bu nedenle, üç kaynağın da temel yaşam hakkı olarak görülmesi ve kabul edilmesi gerekir. Hiçbiri ticari amaçlara alet edilmemelidir. Ancak süreç, canlıları temiz havaya, temiz suya ve toprağa hasret bırakacak şekilde gelişmektedir. Özellikle son yıllarda su üzerindeki baskı hızlı bir şekilde artmaktadır (Çorbacı vd. 2011). Geçmiş yıllarda peyzaj mimarlığı uygulamalarında çevre-ortam kalitesinin iyileştirilmesi, bozulan çevre koşullarının onarılması temel amaç iken, son günlerde küresel ısınma ve iklim değişikliğine bağlı endişeler ile suyun akılcı kullanımı ve kurağa dayanıklı bitkisel uygulamalar öne çıkmaktadır (Ertop 2009). 199 Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2014, 14 (2) 199-208 Kastamonu Univ., Journal of Forestry Faculty Yazıcı ve ark. olarak sıralanmaktadır (Barış 2007; Küçükyumuk vd. 2013). Bu prensipler, suetkin bahçe düzenlemelerinde rehberlik sağlamakla birlikte, yeni ya da daha önceden düzenlenmiş yeşil alanlarda da bu prensiplerden yararlanılabilmektedir. Kurakçıl peyzaj düzenlemesinin dayandığı temel ilkeler; a) Çim alanlara olabildiğince az yer verilen ve en az sulama gerektiren planlama ve tasarımın yapılması, b) Toprak analizi ve toprak koşullarının iyileştirilmesi, c) Suya en az gereksinim duyan ve kurağa dayanıklı uygun bitki türlerinin seçimi, d) Çim alanların uygulama ve bakım çalışmalarında kolaylık yaratan pratik ve ekonomik çözümler sunacak biçimde tasarlanması, e) Etkin sulama sisteminin oluşturulması, f) Malçlama (bitki kök çevresinde uygun sıcaklık ve nem koşullarını sağlamak ve toprak nemini muhafaza etmek amacıyla toprağın bu koşulları oluşturabilecek niteliklere sahip; kuru yaprak, saman vb. malzemelerle kaplanması), g) Uygun ve düzenli bakım çalışmalarının yapılması şeklinde ifade edilmektedir (Barış 2007). Ancak günümüz kentlerinde alışılagelmiş tasarım anlayışının bir ürünü olarak açıkyeşil alanlarda, genellikle fazla suya ihtiyaç gösteren çim alanlara, egzotik bitki kullanımına ve özellikle görsel etki yapan mevsimlik çiçek kullanımına geniş bir şekilde yer verildiği görülmektedir. Ancak yüzyılın en önemli sorunlarından birisi olan küresel su krizi ile günümüzde su kullanımını gerektiren her konuda suyun etkin kullanımı öncelikli bir konu olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte özellikle su kaynaklarının giderek azalması ve niteliğinin bozulması sonucu, yöreye ait doğal türlerin özellikle kurakçıl bitkilerin kullanımını da gündeme getirmektedir. Çünkü bu tür doğal bitkilerin adaptasyon yeteneğinin yüksek olması ve susuzluğa daha dayanıklı olması gibi özellikleri nedeniyle sürekliliğini ve başarı şansını artırmaktadır (Gül vd. 2012) Bu çalışmada, kurakçıl peyzaj tasarımında kullanılması gereken bitkiler ve sulama çalışmaları üzerine bilgiler verilmiştir. Isparta Belediyesi Park ve Bahçeler (Orta 2009). Günümüzde kullanılabilir su kaynaklarının sınırlı olması ve birçok alanda kullanılan suyun %65-80’inin sulama amaçlı kullanılması sebebiyle, sulamada kullanılan suyun etkin kullanımının önemi artmıştır (Evsahibioğlu vd. 2010). Özellikle açık yeşil alanlarda bitkilerin canlılıklarının devamını sağlamak amacıyla tüketilen su miktarının büyük boyutlara ulaşması, peyzaj mimarlığı düzenlemelerinde suyun az kullanımının gelişmesi gereğini öne çıkarmıştır (Barış 2007, Tülek 2008, Elevitch ve Wilkinson 2014). Peyzaj mimarlığında etkin su kullanımı amacıyla öncelikle su tasarrufunu sağlayan aşırı su kullanımının önlenmesi, bitkilendirme çalışmalarında daha az su tüketen doğal türlerin tercih edilmesi, farklı bitki gruplarının bitki su tüketimleri belirlenerek