Aşık Şiiri

ÖZET Kökeni Orta Asya Türk Kültüründe kopuz eşliğinde şiir söyleyen ozanlara dayandırılan Âşıklık Geleneği, 20. yüzyıldan itibaren sanayileşme ve köyden kente başlayan göç sonucu bazı kırılmalara ve dönüşümlere uğramıştır. Şiirlerinde bu değişim ve dönüşümün görüldüğü ozanlardan birisi de Âşık Mahzuni Şerif'tir. Onun şiirlerini anlayabilmek için; Türkiye'nin 1950'lerden bu yana geçirmekte olduğu değişimi, 1960 ve 1980 sonrası siyasi iklimini iyi irdelemek gerekir. Yaşadığı dönemin sosyal-siyasi ve ekonomik koşulları, ozanın geleneksel ozanlık anlayışından uzaklaşmasını ve eserlerini bu anlayış içerisinde ortaya koymasını sağlamıştır. Bir milletin hayatında folklor, ülkede yaşayan farklı etnik grupları birbirine bağlayan bir harç vazifesi görür. Milleti oluşturan fertler, birlik ve beraberliklerini korudukları sürece ayakta dururlar. Birlik ve beraberliğin korunması da; geçmişi bilmek, ortak dil, din ve bayrağa sahip olmak; örf, âdet ve geleneklere bağlı kalmakla mümkündür. Bu noktada Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve bu geleneğin içerisinde yetişen ozanlar, yaşadıkları toplumda milli birlik ve beraberliğin sağlanması bakımından önemli işlevler görürler. Bu çalışmada yeni bir işlev olarak " Milli Birlik ve Beraberlik İşlevi " üzerinde durulacaktır. Vatanının her karış toprağına âşık olan Mahzuni, yıllardır ülkemizde kanayan bir yara olan ve binlerce askerimizin şehit edildiği terör sorunundan rahatsızdır. Ozan, bu ülkede yaşayan herkese barış ve kardeşlik çağrısında bulunarak, bu sorunun ülkemizde ancak gerçek anlamda demokrasinin ve hukukun tesis edilmesiyle çözülebileceğini belirtir. ABSTRACT The Ashik tradition whose root is based on the bard-poets called " ozan " singing their poems with their lutes in the Central Asia Turkish Culture, has been exposed to transformations and fractions as a result of industrialization, technological developments and immigration from rural areas to urban areas since the 20 th century. These changes and transformations are seen in the poems of Âşık Mahzuni Şerif who is one of the ozans. It is necessary to examine the periods in which Turkey underwent change beginning with 1950s and continuing the political climate after 1960 and 1980 to understand his poems. The socio-political and economic conditions of the period when he lived caused him to move away from the traditional ozan understanding and write his poems under the new understanding. Folklore in a nations'life is like a soil mixture binding different ethnic groups in a country. Individuals comprising a nation survive as long as they preserve their unity and solidarity. In this regard, the ozans who grow in the Ashik tradition have a crucial role in ensuring the unity and solidarity of their societies. In this study, " National Unity and Solidarity Function " will be dwelt on as a new function. Mahzuni who is in love with every piece of soil of his country, is uneasy about the terror problem which have caused thousands of our soldiers to be martyred for years. He calls for everybody to peace and brotherhood in his poems and puts forward that the problem can be solved in real terms through the establishment of democracy and justice.

Türk anlatı geleneği içinde daha çok anonim halk edebiyatı içine dahil edebileceğimiz halk hikâyeleri, oluştuğu toplumun kültür kodlarını da içinde taşır. Bu eserler dilden dile aktarılırken değişir ve gelişir. Bu sayede temel eser üzerinden eş metinler meydana gelir. Bu çalışmada Kerem
ile Aslı hikâyesinin İran/Save-Buinzehra varyantı temel metin alınarak Kahramanın Sonsuz Yolculuğu’na göre incelenecektir.Türk anlatılarında genel olarak olağanüstü doğum ile dünyaya gelen kahraman bir maceraya çıkmaktadır. Joseph Campbell, bu macera sürecini kahramanın içinde bulunduğu ruhsal gelişime göre “ayrılma- erginlenme- dönüş” evreleri olarak ele almıştır. Bu evreleri tamamlayan kahraman
belli bir olgunluğa ulaşarak macerasını tamamlamış olur. Bu çalışmanın amacı Joseph Campbell’in Kahramanın Sonsuz Yolculuğu adlı eserinden hareketle Kerem ile Aslı Hikâyesindeki Kerem’in karşılaştığı olayları simgeler ışığında ortaya çıkararak yorumlamaktır. Bu yorumlama esnasında toplumların kültür kodları olan arketiplere de değinilerek
metnin daha anlaşılır hale getirilmesi de amaçlanmıştır.

