Dünya Sineması

Sinema salt bir teknolojik "icat" olmaktan öte özgün bir anlatı formudur. Bu yazıda özgün bir anlatı formu olarak sinemanın doğuşunda D.W.Griffith'in rolü ve belirleyiciği, 1915 tarihli "The Birth of a Nation(Bir Ulusun Doğuşu)" filmi bağlamında tespit edilmeye çalışılmıştır.

Jean-Luc Godard, sinema kariyeri boyunca sürekli yenilik arayan bir yönetmen olmuştur. Bu yenilik arayışları, onun sinemasının çok boyutlu ve sürekli değişim halinde olmasını sağlamıştır. Bununla birlikte sinemasının sürekli değişim halinde olması ve uzun bir süreci kapsaması, sinema kariyerinin bir bütün olarak incelenmesini zorlaştırmaktadır. Bu çalışma, Godard sinemasını auteur kuramından yararlanarak dönemlerine ayırmayı ve belirlenen dönemler çerçevesinde yönetmenin sinemadaki yenilikçi arayışlarını ortaya koymayı hedeflemektedir. Godard sinemasının dönemlere ayrılması hem onun sinemasının daha iyi anlaşılmasını hem de sinemasında yaşadığı değişimin ortaya çıkarılmasını sağlayacaktır. Godard'ın filmleri kronolojik olarak incelendiğinde belli zaman dilimlerinde sinemasında kırılma noktaları olduğu ve sinema anlayışını değiştirdiği görülmektedir. Bu keskin kırılma noktaları Godard'ın sinema kariyeri boyunca çektiği kırk sekiz filmi Yeni Dalga, Politik, Video Film ve Yeni Sinema olarak dört farklı döneme ayırıp incelemeyi mümkün kılmaktadır. Godard'ın Yeni Dalga Dönemi'nde biçim, görüntü ve birey; Politik Sinema Dönemi'nde söylem, ses ve sınıf; Video Film Dönemi'nde araç, yazı ve aile; Yeni Sinema Dönemi'nde ise mesaj, müzik ve toplum ön plandadır. Godard bu dört farklı dönemde farklı anlayışlara sahip olsa da, filmleri farklı zamanlarda çekse de, farklı ekiplerle ve oyuncularla çalışsa da içerik ve stil açısından bakıldığında hem her dönem kendi içinde hem de bütün dönemlerinde stil ve içerik olarak tutarlı olmayı başarmıştır. Godard sinema anlayışının yanında teknolojik olarak da daima öncü bir yönetmen konumundadır. Bütün dönemlerinde en son teknolojiden yararlanır ve teknolojik gelişmeleri sinema sanatına entegre etmenin yollarını arar. Godard, dört döneminde de hikâye, olay örgüsü, karakter gibi unsurları geri planda bırakarak sorgulayıcı, eleştirel aynı zamanda dil, siyaset, aşk, ölüm gibi kavramlar üzerine felsefi tartışmalar içeren bir sinema anlayışına sahiptir.