sulama suyu verilmesi, geniş çim yüzeylerden kaçınılması ve bunların yerine yer örtücü türlerin tercih edilmesi gibi birçok yaklaşım geliştirilmiştir (Atik ve Karagüzel 2007, Bayramoğlu 2013, Bayramoğlu vd. 2013, Çakmak ve Gökalp 2011). Bu doğrultuda “Su-Etkin Peyzaj Düzenlemesi” (Water-Efficient Landscaping) genel başlığı altında “Suyun Akılcı Kullanımı” (Water-Wise, Water-Smart), “Az Su Kullanımı” (Low-Water) ve “Doğal Peyzaj Düzenleme” (Natural Landscaping) gibi klasik peyzaj düzenleme anlayışlarından farklı yeni peyzaj düzenleme kavramları geliştirilmiştir. Bu temel ilkelerin formüle edilmesiyle geliştirilen ilk kavramsal yaklaşımlardan birisi “Kurakçıl Peyzaj Düzenleme” (Xeriscape)’dir (Barış 2007). Bu kavram ilk olarak 1981 yılında Denver Su Departmanı tarafından peyzaj düzenlemelerinde su kullanımına yönelik tasarrufun sağlanabilmesi amacıyla “kuru” anlamına Yunanca “xeros” ile “peyzaj” anlamına gelen İngilizce “landscape” sözcüklerinden geliştirilmiştir (Tülek 2008). Kurakçıl peyzaj kavramına göre su ihtiyacı az olan bitkiler kullanılarak, su kullanımını en aza indirmek ve su kaynaklarını korumak asıl amaçtır. Planlama ve tasarım, toprak hazırlığı ve toprağın iyileştirilmesi, kuraklığa dayanıklı bitki seçimi, çim alanların azaltılması, etkin sulama, malç kullanımı ve uygun bakım gibi unsurlar kurakçıl peyzajın ana prensipleri 200 Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2014, 14 (2) 199-208 Kastamonu Univ., Journal of Forestry Faculty Müdürlüğü tarafından yapılan uygulamalarda peyzaj düzenlemelerinde kullanılan ve kullanılması planlanan bitkiler ile Isparta kent merkezindeki yeşil alanlarda yer alan çim bitkilerinin kurakçıl peyzaj tasarımına uygunluğunu tespit etmek ve bazı çözüm önerileri sunmak amaçlanmıştır. Bu amaçlar doğrultusunda öneriler getirilmiştir. Yazıcı ve ark. bitkilerinin tespiti ve bu alanlarda yapılan uygulamalarının belirlenmesi sulama amaçlanmaktadır. Ayrıca sonrasında değerlendirme yapılarak kurakçıl peyzaja uygunluk durumları tespit edilerek konu ile ilgili çözüm önerileri sunulacaktır. Coğrafi Konum Isparta İli, Akdeniz Bölgesi’nin batı bölümünde iç kesimde yer alır. Göller bölgesinin merkezi konumundadır. İl 30° 20´ ve 31° 33´ doğu boylamları ile 37° 18´ ve 38° 30´ kuzey enlemleri arasındadır. Yüz ölçümü 8.933 km2 ve ortalama rakımı 1035 m civarındadır. Isparta; doğudan Konya’nın Beyşehir, Doğanhisar ve Akşehir ilçeleri, kuzeyden Afyonkarahisar’ın Çay, Şuhut, Dinar ve Dazkırı ilçeleri, batıdan Burdur’un Merkez, Ağlasun ve Bucak ilçeleri, güneyden ise Antalya’nın Serik ve Manavgat ilçeleri ile sınırdır (Şekil 1) (Isparta İl Çevre Durum Raporu 2011). Materyal ve Metot Materyal Bu çalışmada, Isparta Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüğü tarafından yapılan peyzaj mimarlığı uygulamalarında kullanılan ve kullanılması planlanan bitkiler ile Isparta kent merkezinde yer alan ve Isparta Belediyesi tarafından düzenlenen yeşil alanlarda kullanılan çim alanlar materyal olarak kullanılmıştır. Araştırmada, söz konusu alanlarda kullanılan ve kullanılması planlanan süs bitkileri ile kullanılmakta olan çim Şekil 1. İlin Coğrafi Konumu (İl Çevre Durum Raporu, 2011) yağış 581 mm, yağışlı günler sayısı ortalaması 104, nispî nem %62, ortalama günlük güneşlenme müddeti 6.6 saattir. İlde açık günler sayısı ortalama 146.4 (bulutluluk ortalaması 2/10’dan az olan günler)’tür (MGM 2013). Isparta’nın toprakları 3. jeolojik zamanda teşekkül etmiş beyaz tebeşir kalkerden meydana gelmiştir. Tektonik çöküntü olukları ise, IV. zaman alüvyonlarıyla dolmuş ve ilde tarımın temel kaynağını oluşturan