Yusuf Ziya Gökçek

The regional dominance struggles of the states after the cold war and the civil wars that broke out in the world often evolved into ethnic cleansing. Rwanda, which has been under the domination of many different colonial Powers in the historical process of Africa, is witnessing a new process of changing hands of international hegemony after the cold war as a result of the civil war and the genocide process after 1990. After the massacres in Rwanda, the directors transformed the country into a huge film plateau, both thematically and spatially. In this universe where there are no Rwandan directors, the testimony of the genocide attempts in the country is carried out through Western film directors. While the events in Rwanda are divided into those who support Hutu and Tutsi and those who do not, the genocide attempt is told on the basis of redemption where international powers accuse each other and acquit themselves. Hotel Rwanda (Terry George, 2004), Shooting Dogs (Michael Caton-Jone...

Dünyada soğuk savaş sonrası devletlerin bölgesel hâkimiyet mücadeleleri ve çıkan iç savaşlar çoğu zaman etnik temizliğe evrilmekteydi. Afrika’nın tarihsel süreç içerisinde pek çok farklı sömürgeci devletin egemenliği altında bulunan Ruanda, 1990 sonrasında iç savaş ve sonrasında soykırım süreci itibariyle
soğuk savaş sonrası uluslararası hegemonyanın yeni bir el değiştirme sürecine tanıklık etti. Yönetmenler, Ruanda’da yaşanan katliamlar sonrasında ülkeyi hem tematik hem de mekân olarak dev bir film platosuna dönüştürdü. Ruandalı yönetmenlerin olmadığı bu evrende ülkedeki soykırım girişimlerine ilişkin tanıklık
Batılı yönetmenler üzerinden gerçekleştirilmektedir. Ruanda’da yaşananlar Hutu ve Tutsilere destek veren ve vermeyenler olarak ayrımlanırken soykırım girişimi uluslararası güçlerin birbirini suçladıkları ve kendilerini akladıkları bir kefaret zemininde anlatılmaktadır. Hotel Rwanda (Terry George, 2004), Shooting
Dogs (Michael Caton-Jones, 2005), Sometimes in April (Raoul Peck, 2005), A Sunday in Kigali (Robert Favreau, 2006) ve Shake Hands with the Devil (Peter Raymont, 2007) filmlerini yapısalcı bir yaklaşımla
çözümlemeyi amaçlayan bu çalışmada, filmlerin üstlendiği protez hafıza kavramıyla ilişkili olarak kefaret, beyaz fail, arınma gibi kavramlar tartışılacaktır. Ruanda filmlerinde kefaretin anlatıda merkezde olduğu, Batılı kathartik bir unsur olarak işlediği görülmektedir.

Erken cumhuriyet ideolojisinin oluşumuna katkı veren Kadro dergisinin başyazarı ve farklı edebi türlerde eser veren önemli isimlerden Yakup Kadri Karaosmanoğlu, pek çok metninde yeni kurulan rejim adına konuşmakta, rejimin nasıl olması gerektiğini ifade etmektedir. Cumhuriyet ilan edildikten sonra Kadri, yeni rejimin kültür sanat hayatına ilişkin yazılar yazmakta, sanat türlerinin onunla birlikte kazanması gerektiği rolleri eserlerinde anlatmaktadır. Yakup Kadri, Cumhuriyet idealleri ile erken cumhuriyette karşılaşılan yozlaşma arasındaki çatışma nedeniyle, yazdığı Ankara romanında Neşet Sabit isimli karakterin sahneye koyduğu piyesini bir yol gösterici olarak konumlandırmakta, buna bağlı olarak o dönemlerde henüz az sayıda üretim yapan Türk sinemasını da romanda arzuladığı evrenin inşasında vazifelendirmektedir. Sinema, yeni kurulan bir şehirde yeni bir anlayışın öncüsü olacak, Sodom ve Gomore'de gelmesinden korkulan gelecekten Ankara romanında olmasını dilediği sancılı geçen bir gecenin umut dolu bir şafağına ütopyacı rolünü arttıracak bir araç olarak görülmektedir. Sinema çağdaş bir ütopya, aynı zamanda yerli bir içerik olarak görülmektedir. Çalışmada, Yakup Kadri'nin Ankara romanı dolayımıyla erken cumhuriyet döneminin sinemaya ilişkin görevci yaklaşımı söylem analizi kullanılarak tespit edilmeye çalışılmaktadır. Ankara romanında ve Kadro dergisindeki modernite anlayışı çerçevesinde yeni rejim yerli sinema kodları üzerinden arzulanan bir cumhuriyet ütopyası olarak tiyatronun yanında konumlandırılmaktadır.