Üçüncü Dünyacı çözüm arayışları, Soğuk Savaş dönemindeki iki kutuplu düzenin dışında bir dünyanın imkânını sorgulayan Bağlantısızlar İttifakı'nın çabalarıydı. SSCB ve ABD'nin önerdiği ideolojik kodların dışında yeni bir anlam haritası önerme gayretinde bulunan "Üçüncü Dünya" ülkelerinde, sanat alanında da siyaset zeminindeki gelişmelere koşut bağımsız çabalar gözlemlenmekteydi. Üçüncü Dünya'nın teorik temelleriyle irtibat kuran Üçüncü Sinema, ortaya koyduğu manifestolarla, Hollywood'un klasik anlatısının ve Avrupa'da ortaya çıkan sinema hareketlerinin dışında yeni bir sinema dili önermeye çalışmaktaydı. Bu çalışma Üçüncü Sinema'nın ortaya çıkışını sağlayan başlıca gelişmeleri, günümüzde aldığı biçimi, ilişkide bulunduğu kavramsal ağı ve tarihsel koşullarla birlikte ona yöneltilen eleştirileri akımın kurucularından kabul edilen Fernando Solanas özelinde incelemektedir. Bu nedenle Solanas'ın 1968'den 2016'ya kadar çektiği filmler içinden dokuzu seçilerek mercek altına alınmaktadır. Manifestoların devrim heyecanıyla yazıldığı, dünyada sadece "küresel güney"de ortaya çıkan konjonktürel bir hareket olduğu, Soğuk Savaş'ın bitimiyle sönümlendiği ve şimdilerde nihayete erdiği yönündeki iddialar Üçüncü Sinema ile ilgili temel eleştirilerdir. Bu eleştirilere rağmen son filmine kadar akımla temasını canlı tutan Solanas, Üçüncü Sinema perspektifinin öncüsüdür. Solanas sinemasının seyri aynı zamanda Üçüncü Sinema'nın seyrini de oluşturmaktadır. Bu seyirde Üçüncü Sinema'nın, ulusal bağımsızlık arayan ya da neo-kolonyal iktidarlara karşı farklı bir evren önermeye çalışan sinema diliyle beraber güçlü bir sinemasal formu da beraberinde getirdiği görülmektedir. Bu çalışmada, günümüzde Üçüncü Sinema'nın hangi estetik ve sosyo-politik zeminlerde üretildiğinin ve yeni toplumsal gelişmeler ışığında nasıl işlediğinin değerlendirmesi yapılmıştır. Ayrıca, Solanas'ın toplumsal ve siyasal değişkenlerden çok da bağımsız ele alamayacağımız biyografisi ve sinematografisi kronolojik olarak ele alınmıştır. Üçüncü Sinema ve Solanas ilişkisi karşılaştırmalı tarihsel analiz ile ve filmler de etnografik içerik analizi yöntemiyle incelenmişlerdir. Estetik alanın ve sinema akımlarının inşa edildiği düşünsel ve tarihsel koşulların göz önüne alındığı bu çalışmada, Üçüncü Sinema ve Solanas sinemasını var eden ilkelerinin devamlılığının tespiti yapılmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede, yapılan önemli tespitlerden birisi Solanas'ın filmlerinde Üçüncü Sinema manifestolarında dile getirilen kavramların değişmediği, yalnızca kültürel etkilerin şiddetinin değiştiğidir.

Afrika sineması, dünya sinema tarihi açısından farklı bir yerde durmaktadır. Bu farkın kökenleri 1960'larda oluşmaya başlayan sömürgecilikten kurtulma sürecinden ve aykırı sinema hareketlerinden kaynaklanmaktadır. Bu tez çalışması Afrikalı yönetmenlerin yapıtlarındaki kolonyal dönem mirasının etkisi ve buna bağlı olarak direniş biçimlerinin de tepkisel üretimi irdelemektedir. Afrika sineması toplumsal tabanlı bir sinemadır. Sömürülen geçmişi, göç olgusu, azgelişmişliği, bağımsızlık mücadeleleri, diktatörlükler ve toplumsal baskılar gibi toplumsal hayatı etkileyen faktörler Afrika sinemasının yönünü çizmesini sağlamıştır. Bu çalışmada, kolonyal dönemdeki batılı ülkelerin sömürgeci idare şekillerine karşı farklı tarzda başkaldırıları barındıran Afrika sinemasının önemli yönetmenlerinin yapıtları kronolojik olarak işlenmiştir. Çalışmanın sonucunda Afrika sinemasında kolonyal ile postkolonyal dönem arasında kültürel, politik ve tarihsel bir ilişkinin varlığı gözlemlenmiştir.