topraklar ortaya çıkmıştır. Meyil %40’a kadar değişmektedir. Üst toprak, 8-40 İklim ve Toprak Özellikleri Isparta İli Akdeniz iklimi ile Orta Anadolu iklimi arasındaki geçiş bölgesinde yer almaktadır. Bu nedenle il sınırları içinde her iki iklimin özellikleri de görülmektedir. Ancak Akdeniz kıyılarında görülen, sıcaklık ve yağış ile karasal iklimin özelliği olan düşük sıcaklık ve nispeten düşük yağış bölgede tam olarak görülmez. İlde ne Akdeniz'in yağışlı ne de Orta Anadolu'nun kurak iklimine rastlanmaz. İlin yıllık ortalama sıcaklığı 12.1˚C’dir. Yıllık ortalama donlu günler sayısı 69.5 gün, yıllık ortalama 201 Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2014, 14 (2) 199-208 Kastamonu Univ., Journal of Forestry Faculty cm arasında derinliğe sahip olup, genellikle killi-tınlı kalkerli granüler ve dağılabilir durumdadır. Alt toprak üst toprakla aynı yapıda olmasına rağmen daha kaba bünyeli ve killidir. Toprak seviyesi bazı yerlerde taban suyu ile sınırlanmıştır. Yapılan araştırmalara göre Isparta’da bulunan toprak çeşitleri; kırmızı Akdeniz toprağı, kırmızı kahverengi Akdeniz toprakları, kahverengi orman toprakları, sarı topraklar, kalkersiz kahverengi orman toprakları, kestane renkli topraklar şeklinde sıralanmıştır (İl Çevre Durum Raporu 2011) Yazıcı ve ark. sonucunda mevcut durum tespiti yapılmış, sorunlar belirlenmiş, sonuç ve öneriler getirilmiştir. Çalışmada kuraklık kriterleri bakımından bitkilerin su istekleri dikkate alınmıştır. Bulgular ve Tartışma Isparta kent merkezinde yaklaşık 1.527 milyon m2 yeşil alan mevcuttur. Söz konusu yeşil alanları; kent ve mahalle parkları, yol ve refüj ağaçlandırmaları, meydan ağaçlandırmaları gibi çalışmalar oluşturmaktadır. Kentte toplam 308 adet park yer almaktadır (Şekil 2 ve Şekil 3). Bu sayıya mahalle parkları, kent parkları, mesirelik alanlar ve koruluklar dahildir. Isparta kent merkezde yer alan Tarihi Ayazmana Parkı ve Gökçay Parkı; hem kent parkı hem de mesirelik alan olarak hizmet etmektedir (Şekil 4 ve Şekil 5). Tarihi Ayazmana Parkı’nın toplam alanı yaklaşık 122.000 m2 iken, Gökçay Parkı’nın toplam alanı ise 600.000 m2 civarındadır. Yöntem Bu çalışmada yöntem; veri toplama, mevcut durum tespiti, analiz, değerlendirme ve sentez aşamalarından oluşmuştur. Bu amaçla, Isparta Belediyesi Park Bahçeler Müdürlüğü’nden ve diğer kaynaklardan bilgiler elde edilmiştir. Bu kapsamda elde edilen veri ve dokümanlar yardımıyla, yöneticilerle yapılan görüşmeler ve çalışma alanlarında yapılan gözlem ve incelemeler Şekil 2. Bözücade Parkı Şekil 3. Isparta Kent Merkezi Şekil 4. Tarihi Ayazmana Parkı Şekil 5. Gökçay Parkı 202 Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2014, 14 (2) 199-208 Kastamonu Univ., Journal of Forestry Faculty Yazıcı ve ark. olarak yapılan tespitler sonucunda; çim türlerinden Lolium perenne L. (çok yıllık İngiliz çimi), Poa pratensis L. (çayır salkımotu), Festuca arundinacea Schreb. (kamışsı yumak), Festuca rubra var. rubra L. (rizomlu kırmızı yumak), Festuca ovina L. (koyun yumağı), Festuca rubra var. commutata L. (adi kırmızı yumak) ve Agrostis tenuis L. (narin tavus otu)’in karışımlarda yer almakta olduğu görülmüştür. Bu türlerin karışım oranları ise; İngiliz çimi %30, çayır salkımotu %20, kamışsı yumak %10, rizomlu kırmızı yumak %15, koyun yumağı, adi kırmızı yumak %15, Narin tavus otu %5 olacak şekildedir (Isparta Belediyesi 2013). Isparta Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüğü tarafından Isparta İli peyzaj düzenlemelerinde bugüne kadar kullanılan ve kullanılması planlanan bitki türleri Tablo 1’de verilmiştir (Açıkgöz 1994, Avcıoğlu 