Bilim kurgu sineması, kökenleri 17. yüzyıla dayanan modern bilim kurgu romanlarında oluşturulan ötekine yönelik ben-merkezci bakışı ve varlıkları hiyerarşik olarak kodlamayı yeniden üretmektedir. Bilim kurgu filmleri kullandığı bu kodlamayla kendi dışındaki varlığı tuhaflaştırmakta, ucubeleştirmekte ancak onun insani özüne terbiye edilebilir bir biçimde yaklaşmaktadır. Sömürgecilik ise hâkim olmaya çalıştığı ötekilerin mekânı hegemonik bir iktidar üretme alanına dönüştürmektedir. Çalışmada bilim kurgu sinemasının bilim kurgu  geleneğinin uzlaşımlarını kullanarak sömürgeyi ve vahşiyi nasıl ürettiği Van Dijk’in eleştirel söylem analizi ile incelenecektir. Örneklem olarak seçilen, aralarında yüzyılı aşkın bir zaman bulunan Le Voyage dans la Lune (Aya Yolculuk, Georges Méliès, 1902) ve World War Z
(Dünya Savaşı Z, Marc Forster, 2013) filmleri vahşi imgesini üretmektedir. Bilim kurgu sineması ile sömürgeci siyasetin en temel ortaklığı biz ve öteki ayrımını belirginleştirmesi ve bu ayrım üzerinden hiyerarşik bir inşa içinde olmasıdır.

Filmler, toplumsal olayları temsil ederken onları ideolojik bir yoruma tabi tutarak yeniden inşa eder. Film gerçeğe ilişkin imgeleri kaydeder, ilerletir, bunlar üzerinden bir evren yaratarak kendini inanılır kılar ve izleyiciye bu akışkanlık içerisinde muhatap olma imkânı sağlar. Toplumsal olayların yorumu, modernitenin yarattığı krizler, güç savaşları, yenen tarafın yenilen taraf üzerinde kurduğu tahakküm içerisinde taraf olan film belleği yeniden şekillendirmekte, bazen de onu icat etmektedir. Küresel ölçekte 1990 sonrası savaşlar etnik temizliğe varmakta, soğuk savaş sonrası güç oyunlarının devam ettiği eski kolonyal havzalardan biri olan Ruanda da bundan payını almaktadır. Ruanda iç savaş ve soykırım denemeleri sonrasında film yönetmenlerinin sevdiği bir plato hüviyetine kavuşmuştur. Ülke üzerine yapılan pek çok yapımda, Batı’nın Ruanda karşısındaki konumunun “kefaret” kavramı üzerinden ele alındığı görülmektedir. Bu çalışma, Hotel Rwanda (Terry George, 2004), Shooting Dogs (Michael Caton-Jones, 2005), Sometimes in April (Raoul Peck ,2005), A Sunday in Kigali (Robert Favreau, 2006) ve Shake Hands with the Devil (Peter Raymont, 2007) filmlerini yapısalcı bir yaklaşımla çözümlemeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla, “kefaret” kavramı estetik ve politik bağlamlarıyla Alison Landsberg’in “protez hafıza” kavramı üzerinden ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kavramlar: Hafıza (Bellek), Protez Hafıza, Kefaret, Modernite, Soykırım, Afrika Sineması, Ruanda

