Üçüncü Dünya Sineması

Afrika Sinemasıyla ilgili bu yazı Haziran 2017'de Hece Dergisi'nin Afrika Özel Sayısı'nda yayımlanmıştır. Yazı, Ahmet Sait Akçay'ın editörlüğünde 2 cilt halinde çıkan ve tamamı 1176 sayfa olan özel sayının 2. cildinin 1047-1088. sayfalarındadır.

Siyah Afrika sinemasının serencamını 1950 sonlarından itibaren izlemeye başlayacağız, evet ama bundan önce; unuttukları veya kasten unutturulan geçmişlerini sinemada keşfettikleri 1200’lü yıllara kadar geri döneceğiz. Kolonyal tecrübenin, libidinal ve ‘brutal’ enerjisinin Afrika topraklarında pervasızca yüzdüğü, uçuştuğu, süründüğü ve en sıradan uygulamalarının sergilendiği ilk yüzyıllarından başlayarak daha sofistikeleşmiş neokolonyal ve postkolonyal dönemlere kadar merceklerimizi odaklayacağız. 1950-60’lardaki bağımsızlık savaşımlarıyla kalkışan Afrika topluluklarının, sonrasında çelişkili ulus olma süreçleriyle paralel ilerleyen sinema üretme süreçlerine tek tek filmler üzerinden bakmaya çalışacağız. Ama son sahneyi baştan gösterelim, bugün sinema ne durumda Afrika’da?

Üçüncü Dünyacı çözüm arayışları, Soğuk Savaş dönemindeki iki kutuplu düzenin dışında bir dünyanın imkânını sorgulayan Bağlantısızlar İttifakı'nın çabalarıydı. SSCB ve ABD'nin önerdiği ideolojik kodların dışında yeni bir anlam haritası önerme gayretinde bulunan "Üçüncü Dünya" ülkelerinde, sanat alanında da siyaset zeminindeki gelişmelere koşut bağımsız çabalar gözlemlenmekteydi. Üçüncü Dünya'nın teorik temelleriyle irtibat kuran Üçüncü Sinema, ortaya koyduğu manifestolarla, Hollywood'un klasik anlatısının ve Avrupa'da ortaya çıkan sinema hareketlerinin dışında yeni bir sinema dili önermeye çalışmaktaydı. Bu çalışma Üçüncü Sinema'nın ortaya çıkışını sağlayan başlıca gelişmeleri, günümüzde aldığı biçimi, ilişkide bulunduğu kavramsal ağı ve tarihsel koşullarla birlikte ona yöneltilen eleştirileri akımın kurucularından kabul edilen Fernando Solanas özelinde incelemektedir. Bu nedenle Solanas'ın 1968'den 2016'ya kadar çektiği filmler içinden dokuzu seçilerek mercek altına alınmaktadır. Manifestoların devrim heyecanıyla yazıldığı, dünyada sadece "küresel güney"de ortaya çıkan konjonktürel bir hareket olduğu, Soğuk Savaş'ın bitimiyle sönümlendiği ve şimdilerde nihayete erdiği yönündeki iddialar Üçüncü Sinema ile ilgili temel eleştirilerdir. Bu eleştirilere rağmen son filmine kadar akımla temasını canlı tutan Solanas, Üçüncü Sinema perspektifinin öncüsüdür. Solanas sinemasının seyri aynı zamanda Üçüncü Sinema'nın seyrini de oluşturmaktadır. Bu seyirde Üçüncü Sinema'nın, ulusal bağımsızlık arayan ya da neo-kolonyal iktidarlara karşı farklı bir evren önermeye çalışan sinema diliyle beraber güçlü bir sinemasal formu da beraberinde getirdiği görülmektedir. Bu çalışmada, günümüzde Üçüncü Sinema'nın hangi estetik ve sosyo-politik zeminlerde üretildiğinin ve yeni toplumsal gelişmeler ışığında nasıl işlediğinin değerlendirmesi yapılmıştır. Ayrıca, Solanas'ın toplumsal ve siyasal değişkenlerden çok da bağımsız ele alamayacağımız biyografisi ve sinematografisi kronolojik olarak ele alınmıştır. Üçüncü Sinema ve Solanas ilişkisi karşılaştırmalı tarihsel analiz ile ve filmler de etnografik içerik analizi yöntemiyle incelenmişlerdir. Estetik alanın ve sinema akımlarının inşa edildiği düşünsel ve tarihsel koşulların göz önüne alındığı bu çalışmada, Üçüncü Sinema ve Solanas sinemasını var eden ilkelerinin devamlılığının tespiti yapılmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede, yapılan önemli tespitlerden birisi Solanas'ın filmlerinde Üçüncü Sinema manifestolarında dile getirilen kavramların değişmediği, yalnızca kültürel etkilerin şiddetinin değiştiğidir.

Afrika sineması, dünya sinema tarihi açısından farklı bir yerde durmaktadır. Bu farkın kökenleri 1960'larda oluşmaya başlayan sömürgecilikten kurtulma sürecinden ve aykırı sinema hareketlerinden kaynaklanmaktadır. Bu tez çalışması Afrikalı yönetmenlerin yapıtlarındaki kolonyal dönem mirasının etkisi ve buna bağlı olarak direniş biçimlerinin de tepkisel üretimi irdelemektedir. Afrika sineması toplumsal tabanlı bir sinemadır. Sömürülen geçmişi, göç olgusu, azgelişmişliği, bağımsızlık mücadeleleri, diktatörlükler ve toplumsal baskılar gibi toplumsal hayatı etkileyen faktörler Afrika sinemasının yönünü çizmesini sağlamıştır. Bu çalışmada, kolonyal dönemdeki batılı ülkelerin sömürgeci idare şekillerine karşı farklı tarzda başkaldırıları barındıran Afrika sinemasının önemli yönetmenlerinin yapıtları kronolojik olarak işlenmiştir. Çalışmanın sonucunda Afrika sinemasında kolonyal ile postkolonyal dönem arasında kültürel, politik ve tarihsel bir ilişkinin varlığı gözlemlenmiştir.