1997, Knopf and White 2001, Cerny vd. 2002, Barış 2007, Ayan ve Acar 2009, Taner 2010, Baytekin vd. 2009, Pamay 1992, Tubives 2013, Ulusoy Tohumculuk 2013). Tablo 1 incelendiğinde; 57 adet bitki türünden 22 tanesinin doğal tür olmamasına karşın su isteğinin orta/az veya az olduğu, yalnızca 8 türün su isteğinin yüksek olduğu tespit edilmiştir (Tübives 2013). Isparta kent merkezinde bulunan yeşil alanlarda kullanılan çim bitkileriyle ilgili Tablo 1. Isparta İl Merkezi’ndeki peyzaj düzenlemelerinde kullanılan ve kullanılması planlanan bitki türleri No 1 Latince Adı Abies cilicica Türkçe Adı Toros Göknarı Türü Ağaç Su İsteği Az 2 3 Abies nordmanniana Acer negundo Ağaç Ağaç Yüksek Az 4 5 Acer pseudoplatanus Aesculus hippocastanum Ağaç Ağaç Orta Orta Marmara Bölgesi Asya (Hindistan)-Egzotik 6 Ailanthus altissima Doğu Karadeniz Göknarı Dişbudak Yapraklı Akçaağaç Dağ Akçaağacı Beyaz Çiçekli Atkestanesi Kokarağaç Doğal Yayılış Doğu-Batı Akdeniz Bölgesi Karadeniz Bölgesi Karadeniz Bölgesi Ağaç Az Marmara-Batı Bölgesi 7 8 Betula pendula Castanea sativa Siğilli huş Anadolu kestanesi Ağaç Ağaç Az Az 9 10 Catalpa bignonioides Cedrus atlantica Büyük Yapraklı katalpa Mavi sedir Ağaç Ağaç Az Orta 11 12 Cedrus deodora Cedrus libani Himalaya sediri Toros sediri Ağaç Ağaç Orta Az 13 Cercis siliquastrum Erguvan Ağaç Az 14 Celtis australis Çitlembik Ağaç Az 15 Cupressus arizonica Arizona servisi Ağaç Az/Orta 16 17 18 19 Cupressus sempervirens Fraxinus excelsior Fraxinus ornus Juglans regia Adi servi Adi dişbudak Çiçekli dişbudak Adi ceviz Ağaç Ağaç Ağaç Ağaç Az/Orta Yüksek Az Orta 20 21 22 23 Koelreuteria paniculata Lagerstroemia indica Malus sp. Morus sp. Güvey kandili Oya ağacı Süs elmaları Dut Ağaç Ağaç Ağaç Ağaç Az Az/Orta Orta Orta 24 Picea abies Avrupa ladini Ağaç Orta Doğu Anadolu Bölgesi Ege, Marmara ve Doğu Anadolu Bölgesi Kuzey Amerika, Egzotik Kuzey Afrika, Cezayir, Fas ve Atlas DağlarındaEgzotik Batı Himalaya-Egzotik Doğu-Batı Akdeniz Bölgesi Akdeniz-Karadeniz ve Ege Bölgesi Akdeniz-Karadeniz ve Ege Bölgesi Meksika ve Arizona'nın dağlık bölgelerinde yetişirEgzotik Akdeniz Bölgesi Karadeniz Bölgesi Akdeniz ve Ege Bölgesi Türkiye’de hemen hemen her bölgede Çin ve Kore-Egzotik Çin ve Japonya-Egzotik Kuzey Anadolu Türkiye’de hemen hemen her bölgede Avrupa kıtası-Egzotik 203 Karadeniz Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2014, 14 (2) 199-208 Kastamonu Univ., Journal of Forestry Faculty Tablo 1. Devamı Yazıcı ve ark. 25 26 27 28 Picea orientalis Picea pungens Pinus brutia Pinus nigra Doğu ladini Mavi ladin Kızılçam Karaçam Ağaç Ağaç Ağaç Ağaç Orta Orta Az Az 29 30 Pinus pinea Platanus orientalis Fıstıkçamı Doğu çınarı Ağaç Ağaç Az Az/Orta 31 Populus sp. Kavak Ağaç Yüksek 32 Populus tremula Titrek kavak Ağaç Az 33 34 35 36 Mahlep Süs eriği Yalancı akasya Yalancı top akasya Ağaç Ağaç Ağaç Ağaç Az Orta Orta Az/Orta 37 Prunus mahaleb Prunus ceracifera Robinia pseudoacacia Robinia pseudoacacia “Umbraculifera” Quercus sp. Meşe Ağaç Az/Orta 38 Salix alba Aksöğüt Ağaç Yüksek 39 40 41 Salix babylonica Salix matsudana Tilia argentea Salkım söğüt Tirbişon söğüdü Gümüşi ıhlamur Ağaç Ağaç Ağaç Yüksek Yüksek Orta 42 Buxus sempervirens Şimşir Çalı Yüksek 43 44 45 Cotoneaster horizontalis Hibiscus syriacus Juniperus horizontalis Dağ muşmulası Ağaç hatmi Yayılıcı ardıç Çalı Çalı Çalı Az/Orta Az/Orta Az 46 47 48 Ligustrum vulgare Rosmarinus officinalis Pyracantha coccinea Adi kurtbağrı Biberiye Ateş dikeni Çalı Çalı Çalı Az Az Az 49 Top mazı Çalı Az 50 51 Thuja orientalis Aurea Compacta Thuja orientalis Pyramidalis Lolium perenne Piramit mazı