Dünyada son dönem sinema literatüründe dikkat çekici bir artış görülmekte; çalışılan konular içinde ise film ve hafıza (bellek) başlıkları öne çıkmaktadır. Genel literatürde hafızanın revaçta olmasının temel sebebi ise yalnızca nörobilimciler değil sosyal bilimciler tarafından da çalışılmaya başlamasıdır. Sosyal Bilimler alanında hafıza üzerine yazılan metinlerin daha çok 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başında üretilmesi ve bu tarihlerin sinemanın doğduğu yıllarla koşut olması önemli bir tesadüftür. Filmin kaydetme, saklama özelliği geç de olsa hafıza çalışmalarını film çalışmalarıyla ortaklaştırmaktadır. Film çalışmalarında ise bellek kavramı özellikle belgesel türüyle ilişkilendirilmektedir. Son 20 yılda çıkan İngilizce literatüre bakıldığında Alain Landsberg'in Prosthetic Memory: The Transformation of American Remembrance in the Age of Mass Culture (2004) ve aynı zamanda belgesel yönetmeni olan Joshua Oppenheimer'in de editörü olduğu Killer Images: Documentary Film, Memory, and the Performance of Violence (2013) gibi kitap örneklerinden de anlaşılacağı gibi bellek, belgeselle düşünülebilir bir kavram hâline gelmektedir. Türkiye'de ise belgesel film üzerine çalışmaların yeterli olmadığı, bellek üzerine çalışmaların ise daha çok sosyal psikoloji ve sosyoloji alanlarında yapıldığı görülmektedir. Türkiye'de filme psikanalitik yaklaşımların arttığı 2000 sonrası dönemde Yeşilçam klasiklerinin toplumsal hafıza, kendilik bilinci gibi kavramlar üzerinden bellekle ilişkilendirilmesinde ise artış görünmektedir. Metis Kitap'tan çıkan Mazi Kabrinin Hortlakları (2010), Hayalet Ev (2006), Çok Tuhaf Çok Tanıdık (2005) isimli kitaplar, kurmaca filmler özelindeki belleği bir psikanalitik mekân olarak ele alarak yorumlamaktadır. Aynı yayınevinden çıkan Sevcan Orhan'ın Filmlerle Hatırlamak-Toplum-Dr. Öğr. Üyesi, Marmara Üniversitesi.

Dünyada son dönem sinema literatüründe dikkat çekici bir artış görülmekte; çalışılan konular içinde ise film ve hafıza (bellek) başlıkları öne çıkmaktadır. Genel literatürde hafızanın revaçta olmasının temel sebebi ise yalnızca nörobilimciler değil sosyal bilimciler tarafından da çalışılmaya başlamasıdır. Sosyal Bilimler al-anında hafıza üzerine yazılan metinlerin daha çok 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başında üretilmesi ve bu tarihlerin sinemanın doğduğu yıllarla koşut olması önemli bir tesadüftür. Filmin kaydetme, saklama özelliği geç de olsa hafıza çalışmalarını film çalışmalarıyla ortaklaştırmaktadır. Film çalışmalarında ise bellek kavramı özel-likle belgesel türüyle ilişkilendirilmektedir. Son 20 yılda çıkan İngilizce literatüre bakıldığında Alain Landsberg'in Prosthetic Memory: The Transformation of American Remembrance in the Age of Mass Culture (2004) ve aynı zamanda belgesel yönetmeni olan Joshua Oppenheimer'in de editörü olduğu Killer Images: Documentary Film, Memory, and the Performance of Violence (2013) gibi kitap örneklerinden de anlaşıla-cağı gibi bellek, belgeselle düşünülebilir bir kavram hâline gelmektedir. Türkiye'de ise belgesel film üzerine çalışmaların yeterli olmadığı, bellek üzerine çalışmaların ise daha çok sosyal psikoloji ve sosyoloji alanlarında yapıldığı görülmektedir. Tür-kiye'de filme psikanalitik yaklaşımların arttığı 2000 sonrası dönemde Yeşilçam klasiklerinin toplumsal hafıza, kendilik bilinci gibi kavramlar üzerinden bellekle ilişkilendirilmesinde ise artış görünmektedir. Metis Kitap'tan çıkan Mazi Kabrinin Hortlakları (2010), Hayalet Ev (2006), Çok Tuhaf Çok Tanıdık (2005) isimli kitaplar, kurmaca filmler özelindeki belleği bir psikanalitik mekân olarak ele alarak yorum-lamaktadır. Aynı yayınevinden çıkan Sevcan Orhan'ın Filmlerle Hatırlamak-Toplum

Khan filmlerinin temalarının ortak vurgularından “hoşgörü”, ülkede var olan çatışmaları gölgelemesi itibariyle ince bir zar hüviyetindedir. Bu, Hindistan’ın, Müslüman nüfusu Hint topraklarında tutabilme, sisteme eklemleme çabasının bir neticesi olarak da okunabilir. Khan’ın filmlerinde altı çizilen eğitsel değerler daha çok seküler öneriler getirir, dini kimlikler tartışmasını ise ortak zeminde devlet lehine çözme temayülü dikkat çeker.