Frankfurt Okulu’ndan Adorno ve Horkheimer “Kültür Endüstrisi” kavramıyla kapitalizmin yarattığı kitle kültürünü eleştirmiş ve bunun gerçek olmadığını dile getirmişlerdir.  Kitlelerin tüketime özendirilmesi medya organları, basın yayım teknolojisinin gelişimi ile daha da mümkün hale getirilmiştir. Bugün yaşadığımız dünyada görselliğe dayalı bir kültür anlayışı hâkimdir. Hollywood, günümüzde de kültür endüstrisinin en önemli üreticisi ve egemeni konumundadır. Bir görsel medya organı olan sinema, var oluşundan beri kitlelerin ilgisini canlı tutmayı başarmış güçlü bir kitle iletişim aracıdır. İcadından çok kısa bir süre sonra endüstrileşme ve ticari bir eğlence sektörü olma yolunda hızlı bir dönüşüme girmiştir. Bu yeni görsel kitle iletişim teknolojisine yatırım yapan işletmeciler başlangıçtan itibaren sinemayı para kazanılabilecek bir sektör olarak görmüşlerdir. Bugün büyük medya sermayedarları ve prodüksiyon firmaları, her türlü tüketimi meşrulaştıran filmler üretmektedir. Günümüzde, toplum ise bu tüketime dayalı mesajlarla yüklü filmlerin yoğun kuşatması altındadır. Bu bağlamada bir görsel medya organı olarak sinema endüstrisi, filmler ve tüketim ilişkisi bu makalenin asıl konusunu oluşturmaktadır. Çalışmanın bütünselliği içinde kültür, görsel kültür, kültür endüstrisi, sinema endüstrisi ve tüketim ilişkisi literatür taraması yapılarak incelemeye tabii tutulmuştur.

Ülke sineması kavramı, sınırları uluslararası antlaşmalarla kabul edilmiş, bağımsız bir ülkede üretilen tüm film pratiklerini belirli tarihsel ve estetik ölçütler ve eğilimler etrafında çerçevelemeye çalışmaktadır. İngilizce literatürde "ulusal sinema" olarak ifade edilen ülke sineması literatürü, belirli bir ülkeye ait sinemayı dünya sinemasıyla kavramayı ve tarihsel bağlam içerisinde anlamayı içerir ancak, ülke sinemasını Batı ve "diğerleri" gibi bir ayrımı gözeterek ele alır. Bu çalışma ülke sinemasıyla ilgili Türkiye'deki lisansüstü tezler, tercüme ve telif kitaplar gibi süresiz yayınların betimsel istatistiklerinin çıkarılmasını ve içerik yönünden incelenmesini amaçlamaktadır. Betimsel verilere göre, üniversitelerde sinema bölümlerinin kurulmasıyla birlikte lisansüstü tez ve kitaplarda ülke sinemasının konu edinilmesi neredeyse eş zamanlı olarak ciddi bir artış göstermektedir. Yapılan akademik çalışmalara ait veriler yıl, üniversite, danışman ve incelenen ülke sinemasına göre, kitaplara ait olanlar ise yalnızca yıl ve konu edinilen ülkeye göre verilmiştir. İçerikleri incelendiğinde ise, Avrupamerkezciliğin bir yansıması olarak Türkçe literatürde de ülke sinemasına Batı ve diğerleri ayrımıyla yaklaşıldığı görülmektedir. Batı sineması kategorisinde, incelenen en yaygın ulusal sinema Hollywood iken diğerleri kategorisinde en sık mercek altına alınan İran sinemasıdır.

1968 döneminde genel olarak insanların sorgulama yetileri güçlenmiş ve insanların içinde bulundukları durumlara itirazlar yükselmiştir. Bu dönem için göze çarpan en önemli özellik itirazdır. Dünyada başlayan bu itiraz ve uyanış fikri Türkiye de sıçramış ve bu anlayış yani 1968 dalgası Faruk Güler’in deyimi ile sosyal gelişimin ekonomik gelişmeyi geçmesi olarak ifade edilmiştir (Yamalioglu, 2018). Tüm Dünyada yankılanan 1968 yılında başlayan öğrenci hareketleri ülkeler bazında farklı özellikler göstermiştir. Gelişmiş ve az gelişmiş ülkelere göre etkisi gözlemlenen bu hareketler ekonomisi iyi olan ülkelerde öğrencilerin daha çok üniversitede yaşanan sorunlara yönelik iken ekonomisi kötü olan ülkelerde ise bu hareket, anti-emperyalist bir etkisi olduğu gözlemlenmiştir. Önceki cümlelerde değinildiği üzere daha çok itiraz kelimesi ile bağdaşan bu eylemler sömürü durumundaki ülkelerde tam bağımsızlık sloganları ile hareket etmiştir. Öğrenci hareketleri daha çok radikalleşme ve eylemler üzerinde yoğunlaştığı görülmüştür (Şahin, 2014).
1960’li yıllarda sosyal olarak olgunlaşan dünya bir dönüşüme girmiş ve önem taşıyan bir hareketler zincirine bağlanmıştır. Bu dönüşümler yani yenilik reformları dönemin gençleri tarafından gerçekleştirilmiştir. Gençlik hareketleri önemli düzeyde politik ve sosyal anlamda insanları sınıflandırmaktaydı. Politik kararlar bu hareketler neticesinde etkilenmekte, çoğu sosyal alanda yapılan reformlar yeni gençlik kültürünü oluşturmaktaydı (Yamalioglu, 2018).