İngiliz çimi Çalı Çim Az Yüksek 52 Poa pratensis Çayır salkımotu Çim Yüksek 53 Festuca arundinacea Kamışsı yumak Çim Az/Orta 54 55 Festuca rubra var. rubra Festuca ovina Rizomlu kırmızı yumak Koyun yumağı Çim Çim Az Az 56 Festuca rubra commutata Agrostis tenuis Adi kırmızı yumak Çim Az Avrupa-Egzotik Türkiye’de hemen hemen her bölgede Türkiye’de hemen hemen her bölgede Türkiye’de hemen hemen her bölgede Marmara Bölgesi Türkiye’de hemen hemen her bölgede Avrupa-Egzotik Narin tavus otu Çim Orta Amerika-Egzotik 57 var. Doğu Karadeniz Batı ve Kuzey Amerika Akdeniz ve Ege Bölgesi Akdeniz-Ege ve İç Anadolu Bölgesi Akdeniz ve Ege Bölgesi Türkiye’de hemen hemen her bölgede Türkiye’de hemen hemen her bölgede Türkiye’de hemen hemen her bölgede Orta ve güney Avrupa'da Avrupa Karadeniz Bölgesi Batı ve Kuzey Amerika Türkiye’de hemen hemen her bölgede Türkiye’de hemen hemen her bölgede Çin ve Avrupa-Egzotik Çin ve Kore-Egzotik Marmara ve Batı Karadeniz Akdeniz ve Karadeniz Bölgesi Çin-Egzotik Çin ve Hindistan-Egzotik Akdeniz ve Karadeniz Bölgesi Karadeniz Bölgesi Doğu Akdeniz Akdeniz ve Karadeniz Bölgesi Avrupa-Egzotik olarak kullanılan çim türüdür (Açıkgöz 1994, Avcıoğlu 1997, Ankomer 2013). Ancak sıcaklığa olan dayanımının düşük olması ve özellikle yaz aylarında yüksek orandaki su isteği bu türün en büyük dezavantajları arasında yer almaktadır (Karaca ve Kuşvuran 2012). Çayır salkımotu kurak dönemlerden sonra koşullar iyiye gittiğinde, yani su imkânı Çalışmada yaygın ve yoğun kullanıma sahip olan tür olarak tespit edilen çok yıllık çim (İngiliz çimi), basılmaya dayanıklı olması, orta bir doku meydana getirmesi, sık kardeşlenerek tek düze bir bitki örtüsü oluşturması, açık yeşil rengi ile hoş bir görünüm meydana getirmesi ve serin iklimlere uyum göstermesi gibi olumlu özelliklerinden dolayı dünyada en yaygın 204 Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2014, 14 (2) 199-208 Kastamonu Univ., Journal of Forestry Faculty bulunduğunda, rizomları ve uyuyan bitki taçlarından yeni sürgünler oluşturarak 2-3 hafta içinde alanı yeniden kaplaması ve yeşil bir örtü oluşturmasıdır (Açıkgöz 1994, Avcıoğlu 1997, Ankomer 2013). Kamışsı yumağın kurakçıl peyzaj açısından su isteğinin az oluşu önemli bir özelliktir. Gölge koşullar ile sulama imkânının sınırlı olduğu, az bakım gerektiren ve problemli alanlarda kullanımı uygundur (Karaca ve Kuşvuran 2012). Rizomlu kırmızı yumak sıcak stresine dayanıksız bir tür olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak gölge koşullar ile kurağa dayanımının yüksek olması ve suyu ekonomik kullanması nedeniyle, serin mevsim koşullarında, kurakçıl peyzaj düzenlemelerinde yer verilmesi gereken türlerden birisidir (Karaca ve Kuşvuran 2012). Adi kırmızı yumak; ince dokulu çim alanlarının yapımında ve serin iklimlerde çok iyi sonuç verir (İstanbul Tohumculuk 2013). Susuzluğa ve kısa biçime karşı dayanıklıdır (Ulusoy Tohumculuk 2013). Narin tavus otu kurak şartlara oldukça dayanıklıdır. En sıcak günlerde bile yeşil rengini muhafaza eder. Rizom ve stolonları ile yayılarak gelişir (Ankomer 2013, Ulusoy Tohumculuk 2013) Ayrıca peyzaj düzenlemelerinde saray patı (Callistephus sinensis), hercai menekşe (Viola tricolor), horozibiği (Celosia argentea), çin karanfili (Dianthus chinensis), gazanya (Gazania rigens), sardunya (Pelargonium domesticum), petunya (Petunia hybrida), kedi tırnağı (Portulaca grandiflora), çuha çiçeği (Primula officinalis), ateş çiçeği (Salvia splendens), kadife çiçeği (Tagetes patula), portakal nergizi (Calendula officinalis), şebboy (Mathiola incana), nergis (Narcissus tezetta), lale (Tulipa gerneirana) ve sümbül (Hyacinthus orientalis) gibi mevsimlik çiçekler de kullanılmaktadır (Isparta Belediyesi 2013). Isparta kent merkezindeki yeşil alanlarda sulama suyu olarak genelde yarı yarıya sondaj suyu ve şehir şebekesi suyu (içme Yazıcı ve ark. suyu) kullanılmaktadır. Sulama sistemlerinin yaklaşık %60’ı otomatik sulama ve yaklaşık %40’ı ise hortumla sulama şeklindedir. Çim alanların miktarı oldukça fazla olduğu için yaz mevsiminde her gün sulama yapılmakta ve ortalama m2’ye günde 7 lt su verilmektedir (Isparta Belediyesi 2013). Sonuç ve Öneriler Isparta kentinde kullanılan ve kullanılması planlanan süs bitkilerinin büyük bir kısmının su isteğinin orta/az veya az olması, kurakçıl peyzaj açısından sevindirici bir durumdur. Bunun yanı sıra su isteği fazla olan türler yerine, bu bitkilerin estetik ve işlevsel açıdan yerini tutabilecek doğal türlerin kullanılması ya da bu bitkilere oranla daha az su isteği olan türlerin tercih edilmesi, peyzaj düzenlemelerinde suyun daha etkin kullanılmasına yardımcı olacaktır. Peyzaj düzenleme alanlarının sulamasında şehir şebekesinin kullanımı olabildiğince azaltılarak, alternatif su kaynakları oluşturulmalıdır. Bu konuda özellikle konutlarda birçok ülkede örneğine rastlanılan yağmur ve kar sularının depolanabileceği sistemler oluşturulmalıdır. Ayrıca oluşturulan bu sistemler, kuraklığın yoğun olduğu dönemlerde yer altı su kaynaklarının aşırı kullanımını da azaltabilecektir. Su isteği yüksek olan türler yerine kullanılabilecek öneri türler Tablo 2’de verilmiştir. Çim alanlar bakımından değerlendirme yapıldığında ise; bu alanların kullanım amacına göre oluşturulurken renk, tek düzelik, doku, görünüm, ezilme-trafik etkisi, sık biçim, basılmaya dayanıklılık, yoğun ve dipten biçime dayanım, sıcağa ve kurağa dayanım, büyüme ve gelişme hızı, kök sistemlerinin güçlülüğü, hastalık ve zararlılara dayanım gibi birçok kalite ölçütleri göz önüne alınmalıdır. Çim alanlar oluşturmak yerine, bu alanlarda yer örtücü türlere yer verilmelidir. Ancak oluşturulan çim alanlarda da su isteği yüksek olan türler yerine, su isteği az olan türler tercih edilmelidir. 205 Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2014, 14 (2) 199-208 Kastamonu Univ., Journal of Forestry Faculty Mevcut Kullanılan Türler Yapraklı Ağaç ve Ağaççıklar -Populus sp. -Fraxinus excelsior -Salix alba -Salix babylonica -Salix matsudana -Buxus sempervirens Tablo 2. Öneri olarak kullanılabilecek türler listesi Mevcut Türün su Tüketimi Yüksek İğne yapraklı ağaç ve ağaççıklar -Abies nordmanniana Yüksek -Punica granatum -Tilia platyphyllos -Fraxinus ornus -Lagerstromia indica Az -Biota orientalis -Pinus strobus -Ginkgo biloba -Taxus baccata Az Çalılar Yüksek -Hibiscus syriacus Yer örtücü ve çimler -Lolium perenne -Poa pratensis -Agrostis tenuis Yapraklı Ağaç ve Ağaççıklar Önerilen Türün Su Tüketimi İğne yapraklı ağaç ve ağaççıklar Çalılar -Cotoneaster horizontalis Önerilen Türler Yazıcı ve ark. -Berberis thunbergi -Mahonia aquifolium -Philadelphus coronaius -Buddleia davidii -Rosa sp. -Euonymus japonica -Sambucus nigra -Forsythia intermedia -Symphoricarpus racemosus -Jasminum fruticans -Syringa vulgaris -Juniperus horizontalis -Viburnum opulus -Viburnum tinus -Yucca filamentosa Az Yer örtücü ve çimler Yüksek Campsis radicans Parthenocissus quinquefolia Lonicera sp. Chrysanthemum frutescens Impatiens walleriana Lavandula angustifolia Petunia hybrida Salvia splendes Tagates erecta Brassica oleraceae Kentsel alanlarda yapılacak kurakçıl peyzaj düzenleme çalışmalarında, bitki ve ortam koşulları arasındaki ekolojik ilişkilerin Az iyi