Üçüncü Dünyacı çözüm arayışları, Soğuk Savaş dönemindeki iki kutuplu düzenin dışında bir dünyanın imkânını sorgulayan Bağlantısızlar İttifakı'nın çabalarıydı. SSCB ve ABD'nin önerdiği ideolojik kodların dışında yeni bir anlam haritası önerme gayretinde bulunan "Üçüncü Dünya" ülkelerinde, sanat alanında da siyaset zeminindeki gelişmelere koşut bağımsız çabalar gözlemlenmekteydi. Üçüncü Dünya'nın teorik temelleriyle irtibat kuran Üçüncü Sinema, ortaya koyduğu manifestolarla, Hollywood'un klasik anlatısının ve Avrupa'da ortaya çıkan sinema hareketlerinin dışında yeni bir sinema dili önermeye çalışmaktaydı. Bu çalışma Üçüncü Sinema'nın ortaya çıkışını sağlayan başlıca gelişmeleri, günümüzde aldığı biçimi, ilişkide bulunduğu kavramsal ağı ve tarihsel koşullarla birlikte ona yöneltilen eleştirileri akımın kurucularından kabul edilen Fernando Solanas özelinde incelemektedir. Bu nedenle Solanas'ın 1968'den 2016'ya kadar çektiği filmler içinden dokuzu seçilerek mercek altına alınmaktadır. Manifestoların devrim heyecanıyla yazıldığı, dünyada sadece "küresel güney"de ortaya çıkan konjonktürel bir hareket olduğu, Soğuk Savaş'ın bitimiyle sönümlendiği ve şimdilerde nihayete erdiği yönündeki iddialar Üçüncü Sinema ile ilgili temel eleştirilerdir. Bu eleştirilere rağmen son filmine kadar akımla temasını canlı tutan Solanas, Üçüncü Sinema perspektifinin öncüsüdür. Solanas sinemasının seyri aynı zamanda Üçüncü Sinema'nın seyrini de oluşturmaktadır. Bu seyirde Üçüncü Sinema'nın, ulusal bağımsızlık arayan ya da neo-kolonyal iktidarlara karşı farklı bir evren önermeye çalışan sinema diliyle beraber güçlü bir sinemasal formu da beraberinde getirdiği görülmektedir. Bu çalışmada, günümüzde Üçüncü Sinema'nın hangi estetik ve sosyo-politik zeminlerde üretildiğinin ve yeni toplumsal gelişmeler ışığında nasıl işlediğinin değerlendirmesi yapılmıştır. Ayrıca, Solanas'ın toplumsal ve siyasal değişkenlerden çok da bağımsız ele alamayacağımız biyografisi ve sinematografisi kronolojik olarak ele alınmıştır. Üçüncü Sinema ve Solanas ilişkisi karşılaştırmalı tarihsel analiz ile ve filmler de etnografik içerik analizi yöntemiyle incelenmişlerdir. Estetik alanın ve sinema akımlarının inşa edildiği düşünsel ve tarihsel koşulların göz önüne alındığı bu çalışmada, Üçüncü Sinema ve Solanas sinemasını var eden ilkelerinin devamlılığının tespiti yapılmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede, yapılan önemli tespitlerden birisi Solanas'ın filmlerinde Üçüncü Sinema manifestolarında dile getirilen kavramların değişmediği, yalnızca kültürel etkilerin şiddetinin değiştiğidir.