Üçüncü Sinemanın Tarihsel Gelişimi ve Türkiye’deki Güncel Tartışmalar, Tarih Okulu Dergisi (TOD) Şubat 2021, Yıl 14, Sayı L, ss.712-738.

(Abstract)
This study firstly looks at the historical development stages of the Third Cinema movement. What type of artistic and intellectual production which have the properties of this trend in the recent history of Turkey has been carried out to take it? The surge in the study of the processes through which current reflections of documentary films in Turkey are subject to an assessment of how it developed. The research uses the critical discourse analysis method as a method. The Third Cinema movement differs from industrial cinema in terms of production style, discourse and cinematographic design. In terms of financial support, films related to the Third Cinema are produced with crowdfunding or collective budgets; in terms of discourse, it stands in opposition to ideologies such as modernism, imperialism and capitalism; In terms of cinematographic narrative, although it creates visuality with an irregular fiction, it has features of transforming thought into action. In this respect, it is examined to what extent these features are reflected in the analyzed films with the method of critical discourse analysis. In today's Turkish cinema, Press (Sedat Yılmaz, 2011) is also seen in the Third Cinema movement. The independent production conditions and the fact that it is a film that directly conveys the opinion of the director, and its attempt to convey the autocratic and strict nationalist (fascistic) political mechanism of the period through the eyes of the journalists and the public, allows the film to be seen in this genre (Bak, 2018, p. 13). In another study focusing on the current provision Third Cinema in Turkey's Nuri Bilge Ceylan's films are on. The director's film Winter Sleep (2014) is in the same category as the adaptation of the novel, such as Taste of Cherry in Iran (1997, Direction: Kiarostemi), Kite Hunter in Afghanistan (2003, Halit Hüseyin), Patience Stone in Pakistan (2010, Atiq Rahimi). It is interpreted as films that have managed to create an alternative world and stand against it by rejecting the determination of modernism's fate and ethical principles. The characters, energies, ideals and actions in these films come to the fore as people who opposed modernism (Aymaz, 2018, p.10) Nuri Bilge Ceylan's early period films (Cocoon, Town, May Trouble) were low- budget, individual productions and mostly played by family members as actors, they can be considered within the Third Cinema movement, although they do not contain revolutionary and militant features. His films are independent of capital and producer pressure. It was shot with small teams of friends. Problems related to modern life such as amateur acting, modern urban-deprived provincial contradictions, moral erosion, unemployment, loneliness were heavily addressed in the director's early films. Recently, films supported by platforms such as Mesopotamia Cultural Center, Sine-Yol cinema collective and SineGöz Film Workshop are also seen in the Third Cinema movement. Short films directed by Kazım Öz, Ax (Toprak, 1999) and Photograph (2001), and around 25 short films and documentaries, including Yeşim Ustaoğlu's Journey to the Sun (Güneşe Yolculuk, 1999), were realized with the support of the Mesopotamia Cultural Center. The mentioned films followed an independent path in production and distribution (Çakan, 2017). The films Tekel 51 (2009) and Yola Düştük (2010) were also shot by the Sine-Yol Cinema Collective. In addition, there has been a great debate in Istanbul within the scope of urban transformation in recent years. Some directors, such as İmre Azem and Bingöl Elmas, think that cities with historical, cultural and civilized values are disappearing. They produce documentary films within the Third Cinema movement in order to draw attention to the gradual transformation of the districts into unidentified consumption areas on a global scale. Social realistic scenarios of the films made, independent production conditions, free screening and then turning into action allow these films to be evaluated among the examples of Third Cinema. Explaining the whole process as it takes place in real time and real places, especially from the eyes of the people who are victimized by the system, increases the effects of these films. In this context, Imre Azem's Ecumenopolis: The City of No End and Lamekan-The Collapse of the Metalized City and Bingöl Elmas's Neighbor! Huuu! Documentaries are quite remarkable in this respect. One of the collective work can be seen in the reflection of the current Third Cinema in Turkey is Only Blockbusters Left Alive: Monopolization Film Distribution in Turkey (Kapalı Gişe, 2016) dir. The directors of the independent production, shot in the production of Germany-based Colored Giraffes, are Şenay Aydemir, Evrim Kaya, Kaan Müjdeci and Firat Yücel. In general, the low-budget and independent films are not shown in movie theaters in Turkey. The documentary examines this problem to the audience in the historical process. In particular, the axis of global investors neoliberal policies of the monopolies created in Turkey are subject to criticism. When Ümit Kıvanç's documentaries are examined closely, it can be said that they are the examples of the Third Cinema with their revolutionary, militant and action-oriented features. Archive footage, actual shots, reflected opinions of experts on the subject, displaying the feelings and thoughts of the public, representation of local, regional and cultural elements constitute examples of the representation of the characteristics of the Third Cinema movement in Ümit Kıvanç cinema. In addition, Ümit Kıvanç also supported projects that he was not involved in with his technical and editing skills; it has shown that it supports humanitarian projects regardless of culture, race, and sect or East-west ideological divide. He did not hesitate to collaborate with modern Western institutions such as the United Nations, which he criticized when it came to human health and his health.
Ümit Kıvanç mostly shares all the details of his documentaries. Among these, the original texts of the documentary, images, and translations of the music in the foreign language used, generic information, and used resources are available on the websites of the documentaries. In this case, viewers are seen as readers. It is a cinema with third Cinema manifestos. It doesn't just show; it also informs and makes effective use of writing for this purpose. The main purpose of this method, which turns the viewers into readers, is to provide permanence; it is to reinforce memory and awareness.
Keywords: Third Cinema, Ümit Kıvanç, Yılmaz Güney, İmre Azem, Turkish Cinema