bilinmesi ve ekolojik ortamın oluşturduğu iklim şartlarına uygun bitki türlerinin seçilmesi gerekmektedir. Bu husus, özellikle 206 Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2014, 14 (2) 199-208 Kastamonu Univ., Journal of Forestry Faculty kent ve yakın çevresinde yeşil alan oluşturulmasında daha da önem taşımaktadır. Bu nedenle, bitkisel tasarım çalışmalarında, peyzaj mimarlarının ekolog ve meteorologlarla işbirliği yaparak bütüncül bir plan ve tasarım ile işe başlaması, başarı için zorunludur. Sulama sisteminin iyi planlanması ve sulamanın iyi yönetilmesi gerekir. Yine atık su arıtma tesisleri kurularak peyzaj alanlarının sulanmasında bu arıtılmış atık sulardan faydalanılmalıdır. Bitkilerin tamamı aynı miktarda suya gereksinim duymazlar. Çim alanlar diğer alanlardan ayrı olarak sulanmalıdır. Su gereksinimleri birbirinin benzeri bitkiler aynı bölgelerde toplanmalıdır. Sulama, belirli bir programa bağlı kalmak yerine bitkilerin içinde bulundukları koşullara göre yapılmalıdır. Yazıcı ve ark. Üniversitesi Sanat Ve Tasarım Dergisi Cilt/ 2 Sayı/ 5, 235-244 Bayramoğlu, E., Ertek, A., Demirel, Ö., (2013)., Su Tasarrufu Amacıyla Peyzaj Mimarlığı Uygulamalarında Kısıntılı Sulama Yaklaşımı, İnönü Üniversitesi Sanat Ve Tasarım Dergisi, Cilt:3, Sayı:7, 45-53 Baytekin, H., Kızılşimşek M., Demiroğlu, G., (2009). Çim ve Ayrık Türleri. Yem bitkileri. Buğdaygil ve Diğer Familyalardan Yem bitkileri, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, İzmir. Cilt III:561568. Cerny, A. T., Kuhns, M., Kopp, L.K., (2002). Efficient irrigation of trees and shrubs, Electronic publishing HG-523, http://region8water.colostate.edu/PDFs/hg523.pdf Çakmak, B., Gökalp, Z., (2011). İklim Değişikliği ve Etkin Su Kullanımı, Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi Vol. 4, No: 1, 87-95. Çorbacı, Ö. L., Özyavuz, M., Yazgan, M. E., (2011). Peyzaj Mimarlığında Suyun Akıllı Kullanımı: Xeriscape, Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi 4 (1): 25-31, Elevitch C., Wilkinson K., (2014). “Greater Plant and Soil Health for Less Work” Agroforestry.net http://www.agroforestry.net/pubs/Sheet_Mulchin g.html, Son erişim tarihi: 05 Ocak 2014. English, M.J., Raja, S.N., (1996). Perspective of Deficit Irrigation. Agric. Water Management, Vol: 32: 1-14. Ertop, G., (2009). Küresel Isınma ve Kurakçıl Peyzaj Planlaması, AÜ. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Evsahibioğlu, N.A., Akhüzüm, T., Çakmak, B., (2010). Su Yönetimi, Su kullanım stratejileri ve sınırı aşan sular, Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi Eymirli, S., (1994.). Erzurum Kenti Açık ve Yeşil Alanlarının Saptanması ve Kent İçi AçıkYeşil Alan İlişkileri Yönünden Araştırılması, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Adana. Gül, A., Özçelik, H., Uzun, Ö.F., (2012). Isparta Yöresindeki Bazı Doğal Yer Örtücü Bitkilerin Adaptasyonu ve Özellikleri, SDÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 16-2(2012), 133-145 Isparta İl Çevre Durum Raporu, (2011). Isparta Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü Isparta Isparta Belediyesi, (2013). Isparta Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüğü Verileri, Isparta İstanbul Tohumculuk, (2013). http://www.istanbultohumculuk.com.tr/tr/grass/de tail/530/festuca-rubra-commutata (Erişim Tarihi: 30.12.2013) Kaynaklar Açıkgöz, E., (1994). Çim Alanlar Yapım ve Bakım Tekniği. Çevre Ltd. Şti. Yayınları: 4, 1. Baskı, Ön-Mat A.Ş., Bursa, 203s. Ankomer,.