Özet
Kökü Orta Asya Türk kültürüne dayanan Âşık Şiiri; yüzyıllardır birtakım değişimler geçirerek günümüze
kadar ulaşan sözlü kültür geleneğidir. 20. yüzyılda yaşamış olan ve şiirlerinin kaynağını tasavvuf, halk kültürü ve
Alevi-Bektaşi geleneğinden alan Âşık Mahzuni Şerif, Âşıklık geleneğinin en önemli temsilcilerinden birisidir.
1950’li yıllardan itibaren ülkemizde başlayan sanayileşme ve köyden kente göç olgusuna bağlı olarak bazı kırılmalara
ve değişimlere uğrayan Âşık şiiri; 1960-1980 döneminde Türkiye’de baş gösteren toplumsal ve siyasi olaylardan da
etkilenmiştir. Bu etkileri, Âşık Mahzuni Şerif’in şiirlerinde de görmek mümkündür. Bu çalışmanın amacı; İşlevsel
Halkbilimi Kuramı’na göre Âşık Mahzuni Şerif’in şiirleri bağlamında Âşık şiirinin yeni işlevlerini tespit etmektir.
Mahzuni’nin şiirlerinde; “itiraz ve ret kültürü”, “millî birlik ve beraberlik”, “siyasi/ideolojik düşünceleri destekleme”,
“ekonomik kazanç sağlama (meta)” ve “psikolojik rahatlama (deşarj)” olmak üzere toplam beş adet yeni işlev tespit
edilmiştir.
Anahtar Sözcükler: Âşık Şiiri, Âşık Mahzuni Şerif, İşlevsel Halkbilimi Kuramı, İşlev.
Abstract
The minstrel poem based on Central Asia culture is a tradition of oral literature reached the present
changing dramatically for centuries. Aşık Mahzuni Şerif, who lived in the 20th century, and whose poems originate
from Islamic Sufism, folklore and Alevi-Bektashi tradition, is one of the significant representatives of this tradition.
The minstrel poem which was exposed to some changes based on the events started in Turkey since 1950s such as
industrialisation, migration from villages to cities and more has also been influenced by some social and political
events in the 1960-1980 periods. It is also possible to see these effects in the poems of Aşık Mahzuni Şerif. The aim
of this study is to determine the new functions of minstrel poems within the context of the poems of Aşık Mahzuni
Şerif. Five new functions has been identified from the poems of Mahzuni consisting of the subjects of “denial and
rejection culture”, “national unification”, “supporting political/ideological thoughts”, “deriving a profit (materiality)”
and “psychological relief (discharging)”.
Keywords: Minstrel Poem, Âşık Mahzuni Şerif, Functional Folklore Theory, Function.

Halk edebiyatının önemli kaynaklarından biri olarak kabul edilen cönkler, sistemli
bir şekilde yazılmamış ancak halkın içinden çıkan edebi şahsiyetlerin eserlerini günümüze ulaştırmada önemli bir kaynak görevi görmüştür. Cönkün ne olduğu ile ilgili pek çok tanım yapılmıştır. Bu tanımlamaların bazılarına aşağıdaki yazımızda yer verdik.
Okumaya çalıştığımız cönk Celali mahlasıyla yazılmıştır. Cönkün başında Raif
Yelkenci Cönkü No: 8 yazmaktadır. Bir sonraki sayfada ise Latin rakamları ile 1622 tarihi yazılmaktadır. Cönkte bulunan şiirler iki mısra şeklinde yazılarak toplam 23 sayfadır. Şiirlerden ilki bir satirik şiir özelliği göstermektedir. Cönkte birden çok şiir türü
bulunmakla birlikte bir de gazel vardır. Cönkün okunması esnasında karşılaşılan sorunlar ve çözümlerine dair fikirleri aşağıda zikrettik. Cönkteki şiirlerde şair genel bir güzellemeden sonra İstanbul ile ilgili bir güzelleme yazmıştır. Şiirde İstanbul semtlerinin isimlerini belirterek yazmış ve genel çerçevede Topkapı, Galata, Beyoğlu gibi İstanbul’un gözde yerlerini şiire konu etmiştir. Tahminimizce cönkte şiirleri bulunan şair saraya yakın biridir. Zira şiirlerinde devlet erkanına karşı bir övgü söz konusudur. Şair şiirlerinde ordudan ve ordu mensuplarından da bahsetmektedir.
Okuduğumuz cönkün yazarının İstanbul’da yaşayan bir asker olma ihtimali
yüksektir. Zira yazmış olduğu şiirler içinde Yeniçeri ocağının geçmesi, Bektaşi ile ilgili
kısımların yoğun olması ve Bektaşi’ye karşı bir övgünün olması bu tahminde bulunmamızı sağlamıştır. Cönkü yazan kişi imla ile ilgili herhangi bir çıkarımda bulunmadan serbest bir şekilde kalemini kullanmıştır. Aynı kelimeleri farklı şekilde yazmıştır. Bu da metni okumamızı biraz zorlaştırmıştır. Ancak buna rağmen cönkte okunamayan bir yer yoktur. Sadece cönkteki silinme ve kopmalardan dolayı eksiklik vardır.

Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi Türk sözlü kültür varlığının muhafaza edildiği zengin bir kültür coğrafyasıdır. Oğuz ve Kıpçak boylarınca yurt tutulmuş bu topraklar, âşıklık geleneğini kesintisiz olarak yaşatması ile bir anlamda “Dede Korkut Coğrafyası"dır. Özellikle Kars-Ardahan yöresi, bu geleneğin mihver noktasıdır.1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) sonrasında Çarlık Rusya’sının işgali altına giren Kars, Ardahan ve Batum (Eliviye-i Selâse) bölgesi, 1920’li yıllara kadar her yönüyle şiddetli
bir esarete maruz kalmıştır. Rus mezalimi ve baskısına dayanamayarak önemli bir bölümü göç etmek zorunda kalan Müslüman Türk nüfus, içerlerinde taşıdıkları istiklâl ümidini ne pahasına olursa olsun yitirmemişlerdir. Bu zorlu yıllarda millî hassasiyeti yüksek, kudretli söz ustaları olan âşıklar milletin sesi ve vicdanı olma vazifesini üstlenerek, işgal altındaki yöre halkının moral ve motivasyonunu zinde tutmaya gayret göstermişlerdir. Çıldırlı Âşık Şenlik’in 93 Harbi sırasında söylediği “Ehli İslâm olan işitsin bilsin/Can sağ iken yurt vermeŋiz düşmana” dizeleri adeta bir kurtuluş parolası niteliği taşımıştır. “Kırk yıllık kara günler” adı da verilen bu esaret yıllarında Posoflu Âşık Zülâlî, Âşık Ceyhûnî, Bardızlı Nihanî, Âşık Sefilî, Kağızmanlı Hıfzî ve ismi bilinmeyen
nice âşıklar söylemiş oldukları koçaklama, destan ve koşmalarla
yurt topraklarının manevî muhafızları olmuşlardır. Diğer taraftan Elviye-i Selâse’nin Millî Mücadele tarihi ile ilgili sözlü tarih arşivi niteliği taşıyan âşıkların eserleri, yazılı kaynakların yetersiz kaldığı noktalarda tamamlayıcı unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Âşıklığın tabiatı gereği tarafsız ve hiçbir dış etkenin tesiri altında olmaksızın söylenen eserlerin, dönemin tarihine ışık tutmaları noktasındaki güvenilirlikleri yüksek düzeydedir.

Özet Yoksul Derviş, 4000'e yakın beyitinin olduğu bilinen irticali kuvvetli, bağlama çalan bir halk aşığıdır. Deyişler, destanlar, ağıtlar, güzellemeler yanında aşk ve sevda şiirleri, bilim, eğitim, milli ve kültürel bayramlar, kadın, toplum, insan hakları vb. birçok konuda şiirleri vardır. Panel, sempozyum ve konferanslarda yer almıştır. Onlarca şiiri antoloji, ansiklopedi, dergi, gazete ve kitaplarda yayınlanmıştır. 150'den fazla şiiri Fransızca'ya çevrilmiş; âşıklar bayramı, şairler etkinliği ve şölenlerinde ödüller almıştır. Çok kültürlü bir topluluğun içinde, bir kadından ilham alarak felsefesini oluşturan; sevgi, hoşgörü ve barışçıl duygularla yetişen Yoksul Derviş'in kadın ve kadın hakları üzerine şiirleri ve görüşleri bu araştırmanın konusunu oluşturmaktadır. Araştırmada Yoksul Derviş'in kadın hakkındaki şiirleri incelenmiş ve konu ile ilgili görüşleri yarı yapılandırılmış görüşme yöntemiyle alınarak değerlendirilmiştir. Araştırma sonucunda Yoksul Derviş'in kadın özelindeki şiirlerinin; kadın hakları, dini alanda ulu kadınlar, anne, eş, sevgili, bacı ve nine rolleriyle kadının çeşitli açılardan dile getirilmesi, bireye, aileye, dine, vatana hizmetlerinin hatırlatılması, değerinin bilinmesi ve haklarının korunmasına yönelik olduğu ortaya konulmuştur.