*****
(Özet)
Üçüncü Sinema, dünyanın sömürgeleştirilmiş ülkelerinde 1950’lerden sonra görülmeye başlayan bir sinema akımıdır. Üçüncü sinema üçüncü dünya diye tarif edilen ülkelerdeki sinema biçimi olarak ortaya çıkmıştır. Üçüncü Sinema akımı, sermayeden bağımsız, gerçek hayat hikâyelerinin perdeye yansıdığı, üretim, gösterim ve dağıtım araçlarının serbestçe dolaşımda olduğu bir sinema üretimidir. Bu sinema pratiğinin temel amacı dünyanın herhangi bir yerindeki emperyalist, otokratik ve sömürücü yönetim biçimlerini eleştirmektir. Bu sebeple militan ve devrimci bir sinema pratiğidir. Bu çalışma ilk olarak Üçüncü Sinema akımının tarihsel gelişim aşamalarına bakmaktadır. Sonra Türkiye’nin yakın tarihinde bu akımın özelliklerini taşıyan ne tip sanatsal ve fikirsel üretimler gerçekleştirilmiş onu ele almakta; araştırma kısmında da akımın Türkiye’deki güncel yansımaları belgesel filmler özelinde eleştirel söylem analizi metodunu kullanarak değerlendirme konusu yapmaktadır. Söz konusu yönetmenlerin belgeselleri incelendiğinde Üçüncü Sinema akımının özelliklerini üretim-gösterim ve dağıtım noktasında taşıdığı tespit edilirken özellikle kent-taşra ayrımı, kentsel dönüşüm ve mülkiyet hakkı, insan ve kadın hakları, fırsat eşitsizliği ve azınlık hakları gibi konuları işledikleri görülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Üçüncü Sinema, Ümit Kıvanç, Yılmaz Güney, İmre Azem, Türk Sineması