(2013). www.ankomer.com/Sayfa.aspx?pid=17&cid=0& Lang=TR (Erişim Tarihi: 30.12.2013). Atik, M., Karagüzel, O., (2007). Peyzaj Mimarlığı Uygulamalarında Su Tasarrufu Olanakları ve Süs Bitkisi Olarak Doğal Türlerin Kullanım Önceliği. Tarımın Sesi TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Antalya Şubesi Yayını, Sayı 15, s. 9-12. Ayan, İ., Acar, Z., (2009). Yumak Türleri, Salkım otu, Tilki Kuyruğu ve Kelpkuyruğu. Yembitkileri. Buğdaygil ve Diğer Familyalardan Yembitkileri, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, İzmir. Cilt III:617-630. Avcioğlu, R., (1997). Çim Tekniği, Yeşil Alanların Ekimi, Dikimi ve Bakımı. Ege Üniversitesi Matbaası, Bornova-İzmir, 271s. Barış, M. E., (2007). Sarıya Bezenen Kentlerimizi Kimler ve Nasıl Yeniden Yeşertebilir?http://www.peyzajmimoda.org.tr/gen el/bizden_detay.php?kod=1173&tipi=2&sube=0 (Erişim Tarihi: 15.01.2014). Bayramoğlu, E., (2013). Damla Sulama Sistemi ile Berberis thunbergii ‘Atropurpurea Nana’ ve Ilex aquifolium Bitkilerinin Sulanma Olanaklılığının Araştırılması, Doktora tezi, KTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Bayramoğlu E., Demirel Ö., Özdemir Işık, B., (2012). Peyzaj Alanlarında Randımanlı Su Kullanımında Damla Sulamanın Önemi. İnönü 207 Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2014, 14 (2) 199-208 Kastamonu Univ., Journal of Forestry Faculty Jensen, M.E., (1968). Water Consumption by Agricultural Plants Chapter I., Water Deficits and Plant Growth, Acedemic Press Inc, New York, 22 p. Karaca, E., Kuşvuran, A., (2012). Çankırı Kenti Peyzaj Düzenlemelerinde Kullanılan Bazı Bitkilerin Kurakçıl Peyzaj Açısından Değerlendirilmesi, Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 5 (2): 19-24, 2012 ISSN: 1308-0040, EISSN: 2146-0132, Knopf, M. J., White, A. G., (2001). Water Wise Landscaping Best Practices Manual A companion guide to Water Efficient Landscape Design, City of Lafayette and Town of Erie, Colorado. Küçükyumuk C. Yıldız H. Kukul Kurttaş Y. S. Ay Z., Şenyurt H., (2013). Bodur Anaçlı Elma Bahçelerinde Malç Kullanımının Su Tüketimi, Verim ve Bazı Parametreler Üzerine Etkileri. Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Derim Dergisi, 30 (1),48-64. Leliart, J., (1987). Irrigation Systems, PostGraduate Course in Eromology. Department of Soil Physics, Faculty of Agriculture Science, Gent, 70 s. MGM, (2013). İllere ait resmi meteorolojik istatistikler. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Meteoroloji genel Müdürlüğü, http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-veilceler-istatistik.aspx?m=ISPARTA (Erişim: 22.01.2014). Orsam, (2013). Türkiye Su Zengini mi? Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, Su Araştırmaları Programı. http://www.orsam.org.tr/tr/sukaynaklari/MerakEdilenle r.aspx?SoruID=2 Son erişim tarihi:10 Ocak 2014. Orta, H., (2009). Rekreasyon Alanlarında Sulama, Namık Kemal Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, Tekirdağ,149 s. Pamay, B., (1992). Bitki Materyali I ve Bitki Materyali II. İstanbul Orman Fakültesi, İstanbul Selvi, S., (2012). Bitki Fizyolojisi Ders Notları, BÜ. Ziraat Fakültesi, 41s Taner, T.M., (2010). Peyzaj Düzenlemesinde Suyun Etkin Kullanımı: Kurakçıl Peyzaj, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir. Tubives, (2013). Isparta’da Doğal yayılış yapan bitkiler. Türkiye Bitkileri Veri Sistemi; http://turkherb.ibu.edu.tr/index.php?sayfa=220 (Erişim: 22.01.2014). Tülek, B., (2008). “Xeriscape” Kurakçıl Peyzaj, Anakara Üniveristesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Semineri, Ankara Ulusoy Tohumculuk, (2013). http://www.ulusoyseed.com.tr/urunler/cimtohumu-cesitleri/festuca-rubra-commutata (Erişim Tarihi: 30.12.2013) 208 Yazıcı ve ark.