Afrika sineması, dünya sinema tarihi açısından farklı bir yerde durmaktadır. Bu farkın kökenleri 1960'larda oluşmaya başlayan sömürgecilikten kurtulma sürecinden ve aykırı sinema hareketlerinden kaynaklanmaktadır. Bu tez çalışması Afrikalı yönetmenlerin yapıtlarındaki kolonyal dönem mirasının etkisi ve buna bağlı olarak direniş biçimlerinin de tepkisel üretimi irdelemektedir. Afrika sineması toplumsal tabanlı bir sinemadır. Sömürülen geçmişi, göç olgusu, azgelişmişliği, bağımsızlık mücadeleleri, diktatörlükler ve toplumsal baskılar gibi toplumsal hayatı etkileyen faktörler Afrika sinemasının yönünü çizmesini sağlamıştır. Bu çalışmada, kolonyal dönemdeki batılı ülkelerin sömürgeci idare şekillerine karşı farklı tarzda başkaldırıları barındıran Afrika sinemasının önemli yönetmenlerinin yapıtları kronolojik olarak işlenmiştir. Çalışmanın sonucunda Afrika sinemasında kolonyal ile postkolonyal dönem arasında kültürel, politik ve tarihsel bir ilişkinin varlığı gözlemlenmiştir.

Tarık Buğra Sempozyumu 8. Oturum

TİYATRO, SİNEMA VE TELEVİZYON
Oturum Başkanı: İhsan Kabil

Dr. Öğretim Üyesi Yakup Öztürk
Tarık Buğra’nın Tiyatroları Üzerine Bir Değerlendirme

Fatih Kara
Kurgudan Eleştiriye: Tarık Buğra’nın Tiyatroya Yaklaşımı

Dr. Öğretim Üyesi Yusuf Ziya Gökçek
Senarist Olarak Tarık Buğra

Mücahit Gündoğdu
Tarık Buğra’nın TRT ve Sinema SerüveniSempozyum metninden:
Doğumunun 100. yılında romanımızın büyük ustası Tarık Buğra kapsamlı bir sempozyumla anılıyor. “Hatırlar, hatırlar, hatırlarım gene de” diyen Buğra, Küçük Ağa’dan Osmancık’a tarihi yorumlamakla kalmayıp bütün yazarlık serüveninde dün, bugün ve yarın çerçevesinde insanımızın dramını anlattı.
    “Hatırlayıp Yeniden Bulmak Tarık Buğra 100 Yaşında” adlı sempozyumda Buğra’nın yaşam öyküsü ve sanatçı kişiliği hikâyeden romana, tiyatrodan sinemaya, şiir okurluğundan eleştirmenliğine çeşitli yönleriyle gözler önüne seriliyor. Bu sempozyumla, edebiyatı tarihi günün üzerine çevirmiş bir projektör şeklinde değerlendiren Buğra’ya duyulan özlemin bir nebze olsun giderilmesi ve onu fazla tanımayanların da daha yakından tanıması amaçlanıyor.

Sunum çağrısından:
Sömürgeciliğe Karşı Bir Duruş: Afrika Sineması

Afrika, özellikle Sahra-altı ülkeleri sömürgeciliğe karşı kazandıkları bağımsızlıkları sonrasında film üretimine ancak geçebilmiştir. Üretilen ilk filmlerde Batı’nın kıtada bıraktığı sömürgecilik mirasıyla yüzleşilmeye çalışılmış, 1960’lı yıllarda artan siyah bilinçle birlikte daha politik bir mücadeleyi de yedeğine almıştır.

Afrika’da film yönetmenleri; bir yandan sinema manifestoları, düzenledikleri toplantılar ve sinema festivalleriyle birlikte dinamik bir film dili oluşturmanın imkânını sorgularken, diğer yandan bağımsızlıklarını yeni kazanmış ülkelerde sinema üretmenin maddi zorluklarıyla da yüzleşmişlerdir. Afrika sineması, doğuşundan itibaren sömürgeci estetiğin yerine, sömürgesizleştirmeye çalıştığı yeni bir bakış da yaratma gayretinde bulunmuştur.

Afrika uzmanı Harold d. Weaver ve Yusuf Ziya Gökçek’in konuk olduğu, modern Afrika’nın siyasal ve ekonomik bağımsızlık sürecinde kıta sinemasının olanaklarını, sorunlarını tartışacağımız bu söyleşide, aynı zamanda bu sinemanın tarihsel olarak nasıl geliştiğine, dinamiklerinin ne olduğuna, sömürgeci dile karşı bir alternatif oluşturup oluşturmadığı da konuşulacaktır.