Bu kitaptaki metinler sinema ve televizyon tarihinin kronolojik sırasına göre dizinleme yapılmıştır. İlk metin Levent Berber’in hazırladığı dışavurumcu sinemanın önemli yönetmenlerinden biri olan Fritz Lang’in M – Bir Şehir Katilini Arıyor filminde yönetmenin ışığın olanaklarından nasıl yararlandığını ve ışığı hangi tekniklerle kullanıldığını Fritz Lang’ın 1931 Yapımı M – Bir Şehir Katilini Arıyor Filminde Ekspresif Işık Kullanımı
adlı çalışmadır.
İkinci metin olarak Hilal S. Yılmaz’ın, filmlerinde mutlaka arzu, gerçek ve başarısızlık arasındaki bağ ile ortaya konulan kızgınlığa yer veren İspanyol yönetmen Luis Bunuel’in Viridiana, Simon Del Desierto ve La Voie Lactee Filmlerinde Katolik İnancı Yansımaları Üzerine Bir İnceleme adlı çalışmadır.
Üçüncü metin ortak çalışma olarak hem benim hem de yüksek lisans ikinci tez danışmanlığını yaptığım Ebru Beyazıt Aptourachman’a ait Sıra Dışı Bir Atinalı Theodoros Angelopoulos’un Sinemasına Yolculuk adlı bir çalışmadır. Bu metin Ebru’nun “20. yüzyıl Yunan tarihindeki politik dönüşümler ve bunun Theodoros Angelopoulos sinemasındaki temsili” adlı yüksek lisans tezinden üretilmiştir. Bu kitapta böyle bir çalışmanın
olmasıyla birlikte kaybettiğim değerli yönetmen ve arkadaşım Theodoros Angelopoulos için bir saygı duruşu niteliği taşımaktadır.
Dördüncü metin yüksek lisans öğrencim Serdar İleri’nin  dünya sinemasının en çok izlenen yönetmenlerinden olan Pedro Almodovar ile ilgili hazırladığı “Almodovar’dan Daha Almodovar”: Acı ve Zafer Filmi İzleğinde Bir Almodovar Monografisi adlı çalışmadır.
Beşinci metin Faik Kartelli’nin hazırladığı her yeni filmde daha farklı anlatım biçimlerini cesurca deneyen ve bunları estetiğine kalıcı olarak ilave eden yönetmen Ferzan Özpetek Sinemasında İnsan Mekân ve Zaman İlişkisi Bağlamında Görselİşitsel Kompozisyon adlı çalışmadır.
Altıncı metin ise benim hazırlamış olduğum Sinemada Docudrama
(Dramatik Belgesel) Türünün Yeniden Yükselişi: Bohemıan Rhapsody ve Müslüm Filmlerinin Alımlama Estetiği Bağlamında Çözümlenmesi adlı çalışmadır. Bu çalışmamın bir diğer özelliği ise Aralık 2019’da Taras Şevçenko 4.Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi – İzmir’de bildiri olarak sunulmuştur.
Kitabın yedinci metni Dilaver Bayındır’ın bir kadın akademisyen ve sinemacı kimliğiyle hazırladığı 2000’li Yıllar Sonrası Türk Sineması’nda Kadın “Don Kişotlar” adlı çalışmadır.
Sekizinci metin, ortaya çıktığı günden beri televizyon dizilerinin izleyiciler üzerinde etkili mesajlar oluşturan yapımlar vardır. Bu yapımlara Melih Tomak eleştirel bir bakış açısıyla hazırladığı Erkek Kimliği Üzerinden Şiddetin Meşrulaştırılması: Eşkiya Dünyaya Hükümdar Olmaz adlı çalışmadır. Bu çalışmanın bir diğer özelliği ise Aralık 2019’da Taras Şevçenko 4.Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi – İzmir’de bildiri olarak
sunulmuştur.
Kitabın son olarak dokuzuncu metni Osman Dikiciler’in hazırladığı sinemanın asıl sorunsalı olan izleyiciye ulaşabilme durumlarının nasıl olduğuna dair 2000 Sonrası Türk Sinemasında Salon Sorunu ve Tekelleşmeye Karşı Alternatif Gösterim Arayışları adlı çalışmadır.
Bu kitapta özgün derleme olarak yer alan makalelerin yazarların en büyük ortak özelliği benim öğrencilerimin olmasıdır. Her birinin hangi yıl fakültede öğrencim olduklarını tam olarak anımsayamamakla birlikte benimle olan iş arkadaşlıkları ve her şeyden önemlisi gönül dostlukları sanki dünyada var olduğum günden bugüne kadar gelmiş gibi…